Рахманқұл Бердібай - фольклор зерттеуші
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 . 7
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р. Бердібай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8 . 28
ІІ тарау
Р. Бердібай . халық өнерінің жанашыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29 . 42
ІІІ тарау
Р. Бердібайдың фольклортану ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... 43 . 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53 . 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56 . 58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 . 7
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р. Бердібай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8 . 28
ІІ тарау
Р. Бердібай . халық өнерінің жанашыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29 . 42
ІІІ тарау
Р. Бердібайдың фольклортану ғылымына қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... 43 . 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53 . 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56 . 58
Кіріспе
Рахманқұл Бердібайдың есімі бүгінде анықтаманы қажет етпейді. Ғұлама ғалымның биік тұлғасы, энциклопедиялық зердесі, азаматтық келбеті өзінің лайықты бағасын алған. Қазақ әдебиеті ғылымына ғана емес, түрік дүниесінің руханиятына өлшеусіз үлес қосқан ғұламаның ұлт мүддесін қорғаған батыл үні сонау елуінші жылдары естіле бастаған болатын. Ұлт мүддесін мәңгілік серігі еткен ғалым кеңестік кезең саясатына қайшы көзқарастары үшін аз қиындық көрген жоқ. Осы қудалаулар мен қиындықтар ғалымның журналистикадан бастау алып, әдеби өмірдің ұлы майданына, руханияттың асқақ әлеміне ұласқан шығармашылық жолын көктей өтіп жатты.
Р.Бердібай өзінің өнімді еңбек жылдарында 32 кітап, мыңнан астам мақала шығарды.
Исі түркі халқы пір тұтатын Маулананың мынадай сөздері бар: «Жел соққан сайын солқылдақ шыбықтай иіле берсең, асқар тау болсаң да, шыбық құрлы құның болмайды». Р.Бердібай иілуді білмеген асқақ рухтың иесі. «Рухы биік адам қоғам рухын көтереді» деген нақыл сөз осы Р.Бердібай секілді асқақ рухты адамдарға арналған тәрізді.
Р.Бердібай тарихи ақиқаттарды бүркемелеу немесе бұрмалай көрсету белең алған тоқырау жылдарының өзінде ұлтының шыңдалу процесін ашып көрсетіп, оның рухын асқақтататын мәселелерді көтеріп, соларды нақты жүзеге асыруға арналған істердің басында болды.
Ғалымның фольклортанушылық қызметін талдау бағытында алған жұмысымыз зерттеушінің бұл саладағы еңбегіне жаңаша көзқарастық тууы мен аңыз әдебиетімізді басқаша қырынан жол тануымызға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының өзектілігі:
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауында «Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз», - /1/ деп дамып келе жатқан мемлекеттің рухани құндылықтарына ерекше көңіл аударды. Сол себепті біз білім мен ғылымды дамытуға өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Бүгінде көптеген зерттеу еңбектерінің авторы атанған Р.Бердібай қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеуде тыңға түрен салып, соны сүрлеуді қалыптастырды. Эпостанушылық қызметі өз алдына бір төбе. Жұмыста ғалымның фольклорды жаңаша стильде қарастыру реті, қазақ музыкасы мен тарихи мұраларын қалпына келтірудегі зор еңбегі тұжырымдалды.
Диплом жұмысының мақсаты:
1. Р.Бердібайдың фольклортанушылық қызметіне шолу;
2. Ғалымның қазақ фольклортануында алатын орнын айқындау;
3. Р.Бердібайдың қоғамдық қайраткерлігіне шолу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін мына төмендегі міндеттер жүзеге асырылды:
1. Р.Бердібайға қатысты материалдар мен деректер жинақталды;
2. Ғалымның зерттеу еңбектері талқыланып, сарапталды;
3. Ғалым туралы жазылған пікірлерге талдау жасалып, ой қорытындысы түйінделді.
Диплом жұмысын жазу барысында талдау, ой қорыту, жүйелеу, салыстыру сияқты зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың басты нысанасы «Р.Бердібай - фольклор зерттеуші» болғандықтан қазақ фольклоры туралы зерттеулері жүйелі түрде зерттеліп, ғалымның халық арасындағы өнерлерді жинау, жариялау зерттеудегі ерекше жанқиярлық еңбекқорлық үлесі айқындалды. Р.Бердібайдың фольклортануға қосқан үлесі жан-жақты атқарылған іс-әрекеттерімен, берген сыни бағаларымен, тұжырымды ой түйіндерімен көрсетілді.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері:
Жұмысты жазу әрі алға қойылған мақсаттардың үдесінен шығу үшін Р.Бердібайдың өз еңбектері мен оның ғалымдық қырына едәуір тоқталған ХҚТУ хабаршысы пайдаланылды. Сондай-ақ мерзімді баспасөз материалдары да дерек көздері ретінде алынды.
Рахманқұл Бердібайдың есімі бүгінде анықтаманы қажет етпейді. Ғұлама ғалымның биік тұлғасы, энциклопедиялық зердесі, азаматтық келбеті өзінің лайықты бағасын алған. Қазақ әдебиеті ғылымына ғана емес, түрік дүниесінің руханиятына өлшеусіз үлес қосқан ғұламаның ұлт мүддесін қорғаған батыл үні сонау елуінші жылдары естіле бастаған болатын. Ұлт мүддесін мәңгілік серігі еткен ғалым кеңестік кезең саясатына қайшы көзқарастары үшін аз қиындық көрген жоқ. Осы қудалаулар мен қиындықтар ғалымның журналистикадан бастау алып, әдеби өмірдің ұлы майданына, руханияттың асқақ әлеміне ұласқан шығармашылық жолын көктей өтіп жатты.
Р.Бердібай өзінің өнімді еңбек жылдарында 32 кітап, мыңнан астам мақала шығарды.
Исі түркі халқы пір тұтатын Маулананың мынадай сөздері бар: «Жел соққан сайын солқылдақ шыбықтай иіле берсең, асқар тау болсаң да, шыбық құрлы құның болмайды». Р.Бердібай иілуді білмеген асқақ рухтың иесі. «Рухы биік адам қоғам рухын көтереді» деген нақыл сөз осы Р.Бердібай секілді асқақ рухты адамдарға арналған тәрізді.
Р.Бердібай тарихи ақиқаттарды бүркемелеу немесе бұрмалай көрсету белең алған тоқырау жылдарының өзінде ұлтының шыңдалу процесін ашып көрсетіп, оның рухын асқақтататын мәселелерді көтеріп, соларды нақты жүзеге асыруға арналған істердің басында болды.
Ғалымның фольклортанушылық қызметін талдау бағытында алған жұмысымыз зерттеушінің бұл саладағы еңбегіне жаңаша көзқарастық тууы мен аңыз әдебиетімізді басқаша қырынан жол тануымызға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының өзектілігі:
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауында «Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз», - /1/ деп дамып келе жатқан мемлекеттің рухани құндылықтарына ерекше көңіл аударды. Сол себепті біз білім мен ғылымды дамытуға өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Бүгінде көптеген зерттеу еңбектерінің авторы атанған Р.Бердібай қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеуде тыңға түрен салып, соны сүрлеуді қалыптастырды. Эпостанушылық қызметі өз алдына бір төбе. Жұмыста ғалымның фольклорды жаңаша стильде қарастыру реті, қазақ музыкасы мен тарихи мұраларын қалпына келтірудегі зор еңбегі тұжырымдалды.
Диплом жұмысының мақсаты:
1. Р.Бердібайдың фольклортанушылық қызметіне шолу;
2. Ғалымның қазақ фольклортануында алатын орнын айқындау;
3. Р.Бердібайдың қоғамдық қайраткерлігіне шолу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін мына төмендегі міндеттер жүзеге асырылды:
1. Р.Бердібайға қатысты материалдар мен деректер жинақталды;
2. Ғалымның зерттеу еңбектері талқыланып, сарапталды;
3. Ғалым туралы жазылған пікірлерге талдау жасалып, ой қорытындысы түйінделді.
Диплом жұмысын жазу барысында талдау, ой қорыту, жүйелеу, салыстыру сияқты зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың басты нысанасы «Р.Бердібай - фольклор зерттеуші» болғандықтан қазақ фольклоры туралы зерттеулері жүйелі түрде зерттеліп, ғалымның халық арасындағы өнерлерді жинау, жариялау зерттеудегі ерекше жанқиярлық еңбекқорлық үлесі айқындалды. Р.Бердібайдың фольклортануға қосқан үлесі жан-жақты атқарылған іс-әрекеттерімен, берген сыни бағаларымен, тұжырымды ой түйіндерімен көрсетілді.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері:
Жұмысты жазу әрі алға қойылған мақсаттардың үдесінен шығу үшін Р.Бердібайдың өз еңбектері мен оның ғалымдық қырына едәуір тоқталған ХҚТУ хабаршысы пайдаланылды. Сондай-ақ мерзімді баспасөз материалдары да дерек көздері ретінде алынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 1 - наурыз 2006 жыл.
2. Әсіп С. “Дарын қырлары” // Рухани мұра жанашыры
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
3. Бердiбаев Р. “Жыршылық дәстүр”. Алматы., “Қазақстан”, 1980 ж.
4. Қорғанбеков Б. “Біз таныған Рахаң”. ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
5. Проблемы казахского литературоведение //Советская туркология 1983, №4
6. Бердiбаев Р. “Эпос — ел қазынасы” Алматы., “Рауан” 1995 ж.
7. “Советская туркология” 1979 г. № 3
8. “Қазақ фольклорының типологиясы” Алматы 1981 ж.
9. Ісмақова А. “Сегіз қырлы, бір сырлы”. ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
10. Бердiбаев Р. “Сарқылмас қазына”. Алматы., “Мектеп”, 1982 ж.
11. Қыраубайқызы А. “Көкейкестi арман ғұмыр”. “Егемендi Қазақстан”
30.10.1997 ж.
12. Бердiбаев Р. “Айтыс өнерi”. Алматы., 1978ж.
13. Бердiбай Р. “Наурыз өлеңдерi”. “Қазақ әдебиетi”. 22.03.1985 ж.
14. Бердiбаев Р. “Кәусар бұлақ”. Алматы., “Жазушы”, 1989 ж.
15. Бердібай Р. «Өшпеген намыс, үзілмеген ерлік іздері»
«Қазақ әдебиеті» 10.Х. 1995.
16. Тұрантегi Д. “Ғалым мұраты”. “Шымкент келбетi”. 14.11.1997 ж.
17. Бердiбай Р. “Аманаттай сақталған асыл мұра”. “Қазақ әдебиетi”.
26.12.1995 ж.
18. Бердiбаев Р. “Эпос мұраты”. Алматы., “Бiлiм”, 1997 ж.
19. Бердiбай Р. “Жұлдыздар жарығы”. Алматы., “Бiлiм”, 2000 ж.
20. Бердiбаев Р. “Қазақ эпосы”. Алматы., “Ғылым, 1982 ж.
21. Бердiбай Р. “Эпос әлемiне жаңа көзқарас”. “Жас алаш”. 17.05.1997. ж.
22. Бердiбай Р. “Ер Шора жыры жайында”. “Жұлдыз”. №12,
183-191-б. 1992 ж.
23. Бердiбай Р. “Ел боламыз десек...”. Алматы., “Қазақстан”, 2000 ж.
24. Қазақ ғалымдарының биобиблиографиясы. Рахманқұл Бердібай.
ҚР Ғылым министрлігі – Ғылым академиясы. Алматы, «Ғылым» 1998 ж.
25. Ергөбек Қ. “Халықпен тағдырлас”. “Қазақ әдебиетi”. 28.10.1997 ж.
26. Қирабаев С. “Шындық және шығарма”. Алматы., “Жалын”, 1981 ж.
27. Бердiбай Р. “Ғажайып өнер қағажу көрмесiн”. “Егемендi Қазақстан”.
12.06.1997 ж.
28. Қирабаев Р. “Елжанды ғалым”. “Егемендi Қазақстан”. 29.10.1997 ж.
29. Бердiбай Р. “Мифтер оралып келедi”. “Қазақ әдебиетi”. 20.03.1998 ж.
30. Бердiбай Р. “Ежелгi дәстүр ел қажетіне жарады”. “Егемендi Қазақстан”.
12.02. 1997ж.
31. “Ұлттың ұлы мұраты”. “Қазақ әдебиетi”. 29.07.1997 ж.
32. Байтанаев Б., Нүрпейiсов Н. “Эпос зерттеушi ғалым”.
“Оңтүстiк Қазақстан” 29.10.1997 ж.
33. Наурыз А. “Таным көкжиегiндегi күрделi еңбек”. “Шымкент келбетi”.
26.07.1996 ж.
34. Бердiбай Р. “Фольклортану бағдары”. “Қазақ әдебиетi”. 18.09.1997 ж.
35. Бердiбай. “Жауһарларды жинаған”. “Қазақ әдебиетi”. 8.10.1993 ж.
36. “Билер сөзінің фольклорлық сипаты”. “Мұрагер”, 1994 №1
37. “Фольклортану бағдары”. “Қазақ әдебиеті” 24. 04. 1987 ж.
38. “Фольклор және көркемдік даму”. “Қазақ әдебиеті” 16.07.1982 ж.
39. “Фольклортану пәніне мән берсек”. “Алматы ақшамы” 10.05.1995 ж.
40. “Ш. Уалиханов - фольклоршы”. “Жұлдыз” № 10 11-24 б. 1985 ж.
41. “Халық мұрасы - қымбат қазына”. “Қазақ әдебиеті” 21.12.1976 ж.
42. Р. Бердібай “Эпос сарыны” Алматы, 1976 ж.
43. “Фольклор шындығы” Алматы 1990 ж.
44. “Қазақ фольклорының тарихы” Алматы, 1993 ж.
45. “Қазақ тарихи жырларының мәселелері” Алматы, 1971 ж.
46. Р. Бердібай “ Ғасырлар толғауы” Алматы, 1977 ж.
47. Р. Бердібай “Дәстүр тағылымы” Алматы 1973 ж.
48. Р. Бердібай “Достық кемесінде” Алматы 1976 ж.
49. Қоңыратбай Т. “Бар ғұмырын ғылымға бағыштаған”
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
50. Данияров Т. “Р. Бердібай және жыршылық дәстүр мәселелері”
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 1 - наурыз 2006 жыл.
2. Әсіп С. “Дарын қырлары” // Рухани мұра жанашыры
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
3. Бердiбаев Р. “Жыршылық дәстүр”. Алматы., “Қазақстан”, 1980 ж.
4. Қорғанбеков Б. “Біз таныған Рахаң”. ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
5. Проблемы казахского литературоведение //Советская туркология 1983, №4
6. Бердiбаев Р. “Эпос — ел қазынасы” Алматы., “Рауан” 1995 ж.
7. “Советская туркология” 1979 г. № 3
8. “Қазақ фольклорының типологиясы” Алматы 1981 ж.
9. Ісмақова А. “Сегіз қырлы, бір сырлы”. ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
10. Бердiбаев Р. “Сарқылмас қазына”. Алматы., “Мектеп”, 1982 ж.
11. Қыраубайқызы А. “Көкейкестi арман ғұмыр”. “Егемендi Қазақстан”
30.10.1997 ж.
12. Бердiбаев Р. “Айтыс өнерi”. Алматы., 1978ж.
13. Бердiбай Р. “Наурыз өлеңдерi”. “Қазақ әдебиетi”. 22.03.1985 ж.
14. Бердiбаев Р. “Кәусар бұлақ”. Алматы., “Жазушы”, 1989 ж.
15. Бердібай Р. «Өшпеген намыс, үзілмеген ерлік іздері»
«Қазақ әдебиеті» 10.Х. 1995.
16. Тұрантегi Д. “Ғалым мұраты”. “Шымкент келбетi”. 14.11.1997 ж.
17. Бердiбай Р. “Аманаттай сақталған асыл мұра”. “Қазақ әдебиетi”.
26.12.1995 ж.
18. Бердiбаев Р. “Эпос мұраты”. Алматы., “Бiлiм”, 1997 ж.
19. Бердiбай Р. “Жұлдыздар жарығы”. Алматы., “Бiлiм”, 2000 ж.
20. Бердiбаев Р. “Қазақ эпосы”. Алматы., “Ғылым, 1982 ж.
21. Бердiбай Р. “Эпос әлемiне жаңа көзқарас”. “Жас алаш”. 17.05.1997. ж.
22. Бердiбай Р. “Ер Шора жыры жайында”. “Жұлдыз”. №12,
183-191-б. 1992 ж.
23. Бердiбай Р. “Ел боламыз десек...”. Алматы., “Қазақстан”, 2000 ж.
24. Қазақ ғалымдарының биобиблиографиясы. Рахманқұл Бердібай.
ҚР Ғылым министрлігі – Ғылым академиясы. Алматы, «Ғылым» 1998 ж.
25. Ергөбек Қ. “Халықпен тағдырлас”. “Қазақ әдебиетi”. 28.10.1997 ж.
26. Қирабаев С. “Шындық және шығарма”. Алматы., “Жалын”, 1981 ж.
27. Бердiбай Р. “Ғажайып өнер қағажу көрмесiн”. “Егемендi Қазақстан”.
12.06.1997 ж.
28. Қирабаев Р. “Елжанды ғалым”. “Егемендi Қазақстан”. 29.10.1997 ж.
29. Бердiбай Р. “Мифтер оралып келедi”. “Қазақ әдебиетi”. 20.03.1998 ж.
30. Бердiбай Р. “Ежелгi дәстүр ел қажетіне жарады”. “Егемендi Қазақстан”.
12.02. 1997ж.
31. “Ұлттың ұлы мұраты”. “Қазақ әдебиетi”. 29.07.1997 ж.
32. Байтанаев Б., Нүрпейiсов Н. “Эпос зерттеушi ғалым”.
“Оңтүстiк Қазақстан” 29.10.1997 ж.
33. Наурыз А. “Таным көкжиегiндегi күрделi еңбек”. “Шымкент келбетi”.
26.07.1996 ж.
34. Бердiбай Р. “Фольклортану бағдары”. “Қазақ әдебиетi”. 18.09.1997 ж.
35. Бердiбай. “Жауһарларды жинаған”. “Қазақ әдебиетi”. 8.10.1993 ж.
36. “Билер сөзінің фольклорлық сипаты”. “Мұрагер”, 1994 №1
37. “Фольклортану бағдары”. “Қазақ әдебиеті” 24. 04. 1987 ж.
38. “Фольклор және көркемдік даму”. “Қазақ әдебиеті” 16.07.1982 ж.
39. “Фольклортану пәніне мән берсек”. “Алматы ақшамы” 10.05.1995 ж.
40. “Ш. Уалиханов - фольклоршы”. “Жұлдыз” № 10 11-24 б. 1985 ж.
41. “Халық мұрасы - қымбат қазына”. “Қазақ әдебиеті” 21.12.1976 ж.
42. Р. Бердібай “Эпос сарыны” Алматы, 1976 ж.
43. “Фольклор шындығы” Алматы 1990 ж.
44. “Қазақ фольклорының тарихы” Алматы, 1993 ж.
45. “Қазақ тарихи жырларының мәселелері” Алматы, 1971 ж.
46. Р. Бердібай “ Ғасырлар толғауы” Алматы, 1977 ж.
47. Р. Бердібай “Дәстүр тағылымы” Алматы 1973 ж.
48. Р. Бердібай “Достық кемесінде” Алматы 1976 ж.
49. Қоңыратбай Т. “Бар ғұмырын ғылымға бағыштаған”
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
50. Данияров Т. “Р. Бердібай және жыршылық дәстүр мәселелері”
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002
Диплом жұмысының тақырыбы
Рахманқұл Бердібай - фольклор зерттеуші
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 – 7
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р.
Бердібай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8 – 28
ІІ тарау
Р. Бердібай – халық өнерінің
жанашыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 – 42
ІІІ тарау
Р. Бердібайдың фольклортану ғылымына қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... 43 – 52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .53 – 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56 – 58
Кіріспе
Рахманқұл Бердібайдың есімі бүгінде анықтаманы қажет етпейді. Ғұлама
ғалымның биік тұлғасы, энциклопедиялық зердесі, азаматтық келбеті өзінің
лайықты бағасын алған. Қазақ әдебиеті ғылымына ғана емес, түрік дүниесінің
руханиятына өлшеусіз үлес қосқан ғұламаның ұлт мүддесін қорғаған батыл үні
сонау елуінші жылдары естіле бастаған болатын. Ұлт мүддесін мәңгілік серігі
еткен ғалым кеңестік кезең саясатына қайшы көзқарастары үшін аз қиындық
көрген жоқ. Осы қудалаулар мен қиындықтар ғалымның журналистикадан бастау
алып, әдеби өмірдің ұлы майданына, руханияттың асқақ әлеміне ұласқан
шығармашылық жолын көктей өтіп жатты.
Р.Бердібай өзінің өнімді еңбек жылдарында 32 кітап, мыңнан астам
мақала шығарды.
Исі түркі халқы пір тұтатын Маулананың мынадай сөздері бар: Жел
соққан сайын солқылдақ шыбықтай иіле берсең, асқар тау болсаң да, шыбық
құрлы құның болмайды. Р.Бердібай иілуді білмеген асқақ рухтың иесі. Рухы
биік адам қоғам рухын көтереді деген нақыл сөз осы Р.Бердібай секілді
асқақ рухты адамдарға арналған тәрізді.
Р.Бердібай тарихи ақиқаттарды бүркемелеу немесе бұрмалай көрсету белең
алған тоқырау жылдарының өзінде ұлтының шыңдалу процесін ашып көрсетіп,
оның рухын асқақтататын мәселелерді көтеріп, соларды нақты жүзеге асыруға
арналған істердің басында болды.
Ғалымның фольклортанушылық қызметін талдау бағытында алған жұмысымыз
зерттеушінің бұл саладағы еңбегіне жаңаша көзқарастық тууы мен аңыз
әдебиетімізді басқаша қырынан жол тануымызға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының өзектілігі:
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы Қазақстан халқына арналған
жолдауында Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін
сақтап, түлете береміз, - 1 деп дамып келе жатқан мемлекеттің рухани
құндылықтарына ерекше көңіл аударды. Сол себепті біз білім мен ғылымды
дамытуға өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Бүгінде көптеген зерттеу еңбектерінің авторы атанған
Р.Бердібай қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеуде тыңға түрен салып, соны
сүрлеуді қалыптастырды. Эпостанушылық қызметі өз алдына бір төбе. Жұмыста
ғалымның фольклорды жаңаша стильде қарастыру реті, қазақ музыкасы мен
тарихи мұраларын қалпына келтірудегі зор еңбегі тұжырымдалды.
Диплом жұмысының мақсаты:
1. Р.Бердібайдың фольклортанушылық қызметіне шолу;
2. Ғалымның қазақ фольклортануында алатын орнын айқындау;
3. Р.Бердібайдың қоғамдық қайраткерлігіне шолу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін мына төмендегі міндеттер жүзеге
асырылды:
1. Р.Бердібайға қатысты материалдар мен деректер жинақталды;
2. Ғалымның зерттеу еңбектері талқыланып, сарапталды;
3. Ғалым туралы жазылған пікірлерге талдау жасалып, ой қорытындысы
түйінделді.
Диплом жұмысын жазу барысында талдау, ой қорыту, жүйелеу, салыстыру
сияқты зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың басты нысанасы Р.Бердібай - фольклор зерттеуші болғандықтан
қазақ фольклоры туралы зерттеулері жүйелі түрде зерттеліп, ғалымның халық
арасындағы өнерлерді жинау, жариялау зерттеудегі ерекше жанқиярлық
еңбекқорлық үлесі айқындалды. Р.Бердібайдың фольклортануға қосқан
үлесі жан-жақты атқарылған іс-әрекеттерімен, берген сыни бағаларымен,
тұжырымды ой түйіндерімен көрсетілді.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері:
Жұмысты жазу әрі алға қойылған мақсаттардың үдесінен шығу үшін
Р.Бердібайдың өз еңбектері мен оның ғалымдық қырына едәуір тоқталған ХҚТУ
хабаршысы пайдаланылды. Сондай-ақ мерзімді баспасөз материалдары да дерек
көздері ретінде алынды.
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р. Бердібай.
Рахманқұл Бердібай - Қазақстандағы аса ірі фольклортанушы. Оның
Жыршылық дәстүр (1983), Қазақ эпосы (1982), Сарқылмас қазына (1983),
Эпос мұраты (1997), Айтыс әлемі (2000) сияқты ғылыми монографиялары
қазақ фольклорын зерттеудің тынысын кеңейтіп, жаңа биікке шығарды. Қазақ
фольклористикасының тарихы атты ұжымдық еңбектің жетекшісі, әрі
авторларының бірі ретінде оған Шоқан Уәлиханов атындағы бірінші дәрежелі
сыйлық берілді. Әдеби жұртшылық Рахманқұл Бердібайды қазақтың ең көрнекті
әдеби сыншыларының бірі деп таниды. Бұған оның мерзімді баспасөзде жарық
көрген жүздеген мақалалары мен Әдебиет және өмір, Социалистік реализм
туралы, Қазіргі қазақ прозасындағы замандас бейнесі, Роман және заман,
Дәстүр тағлымы сияқты кітаптары толық дәлел.
Қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеу саласына ғалым 1970 жылдары келді.
Бұл тақырыпқа кеш келсе де, фольклордың бүкіл ерекшеліктерін тез меңгерген
ғалым халық ауыз әдебиеті шығармаларын жаңа методология тұрғысынан зерттеу
үлгілерін ұсынды. Бұл ұсыныс күйінде ғана қалып қойған жоқ, ғалым оны әрі
қарай меңгеріп, таныту тұрғысына да көп еңбек сіңіріп үлгерді. Бұрын
фольклор дүниелерін әдебиет туындысы үлгісімен талдау көбірек орын алып
келсе, Рахманқұл Бердібай ауыз әдебиетінің жазба шығармадан бөлек, дара,
ерекше құбылыс екенін таныта зерттеуді бастады. Ол фольклорлық шығармаларды
тақырыптық жағынан ғана талдап келген бұрынғы принциптен бас тартып,
олардың ішкі ерекшеліктерін, даму сипатын, типологиясын, тарихпен қарым-
қатынасын, өзіндік поэтикасын, көне формаларын зерттеуді ұйымдастырды және
соған басшылық етті, фольклорды зерттеудің тарихын жазды. Бұл тұрғыда М.О.
Әуезов институтында жарық көрген Қазақ фольклорының типологиясы, Қазақ
фольклорының тарихилығы, Қазақ фольклорының поэтикасы, Қазақтың
архаикалық фольклоры, Қазақ фольклористикасының тарихы атты зерттеулерді
атаған дұрыс. Р.Бердібайдың осы жылдарда өз қаламынан туған еңбектерінде
қазақ эпосы жанрлық-стадиялық тұрғыдан тексеріліп, адамзат дамуының жалпы
заңдылықтарына сәйкес өзара жіктеледі, адамзаттың алғашқы қауымы кезеңінің
дүние танымын ашатын мифтік, ертегілік, әпсаналық фабулаларға құрылған жыр,
аңыздаулар, мемлекеттік құрылымдар пайда болған дәуірдің қаһармандық эпосы,
ғашықтық эпос пен нақты оқиғалар мен қаһармандар тағдырына құрылған жырлар
архаикалық (көне), классикалық (қаһармандық), ғашықтық (романдық) және
нақты тарихи эпос боп бөлінеді. Эпосты бұлай жіктеу қазір фольклор
жіктеушілерінің қолдауына ие болып, жоғары мектептің оқу бағдарламасына
кірді.
Р.Бердібай ұзақ жылдар бойы халықтық мұра сапынан шығып қалған қазақ-
ноғайлы жырларын қайта зерттеп, қатарға қосуға зор күш жұмсады. Ол ғылыми
мақалалары мен баяндамаларында Едіге батыр, Орақ-Мамай, Қарасай-Қази,
Шора батыр, Ер Сайын жырларын жариялау мен зерттеуді жүйелі түрде
ұсынды.
Ғалым ауыз әдебиетін зерттегенде өзінен бұрынғы зерттеушілер
Ш.Уәлиханов пен В.В. Радловтан бастап, бүгіндегі С.Қасқабасов пен
Е.Тұрсыновқа дейінгі ондаған фольклоршылар еңбектеріне қысқаша шолулар
жасап, мазмұнды түйіндеулер жасайды. Яғни өз зерттеу еңбектерінің тақыр
жерде пайда бола салмай, белгілі бір негіз аңғарында дүниеге келгенін
көрсетеді. Әрбір фольклортанушы ғалым туралы Р.Бердібай сөзге сараңдық
жасамай, өз ойындағысын ашық ортаға салады. Мәселен, Мәлік Ғабдуллин
туралы: Өз басы асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жыр, аңызға
айналған Мәлік Ғабдуллин қазақтың ауыз әдебиетінің, соның ішінде
эпостың көрнекті маманы еді. Ол бала жастан ауыз әдебиетінің інжу-
маржандарын, қайталанбас көркем ескерткіштерін естіп, жаттап өседі. Есейе
келе оның фольклор зерттеуге білек сыбанып кірісуінде табиғи заңдылық бар.
Ғалым еңбектерінің кітабияты (библиографиясы) оның өзі қалаған бағыт пен
тақырыпты әуел бастан дұрыс белгілеп, көздеген мақсатына қарай үздіксіз
ілгерілеп отырғанын көрсетеді дей келіп, оның ғылыми еңбектерін қысқаша
талдағаннан кейінгі ой ұшығын Қазақ халқының ауыз әдебиеті оқулығына
тірейді. Түйіні де берік. Мұнда ол өзіне дейінгі ғалымдар зерттеулері мен
байқауларын кең түрде қорытып, солардың нәрі мен дәнін жинақтай алған, бұл
автордың мол білімін, бай тәжірибесін, алғыр ойлылығын танытатын күрделі
кесек туынды. Қазақ халқының ауыз әдебиеті республика фольклортану
ғылымының белгілі бір кезеңін әйгілейтін ескерткіш есебінде оқушы мен
зерттеуші назарын өзіне тарта бермек. 2.63.
Көпшілігі көшпенділікпен күн кешкен қазақ халқының материалдық байлығы
аз болғаны анық. Оқтын-оқтын шапқыншылыққа ұшырап, талдау-тонауға түскен
қалаларының кейбіреулері қирап-бүлініп, жер бетінде үйінділері, ел есінде
аттары ғана қалған. Енді біреулері қалт-құлт өмір сүріп, адамзат көшінен
көп кейін қалып қойған. Соған орай өнер-білімнің де дамуы өкінішті
кенжелеп, ғылыми таланттарының туып, өсіп, төңірегіне танылуына кедергі
жасаған. Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин айтқандай адамды құстай ұшыратын,
арба-шананы көліксіз жүргізіп, қол күшімен істелетін көп жұмысты от пен
судың мойнына артатын білгір мамандарды балаң халық өз ортасынан даярлап
шығара алмаған. Қисапсыз көп алтын мен күміс, темір мен мыс, басқа да толып
жатқан асыл тастар кең жердің қойнында, сонылаған малдың аяғының астында
қала берген.
Бір жақсысы; балаң да сезімтал, дарынды халық алтын, күмісім аз, асыл
тастарым тапшы деп қынжылмаған. Дүниеқоңыз болып азбаған да тозбаған.
Адамшылықты, адалдықты, бауырмалдықты жоғары бағалаған да, сол қастерлі
қасиеттерін асқақтата жырлаған. Ерлік, елдік жайындағы жырларын, ән-күй,
ертегі-аңыздарын, шешендік сөздерін, тереңнен толғайтын ақылды термелерін
жадында сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра қалдырған. Суырып салма ақындары
шаршы топ алдында сөз маржандарын тізіп, тыңдаушыларын тамсандырған. Өзара
айтысқа түсіп, жақсылықты жұртқа жайған. Жаманның жаман қылықтарын
тайсалмай бетке басып, ел-жұртын ондайдан жирендіруге қызмет еткен. Рухани
байлық жылдан-жылға молыға түскен. Ойын-тойларда, үлкенді-кішілі жиындардың
бәрінде жырау, термешілерді тыңдау, ақындар айтыстарын тамашалау, олардан
өмірлік, тәрбиелік сабақ алу халқымыздың игі дәстүріне айналған. Бір сөзбен
айтқанда, рухани дамуында елеулі роль атқарған.
Көп жылдар бойы шұқшия зерттеп, талдап, түйіндеп жазу нәтижесінде
Р.Бердібайдың қазақ ауыз әдебиеті мәселелеріне арналған зерттеулер мен
мақалаларының жаңа жинағы - Сарқылмас қазына 1983 жылы жарық көрді.
Кітаптың бірінші бөлімінің бірінші тарауында ғалым қазақ халқына сүйікті
жыршылық өнеріне, оның тарихына тоқталып, дәстүрдің қалыптасып, даму
процестерін кеңінен толғап, тартымды баяндаған. Ал, екінші тарау ақындық
айтыстың табиғатын аша отырып, оның замана ағымындағы жақсылыққа жаршылық,
кем-кетікке сыншылық, шын мағынасындағы тәрбиешілік ролін көрсетуге
арналған. Жинақтың екінші бөлімінде ауыз әдебиеті жанрларының сыры, дамуы,
түр мен мазмұн бірлестігі, қазіргі көркем мәдениеттегі орны жайында
салмақты ойлар қорытылған. Жыршылық дәстүр зерттеуінде ол жыршылық
еңбектің төрт түрін саралаған. Біріншіден, жыр нұсқаларын көп өзгеріске
түсірмей, дәстүрлі поэтикалық көркемдеу құралдарын сақтай отырып айтушылық...
Екіншіден, жыршылардың репертуарындағы айырмашылық мәселелесі. Әрбір, өлке,
өңірдің бұрынан келе жатқан эпикалық дәстүріне қарай, айтушылардың жыр
құрамы да өзгеленіп келеді... Үшіншіден, жыршылардың орындаушылық
шеберлігінің түрліше болушылығы... Төртіншіден, эпос дастандарды алғашқы түп
негізінен күрделі өзгеріске түсіріп айтушылық дәстүрі. 3.3-9. Осы
бөлімнің ақындық айтысқа арналған тарауында халық поэзиясының сол бір
жауынгер жанрын бұдан әрі дамытуға ақындарды ынталандыру үшін қажетті
шарттың бірі есебінде мынадай бір ұтымды ұсыныс жасайды: Нақтылы өлең
жарысында озып шыққан жүйріктерге лауреаттық атақ белгілеу, түрлі дәрежеде
сыйлықтар беру айтыс ақындарын жаңа серпіліске түсірмек. Төкпе ақындықтың
теңдесі жоқ ұстасы болған Жамбыл Жабаев атындағы сыйлықтың лауреаты деген
атақты айтыс жеңімпаздары зор мәртебе көріп, алып жүрер еді. 3.113.
Профессионал әдебиет тақырда пайда болған жоқ, фольклор атты құнарлы
топырақтан өсіп шықты. Оның мәуелі бұтақтары жер бетіне көрік беріп, тәтті
де нәрлі жемістерін адам қоғам игілігіне жаратуда. Р.Бердібай кітабы екінші
бөлімнің Сарқылмас байлық аталатын соңғы тарауында осы мәселеге баса
назар аударылған. Фольклор жасаған көркемдік бейнелер мәңгілік. Олар ұдайы
ауысып, жаңарып отыратын қоғамдық формациялар талабына сай әр қырынан қайта
көрініп, келер ұрпақтар мүддесіне талап ете береді. Фольклорлық бейнелер,
талантты жазушының құдіретті қаламына іліксе, ол ертегілердегіден гөрі
күшейе сомдалып шығады, және олар көркемсөз шеберлерінің шығармаларынан
лайықты орын алып жүр. Осы жайға толығырақ тоқтала келіп, ғалым былай
дейді:
Ғасырдан да ұзақ күн романында Ш.Айтматов халық арасында айтылып
келген тағы да бір аңызды өте ұтымды түрде пайдаланып, зор көркемдік
жинақтау жасады. Романдағы Мәңгүрт бейнесі жан шошырлық, себебі мен салдары
қорқынышты. Мағынасы терең, ескертерлігі елеулі бейне дәрежесіне
көтерілген. Бір заманда мейірімсіз отаршылар қолға түскен тұрғындардың
басын терімен қаптап, ақыл-есінен тандырып, тірі мақұлыққа айналдырғаны,
ондай жандар қайдан келгенін, кімнен туғанын білмейтін мәңгүртке айналатыны
туралы аңыз мына шығармада тарихтың бір қасіретті сабағы ретінде еске
түсірілген. Мәңгүрт тағдырының сұмдық тәжірибесін айта отырып, суреткер
тарихты, елдің өткенін білмеу дүниедегі ең үлкен сорлылық екенін мысал
еткісі келген.2.64. Қазақтық совет зиялыларының ғасырлар бойы жиналып,
қорланған рухани қазынамызды жалықпай насихаттап, оның таңдаулы
шығармаларын пайдалану жөнінде жүргізген зор жұмыстары өзінің оң
нәтижелерін беріп келеді.
Ғалымның сан-салалы ғылыми жұмыстарының ішінде ең көзге көбірек
түсетіні – фольклортанушылығы.
Берісі қазақ фольклорының, әрісі әлемдік фольклордың тереңіне бойлауға
жол көрсететін оның еңбектері авторына деген қызығушылықты тудырмай
қоймайды. Фольклортанушылық – оның ғылым есігін ашқаннан-ақ жалына
жармасқан саласы емес екенін де танымның сатылай жолы арқылы білдік. Ол
ұстаздық қызметтен әдеби сынға, әдеби сыннан әдебиет тарихына, одан кейін
барып фольклортанушылыққа келген екен. Келгенде де көне сүрлеумен емес,
соны соқпақпен келіп, бұл салаға соқталы олжа салған.
Р.Бердібайдың 1982 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген Қазақ эпосы
атты монографиясы қазақ фольклортануына үлкен жаңалық әкелді. Осыған дейін
эпос термині қаһармандық жырларды ғана атауға қолданылып келсе, ғалым бұл
сөзді әдеби тек мағынасында жұмсалатын әлемдік әдебиеттану мен
фольклортанудағы мәніне жақындатты. Ол көне ертегілік, қаһармандық,
ғашықтық, тарихи жырлардың барлығын осы эпос ұғымының аясында, біртұтас
дүние ретінде қарастырған. Ғалым қоғамдық сана мен формациялардың өзгеруіне
орай фольклорлық жанрлардың бірінен екіншісіне бөлініп шығатынын, жаңа
ескісін толық жоққа шығармай, онымен қатар өмір сүре беретінін, соның
нәтижесінде синхрондық тұрғыдан (статикалық қалыпта) қарағанда өз алдына
дербес тұрған жанрларға диахрондық (эволюциялық кезең аясында) жағынан
үңілсек, олардың бір түбірден тараған бұтақтар сияқты құбылыс екенін ғылыми
жолмен дәлелдеп берді. Ғылыми тілмен нақтылап айтар болсақ, қазақ эпосының
туыстас түркі-моңғол халықтарының эпикалық мұраларымен ортақ типологиялық
белгілері, эпикалық жинақтау негізінде пайда болған көп қабатты
ерекшеліктері мысалында олардың жанрлық түрлерінің кезеңдік құрылыс
екендігі дәлелденген. Бір таңданарлығы - әдетте ғалымдар мұндай тың
жаңалыққа толы монографиялық еңбегін докторлық диссертациясы негізінде
жариялайтын.
Ал Р.Бердібай 20 жыл бұрын Қазақ романдарының негізгі теориялық
мәселелері деген тақыпта докторлық диссертация қорғап болған соң, мұндай
еңбек жазып жариялауын фидайилық 4.106. деген орынды.
Қазақ эпосы 80 жылдары белең алған қазақ фольклор-тануындағы тың
үрдістің бастамасы болды десек қателеспейміз. Ол үрдіс фольклорлық
туындының жазба әдебиет шеңберіне сыймайтын өзгешеліктерін есепке алған
зерттеу әдістемесіне негізделген еді. Осыған дейін фольклорды әдебиеттің
бір саласы ретінде қарастырып келген қазақ фольклортанымындағы дәстүр әлі
де жалғасын тауып келеді. Бірақ қазіргі кезде Н.Смирнова сияқты ғалымның
шәкірттері жалғастырған орыс, еуропа фольклортануындағы озық әдістемені
басшылыққа алған зерттеулердің басымдық танытып отырғаны ақиқат.
Р.Бердібайдың фольклортанушылық еңбегі эпос жанрымен шектелген жоқ.
Оның жалпы фольклор туындыларының басты ерекшеліктері, атап айтсақ,
көпқабаттылығы, көпнұсқалылығы, көп қырлылығы (синкреттілігі), халық
тұрмысымен байланыстылығы, дәстүрлілігі, образ жасау жолдары жөніндегі
мақалаларының ғылыми ғана емес, публицистикалық мәні де зор. Көпшілік қауым
бұл мақалалардан фольклор - әдебиеттің кәрі әжесі деген сияқты біржақты
көзқарастар жетегінде кетпейтіндей тағылым алады. Жоғарғы оқу орындарының
филология факультеттерінде Халық ауыз әдебиеті пәнін бүгінгі фольклортану
жетістіктері деңгейінде оқытуға мүмкіндік беретін оқулық қат болып тұрған
қазіргі кезде бұл жоқтың орнын толтырған да ғалымның Ғасырлар толғауы
(1977), Сарқылмас қазына (1983), Кәусар бұлақ (1989), Эпос – ел
қазынасы (1995), Эпос мұраты (1997), Ел боламыз десек (2000) сияқты
ғылыми еңбектері фольклор туындыларының осындай көп қырлы сипаттарын ашып
көрсететін сенімді құрал десек, артық айтқандық болмас еді.
Фольклордың теориялық мәселелерден басқа оның аз зерттелген көптеген
салаларына ғалым Р. Бердібай алғаш түрен түсірді. Мәселен, оның түркі
халықтарының әдебиеті мен фольклорына ортақ сарындарды саралап көрсетуі
түркі фольклорын біртұтас дүние ретінде қарастыруға мүмкіндік берді. 1974
жылы жарық көрген В.М.Жирмунскийдің Түркі халық эпосы атты
көлемді еңбегінде түркілердің эпикалық мұрасына салыстырмалы-типологиялық
талдау жасалса, ғалым өз мақалаларында бүкіл фольклорлық материалдардың
салыстырылуы тиіс бастау көздерін көрсетіп берді. В.М.Жирмунский еңбегінің
ең маңызды тұсы – кеңестік диктатура 50 жылдары сөз етуге тыйым салған
ноғайлы жырларын ғылыми айналымға қайта қосуы еді. Жирмунскийден кейін
бұл жырларды зерттеу ісі қауға түскен өрттей қаулай жөнелуі керек еді.
Өкінішке орай олай болмады. Кеңестік саясаттан көп теперіш көрген қазақ,
қарақалпақ, ноғай ғалымдары бұл тақырыпқа бірден беттеп кете алмады. Осы
тұста ерен қайрат көрсеткен ғалымы Р. Бердібай болды. Ол осы жырлардың
әрқайсысына дербес мақалалар арнап қана қойған жоқ, Жирмунскийдің еңбегін
алға тарта отырып, ноғайлы жырларын толық ақтап алу қажеттілігін Кеңестер
Одағы көлемінде мәселе етіп қойды.5 Өзі де осы мәселені зерттеу ісіне бел
шеше кірісіп кетті. Едіге батыр, Шора батыр, Орақ-Мамай, Қарасай-
Қази сияқты зерттеуге қатаң тыйым салынған жырларға көлемді мақалалар
арнады. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап осы жырлардың бірнешеуінен Ғалым
жетекшілігімен ғылыми диссертациялар қорғалды. Бұл – кеңестік дәуірде орын
алған рухани ақтаңдақтарымызды қалпына келтірудегі басты шаралардың бірі
болды. Р.Бердібайдың туыстас қырғыз халқының Манас эпосына арналған
еңбектері өз алдына бір төбе. Ғалым тек эпоспен ғана емес, фольклордың өзге
жанрларының да өзекті мәселелерімен айналысты. Мысалы, қазірге дейін
зерттеуін күтіп тұрған діни дастандардың танымдық-тәрбиелік мәні, Қорқыт
жөніндегі аңыз - әпсаналардың тарихи шындықпен байланысы,
Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан сияқты ғалымдардың фольклортанушылық,
манастанушылық еңбектері, фольклор мен жазба әдебиеттің байланысы ғалымның
ғылыми мақалаларында жан-жақты жеріне жеткізіле талданады. Тіптен М.Әуезов,
С.Сейфуллин, Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, М.Жармұханбетов сияқты
ғалымдар еңбегінен соң да бірнеше диссертациялар қорғалып, қазақ
фольклорының өзге жанрларына қарағанда көбірек зерттеледі деуге болатын
шешендік сөздердің (билер сөзі) де әлі ешкім нақтылай қоймаған тұсы – оның
тарихи шындыққа қатысын жүйелі түрде көрсетіп берді. 6.302-310.
Зерттеушінің фольклортану саласындағы елеулі еңбектерінің бір тобы фольклор
туындыларын жаратушы, дамытушы шығармашылық иелеріне арналған. Халық ауыз
әдебиетін жасаушылар мен дамытушылар 6, Роль сказителя в системе
эпической традиции тюрко-монгольских народов, 7, Қазақ эпосын тарату
мен дамытудағы жыршы – ақындардың ролі 8 сияқты мақалаларында жырау,
ақын, жыршы, термешілердің орындаушылық өнеріне тән ерекшеліктер және
олардың көркемдік дәстүрге қатынасы көрсетіледі. Қазақ халқының тарихи
қалыптасқан, өзіндік өрнегі бар орындаушылық – жыршылық мектептерін ғылыми
тұрғыдан дәлелдеу де ғалымның еншісіне тиді. Ол Құлыншақ, Молда Мұса, Мұрын
сияқты эпик-жыршылардың дәулескер өнері жайында қадау-қадау мақалалар
жазды. Оның 1980 жылы жарық көрген Жыршылық дәстүр атты еңбегі осы
сөзіміздің айқын айғағы.
Рахманқұл Бердібайдың қай еңбегінен болмасын өзіндік қолтаңба
бедерленіп, көзге ұрып тұрады. Оны ғылыми мақалаларында публицистика
элементтерінің аралас жүруі ғалымның өз замандастарын бір сәтке ұмытпайтын
жанашырлығынан туындап жатса керек.
Р.Бердібайдың фольклортанушылығы ғылым саласында ғана емес, өмірлік,
қоғамдық қызметтерімен де өзектес болды.4.108. Қазақстан Жазушылар
Одағындағы фольклор кеңесінің төрағасы (председателі), М.О. Әуезов атындағы
өнер институтының фольклор бөлімінің меңгерушісі қызметтерінен басқа
атқарған көптеген қоғамдық міндеттері, әсіресе, М.О. Әуезовтің музей –
үйінде ұзақ жылдар халық университетіне ректорлық жасауы тікелей фольклор
мұраларымен жұмыс істеуіне себеп болды. Бұл қызметтің дені ғалымның
фольклортану ғылымымен түбегейлі айналысуынан бұрын басталған. Әдетте
ізденуші-ғалымдардың ғылымға келу жолы теориядан практикаға қарай жүрсе,
Р.Бердібайдың іс-тәжірибеден теорияға беттегенін көреміз. Ғалымның
фольклортанушылық еңбегінің баяндылығының басты себебі де осы болса керек.
Ғалым ағамыз фольклор бөлімінің меңгерушісі болып, отырған кезде оның
редакторлығымен шыққан Қазақ фольклорының типологиясы (1981), Қазақ
тарихи жырларының мәселелері (1971), Қазақ фольклористикасының тарихы
(1988) сияқты тағы басқа монографияларының мәні зор болды. Олардың ішінде
мемлекеттік сыйлық алғандары да бар. 9.98.
Күнделікті өмір мен ғылым арасын тығыз байланыстырып отыру әрбір
ғалымның еңбегінен көріне бермейді. Шәкірттерінің сөзіне зер салар болсақ:
Рахаңның дәстүрінде фольклор туындыларынан, олардың кейбір қызықты
жақтарынан мысалдар келтіріп сөйлеуі өзгеше әсерлі болып шығады. Бұған
басты себеп - оның барлық нәрсе адам игілігіне қызмет етуі керек және оның
тәрбиелік мәні болуы тиіс деп есептеген түсінікпен өз айналасын шынайы
сүйген, жанашырлық танытқан үлкен жүрек иесі болуы 4.109. Р.Бердібай
өмірінің жиырма жылдан астам уақытын фольклортану ғылымына арнады.
Күні кешеге дейін қоғамдық ғылымдардарда үстем болып келген біржақты,
схоластикалық көзқарас зардабы біз сөз етіп отырған фольклортану пәнінен де
айналып өткен жоқ. Ауыз әдебиеті мен оны тексеретін ғылым да көбірек
қырсыққа ұшырады. Шындығында, халықтың ауызекі жаратқан, ғасырлар бойында
жетілдірілген, сан сала көркем сөз өнері ұлттық қазынамыз болып табылады.
Халықтың аумалы-төкпелі тарихымен бірге жасасып, сол тарихтың куәлігі,
көркемдік қорытындысы, елдің табиғат пен қоғам құбылыстары туралы танымы,
бағасы болып табылатын фольклор – ауыз әдебиеті әлі де меңгеріліп болмаған
тұңғиық терең байлығымыз. Фольклортанудың қадамын жаздырмаған қырсықтың
бірі – мәдени мұраны таптық көзқарас тұрғысынан қараушылық. Халықтың
телегей теңіз көркем сөз мұрасын жасанды түрде бөліп, тек езілген тап
мүддесін көрсеткен ескерткіштерді ғана іздеу, байдың, бидің, ханның,
төренің, молданың аты аталған шығармаларды мансұқтау ауыз әдебиеті жөнінде
тұтас көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік бермеді. Бұл жолда небір
бұрмалаушылықтар орын тепті. Бұған елуінші жылдардың бас кезінде жалпы саны
төрт жүзден асатын эпос-дастандардың Қамбар батырдан басқасы халыққа жат
деп үкім шығарылған сорақы оқиғаны мысалға алсақ та жеткілікті. Догматик
белсенділерге жырдағы Қамбар батырдың аңшылықпен кәсіп ететіндігі ғана
ұнаған болатын. Ал эпос бойынша байдың балалары болып есептелетін
Алпамыс, Қобыланды, Ер Сайын, Төлегендер туралы сөз қозғалмауға тиіс болды.
Бүгінгі қауымға күлкілі боп көрінетін бұл хал осыдан жарты ғасыр бұрыс бел
алып тұрған жетекші қағида еді. Фольклортану ғылымына жасалған мұндай
зорлық зерттеушілердің қолын байлап, ауыз әдебиеті туралы ізденістерді көп
жылдарға кешеуілдетті.
Ауыз әдебиетінің байлығын игеруге кедергі келтірген тағы бір тосқауыл
– фольклортануды жалаң саясаттың қанжығасына байлап берушілік. Қазақтың
небір тамылжыған классикалық әндерінің бірқаншасына күдік келтіріліп,
репертуардан шығарылды. Мұның қасында ауыз әдебиетінің халінің мүшкіл
болғаны өз-өзінен түсінікті. Қара тізімге іліккен алуан түрлі дастан, өлең,
аңыздарға зерттелуге тиым салынды. Ең бір өкініштісі – қазақ тарихының,
фольклорының, әдебиетінің аса көрнекті мамандары Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев,
Е.Исмаилов т.б. зерттеулеріне тұрпайы қиянат айып тағылып, әрқайсысы
ширек ғасыр мерзімге сотталып, итжеккенге айдалды. Абақтыға қамалмаған
әдебиетші ғалымдардың көпшілігінің басына да қауіп бұлты үйірілді. Ұлы
жазушы, үлкен ғалым М.Әуезовтің өзі сол кезде қатер тырнағынан әрең
дегенде аман қалғаны белгілі. Бұл бұлттың салқынының бір ұшы
біз сөз етіп отырған Рахманқұл Бердібайға да тимей өтпеді.
Ғылымның әзелден қалыптасқан дәстүрінің аяқасты болғаны соншалық, ауыз
әдебиеті туралы еңбектерде жаттандылық орын алды, фольклордың көне
жанрларын тексеруге ешкімнің де жүрегі дауламады. Сондай ел басына күн
туған, әдебиет аспанына қою қара бұлт үйірілген тұста шым-шымдап болса да,
кешегі ағаларының орнын басып Р.Бердібай келді. Ол өзінің фольклортану
саласындағы еңбектерін саясаттың сұрқайлығымен астастыра келіп, ғылыми
жүйеде өзіндік үні мен жолын қалыптастырды. Тоқталар болсақ,
фольклортанудың кенжелеп қалуының бір себебі ретінде ғалым зерттеу
мәдениетінің балаңдығын көрсетеді. Ұзақ жылдар бойында ауыз әдебиетінің көп
сипатының бір қыры – оның сөз өнері екендігі ғана әңгіме болып келді. Халық
шығармашылығының тарихпен, этнографиямен, музыкамен, ескі салт, наным-
сенімдермен байланысты жақтары сырт қалдырылды. Осының салдарынан ауыз
әдебиеті жазба әдебиетінің көнерген түрі деген ғылыми шындыққа қатысы жоқ
ұғым қалыптасты. Фольклор ескерткіштерінің аса үздік үлгілерін ғана ұнамды
мысал ретінде көрсетіп, ауыз әдебиетінің басым көпшілігін қара дүрсін
туындылар деп бағалаушылық орнықты.
Ғалым көп уақыттан бері жазба әдебиетінің тасасында, қосалқы пән
секілді қаралып келген фольклордың өзіне тән хас сипаттары неде дегенге
қысқаша кідіріп өтеді. Ең алдымен, ол – фольклордың ұжымдық сипатының
болатынын айтады. Әуел бастағы шығармаларының аты-жөні ұмытылып, талай
қауымның сын елегінен өтіп, екшеліп, сұрыпталып шығатыны, кейбір тұстары
жаңадан қосылып, құлпырып, өзгеріп отыратыны – оның ұжымдық сипаты екенін
көрсетеді автор. Ал жазба әдебиет – авторлық туынды, сондықтан оның мәтінін
шығарма иесінен басқа ешкім де өзгерте алмайды...
Ауызша таралған шығарманың бірте-бірте түрлі вариант нұсқалары пайда
болуы табиғи. Фольклор туындыларының көп варианттылығына зерттеушілердің
барлығы дерлік тоқталған. Бірақ олардың таралу, сақталу заңдылықтарының
қилы-қилы болуынан әр заманның дүниетанымдық сүзгісінен өткен шығармаға
тосын сипаттар қосылып отыруынан фольклордың көпқабаттылығы
(полистадиялығы) келіп шығатынын Р.Бердібай жете түсіндіріп берді.
Адамдардың жадында ғана сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа таралып отыратындығы
фольклордың дәстүрлік келбетін белгілейді. Қандай да болмасын дәстүрлік әр
дәуірдің қажетінен туатын жаңалықтарды қабылдап отырады.
Үстірт қарағанда елдің бәріне де түсінікті көрінетін фольклор мәтіні
(тексті) бізге дейін алуан шарттылықтардың шытырманын бастан кешірген,
оларды пәлен уақытта пайда болған деп кесіп-пішіп айту қиын. Ә, дегенде
оңай, шешуші қол созым жерде секілденетін кез келген ауыз әдебиеті
шығармасы өзінің кілтін таппасаң сырына бойлатпайтын күрделі мәселеге
айналады... сондықтан да фольклор жаратындыларын толық мәнінде тану үшін
зерттеудің салыстырмалы-тарихи, жүйелілік (системный), тұтастық әдістерін
қолдану керек болады.
Ауызекі тараған лирикалық өлеңдер де, көлемді эпостық шығармалар да
өзіне лайық сазымен (музыкасымен) айтылып келген.
Мәселен, қазақтың қаһармандық, ғашықтық жырларының бәрін де айтушылар
домбыраға, гармоньға, қобызға қосып орындаған. Осыдан келіп, фольклордың
музыкамен байланыстылығы проблемасы туады. Өкінішке қарай біздің
зерттеушілеріміз осы кезге дейін бірде-бір эпостың тексін оның музыкасымен
қатар тексеріп көрген жоқ. Ауыз әдебиеті ескерткіштерінің халықтың кәсіп,
тұрмыс қалпымен, этникалық психологиясымен байланысын салыстыру этнография
ғылымының жетістіктеріне сүйенуді қажет етеді. Керек десеңіз фольклор
мұрасын тану үшін археологияның да антропологияның да көмегі аз болмайды.
Ал ауыз әдебиетінің тілінде де неше түрлі дәуірлердің куәліктері жататыны
анық. Көнерген, ескірген немесе көрші халықтардан ауысып келген сөздердің
түсініктемесі жасалмайынша, кейде фольклор туындысын дұрыс түсіну мүмкін
емес. Мұның бәрі фолъклор мұрасының синкреттік бейнесін айқындайды.
Фольклор шығармаларының тарихпен байланысын тексеру айтуға ғана
жеңіл. Эпос жөнінде көптеген ғалымдар жазып, талдап, өздерінің пікірін
айтып келеді. Бірақ сол эпостардағы оқиғалардың нақтылы қай дәуірге тән
екенін анықтау оңай емес. Мұның себебі ауыз әдебиеті
туындыларының сипатын ашу айрықша тәсілдерді керек ететіндігінде. Осы
замандағы жазушының белгілі тарихи романын оқығанда ондағы каһармандар мен
оқиғалардың қашан болғанын біліп отырамыз. Ал батырлық эпоста бір дәуірдің
емес, сан дәуірдің жинақталған эпикалық синтезі беріледі. Мәселен Алпамыс
батыр жырында қалмақ басқыншылығына қарсы оқиғалар
әңгімеленетіні мәлім. Бұған қарап жырда тек XVII-XVIII
ғасырлар шындығы ғана елестейді деп қарауға болмайды.
Мұндағы оқиғалар мен қаһармандар моделі (қалыбы) фолъклорда көп қайталанған
сарындарға негізделген. Ауыз әдебиетіндегі көпқабаттылық (полистадиялық)
дегеніміз осы. Академик В.М. Жирмунский Аппамыс
батыр жырының түп-төркіні көне (архаикалық) кезеңдердің ақиқатына
апаратынын, эпостың фабуласы ұзақ ғасырлар бойында екшеліп шыққанын жазған:
жырдың бұл күнде жұртшылыққа мәлім қазақ, қарақалпақ, өзбек нұсқалары
ескі сарындарды жаңғыртып, қөркейтіп, жетілдіру жолымен жасалғанын
тұжырымдаған. Осындай пікірді басқа классикалық эпостар жөнінде де
Р.Бердібай айтуға болатынын ескертеді.
Ауыз әдебиеті шығармаларыңдағы қаһармаңдардың тарихта жасаған
қайраткерлермен ара қатынасын анықтау мәселесінде көп түсініспестік орын
алып келген. Көптеген зерттеушілеріміз эпос қаһарманы мен тарихи адамдар
арасына тепе-теңдік белгісін қойып қарағаны белгілі. Көркем әдебиеттегі
секілді фольклорда да қиялдан қосу, көркемдеу шарттары болатынын
ескермеушілік фольклортану ғылымына зардап шектірді. Елуінші жылдардың бас
кезінде қазақ эпосын жаппай қаралаудың бір себебі, ілгеріде анықталғандай,
тарихи құбылыстарға таптық қөзқарастан болса, тағы бір себебі ауыз
әдебиетінің өзіне хас ерекшелігін (спецификасын) елемеуден туған еді.
Батырлардың жауды тас-талқан етіп, жеңіске жеткенін кейбіреулер басқыншылық
зорлықшылдық белгісі деп караған. Ең сорақысы сол – эпос батырының аты
тарихта өмір кешкен нақты адаммен бір қатарда қаралады. Кез келген тарихи
оқиға мен қайраткер істері эпостың ішкі көркемдік заңдылығына бағындырылып
суреттелетіні ескерілмеді. Едіге батыр жырынан халықтың санасынан берік
орын алған ел қамқоры, батыр, бидің бейнесін емес, оның Мәскеу, Литва
княздіктерімен соғысқанын ғана іздеушілік осындай көзқарастың салдары.
Соңғы жылдарда бұрын назарға ілінбеген фольклор жанрлары тексеріле
бастады. Соның бірі – ертегілік емес проза. Мұның негізін қалыптастырған да
көрнекті ғалым Р.Бердібай.
Шынын айтқанда, ондаған жылдар ішінде фольклорлық прозадан тек
ертегілер ғана азды-көпті зерттелген екен. Халықтың аңыз-әңгімелері мен
әпсаналарының құрамын, генезисін, поэтикасын анықтаған еңбектердің пайда
болуы фольклортану ғылымының жетістіктері қатарына қосылады. Қазақтың
магиялық поэзиясын, ауыз әдебиетіндегі тұрақты сарындар (мотивтер)
эволюциясын қарастыру зерттеушілік тынысын кеңейте түсті. Ғалым бұл арада
жеке фольклоршылар еңбегіне баға бермейді, ауыз әдебиеті туралы ғылымның
такырыптық ауданы да, методологиялық құлашы да, зерттеушілік мәдениеті де
тереңдей бастағанын аңғартуды ғана көздейді. Кейінгі жылдардағы қазақ
филологиясының деңгейін көтерген, салмақ қосқан, жұртшылық ілтипатына
ілінген жұмыстардың алдыңғы қатарында фольклоршылар еңбегі бар екенін
көрсету парыз. Ауыз әдебиетінің атақты жинаушылары һәм зертгеушілері
В.В.Радловтың, Г.Н.Потаниннің, Ә.А.Диваевтің, М.Көпейұлының
ғылыми топтамаларының шығуы да рухани өміріміздегі елеулі оқиғалардың бірі.
Бұдан былайғы жерде ауыз әдебиетінің барша жанрларын
(эпос, ертегі, аңыз, әпсана, миф, тарихи, рухи жырлар, салттық-ғұрыптық
өлеңдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, балалар фольклоры, айтыс, шешендік өнер
т.б.) осы замандағы әлемдік фольклортану дәрежесінде зерттеу керектігі
ғалым назарынан тыс қалмайды. Бізде әлі күнге дейін мұрты да кертілмеген
немесе мүлде қолға алынбаған жанрлар да кездеседі. Халқымыздың бертінгі
дәуірлерде бастан кешкен оқиғаларының естелік деректері, тұнып тұрған
тарихи жырлар мен өлеңдердің өзі көптеген зерттеулер тақырыбы болар еді.
XVII-XVIII ғасырларда жоңғар жаулаушыларына қарсы күресті бастаған
батырлар, ел ұйытқысы болған билер, замана шындығын бейнелеген
жыраулар жайында халық жадында қалған, хатқа түскен жыр, шежіре, дастан,
аңыз-әңгіме, баллада тек көркемдік мүлік ретінде ғана емес,
тарихтануға да аса құнды деректер қоса алады. Қазақстанның әр өңірінде
тарихи дәуірлердің куәлігіндей топонимикалық, тарихи аңыз-әңгімелер көп.
Оларды жинап, жүйелеп, ғылыми-зерттеу тақырыбы ету де кезек күттірмейтін
іс.
Ұмыт қалдырылған жанрдың бірі — діни дастандар немесе
әпсаналық сыңайдағы қисса-хикаялар, ауызша таралған
ғибраттық қара сөздер. Бұл саладағы қазынаны (Зархұм, Дариға қыз,
Мұхамед-Қанапия т.б.) тексеруге алғашқы қадамдар енді-енді ғана ғалым
жетекшілігімен жасала бастады. Осы тараптағы
мәтіндердің (текст) өзі әлденеше том құрарлық. Бұлар ертеде халық арасына
кең таралған, жұртшылыққа сенім, имандылық
ғибратын дарытқан аса құнды мұрамыз.
Салтқа байланысты поэзияны түп-тереңімен тексеретін еңбектер қажеттігін
айту да артық емес. Маусымдық-салттық өлеңдер (наурыз, егіншілік жырлары
т.б.) бұл кезге дейін көтерілмеген тыңның бірі болып келеді. Отбасылық
салт өлеңдерін үлкен дәстүрлі мәдениет көріністері деп бағалап, күрделі
ізденістерге бару міндетіміз. Осы кезге дейінгі зерттеулерде өлең
жолдарын мазмұндап, қайталап түсіндірумен шектеліп келдік. Бұл мәселенің
бір-ақ жағы. Салттық поэзияны халықтан ежелгі наным-сенім ғұрыптарымен
байланыстыра тексергенде ғана оның түп негіздері ашылмақ. Фолъклор
шығарларында байырғы анимизм, тотемизм, антропоморфизм, фетишизм, магия
қаншалықты, қалай қабысып жатқанын анықтамай, көне жанрлар табиғатын
сенімді ашу мүмкін емес. Сырттай қарағанда мағынасыздау естілетін дуа
өлеңдерінің құпиясы сол шығармаларды тудырған наным-сенімдерге қатысты.
Ауыз әдебиеті жанрларындағы салт пен ғұрыпқа қатысты аңыздарды
этнографиялық мән-белер (источник) көмегімен ғана айқындауға болатыны
кәміл.
Фольклор поэтикасының жазба әдебиеттен зор айырмашылықтары бар екеніне
де мән берілмей келеді. Қаһармандық эпостарда жасалған батыр тұлғасын
(Қобыланды, Алпамыс, Тарғын, Қамбар т.б.) көркем әдебиеттегімен бірдей
санап, бұларды образ-бейне ретінде қарауға болмайтынын елемедік. Эпостағы
қаһарман романдағы қаһарманнан мүлде басқа тәсілмен жасалған ғой. Жазба
әдебиетте типтендіру, ауыз әдебиетінде мінсіз идеаландыру тәсілі басым
болатыны ертеден белгілі. Ауыз әдебиеті жаратындыларының сюжеттік,
композициялық кұрылысында да айырмашылық елеулі. Жазба әдебиет кейіпкері
өмір ситуацияларына, әлеуметтік және психологиялық шарттарға байланысты
әрекет етеді, ал жыр қаһарманы осылай болуға тиіс деген мұрат-арман
жемісі. Фольклор туындыларының ішіңдегі қарапайымдылық, тұжырымдылық,
үнемділік, формулалық қайталаулар жазба кәсіби әдебиеттегіден бөлек.
Қазақ көркемдік мәдениетінің бір ерекшелігі ауызша және
жазбаша әдебиеттің әр дәуірде де өзара тығыз байланыста
болып, бір-біріне игі әсер еткені, өзара байып отырғаны.
Мұның өзі де көп күрделі ізденістерге негіз болатын құбылыс. Ауыз
әдебиетінің інжу-маржан байлығын жасауға, дамытуға және сақтауға жыршы-
жыраулардың, айтушылардың сан әулеті атсалысқаны мәлім. Қазақстандағы
жыршылық мектептер, олардың жарқын өкілдері көркемдік тарихымыздан өз орнын
алуға тиіс. Жыршылық, термешілік өнердің және ақындық айтыстың соңғы
жылдарда қайта жанданып, жаңа табыстарға жетуі де қазақтың ауызекі
айтқыштық дәстүрінің сарқылмағанын, қазіргі жұртшылыққа танытқыштық,
тәрбиелік, эстетикалық әсер етуге қабілеттілігін көрсетеді.
II тарау.
Р. Бердібай – халық өнерінің жанашыры.
Р.Бердібай фольклор туындылары жырды, толғауды таратушы, дамытушы,
сақтаушы жыршы, жырау, ақын, өлеңшілер туралы "Жыршылық дәстүр" және
"Халық ауыз әдебиетін жасаушылар мен дамытушылар" деген
зерттеу еңбектер жазды. Ғалым бұл зерттеу еңбектерінде
Е.Ысмайловтың "Ақындар", Ә.Х.Марғұланның "Ертедегі жыр аңыздар",
К.Сыздықовтың "Ақын-жараулар" деген еңбектеріне көп сүйінеді. Жырау, жыршы,
ақын, термеші, өлеңші - бұлардың әрқайсысына ғалым
анықтама беріп, олардың қызметтеріне, өзіндік қасиеттеріне жеке-жеке
тоқталып, жан-жақты түсіндіріп отырады. Мысалы, "Жыраулардың негізгі
орындайтын жанр түрлері толғау мен арнау" екендігін ал "жырау"
деп осы күндері де қарақалпақтарда және Қазақстанның кейбір
жерлерінде қаһармандық жырларды орындаушыларды айтатындығын" - көрсетеді.
6.286-288.
Р.Бердібай "ақын" деген сөздің шығу төркіні жөнінне түрлі
пікірлердің бар екендігін атап, мынадай қорытынды жасайды: "Өленді жанынан
шығарып, төгіп айтатындарды ақын, хатқа түсіріп шығаратындарды шаир деп
атау өзінен-өзі сұранып тұрған нәрсе". 6.291. Сонымен бірге ақындық
адамға "түсінде аян беруі" арқылы, "өнер иесінің батасы" арқылы және
"тұқым қуалау" арқылы даритындығын айтады.
Қазақстанның кең далаларында қалыптасқан жыршылдық мектептерін
төрт топқа "Батыс Қазақстан, Сыр бойы, Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісу, Орталық-Шығыс Қазақстан өңірлеріне" бөліп қарасытарады. 6.295.
Бұл мектептердің өзіне тән ерекшеліктерін атап көрсетеді. Мысалы,
Батыс Қазақстан жыршыларында қаһармандық жырларды ("Қырымның қырық батыры")
айту басым сарын болса, Орталық-Шығыс Қазақстан атырабында лиро-эпос ("Қозы
Көрпеш - Баян сұлу", т.б.) жанрындағы шығармалары
кең тараған. Ал Сыр бойы мен Оңтүстік Қазақстан аймағында осы екі
топтағы жырлар аралас келіп отырған, оның үстіне мұнда арғы тегі
шығыс әдебиетінен ауысқан ғашықтық, қаһармандық діни хикаялар да
("Рустем-Дастан", "Көрұғлы", "Әміре-Әмзе") күрделі орын алған деген
сияқты.
Ғалым қысқа ғибрат өлеңдерді айтушыларды термеші деп, олар "қазақтың
халық жырларын да, нақыл толғауларын да, мысал, шығамаларын да,
сонымен қатар жеке авторлар туындыларының ел арасына тарап, халықтық
сипат алған нұсқаларын да ұмыттырмай, әр бір буынның құлағына
құйып, әдет, әдеп, дәстүр, кісілік, адамгершілік, имандылық сабақтарын
дарытып келген" - деп баға береді. 6.299-300.
Термешілік туын кейінгі жылдарда көтерген дарын иелері қатарына
К.Рустембеков, Ш.Төлепова, Қ.Орашева, А.Алматов сынды жүйріктерді атайды.
Р.Бердібай жыршылардың эпикалық дәстүрді жалғастырушы ретінде еңбегін
бағалауда төрт түрлі ерекшілікті атайды. "Біріншіден, жыр нұсқаларын көп
өзгеріске түсірмей, дәстүрлі поэтикалық көріктеу құралдарын сақтай
отырып айтушылық. Екіншіден, жыршылардың репертуарындағы айырмашылық
мәселесі. Әрбір өлкеде бұрыннан келе жатқан эпикалық дәстүріне
орай айтушылардың жыр құрамы да өзгеріп келеді. Жыршылардың
репертуар жалғастығы да берік сақталғандығын мысалдар келтіріп дәлелдейді.
Үшіншіден, жыршылардың орындаушылық шеберлігінің түрліше болушылығы. Бұл
айтушының дарын қуатына, тәжірибесіне және көрген тәсіліне байланысты
нәрсе. Төртіншіден, дастан, эпостарды алғашқы түр негізінен күрделі
өзгеріске түсіріп айтушылық дәстүрі". 13.15-17. Оған Ж.Жабаев,
К.Әзірбаев, Н.Байғаниндердің айтқан жырларын жатқызады. Ақын-
жыршылардың эпос орындау алдындағы әзірлік, "шабыт шақыруы" туралы да
мысалдар келтіреді. Жыраулық, ақындық, жыршылық, темершілік арасында
үзілмеген байланыс жатқанын ескертіп, мысалдармен дәлелдей түседі.
Р.Бердібай "Жыршылардың өмірбаяндық мағлұматтарын неғұрлым толық
желіге түсіру, орындаушылық мектебін, дара ерекшілігін, репертуарын,
дәстүрін анықтау - фольклортанудың кезек күттірмейтін міндетінің бірі" -
дейді. 10.13.
Ұзақ жырдың сөз бедерін бірден төгіп айту, әлбетте екінің бірінің
қолынан келе бермейді. Бұл үшін кем дегенде бірнеше жағдай сәйкес келуі
керек. Оған Р.Бердібай мына жағдайларды жатқызады: "Біріншіден, жыршыда
суырыпсалма талант, тәжірибе болуы, екіншіден, айтушы жадында сюжет
кұраудың, тұрақты стилистикалық формулалардың, теңеу, эпитеттің,
көркемдеудің түрлі тәсілдерінің қаншама қабаты жатуы керек. 3.25.
Ғалым жырды жазып алудың шарттарын көрсетіп, мына жағдайды: "өзінің
әдеттегі халық алдында шабыттана айтатын сәті болмаса, жыршылардың оңаша
жазып алушыға эпостың жалпы сарынын ғана жеткізумен іркіліп калатынын"
ескеру керектігін баса көрсетеді. 3.25.
Көп елдерге қарағанда біздің елімізде жыршылық дәрстүр әлі күнге
дейін кездеседі. Жазба әдебиеттің әсерінен әрі жазып шығаратын, әрі
ауызша толғайтын айтушылар пайда болуда. "Әрі бұрынғы эпикалық жырдың
көркемдік өрнегін сақтай отырып, әрі жазба әдебиеттің озық қасиеттерін
бойға сіңіріп жырлайтын ақын-жыршының жаңа типі қалыптаса бастады" – деп
ғалым мысалға И.Байзақовты келтіреді. 3.28-29.
Өнердің осы заманғы алуан түрлерінің күрт дамуына байланысты және
ірі орындаушы, айтушылар буыны өмірден өтуі себепті жыршылдық біршама
азайып, шағындалғаны белгілі. Бірақ соңғы бірнеше жылдың ішінде
ғана мәлім болған жыршылар есімдері бар. Жыршы - жыраулардың көбі Сыр
бойында, Қарақалпақстанда тұратын қазақ ақын - жыршылары. Оларға ғалым
Ж.Аралбаев, Қ.Исманғалиев, Қ.Қалжанов, А.Тасқынбаев, Қ.Әділбеков,
М.Байжанов, А.Нысановтарды жатқызады. Соның ішінде Омар Байымбетовке
ерекше тоқталып, онын өмірбаянына, қызметіне шолу жасап өтеді.
О.Байымбетовтен жазып алған Исақұл Ақылбековтың есімін
ілтипатпен, үлкен құрметпен сөз қылады.
Өзге ақындар мен шешендердің сөздері болып табылатын
О.Байымбетов айтқан мұралардың бірнеше ерекшеліктерін Р.Бердібай атап
көрсетеді. "Біріншіден, көп ақындардың өмірбаяндық деректері хатқа
түскен. Екіншіден сол ақындардың сөздері де алғаш рет зерттеушілер назарына
ұсынылып отыр. Үшіншіден, О.Байымбетов материалы ауыз әдебиетінің түрлі
жанрын өлең, терме, толғау сәлемхат, айтыс, арнау, жоқтау, шешендік сөз
т.б. қамтитынын, сол жанрлардың ел арасанда сақталу, даму дәрежесін
анықтауға көмектесетінін ескермесек болмайды". 10.32.
Кеңес заманында жыршалар репертуарында сапалық өзгерістер пайда
болған. Олар халық арасында айтылған жырлардың идеялық көркемдік
мазмұнына ерекше мән беріп, бұрыннан келе жатқан дастандардың ең
таңдаулысын толғаған. Ғылым оның басты шартын - "Эпостың бүгінгі қауым
тілегі, мұратымен үндес келетіндігі. Сондықтан да айтушылар ертедегі
заманның кейбір көркемдігі кем, мазмұны саяз жырларынан бас
тартып, биік мұрат асып арман үшін күрескен қаһармандар өмірі мен өнегесін
мадақ еткен" - деп көрсетеді. 3.35.
Жырдың эстетикалық, тамашалық қызметі мен мәнін ғалым былай
түсіндіреді. "Әншілік, актерлік, күйшілік, әңгімешілік, тарихтың
бас қосатын өнер-жыршылдық ерте кезде театр, филормония орнына
жүріп, елдің көңіл көтеретін, сұлу сөз бен саздан ләззат алатын сүйікті
ермегіне айналған". Ал жыршы тұлғасын өте күрделі етіп көрсететін қасиетке
мынаны жатқызады: "Айтысқа, төкпе өлеңге қабілеттілік секілді мыңдаған жол
өлеңді шашау шығармай жаттауға, оны тиісті сазымен толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Рахманқұл Бердібай - фольклор зерттеуші
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 – 7
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р.
Бердібай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8 – 28
ІІ тарау
Р. Бердібай – халық өнерінің
жанашыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 – 42
ІІІ тарау
Р. Бердібайдың фольклортану ғылымына қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... 43 – 52
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .53 – 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56 – 58
Кіріспе
Рахманқұл Бердібайдың есімі бүгінде анықтаманы қажет етпейді. Ғұлама
ғалымның биік тұлғасы, энциклопедиялық зердесі, азаматтық келбеті өзінің
лайықты бағасын алған. Қазақ әдебиеті ғылымына ғана емес, түрік дүниесінің
руханиятына өлшеусіз үлес қосқан ғұламаның ұлт мүддесін қорғаған батыл үні
сонау елуінші жылдары естіле бастаған болатын. Ұлт мүддесін мәңгілік серігі
еткен ғалым кеңестік кезең саясатына қайшы көзқарастары үшін аз қиындық
көрген жоқ. Осы қудалаулар мен қиындықтар ғалымның журналистикадан бастау
алып, әдеби өмірдің ұлы майданына, руханияттың асқақ әлеміне ұласқан
шығармашылық жолын көктей өтіп жатты.
Р.Бердібай өзінің өнімді еңбек жылдарында 32 кітап, мыңнан астам
мақала шығарды.
Исі түркі халқы пір тұтатын Маулананың мынадай сөздері бар: Жел
соққан сайын солқылдақ шыбықтай иіле берсең, асқар тау болсаң да, шыбық
құрлы құның болмайды. Р.Бердібай иілуді білмеген асқақ рухтың иесі. Рухы
биік адам қоғам рухын көтереді деген нақыл сөз осы Р.Бердібай секілді
асқақ рухты адамдарға арналған тәрізді.
Р.Бердібай тарихи ақиқаттарды бүркемелеу немесе бұрмалай көрсету белең
алған тоқырау жылдарының өзінде ұлтының шыңдалу процесін ашып көрсетіп,
оның рухын асқақтататын мәселелерді көтеріп, соларды нақты жүзеге асыруға
арналған істердің басында болды.
Ғалымның фольклортанушылық қызметін талдау бағытында алған жұмысымыз
зерттеушінің бұл саладағы еңбегіне жаңаша көзқарастық тууы мен аңыз
әдебиетімізді басқаша қырынан жол тануымызға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының өзектілігі:
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы Қазақстан халқына арналған
жолдауында Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін
сақтап, түлете береміз, - 1 деп дамып келе жатқан мемлекеттің рухани
құндылықтарына ерекше көңіл аударды. Сол себепті біз білім мен ғылымды
дамытуға өз үлесімізді қосуға міндеттіміз.
Бүгінде көптеген зерттеу еңбектерінің авторы атанған
Р.Бердібай қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеуде тыңға түрен салып, соны
сүрлеуді қалыптастырды. Эпостанушылық қызметі өз алдына бір төбе. Жұмыста
ғалымның фольклорды жаңаша стильде қарастыру реті, қазақ музыкасы мен
тарихи мұраларын қалпына келтірудегі зор еңбегі тұжырымдалды.
Диплом жұмысының мақсаты:
1. Р.Бердібайдың фольклортанушылық қызметіне шолу;
2. Ғалымның қазақ фольклортануында алатын орнын айқындау;
3. Р.Бердібайдың қоғамдық қайраткерлігіне шолу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін мына төмендегі міндеттер жүзеге
асырылды:
1. Р.Бердібайға қатысты материалдар мен деректер жинақталды;
2. Ғалымның зерттеу еңбектері талқыланып, сарапталды;
3. Ғалым туралы жазылған пікірлерге талдау жасалып, ой қорытындысы
түйінделді.
Диплом жұмысын жазу барысында талдау, ой қорыту, жүйелеу, салыстыру
сияқты зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың басты нысанасы Р.Бердібай - фольклор зерттеуші болғандықтан
қазақ фольклоры туралы зерттеулері жүйелі түрде зерттеліп, ғалымның халық
арасындағы өнерлерді жинау, жариялау зерттеудегі ерекше жанқиярлық
еңбекқорлық үлесі айқындалды. Р.Бердібайдың фольклортануға қосқан
үлесі жан-жақты атқарылған іс-әрекеттерімен, берген сыни бағаларымен,
тұжырымды ой түйіндерімен көрсетілді.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері:
Жұмысты жазу әрі алға қойылған мақсаттардың үдесінен шығу үшін
Р.Бердібайдың өз еңбектері мен оның ғалымдық қырына едәуір тоқталған ХҚТУ
хабаршысы пайдаланылды. Сондай-ақ мерзімді баспасөз материалдары да дерек
көздері ретінде алынды.
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р. Бердібай.
Рахманқұл Бердібай - Қазақстандағы аса ірі фольклортанушы. Оның
Жыршылық дәстүр (1983), Қазақ эпосы (1982), Сарқылмас қазына (1983),
Эпос мұраты (1997), Айтыс әлемі (2000) сияқты ғылыми монографиялары
қазақ фольклорын зерттеудің тынысын кеңейтіп, жаңа биікке шығарды. Қазақ
фольклористикасының тарихы атты ұжымдық еңбектің жетекшісі, әрі
авторларының бірі ретінде оған Шоқан Уәлиханов атындағы бірінші дәрежелі
сыйлық берілді. Әдеби жұртшылық Рахманқұл Бердібайды қазақтың ең көрнекті
әдеби сыншыларының бірі деп таниды. Бұған оның мерзімді баспасөзде жарық
көрген жүздеген мақалалары мен Әдебиет және өмір, Социалистік реализм
туралы, Қазіргі қазақ прозасындағы замандас бейнесі, Роман және заман,
Дәстүр тағлымы сияқты кітаптары толық дәлел.
Қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеу саласына ғалым 1970 жылдары келді.
Бұл тақырыпқа кеш келсе де, фольклордың бүкіл ерекшеліктерін тез меңгерген
ғалым халық ауыз әдебиеті шығармаларын жаңа методология тұрғысынан зерттеу
үлгілерін ұсынды. Бұл ұсыныс күйінде ғана қалып қойған жоқ, ғалым оны әрі
қарай меңгеріп, таныту тұрғысына да көп еңбек сіңіріп үлгерді. Бұрын
фольклор дүниелерін әдебиет туындысы үлгісімен талдау көбірек орын алып
келсе, Рахманқұл Бердібай ауыз әдебиетінің жазба шығармадан бөлек, дара,
ерекше құбылыс екенін таныта зерттеуді бастады. Ол фольклорлық шығармаларды
тақырыптық жағынан ғана талдап келген бұрынғы принциптен бас тартып,
олардың ішкі ерекшеліктерін, даму сипатын, типологиясын, тарихпен қарым-
қатынасын, өзіндік поэтикасын, көне формаларын зерттеуді ұйымдастырды және
соған басшылық етті, фольклорды зерттеудің тарихын жазды. Бұл тұрғыда М.О.
Әуезов институтында жарық көрген Қазақ фольклорының типологиясы, Қазақ
фольклорының тарихилығы, Қазақ фольклорының поэтикасы, Қазақтың
архаикалық фольклоры, Қазақ фольклористикасының тарихы атты зерттеулерді
атаған дұрыс. Р.Бердібайдың осы жылдарда өз қаламынан туған еңбектерінде
қазақ эпосы жанрлық-стадиялық тұрғыдан тексеріліп, адамзат дамуының жалпы
заңдылықтарына сәйкес өзара жіктеледі, адамзаттың алғашқы қауымы кезеңінің
дүние танымын ашатын мифтік, ертегілік, әпсаналық фабулаларға құрылған жыр,
аңыздаулар, мемлекеттік құрылымдар пайда болған дәуірдің қаһармандық эпосы,
ғашықтық эпос пен нақты оқиғалар мен қаһармандар тағдырына құрылған жырлар
архаикалық (көне), классикалық (қаһармандық), ғашықтық (романдық) және
нақты тарихи эпос боп бөлінеді. Эпосты бұлай жіктеу қазір фольклор
жіктеушілерінің қолдауына ие болып, жоғары мектептің оқу бағдарламасына
кірді.
Р.Бердібай ұзақ жылдар бойы халықтық мұра сапынан шығып қалған қазақ-
ноғайлы жырларын қайта зерттеп, қатарға қосуға зор күш жұмсады. Ол ғылыми
мақалалары мен баяндамаларында Едіге батыр, Орақ-Мамай, Қарасай-Қази,
Шора батыр, Ер Сайын жырларын жариялау мен зерттеуді жүйелі түрде
ұсынды.
Ғалым ауыз әдебиетін зерттегенде өзінен бұрынғы зерттеушілер
Ш.Уәлиханов пен В.В. Радловтан бастап, бүгіндегі С.Қасқабасов пен
Е.Тұрсыновқа дейінгі ондаған фольклоршылар еңбектеріне қысқаша шолулар
жасап, мазмұнды түйіндеулер жасайды. Яғни өз зерттеу еңбектерінің тақыр
жерде пайда бола салмай, белгілі бір негіз аңғарында дүниеге келгенін
көрсетеді. Әрбір фольклортанушы ғалым туралы Р.Бердібай сөзге сараңдық
жасамай, өз ойындағысын ашық ортаға салады. Мәселен, Мәлік Ғабдуллин
туралы: Өз басы асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жыр, аңызға
айналған Мәлік Ғабдуллин қазақтың ауыз әдебиетінің, соның ішінде
эпостың көрнекті маманы еді. Ол бала жастан ауыз әдебиетінің інжу-
маржандарын, қайталанбас көркем ескерткіштерін естіп, жаттап өседі. Есейе
келе оның фольклор зерттеуге білек сыбанып кірісуінде табиғи заңдылық бар.
Ғалым еңбектерінің кітабияты (библиографиясы) оның өзі қалаған бағыт пен
тақырыпты әуел бастан дұрыс белгілеп, көздеген мақсатына қарай үздіксіз
ілгерілеп отырғанын көрсетеді дей келіп, оның ғылыми еңбектерін қысқаша
талдағаннан кейінгі ой ұшығын Қазақ халқының ауыз әдебиеті оқулығына
тірейді. Түйіні де берік. Мұнда ол өзіне дейінгі ғалымдар зерттеулері мен
байқауларын кең түрде қорытып, солардың нәрі мен дәнін жинақтай алған, бұл
автордың мол білімін, бай тәжірибесін, алғыр ойлылығын танытатын күрделі
кесек туынды. Қазақ халқының ауыз әдебиеті республика фольклортану
ғылымының белгілі бір кезеңін әйгілейтін ескерткіш есебінде оқушы мен
зерттеуші назарын өзіне тарта бермек. 2.63.
Көпшілігі көшпенділікпен күн кешкен қазақ халқының материалдық байлығы
аз болғаны анық. Оқтын-оқтын шапқыншылыққа ұшырап, талдау-тонауға түскен
қалаларының кейбіреулері қирап-бүлініп, жер бетінде үйінділері, ел есінде
аттары ғана қалған. Енді біреулері қалт-құлт өмір сүріп, адамзат көшінен
көп кейін қалып қойған. Соған орай өнер-білімнің де дамуы өкінішті
кенжелеп, ғылыми таланттарының туып, өсіп, төңірегіне танылуына кедергі
жасаған. Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин айтқандай адамды құстай ұшыратын,
арба-шананы көліксіз жүргізіп, қол күшімен істелетін көп жұмысты от пен
судың мойнына артатын білгір мамандарды балаң халық өз ортасынан даярлап
шығара алмаған. Қисапсыз көп алтын мен күміс, темір мен мыс, басқа да толып
жатқан асыл тастар кең жердің қойнында, сонылаған малдың аяғының астында
қала берген.
Бір жақсысы; балаң да сезімтал, дарынды халық алтын, күмісім аз, асыл
тастарым тапшы деп қынжылмаған. Дүниеқоңыз болып азбаған да тозбаған.
Адамшылықты, адалдықты, бауырмалдықты жоғары бағалаған да, сол қастерлі
қасиеттерін асқақтата жырлаған. Ерлік, елдік жайындағы жырларын, ән-күй,
ертегі-аңыздарын, шешендік сөздерін, тереңнен толғайтын ақылды термелерін
жадында сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра қалдырған. Суырып салма ақындары
шаршы топ алдында сөз маржандарын тізіп, тыңдаушыларын тамсандырған. Өзара
айтысқа түсіп, жақсылықты жұртқа жайған. Жаманның жаман қылықтарын
тайсалмай бетке басып, ел-жұртын ондайдан жирендіруге қызмет еткен. Рухани
байлық жылдан-жылға молыға түскен. Ойын-тойларда, үлкенді-кішілі жиындардың
бәрінде жырау, термешілерді тыңдау, ақындар айтыстарын тамашалау, олардан
өмірлік, тәрбиелік сабақ алу халқымыздың игі дәстүріне айналған. Бір сөзбен
айтқанда, рухани дамуында елеулі роль атқарған.
Көп жылдар бойы шұқшия зерттеп, талдап, түйіндеп жазу нәтижесінде
Р.Бердібайдың қазақ ауыз әдебиеті мәселелеріне арналған зерттеулер мен
мақалаларының жаңа жинағы - Сарқылмас қазына 1983 жылы жарық көрді.
Кітаптың бірінші бөлімінің бірінші тарауында ғалым қазақ халқына сүйікті
жыршылық өнеріне, оның тарихына тоқталып, дәстүрдің қалыптасып, даму
процестерін кеңінен толғап, тартымды баяндаған. Ал, екінші тарау ақындық
айтыстың табиғатын аша отырып, оның замана ағымындағы жақсылыққа жаршылық,
кем-кетікке сыншылық, шын мағынасындағы тәрбиешілік ролін көрсетуге
арналған. Жинақтың екінші бөлімінде ауыз әдебиеті жанрларының сыры, дамуы,
түр мен мазмұн бірлестігі, қазіргі көркем мәдениеттегі орны жайында
салмақты ойлар қорытылған. Жыршылық дәстүр зерттеуінде ол жыршылық
еңбектің төрт түрін саралаған. Біріншіден, жыр нұсқаларын көп өзгеріске
түсірмей, дәстүрлі поэтикалық көркемдеу құралдарын сақтай отырып айтушылық...
Екіншіден, жыршылардың репертуарындағы айырмашылық мәселелесі. Әрбір, өлке,
өңірдің бұрынан келе жатқан эпикалық дәстүріне қарай, айтушылардың жыр
құрамы да өзгеленіп келеді... Үшіншіден, жыршылардың орындаушылық
шеберлігінің түрліше болушылығы... Төртіншіден, эпос дастандарды алғашқы түп
негізінен күрделі өзгеріске түсіріп айтушылық дәстүрі. 3.3-9. Осы
бөлімнің ақындық айтысқа арналған тарауында халық поэзиясының сол бір
жауынгер жанрын бұдан әрі дамытуға ақындарды ынталандыру үшін қажетті
шарттың бірі есебінде мынадай бір ұтымды ұсыныс жасайды: Нақтылы өлең
жарысында озып шыққан жүйріктерге лауреаттық атақ белгілеу, түрлі дәрежеде
сыйлықтар беру айтыс ақындарын жаңа серпіліске түсірмек. Төкпе ақындықтың
теңдесі жоқ ұстасы болған Жамбыл Жабаев атындағы сыйлықтың лауреаты деген
атақты айтыс жеңімпаздары зор мәртебе көріп, алып жүрер еді. 3.113.
Профессионал әдебиет тақырда пайда болған жоқ, фольклор атты құнарлы
топырақтан өсіп шықты. Оның мәуелі бұтақтары жер бетіне көрік беріп, тәтті
де нәрлі жемістерін адам қоғам игілігіне жаратуда. Р.Бердібай кітабы екінші
бөлімнің Сарқылмас байлық аталатын соңғы тарауында осы мәселеге баса
назар аударылған. Фольклор жасаған көркемдік бейнелер мәңгілік. Олар ұдайы
ауысып, жаңарып отыратын қоғамдық формациялар талабына сай әр қырынан қайта
көрініп, келер ұрпақтар мүддесіне талап ете береді. Фольклорлық бейнелер,
талантты жазушының құдіретті қаламына іліксе, ол ертегілердегіден гөрі
күшейе сомдалып шығады, және олар көркемсөз шеберлерінің шығармаларынан
лайықты орын алып жүр. Осы жайға толығырақ тоқтала келіп, ғалым былай
дейді:
Ғасырдан да ұзақ күн романында Ш.Айтматов халық арасында айтылып
келген тағы да бір аңызды өте ұтымды түрде пайдаланып, зор көркемдік
жинақтау жасады. Романдағы Мәңгүрт бейнесі жан шошырлық, себебі мен салдары
қорқынышты. Мағынасы терең, ескертерлігі елеулі бейне дәрежесіне
көтерілген. Бір заманда мейірімсіз отаршылар қолға түскен тұрғындардың
басын терімен қаптап, ақыл-есінен тандырып, тірі мақұлыққа айналдырғаны,
ондай жандар қайдан келгенін, кімнен туғанын білмейтін мәңгүртке айналатыны
туралы аңыз мына шығармада тарихтың бір қасіретті сабағы ретінде еске
түсірілген. Мәңгүрт тағдырының сұмдық тәжірибесін айта отырып, суреткер
тарихты, елдің өткенін білмеу дүниедегі ең үлкен сорлылық екенін мысал
еткісі келген.2.64. Қазақтық совет зиялыларының ғасырлар бойы жиналып,
қорланған рухани қазынамызды жалықпай насихаттап, оның таңдаулы
шығармаларын пайдалану жөнінде жүргізген зор жұмыстары өзінің оң
нәтижелерін беріп келеді.
Ғалымның сан-салалы ғылыми жұмыстарының ішінде ең көзге көбірек
түсетіні – фольклортанушылығы.
Берісі қазақ фольклорының, әрісі әлемдік фольклордың тереңіне бойлауға
жол көрсететін оның еңбектері авторына деген қызығушылықты тудырмай
қоймайды. Фольклортанушылық – оның ғылым есігін ашқаннан-ақ жалына
жармасқан саласы емес екенін де танымның сатылай жолы арқылы білдік. Ол
ұстаздық қызметтен әдеби сынға, әдеби сыннан әдебиет тарихына, одан кейін
барып фольклортанушылыққа келген екен. Келгенде де көне сүрлеумен емес,
соны соқпақпен келіп, бұл салаға соқталы олжа салған.
Р.Бердібайдың 1982 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген Қазақ эпосы
атты монографиясы қазақ фольклортануына үлкен жаңалық әкелді. Осыған дейін
эпос термині қаһармандық жырларды ғана атауға қолданылып келсе, ғалым бұл
сөзді әдеби тек мағынасында жұмсалатын әлемдік әдебиеттану мен
фольклортанудағы мәніне жақындатты. Ол көне ертегілік, қаһармандық,
ғашықтық, тарихи жырлардың барлығын осы эпос ұғымының аясында, біртұтас
дүние ретінде қарастырған. Ғалым қоғамдық сана мен формациялардың өзгеруіне
орай фольклорлық жанрлардың бірінен екіншісіне бөлініп шығатынын, жаңа
ескісін толық жоққа шығармай, онымен қатар өмір сүре беретінін, соның
нәтижесінде синхрондық тұрғыдан (статикалық қалыпта) қарағанда өз алдына
дербес тұрған жанрларға диахрондық (эволюциялық кезең аясында) жағынан
үңілсек, олардың бір түбірден тараған бұтақтар сияқты құбылыс екенін ғылыми
жолмен дәлелдеп берді. Ғылыми тілмен нақтылап айтар болсақ, қазақ эпосының
туыстас түркі-моңғол халықтарының эпикалық мұраларымен ортақ типологиялық
белгілері, эпикалық жинақтау негізінде пайда болған көп қабатты
ерекшеліктері мысалында олардың жанрлық түрлерінің кезеңдік құрылыс
екендігі дәлелденген. Бір таңданарлығы - әдетте ғалымдар мұндай тың
жаңалыққа толы монографиялық еңбегін докторлық диссертациясы негізінде
жариялайтын.
Ал Р.Бердібай 20 жыл бұрын Қазақ романдарының негізгі теориялық
мәселелері деген тақыпта докторлық диссертация қорғап болған соң, мұндай
еңбек жазып жариялауын фидайилық 4.106. деген орынды.
Қазақ эпосы 80 жылдары белең алған қазақ фольклор-тануындағы тың
үрдістің бастамасы болды десек қателеспейміз. Ол үрдіс фольклорлық
туындының жазба әдебиет шеңберіне сыймайтын өзгешеліктерін есепке алған
зерттеу әдістемесіне негізделген еді. Осыған дейін фольклорды әдебиеттің
бір саласы ретінде қарастырып келген қазақ фольклортанымындағы дәстүр әлі
де жалғасын тауып келеді. Бірақ қазіргі кезде Н.Смирнова сияқты ғалымның
шәкірттері жалғастырған орыс, еуропа фольклортануындағы озық әдістемені
басшылыққа алған зерттеулердің басымдық танытып отырғаны ақиқат.
Р.Бердібайдың фольклортанушылық еңбегі эпос жанрымен шектелген жоқ.
Оның жалпы фольклор туындыларының басты ерекшеліктері, атап айтсақ,
көпқабаттылығы, көпнұсқалылығы, көп қырлылығы (синкреттілігі), халық
тұрмысымен байланыстылығы, дәстүрлілігі, образ жасау жолдары жөніндегі
мақалаларының ғылыми ғана емес, публицистикалық мәні де зор. Көпшілік қауым
бұл мақалалардан фольклор - әдебиеттің кәрі әжесі деген сияқты біржақты
көзқарастар жетегінде кетпейтіндей тағылым алады. Жоғарғы оқу орындарының
филология факультеттерінде Халық ауыз әдебиеті пәнін бүгінгі фольклортану
жетістіктері деңгейінде оқытуға мүмкіндік беретін оқулық қат болып тұрған
қазіргі кезде бұл жоқтың орнын толтырған да ғалымның Ғасырлар толғауы
(1977), Сарқылмас қазына (1983), Кәусар бұлақ (1989), Эпос – ел
қазынасы (1995), Эпос мұраты (1997), Ел боламыз десек (2000) сияқты
ғылыми еңбектері фольклор туындыларының осындай көп қырлы сипаттарын ашып
көрсететін сенімді құрал десек, артық айтқандық болмас еді.
Фольклордың теориялық мәселелерден басқа оның аз зерттелген көптеген
салаларына ғалым Р. Бердібай алғаш түрен түсірді. Мәселен, оның түркі
халықтарының әдебиеті мен фольклорына ортақ сарындарды саралап көрсетуі
түркі фольклорын біртұтас дүние ретінде қарастыруға мүмкіндік берді. 1974
жылы жарық көрген В.М.Жирмунскийдің Түркі халық эпосы атты
көлемді еңбегінде түркілердің эпикалық мұрасына салыстырмалы-типологиялық
талдау жасалса, ғалым өз мақалаларында бүкіл фольклорлық материалдардың
салыстырылуы тиіс бастау көздерін көрсетіп берді. В.М.Жирмунский еңбегінің
ең маңызды тұсы – кеңестік диктатура 50 жылдары сөз етуге тыйым салған
ноғайлы жырларын ғылыми айналымға қайта қосуы еді. Жирмунскийден кейін
бұл жырларды зерттеу ісі қауға түскен өрттей қаулай жөнелуі керек еді.
Өкінішке орай олай болмады. Кеңестік саясаттан көп теперіш көрген қазақ,
қарақалпақ, ноғай ғалымдары бұл тақырыпқа бірден беттеп кете алмады. Осы
тұста ерен қайрат көрсеткен ғалымы Р. Бердібай болды. Ол осы жырлардың
әрқайсысына дербес мақалалар арнап қана қойған жоқ, Жирмунскийдің еңбегін
алға тарта отырып, ноғайлы жырларын толық ақтап алу қажеттілігін Кеңестер
Одағы көлемінде мәселе етіп қойды.5 Өзі де осы мәселені зерттеу ісіне бел
шеше кірісіп кетті. Едіге батыр, Шора батыр, Орақ-Мамай, Қарасай-
Қази сияқты зерттеуге қатаң тыйым салынған жырларға көлемді мақалалар
арнады. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап осы жырлардың бірнешеуінен Ғалым
жетекшілігімен ғылыми диссертациялар қорғалды. Бұл – кеңестік дәуірде орын
алған рухани ақтаңдақтарымызды қалпына келтірудегі басты шаралардың бірі
болды. Р.Бердібайдың туыстас қырғыз халқының Манас эпосына арналған
еңбектері өз алдына бір төбе. Ғалым тек эпоспен ғана емес, фольклордың өзге
жанрларының да өзекті мәселелерімен айналысты. Мысалы, қазірге дейін
зерттеуін күтіп тұрған діни дастандардың танымдық-тәрбиелік мәні, Қорқыт
жөніндегі аңыз - әпсаналардың тарихи шындықпен байланысы,
Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан сияқты ғалымдардың фольклортанушылық,
манастанушылық еңбектері, фольклор мен жазба әдебиеттің байланысы ғалымның
ғылыми мақалаларында жан-жақты жеріне жеткізіле талданады. Тіптен М.Әуезов,
С.Сейфуллин, Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, М.Жармұханбетов сияқты
ғалымдар еңбегінен соң да бірнеше диссертациялар қорғалып, қазақ
фольклорының өзге жанрларына қарағанда көбірек зерттеледі деуге болатын
шешендік сөздердің (билер сөзі) де әлі ешкім нақтылай қоймаған тұсы – оның
тарихи шындыққа қатысын жүйелі түрде көрсетіп берді. 6.302-310.
Зерттеушінің фольклортану саласындағы елеулі еңбектерінің бір тобы фольклор
туындыларын жаратушы, дамытушы шығармашылық иелеріне арналған. Халық ауыз
әдебиетін жасаушылар мен дамытушылар 6, Роль сказителя в системе
эпической традиции тюрко-монгольских народов, 7, Қазақ эпосын тарату
мен дамытудағы жыршы – ақындардың ролі 8 сияқты мақалаларында жырау,
ақын, жыршы, термешілердің орындаушылық өнеріне тән ерекшеліктер және
олардың көркемдік дәстүрге қатынасы көрсетіледі. Қазақ халқының тарихи
қалыптасқан, өзіндік өрнегі бар орындаушылық – жыршылық мектептерін ғылыми
тұрғыдан дәлелдеу де ғалымның еншісіне тиді. Ол Құлыншақ, Молда Мұса, Мұрын
сияқты эпик-жыршылардың дәулескер өнері жайында қадау-қадау мақалалар
жазды. Оның 1980 жылы жарық көрген Жыршылық дәстүр атты еңбегі осы
сөзіміздің айқын айғағы.
Рахманқұл Бердібайдың қай еңбегінен болмасын өзіндік қолтаңба
бедерленіп, көзге ұрып тұрады. Оны ғылыми мақалаларында публицистика
элементтерінің аралас жүруі ғалымның өз замандастарын бір сәтке ұмытпайтын
жанашырлығынан туындап жатса керек.
Р.Бердібайдың фольклортанушылығы ғылым саласында ғана емес, өмірлік,
қоғамдық қызметтерімен де өзектес болды.4.108. Қазақстан Жазушылар
Одағындағы фольклор кеңесінің төрағасы (председателі), М.О. Әуезов атындағы
өнер институтының фольклор бөлімінің меңгерушісі қызметтерінен басқа
атқарған көптеген қоғамдық міндеттері, әсіресе, М.О. Әуезовтің музей –
үйінде ұзақ жылдар халық университетіне ректорлық жасауы тікелей фольклор
мұраларымен жұмыс істеуіне себеп болды. Бұл қызметтің дені ғалымның
фольклортану ғылымымен түбегейлі айналысуынан бұрын басталған. Әдетте
ізденуші-ғалымдардың ғылымға келу жолы теориядан практикаға қарай жүрсе,
Р.Бердібайдың іс-тәжірибеден теорияға беттегенін көреміз. Ғалымның
фольклортанушылық еңбегінің баяндылығының басты себебі де осы болса керек.
Ғалым ағамыз фольклор бөлімінің меңгерушісі болып, отырған кезде оның
редакторлығымен шыққан Қазақ фольклорының типологиясы (1981), Қазақ
тарихи жырларының мәселелері (1971), Қазақ фольклористикасының тарихы
(1988) сияқты тағы басқа монографияларының мәні зор болды. Олардың ішінде
мемлекеттік сыйлық алғандары да бар. 9.98.
Күнделікті өмір мен ғылым арасын тығыз байланыстырып отыру әрбір
ғалымның еңбегінен көріне бермейді. Шәкірттерінің сөзіне зер салар болсақ:
Рахаңның дәстүрінде фольклор туындыларынан, олардың кейбір қызықты
жақтарынан мысалдар келтіріп сөйлеуі өзгеше әсерлі болып шығады. Бұған
басты себеп - оның барлық нәрсе адам игілігіне қызмет етуі керек және оның
тәрбиелік мәні болуы тиіс деп есептеген түсінікпен өз айналасын шынайы
сүйген, жанашырлық танытқан үлкен жүрек иесі болуы 4.109. Р.Бердібай
өмірінің жиырма жылдан астам уақытын фольклортану ғылымына арнады.
Күні кешеге дейін қоғамдық ғылымдардарда үстем болып келген біржақты,
схоластикалық көзқарас зардабы біз сөз етіп отырған фольклортану пәнінен де
айналып өткен жоқ. Ауыз әдебиеті мен оны тексеретін ғылым да көбірек
қырсыққа ұшырады. Шындығында, халықтың ауызекі жаратқан, ғасырлар бойында
жетілдірілген, сан сала көркем сөз өнері ұлттық қазынамыз болып табылады.
Халықтың аумалы-төкпелі тарихымен бірге жасасып, сол тарихтың куәлігі,
көркемдік қорытындысы, елдің табиғат пен қоғам құбылыстары туралы танымы,
бағасы болып табылатын фольклор – ауыз әдебиеті әлі де меңгеріліп болмаған
тұңғиық терең байлығымыз. Фольклортанудың қадамын жаздырмаған қырсықтың
бірі – мәдени мұраны таптық көзқарас тұрғысынан қараушылық. Халықтың
телегей теңіз көркем сөз мұрасын жасанды түрде бөліп, тек езілген тап
мүддесін көрсеткен ескерткіштерді ғана іздеу, байдың, бидің, ханның,
төренің, молданың аты аталған шығармаларды мансұқтау ауыз әдебиеті жөнінде
тұтас көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік бермеді. Бұл жолда небір
бұрмалаушылықтар орын тепті. Бұған елуінші жылдардың бас кезінде жалпы саны
төрт жүзден асатын эпос-дастандардың Қамбар батырдан басқасы халыққа жат
деп үкім шығарылған сорақы оқиғаны мысалға алсақ та жеткілікті. Догматик
белсенділерге жырдағы Қамбар батырдың аңшылықпен кәсіп ететіндігі ғана
ұнаған болатын. Ал эпос бойынша байдың балалары болып есептелетін
Алпамыс, Қобыланды, Ер Сайын, Төлегендер туралы сөз қозғалмауға тиіс болды.
Бүгінгі қауымға күлкілі боп көрінетін бұл хал осыдан жарты ғасыр бұрыс бел
алып тұрған жетекші қағида еді. Фольклортану ғылымына жасалған мұндай
зорлық зерттеушілердің қолын байлап, ауыз әдебиеті туралы ізденістерді көп
жылдарға кешеуілдетті.
Ауыз әдебиетінің байлығын игеруге кедергі келтірген тағы бір тосқауыл
– фольклортануды жалаң саясаттың қанжығасына байлап берушілік. Қазақтың
небір тамылжыған классикалық әндерінің бірқаншасына күдік келтіріліп,
репертуардан шығарылды. Мұның қасында ауыз әдебиетінің халінің мүшкіл
болғаны өз-өзінен түсінікті. Қара тізімге іліккен алуан түрлі дастан, өлең,
аңыздарға зерттелуге тиым салынды. Ең бір өкініштісі – қазақ тарихының,
фольклорының, әдебиетінің аса көрнекті мамандары Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев,
Е.Исмаилов т.б. зерттеулеріне тұрпайы қиянат айып тағылып, әрқайсысы
ширек ғасыр мерзімге сотталып, итжеккенге айдалды. Абақтыға қамалмаған
әдебиетші ғалымдардың көпшілігінің басына да қауіп бұлты үйірілді. Ұлы
жазушы, үлкен ғалым М.Әуезовтің өзі сол кезде қатер тырнағынан әрең
дегенде аман қалғаны белгілі. Бұл бұлттың салқынының бір ұшы
біз сөз етіп отырған Рахманқұл Бердібайға да тимей өтпеді.
Ғылымның әзелден қалыптасқан дәстүрінің аяқасты болғаны соншалық, ауыз
әдебиеті туралы еңбектерде жаттандылық орын алды, фольклордың көне
жанрларын тексеруге ешкімнің де жүрегі дауламады. Сондай ел басына күн
туған, әдебиет аспанына қою қара бұлт үйірілген тұста шым-шымдап болса да,
кешегі ағаларының орнын басып Р.Бердібай келді. Ол өзінің фольклортану
саласындағы еңбектерін саясаттың сұрқайлығымен астастыра келіп, ғылыми
жүйеде өзіндік үні мен жолын қалыптастырды. Тоқталар болсақ,
фольклортанудың кенжелеп қалуының бір себебі ретінде ғалым зерттеу
мәдениетінің балаңдығын көрсетеді. Ұзақ жылдар бойында ауыз әдебиетінің көп
сипатының бір қыры – оның сөз өнері екендігі ғана әңгіме болып келді. Халық
шығармашылығының тарихпен, этнографиямен, музыкамен, ескі салт, наным-
сенімдермен байланысты жақтары сырт қалдырылды. Осының салдарынан ауыз
әдебиеті жазба әдебиетінің көнерген түрі деген ғылыми шындыққа қатысы жоқ
ұғым қалыптасты. Фольклор ескерткіштерінің аса үздік үлгілерін ғана ұнамды
мысал ретінде көрсетіп, ауыз әдебиетінің басым көпшілігін қара дүрсін
туындылар деп бағалаушылық орнықты.
Ғалым көп уақыттан бері жазба әдебиетінің тасасында, қосалқы пән
секілді қаралып келген фольклордың өзіне тән хас сипаттары неде дегенге
қысқаша кідіріп өтеді. Ең алдымен, ол – фольклордың ұжымдық сипатының
болатынын айтады. Әуел бастағы шығармаларының аты-жөні ұмытылып, талай
қауымның сын елегінен өтіп, екшеліп, сұрыпталып шығатыны, кейбір тұстары
жаңадан қосылып, құлпырып, өзгеріп отыратыны – оның ұжымдық сипаты екенін
көрсетеді автор. Ал жазба әдебиет – авторлық туынды, сондықтан оның мәтінін
шығарма иесінен басқа ешкім де өзгерте алмайды...
Ауызша таралған шығарманың бірте-бірте түрлі вариант нұсқалары пайда
болуы табиғи. Фольклор туындыларының көп варианттылығына зерттеушілердің
барлығы дерлік тоқталған. Бірақ олардың таралу, сақталу заңдылықтарының
қилы-қилы болуынан әр заманның дүниетанымдық сүзгісінен өткен шығармаға
тосын сипаттар қосылып отыруынан фольклордың көпқабаттылығы
(полистадиялығы) келіп шығатынын Р.Бердібай жете түсіндіріп берді.
Адамдардың жадында ғана сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа таралып отыратындығы
фольклордың дәстүрлік келбетін белгілейді. Қандай да болмасын дәстүрлік әр
дәуірдің қажетінен туатын жаңалықтарды қабылдап отырады.
Үстірт қарағанда елдің бәріне де түсінікті көрінетін фольклор мәтіні
(тексті) бізге дейін алуан шарттылықтардың шытырманын бастан кешірген,
оларды пәлен уақытта пайда болған деп кесіп-пішіп айту қиын. Ә, дегенде
оңай, шешуші қол созым жерде секілденетін кез келген ауыз әдебиеті
шығармасы өзінің кілтін таппасаң сырына бойлатпайтын күрделі мәселеге
айналады... сондықтан да фольклор жаратындыларын толық мәнінде тану үшін
зерттеудің салыстырмалы-тарихи, жүйелілік (системный), тұтастық әдістерін
қолдану керек болады.
Ауызекі тараған лирикалық өлеңдер де, көлемді эпостық шығармалар да
өзіне лайық сазымен (музыкасымен) айтылып келген.
Мәселен, қазақтың қаһармандық, ғашықтық жырларының бәрін де айтушылар
домбыраға, гармоньға, қобызға қосып орындаған. Осыдан келіп, фольклордың
музыкамен байланыстылығы проблемасы туады. Өкінішке қарай біздің
зерттеушілеріміз осы кезге дейін бірде-бір эпостың тексін оның музыкасымен
қатар тексеріп көрген жоқ. Ауыз әдебиеті ескерткіштерінің халықтың кәсіп,
тұрмыс қалпымен, этникалық психологиясымен байланысын салыстыру этнография
ғылымының жетістіктеріне сүйенуді қажет етеді. Керек десеңіз фольклор
мұрасын тану үшін археологияның да антропологияның да көмегі аз болмайды.
Ал ауыз әдебиетінің тілінде де неше түрлі дәуірлердің куәліктері жататыны
анық. Көнерген, ескірген немесе көрші халықтардан ауысып келген сөздердің
түсініктемесі жасалмайынша, кейде фольклор туындысын дұрыс түсіну мүмкін
емес. Мұның бәрі фолъклор мұрасының синкреттік бейнесін айқындайды.
Фольклор шығармаларының тарихпен байланысын тексеру айтуға ғана
жеңіл. Эпос жөнінде көптеген ғалымдар жазып, талдап, өздерінің пікірін
айтып келеді. Бірақ сол эпостардағы оқиғалардың нақтылы қай дәуірге тән
екенін анықтау оңай емес. Мұның себебі ауыз әдебиеті
туындыларының сипатын ашу айрықша тәсілдерді керек ететіндігінде. Осы
замандағы жазушының белгілі тарихи романын оқығанда ондағы каһармандар мен
оқиғалардың қашан болғанын біліп отырамыз. Ал батырлық эпоста бір дәуірдің
емес, сан дәуірдің жинақталған эпикалық синтезі беріледі. Мәселен Алпамыс
батыр жырында қалмақ басқыншылығына қарсы оқиғалар
әңгімеленетіні мәлім. Бұған қарап жырда тек XVII-XVIII
ғасырлар шындығы ғана елестейді деп қарауға болмайды.
Мұндағы оқиғалар мен қаһармандар моделі (қалыбы) фолъклорда көп қайталанған
сарындарға негізделген. Ауыз әдебиетіндегі көпқабаттылық (полистадиялық)
дегеніміз осы. Академик В.М. Жирмунский Аппамыс
батыр жырының түп-төркіні көне (архаикалық) кезеңдердің ақиқатына
апаратынын, эпостың фабуласы ұзақ ғасырлар бойында екшеліп шыққанын жазған:
жырдың бұл күнде жұртшылыққа мәлім қазақ, қарақалпақ, өзбек нұсқалары
ескі сарындарды жаңғыртып, қөркейтіп, жетілдіру жолымен жасалғанын
тұжырымдаған. Осындай пікірді басқа классикалық эпостар жөнінде де
Р.Бердібай айтуға болатынын ескертеді.
Ауыз әдебиеті шығармаларыңдағы қаһармаңдардың тарихта жасаған
қайраткерлермен ара қатынасын анықтау мәселесінде көп түсініспестік орын
алып келген. Көптеген зерттеушілеріміз эпос қаһарманы мен тарихи адамдар
арасына тепе-теңдік белгісін қойып қарағаны белгілі. Көркем әдебиеттегі
секілді фольклорда да қиялдан қосу, көркемдеу шарттары болатынын
ескермеушілік фольклортану ғылымына зардап шектірді. Елуінші жылдардың бас
кезінде қазақ эпосын жаппай қаралаудың бір себебі, ілгеріде анықталғандай,
тарихи құбылыстарға таптық қөзқарастан болса, тағы бір себебі ауыз
әдебиетінің өзіне хас ерекшелігін (спецификасын) елемеуден туған еді.
Батырлардың жауды тас-талқан етіп, жеңіске жеткенін кейбіреулер басқыншылық
зорлықшылдық белгісі деп караған. Ең сорақысы сол – эпос батырының аты
тарихта өмір кешкен нақты адаммен бір қатарда қаралады. Кез келген тарихи
оқиға мен қайраткер істері эпостың ішкі көркемдік заңдылығына бағындырылып
суреттелетіні ескерілмеді. Едіге батыр жырынан халықтың санасынан берік
орын алған ел қамқоры, батыр, бидің бейнесін емес, оның Мәскеу, Литва
княздіктерімен соғысқанын ғана іздеушілік осындай көзқарастың салдары.
Соңғы жылдарда бұрын назарға ілінбеген фольклор жанрлары тексеріле
бастады. Соның бірі – ертегілік емес проза. Мұның негізін қалыптастырған да
көрнекті ғалым Р.Бердібай.
Шынын айтқанда, ондаған жылдар ішінде фольклорлық прозадан тек
ертегілер ғана азды-көпті зерттелген екен. Халықтың аңыз-әңгімелері мен
әпсаналарының құрамын, генезисін, поэтикасын анықтаған еңбектердің пайда
болуы фольклортану ғылымының жетістіктері қатарына қосылады. Қазақтың
магиялық поэзиясын, ауыз әдебиетіндегі тұрақты сарындар (мотивтер)
эволюциясын қарастыру зерттеушілік тынысын кеңейте түсті. Ғалым бұл арада
жеке фольклоршылар еңбегіне баға бермейді, ауыз әдебиеті туралы ғылымның
такырыптық ауданы да, методологиялық құлашы да, зерттеушілік мәдениеті де
тереңдей бастағанын аңғартуды ғана көздейді. Кейінгі жылдардағы қазақ
филологиясының деңгейін көтерген, салмақ қосқан, жұртшылық ілтипатына
ілінген жұмыстардың алдыңғы қатарында фольклоршылар еңбегі бар екенін
көрсету парыз. Ауыз әдебиетінің атақты жинаушылары һәм зертгеушілері
В.В.Радловтың, Г.Н.Потаниннің, Ә.А.Диваевтің, М.Көпейұлының
ғылыми топтамаларының шығуы да рухани өміріміздегі елеулі оқиғалардың бірі.
Бұдан былайғы жерде ауыз әдебиетінің барша жанрларын
(эпос, ертегі, аңыз, әпсана, миф, тарихи, рухи жырлар, салттық-ғұрыптық
өлеңдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, балалар фольклоры, айтыс, шешендік өнер
т.б.) осы замандағы әлемдік фольклортану дәрежесінде зерттеу керектігі
ғалым назарынан тыс қалмайды. Бізде әлі күнге дейін мұрты да кертілмеген
немесе мүлде қолға алынбаған жанрлар да кездеседі. Халқымыздың бертінгі
дәуірлерде бастан кешкен оқиғаларының естелік деректері, тұнып тұрған
тарихи жырлар мен өлеңдердің өзі көптеген зерттеулер тақырыбы болар еді.
XVII-XVIII ғасырларда жоңғар жаулаушыларына қарсы күресті бастаған
батырлар, ел ұйытқысы болған билер, замана шындығын бейнелеген
жыраулар жайында халық жадында қалған, хатқа түскен жыр, шежіре, дастан,
аңыз-әңгіме, баллада тек көркемдік мүлік ретінде ғана емес,
тарихтануға да аса құнды деректер қоса алады. Қазақстанның әр өңірінде
тарихи дәуірлердің куәлігіндей топонимикалық, тарихи аңыз-әңгімелер көп.
Оларды жинап, жүйелеп, ғылыми-зерттеу тақырыбы ету де кезек күттірмейтін
іс.
Ұмыт қалдырылған жанрдың бірі — діни дастандар немесе
әпсаналық сыңайдағы қисса-хикаялар, ауызша таралған
ғибраттық қара сөздер. Бұл саладағы қазынаны (Зархұм, Дариға қыз,
Мұхамед-Қанапия т.б.) тексеруге алғашқы қадамдар енді-енді ғана ғалым
жетекшілігімен жасала бастады. Осы тараптағы
мәтіндердің (текст) өзі әлденеше том құрарлық. Бұлар ертеде халық арасына
кең таралған, жұртшылыққа сенім, имандылық
ғибратын дарытқан аса құнды мұрамыз.
Салтқа байланысты поэзияны түп-тереңімен тексеретін еңбектер қажеттігін
айту да артық емес. Маусымдық-салттық өлеңдер (наурыз, егіншілік жырлары
т.б.) бұл кезге дейін көтерілмеген тыңның бірі болып келеді. Отбасылық
салт өлеңдерін үлкен дәстүрлі мәдениет көріністері деп бағалап, күрделі
ізденістерге бару міндетіміз. Осы кезге дейінгі зерттеулерде өлең
жолдарын мазмұндап, қайталап түсіндірумен шектеліп келдік. Бұл мәселенің
бір-ақ жағы. Салттық поэзияны халықтан ежелгі наным-сенім ғұрыптарымен
байланыстыра тексергенде ғана оның түп негіздері ашылмақ. Фолъклор
шығарларында байырғы анимизм, тотемизм, антропоморфизм, фетишизм, магия
қаншалықты, қалай қабысып жатқанын анықтамай, көне жанрлар табиғатын
сенімді ашу мүмкін емес. Сырттай қарағанда мағынасыздау естілетін дуа
өлеңдерінің құпиясы сол шығармаларды тудырған наным-сенімдерге қатысты.
Ауыз әдебиеті жанрларындағы салт пен ғұрыпқа қатысты аңыздарды
этнографиялық мән-белер (источник) көмегімен ғана айқындауға болатыны
кәміл.
Фольклор поэтикасының жазба әдебиеттен зор айырмашылықтары бар екеніне
де мән берілмей келеді. Қаһармандық эпостарда жасалған батыр тұлғасын
(Қобыланды, Алпамыс, Тарғын, Қамбар т.б.) көркем әдебиеттегімен бірдей
санап, бұларды образ-бейне ретінде қарауға болмайтынын елемедік. Эпостағы
қаһарман романдағы қаһарманнан мүлде басқа тәсілмен жасалған ғой. Жазба
әдебиетте типтендіру, ауыз әдебиетінде мінсіз идеаландыру тәсілі басым
болатыны ертеден белгілі. Ауыз әдебиеті жаратындыларының сюжеттік,
композициялық кұрылысында да айырмашылық елеулі. Жазба әдебиет кейіпкері
өмір ситуацияларына, әлеуметтік және психологиялық шарттарға байланысты
әрекет етеді, ал жыр қаһарманы осылай болуға тиіс деген мұрат-арман
жемісі. Фольклор туындыларының ішіңдегі қарапайымдылық, тұжырымдылық,
үнемділік, формулалық қайталаулар жазба кәсіби әдебиеттегіден бөлек.
Қазақ көркемдік мәдениетінің бір ерекшелігі ауызша және
жазбаша әдебиеттің әр дәуірде де өзара тығыз байланыста
болып, бір-біріне игі әсер еткені, өзара байып отырғаны.
Мұның өзі де көп күрделі ізденістерге негіз болатын құбылыс. Ауыз
әдебиетінің інжу-маржан байлығын жасауға, дамытуға және сақтауға жыршы-
жыраулардың, айтушылардың сан әулеті атсалысқаны мәлім. Қазақстандағы
жыршылық мектептер, олардың жарқын өкілдері көркемдік тарихымыздан өз орнын
алуға тиіс. Жыршылық, термешілік өнердің және ақындық айтыстың соңғы
жылдарда қайта жанданып, жаңа табыстарға жетуі де қазақтың ауызекі
айтқыштық дәстүрінің сарқылмағанын, қазіргі жұртшылыққа танытқыштық,
тәрбиелік, эстетикалық әсер етуге қабілеттілігін көрсетеді.
II тарау.
Р. Бердібай – халық өнерінің жанашыры.
Р.Бердібай фольклор туындылары жырды, толғауды таратушы, дамытушы,
сақтаушы жыршы, жырау, ақын, өлеңшілер туралы "Жыршылық дәстүр" және
"Халық ауыз әдебиетін жасаушылар мен дамытушылар" деген
зерттеу еңбектер жазды. Ғалым бұл зерттеу еңбектерінде
Е.Ысмайловтың "Ақындар", Ә.Х.Марғұланның "Ертедегі жыр аңыздар",
К.Сыздықовтың "Ақын-жараулар" деген еңбектеріне көп сүйінеді. Жырау, жыршы,
ақын, термеші, өлеңші - бұлардың әрқайсысына ғалым
анықтама беріп, олардың қызметтеріне, өзіндік қасиеттеріне жеке-жеке
тоқталып, жан-жақты түсіндіріп отырады. Мысалы, "Жыраулардың негізгі
орындайтын жанр түрлері толғау мен арнау" екендігін ал "жырау"
деп осы күндері де қарақалпақтарда және Қазақстанның кейбір
жерлерінде қаһармандық жырларды орындаушыларды айтатындығын" - көрсетеді.
6.286-288.
Р.Бердібай "ақын" деген сөздің шығу төркіні жөнінне түрлі
пікірлердің бар екендігін атап, мынадай қорытынды жасайды: "Өленді жанынан
шығарып, төгіп айтатындарды ақын, хатқа түсіріп шығаратындарды шаир деп
атау өзінен-өзі сұранып тұрған нәрсе". 6.291. Сонымен бірге ақындық
адамға "түсінде аян беруі" арқылы, "өнер иесінің батасы" арқылы және
"тұқым қуалау" арқылы даритындығын айтады.
Қазақстанның кең далаларында қалыптасқан жыршылдық мектептерін
төрт топқа "Батыс Қазақстан, Сыр бойы, Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісу, Орталық-Шығыс Қазақстан өңірлеріне" бөліп қарасытарады. 6.295.
Бұл мектептердің өзіне тән ерекшеліктерін атап көрсетеді. Мысалы,
Батыс Қазақстан жыршыларында қаһармандық жырларды ("Қырымның қырық батыры")
айту басым сарын болса, Орталық-Шығыс Қазақстан атырабында лиро-эпос ("Қозы
Көрпеш - Баян сұлу", т.б.) жанрындағы шығармалары
кең тараған. Ал Сыр бойы мен Оңтүстік Қазақстан аймағында осы екі
топтағы жырлар аралас келіп отырған, оның үстіне мұнда арғы тегі
шығыс әдебиетінен ауысқан ғашықтық, қаһармандық діни хикаялар да
("Рустем-Дастан", "Көрұғлы", "Әміре-Әмзе") күрделі орын алған деген
сияқты.
Ғалым қысқа ғибрат өлеңдерді айтушыларды термеші деп, олар "қазақтың
халық жырларын да, нақыл толғауларын да, мысал, шығамаларын да,
сонымен қатар жеке авторлар туындыларының ел арасына тарап, халықтық
сипат алған нұсқаларын да ұмыттырмай, әр бір буынның құлағына
құйып, әдет, әдеп, дәстүр, кісілік, адамгершілік, имандылық сабақтарын
дарытып келген" - деп баға береді. 6.299-300.
Термешілік туын кейінгі жылдарда көтерген дарын иелері қатарына
К.Рустембеков, Ш.Төлепова, Қ.Орашева, А.Алматов сынды жүйріктерді атайды.
Р.Бердібай жыршылардың эпикалық дәстүрді жалғастырушы ретінде еңбегін
бағалауда төрт түрлі ерекшілікті атайды. "Біріншіден, жыр нұсқаларын көп
өзгеріске түсірмей, дәстүрлі поэтикалық көріктеу құралдарын сақтай
отырып айтушылық. Екіншіден, жыршылардың репертуарындағы айырмашылық
мәселесі. Әрбір өлкеде бұрыннан келе жатқан эпикалық дәстүріне
орай айтушылардың жыр құрамы да өзгеріп келеді. Жыршылардың
репертуар жалғастығы да берік сақталғандығын мысалдар келтіріп дәлелдейді.
Үшіншіден, жыршылардың орындаушылық шеберлігінің түрліше болушылығы. Бұл
айтушының дарын қуатына, тәжірибесіне және көрген тәсіліне байланысты
нәрсе. Төртіншіден, дастан, эпостарды алғашқы түр негізінен күрделі
өзгеріске түсіріп айтушылық дәстүрі". 13.15-17. Оған Ж.Жабаев,
К.Әзірбаев, Н.Байғаниндердің айтқан жырларын жатқызады. Ақын-
жыршылардың эпос орындау алдындағы әзірлік, "шабыт шақыруы" туралы да
мысалдар келтіреді. Жыраулық, ақындық, жыршылық, темершілік арасында
үзілмеген байланыс жатқанын ескертіп, мысалдармен дәлелдей түседі.
Р.Бердібай "Жыршылардың өмірбаяндық мағлұматтарын неғұрлым толық
желіге түсіру, орындаушылық мектебін, дара ерекшілігін, репертуарын,
дәстүрін анықтау - фольклортанудың кезек күттірмейтін міндетінің бірі" -
дейді. 10.13.
Ұзақ жырдың сөз бедерін бірден төгіп айту, әлбетте екінің бірінің
қолынан келе бермейді. Бұл үшін кем дегенде бірнеше жағдай сәйкес келуі
керек. Оған Р.Бердібай мына жағдайларды жатқызады: "Біріншіден, жыршыда
суырыпсалма талант, тәжірибе болуы, екіншіден, айтушы жадында сюжет
кұраудың, тұрақты стилистикалық формулалардың, теңеу, эпитеттің,
көркемдеудің түрлі тәсілдерінің қаншама қабаты жатуы керек. 3.25.
Ғалым жырды жазып алудың шарттарын көрсетіп, мына жағдайды: "өзінің
әдеттегі халық алдында шабыттана айтатын сәті болмаса, жыршылардың оңаша
жазып алушыға эпостың жалпы сарынын ғана жеткізумен іркіліп калатынын"
ескеру керектігін баса көрсетеді. 3.25.
Көп елдерге қарағанда біздің елімізде жыршылық дәрстүр әлі күнге
дейін кездеседі. Жазба әдебиеттің әсерінен әрі жазып шығаратын, әрі
ауызша толғайтын айтушылар пайда болуда. "Әрі бұрынғы эпикалық жырдың
көркемдік өрнегін сақтай отырып, әрі жазба әдебиеттің озық қасиеттерін
бойға сіңіріп жырлайтын ақын-жыршының жаңа типі қалыптаса бастады" – деп
ғалым мысалға И.Байзақовты келтіреді. 3.28-29.
Өнердің осы заманғы алуан түрлерінің күрт дамуына байланысты және
ірі орындаушы, айтушылар буыны өмірден өтуі себепті жыршылдық біршама
азайып, шағындалғаны белгілі. Бірақ соңғы бірнеше жылдың ішінде
ғана мәлім болған жыршылар есімдері бар. Жыршы - жыраулардың көбі Сыр
бойында, Қарақалпақстанда тұратын қазақ ақын - жыршылары. Оларға ғалым
Ж.Аралбаев, Қ.Исманғалиев, Қ.Қалжанов, А.Тасқынбаев, Қ.Әділбеков,
М.Байжанов, А.Нысановтарды жатқызады. Соның ішінде Омар Байымбетовке
ерекше тоқталып, онын өмірбаянына, қызметіне шолу жасап өтеді.
О.Байымбетовтен жазып алған Исақұл Ақылбековтың есімін
ілтипатпен, үлкен құрметпен сөз қылады.
Өзге ақындар мен шешендердің сөздері болып табылатын
О.Байымбетов айтқан мұралардың бірнеше ерекшеліктерін Р.Бердібай атап
көрсетеді. "Біріншіден, көп ақындардың өмірбаяндық деректері хатқа
түскен. Екіншіден сол ақындардың сөздері де алғаш рет зерттеушілер назарына
ұсынылып отыр. Үшіншіден, О.Байымбетов материалы ауыз әдебиетінің түрлі
жанрын өлең, терме, толғау сәлемхат, айтыс, арнау, жоқтау, шешендік сөз
т.б. қамтитынын, сол жанрлардың ел арасанда сақталу, даму дәрежесін
анықтауға көмектесетінін ескермесек болмайды". 10.32.
Кеңес заманында жыршалар репертуарында сапалық өзгерістер пайда
болған. Олар халық арасында айтылған жырлардың идеялық көркемдік
мазмұнына ерекше мән беріп, бұрыннан келе жатқан дастандардың ең
таңдаулысын толғаған. Ғылым оның басты шартын - "Эпостың бүгінгі қауым
тілегі, мұратымен үндес келетіндігі. Сондықтан да айтушылар ертедегі
заманның кейбір көркемдігі кем, мазмұны саяз жырларынан бас
тартып, биік мұрат асып арман үшін күрескен қаһармандар өмірі мен өнегесін
мадақ еткен" - деп көрсетеді. 3.35.
Жырдың эстетикалық, тамашалық қызметі мен мәнін ғалым былай
түсіндіреді. "Әншілік, актерлік, күйшілік, әңгімешілік, тарихтың
бас қосатын өнер-жыршылдық ерте кезде театр, филормония орнына
жүріп, елдің көңіл көтеретін, сұлу сөз бен саздан ләззат алатын сүйікті
ермегіне айналған". Ал жыршы тұлғасын өте күрделі етіп көрсететін қасиетке
мынаны жатқызады: "Айтысқа, төкпе өлеңге қабілеттілік секілді мыңдаған жол
өлеңді шашау шығармай жаттауға, оны тиісті сазымен толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz