Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Ислам дініндегі руханилық үкімге қатысты
адамгершіліктік мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық)
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2. Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі . ахлақи міндеттер
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ бөлім. Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1. Рухани үкімдегі адамгершіліктік отбасылық міндеттеріміз ... ... 26
2.2 Ұлттық және жалпыадамзаттық рухани адамгершіліктік
міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Ислам дініндегі руханилық үкімге қатысты
адамгершіліктік мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық)
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2. Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі . ахлақи міндеттер
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
ІІ бөлім. Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1. Рухани үкімдегі адамгершіліктік отбасылық міндеттеріміз ... ... 26
2.2 Ұлттық және жалпыадамзаттық рухани адамгершіліктік
міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бугінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру үлкен қажеттілік.
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлык, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатыгез жастар ауылданда орын алды. "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде" деген сөз бар қазақта.
Ендеше жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтіи мәселе екені анық. Мұнда әсіресе оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі кұндылығы болып саналатын оқушыны жеке тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту - жалпы білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани-адамгершілік сапа-қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса, ол соншалықты маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани дағдысын қалыптастырады. Яғни ол - адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін көрсететін адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамды ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып, оқу-тәрбие, жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие непзінде ұйымдастырып, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажетгілігін айқындап отыр.
"Тәрбие деген не?" деген сұраққа М.Жумабаевтың анықтамасымен жауап берсек, ол - "қандай болса да бір жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету" деген сөз"...адам баласынның әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі һәм құлық тәрбиесі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбисі толық болғаны".
Руханилық ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі, ізгі сезім, махаббат пен жанашырлықтың саналы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі болса, ұлы Абайдың айтуынша "адамгершілік - махаббат пен әділдік, олар барлық нәрседе болады және бәрін шешеді", яғни рухани тәрбие адамдарды адамгершілікке, білімге, еңбек пен имандылыққа, бір сөзбен айтқанда жан дүниелерінің сұлулығына тәрбиелеу деген сөз. Шындығында, адамгершілік мінез негіздерінің астарында жалпы адамдық пен ұлттық құндылыктар бірігіп, адамдардың рухани мәдениетін жүзеге асыратыны белгілі. Себебі жеке адамның ойлау қабілетін өсірмей немесе оның рухани дүниесін байытпай тұрып, саяси-экономикалық және мәдени салалардағы міндеттерді орындауға және тәуелсіздік идеологиясын қалыптастыруға болмайды.
Қазіргідей нарықтық қатынасқа сатылай өтіп жатқан кезеңде қоғаммен мемлекет өзін таныған," түсінігі мол, ұлтын сүйетін, қоғамдық еңбегі мен кәсібі, дағдысы, іскерлік негіздері қалыптасқан рухани сау табиғи мықты, жалпы адамдық және ұлттық мінез-құлық нормаларын іске асыра білетін, рухани жағынан жетілген жан-жақты адамды тәрбиелеуге өте мүдделі.
Адам тумысынан адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына тәрбие арқылы дариды. Сыр бойының XII г. білімді оқымыстысы, ақын Ахмет Иүгенеки ойынша, "адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана емес, оларда моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті туғызу арқылы қалыптасады" дейді.
Нарықтың заңдылықтары мен құндылықтарына сәйкес адамдар бұрынғыдай "үкімет аштан өлтірмейді" деп уақытын босқа өткізбей, ақша, пайда тауып, жекеменшігін байыту үшін іскерлік, белсенділік, жауапкершілік танытып, еңбек ете бастады. Бұл - әрине, құптарлық жағдай. Сонымен қатар оның рухани құндылықтарға қайшы келетін жақтары да бар. Оларды атап айтсақ: қатыгездік, дәйексіздік, принципсіздік және тағы басқалар. Сондықтан да адамдарды имандылық қасиетке үйретіп, рухани мәдениетке баулу, сол арқылы адамгершілікке, қайырымдылыққа инабаттылыққа тәрбиелеу баршамыздың міндетіміз болып табылады.
Біздің қазіргі жастар өркениетті елден үлгі аламыз деп, өзінің төлтума ұлттық өнерін менсінбей, оның асыл қазынасын түсінбей босқа әуре болуда. Соның салдарынан имандылық, ізгілік, қайырымдылық деген ұғымдар ұмыт болып, адамгершілік қасиетінен айрылып, азғындап барады. Адамзат қоғамының өзі жеке адамдардан тұрады. Олай болса, қоғамның дамуы оның әрбір мүшелерінің дамып жетілу сапасына байланысты. Яғни еліміздің өркендеп, адамдардың сапалы болуы олардың рухани мәдениетіне тікелей байланысты деп айтуға болады.
Қазақ халкы – рухани зор байлықтың мұрагері. "Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сурлеу соқпақ іздеп адасумен пара-пар!" - деді Л.Н.Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Тәуелсіз ел болғандықтан, адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабына сай жаңа бағдарламасын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз қажет. Сонда ғана біз өзінің дербес рухы мен мәдеииеті жоғары, адамгершілікке бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып адамзаттын ұлы көшіне ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір сүре аламыз. Рухани - адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының бойына дарыту үшін, ең алдымен, олардың саналылығын көтеру; екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден, оқушының бойына жағымды мінез - құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі сіңдіріп отыру қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері өскен аймақпен, қоғамдық ортамен тікелей байланысты оған тәуелді екендігін, өзінің жүріс-тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасуы қажеттіпн түсінуі, оларды халықаралық аренада қолданып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет тұтушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асыруды басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Қазақ мектептеріндегі адамгершілік тәрбиесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Өйткені кешегі күні өткен тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа немесе жалпы адамзатқа тән құндылықтар деп бағаланып келген рухани - адамгершілік тұғырлар ауыстырылып, заман талабына байланысты жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өтпелі кезеңдегі басты құндылықтарға жекеменшік, нарық, пайда, ғаламдану, қулық, бәсекелестік, т.с.с. жатқызылып жүр. Дей Вертанмен, жалпы адамзат дамуына аса қажет еңбектену, салауатты өмір сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін еркіндігі, өркениеттілікке ұмтылу, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, ар-ұят, төзімділік, жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары өз мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша жасөспірімдер бойындағы шынайы рухани-адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, отбасында, мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында, көшеде, еңбекте көрініп нәтиже береді. Рухани-адамгершілік тәрбие-жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсерететін, оның тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге болады. Рухани байлықтардың материалдық байлықтардан айырмашылығы: олар әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға көмектеседі, жалпы рухани үйлесімділікке қызмететеді. Руханилық тәрбиені жасайтын да, оған құндылықтық бағасын беретін де, оны әлеуметтік өмірде дамытатын да, әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын да адам. Әсіресе тарихта қордаланған тәрбиелер жүйесін тұжырымдау, халық дініндегі ерекшеліктерді бейнелеу - үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық иегерлерінің еншісінде. Олар өз шығармаларында заманында жетекші рөл атқаратын тәрбиелер жайында айтады, оларды келесі ұрпаққа көркем тілмен, ғылыми сұрыптаумен жеткізуге тырысады. Рухани-адамгершілік тәрбиесі құнсызданса, қоғамның дағдарыста болғаны. Алайда сол тәрбиенің негізгі субъектісі болып халықтың өзі қала бермек. Қазіргі кезде туындап отырған келеңсіз олқылықтар дәни сауатсыздығымыздан, яғни рухани жұтаңдығымыздан туындап отырған проблема. Сол себепті діни адамгершіліктік сауаттылықты арттыру барысына лайықтап ислам дініндегі ахлақтық мәселелерді зерттеуді жөн деп көрдік. Осы ой ымыз дипломның тақырыбына «Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы» деп белгілеуге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Рухани адамгершіліктік үкімді анықтау.
Зерттеудің объектісі: Рухани үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызын белгілеу процесі.
Зерттеудің пәні: Ахлақтық міндеттерімізді айқындау.
Зерттеудің міндеттері: Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық) мәселелерін белгілеу; Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі – ахлақи міндеттер сипаттамасын айқындау; Рухани үкімдегі адамгершіліктік міндеттер сипаттамасын ашып көрсету.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бугінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру үлкен қажеттілік.
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлык, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатыгез жастар ауылданда орын алды. "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде" деген сөз бар қазақта.
Ендеше жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтіи мәселе екені анық. Мұнда әсіресе оқушылар тәрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.
Жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі кұндылығы болып саналатын оқушыны жеке тұлға ретінде қарау және оның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін дамыту - жалпы білім беретін оқу орындарының басты мақсаты. Оқушыларды рухани-адамгершілік сапа-қасиеттерге тәрбиелеу қаншалықты қиын болса, ол соншалықты маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие оқушының тәртібін және рухани дағдысын қалыптастырады. Яғни ол - адамның ішкі жан дүниесінің ерекшелігін көрсететін адамгершілік деңгейін анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын, әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамды ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып, оқу-тәрбие, жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие непзінде ұйымдастырып, оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажетгілігін айқындап отыр.
"Тәрбие деген не?" деген сұраққа М.Жумабаевтың анықтамасымен жауап берсек, ол - "қандай болса да бір жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету" деген сөз"...адам баласынның әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі һәм құлық тәрбиесі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбисі толық болғаны".
Руханилық ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі, ізгі сезім, махаббат пен жанашырлықтың саналы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі болса, ұлы Абайдың айтуынша "адамгершілік - махаббат пен әділдік, олар барлық нәрседе болады және бәрін шешеді", яғни рухани тәрбие адамдарды адамгершілікке, білімге, еңбек пен имандылыққа, бір сөзбен айтқанда жан дүниелерінің сұлулығына тәрбиелеу деген сөз. Шындығында, адамгершілік мінез негіздерінің астарында жалпы адамдық пен ұлттық құндылыктар бірігіп, адамдардың рухани мәдениетін жүзеге асыратыны белгілі. Себебі жеке адамның ойлау қабілетін өсірмей немесе оның рухани дүниесін байытпай тұрып, саяси-экономикалық және мәдени салалардағы міндеттерді орындауға және тәуелсіздік идеологиясын қалыптастыруға болмайды.
Қазіргідей нарықтық қатынасқа сатылай өтіп жатқан кезеңде қоғаммен мемлекет өзін таныған," түсінігі мол, ұлтын сүйетін, қоғамдық еңбегі мен кәсібі, дағдысы, іскерлік негіздері қалыптасқан рухани сау табиғи мықты, жалпы адамдық және ұлттық мінез-құлық нормаларын іске асыра білетін, рухани жағынан жетілген жан-жақты адамды тәрбиелеуге өте мүдделі.
Адам тумысынан адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына тәрбие арқылы дариды. Сыр бойының XII г. білімді оқымыстысы, ақын Ахмет Иүгенеки ойынша, "адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана емес, оларда моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті туғызу арқылы қалыптасады" дейді.
Нарықтың заңдылықтары мен құндылықтарына сәйкес адамдар бұрынғыдай "үкімет аштан өлтірмейді" деп уақытын босқа өткізбей, ақша, пайда тауып, жекеменшігін байыту үшін іскерлік, белсенділік, жауапкершілік танытып, еңбек ете бастады. Бұл - әрине, құптарлық жағдай. Сонымен қатар оның рухани құндылықтарға қайшы келетін жақтары да бар. Оларды атап айтсақ: қатыгездік, дәйексіздік, принципсіздік және тағы басқалар. Сондықтан да адамдарды имандылық қасиетке үйретіп, рухани мәдениетке баулу, сол арқылы адамгершілікке, қайырымдылыққа инабаттылыққа тәрбиелеу баршамыздың міндетіміз болып табылады.
Біздің қазіргі жастар өркениетті елден үлгі аламыз деп, өзінің төлтума ұлттық өнерін менсінбей, оның асыл қазынасын түсінбей босқа әуре болуда. Соның салдарынан имандылық, ізгілік, қайырымдылық деген ұғымдар ұмыт болып, адамгершілік қасиетінен айрылып, азғындап барады. Адамзат қоғамының өзі жеке адамдардан тұрады. Олай болса, қоғамның дамуы оның әрбір мүшелерінің дамып жетілу сапасына байланысты. Яғни еліміздің өркендеп, адамдардың сапалы болуы олардың рухани мәдениетіне тікелей байланысты деп айтуға болады.
Қазақ халкы – рухани зор байлықтың мұрагері. "Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сурлеу соқпақ іздеп адасумен пара-пар!" - деді Л.Н.Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Тәуелсіз ел болғандықтан, адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабына сай жаңа бағдарламасын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз қажет. Сонда ғана біз өзінің дербес рухы мен мәдеииеті жоғары, адамгершілікке бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып адамзаттын ұлы көшіне ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір сүре аламыз. Рухани - адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының бойына дарыту үшін, ең алдымен, олардың саналылығын көтеру; екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден, оқушының бойына жағымды мінез - құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі сіңдіріп отыру қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері өскен аймақпен, қоғамдық ортамен тікелей байланысты оған тәуелді екендігін, өзінің жүріс-тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасуы қажеттіпн түсінуі, оларды халықаралық аренада қолданып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет тұтушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асыруды басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Қазақ мектептеріндегі адамгершілік тәрбиесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Өйткені кешегі күні өткен тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа немесе жалпы адамзатқа тән құндылықтар деп бағаланып келген рухани - адамгершілік тұғырлар ауыстырылып, заман талабына байланысты жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өтпелі кезеңдегі басты құндылықтарға жекеменшік, нарық, пайда, ғаламдану, қулық, бәсекелестік, т.с.с. жатқызылып жүр. Дей Вертанмен, жалпы адамзат дамуына аса қажет еңбектену, салауатты өмір сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін еркіндігі, өркениеттілікке ұмтылу, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, ар-ұят, төзімділік, жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары өз мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша жасөспірімдер бойындағы шынайы рухани-адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, отбасында, мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында, көшеде, еңбекте көрініп нәтиже береді. Рухани-адамгершілік тәрбие-жасөспірімнің шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсерететін, оның тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер ашатын түрткі деуге болады. Рухани байлықтардың материалдық байлықтардан айырмашылығы: олар әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға көмектеседі, жалпы рухани үйлесімділікке қызмететеді. Руханилық тәрбиені жасайтын да, оған құндылықтық бағасын беретін де, оны әлеуметтік өмірде дамытатын да, әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын да адам. Әсіресе тарихта қордаланған тәрбиелер жүйесін тұжырымдау, халық дініндегі ерекшеліктерді бейнелеу - үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық иегерлерінің еншісінде. Олар өз шығармаларында заманында жетекші рөл атқаратын тәрбиелер жайында айтады, оларды келесі ұрпаққа көркем тілмен, ғылыми сұрыптаумен жеткізуге тырысады. Рухани-адамгершілік тәрбиесі құнсызданса, қоғамның дағдарыста болғаны. Алайда сол тәрбиенің негізгі субъектісі болып халықтың өзі қала бермек. Қазіргі кезде туындап отырған келеңсіз олқылықтар дәни сауатсыздығымыздан, яғни рухани жұтаңдығымыздан туындап отырған проблема. Сол себепті діни адамгершіліктік сауаттылықты арттыру барысына лайықтап ислам дініндегі ахлақтық мәселелерді зерттеуді жөн деп көрдік. Осы ой ымыз дипломның тақырыбына «Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы» деп белгілеуге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Рухани адамгершіліктік үкімді анықтау.
Зерттеудің объектісі: Рухани үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызын белгілеу процесі.
Зерттеудің пәні: Ахлақтық міндеттерімізді айқындау.
Зерттеудің міндеттері: Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық) мәселелерін белгілеу; Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі – ахлақи міндеттер сипаттамасын айқындау; Рухани үкімдегі адамгершіліктік міндеттер сипаттамасын ашып көрсету.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №1.
2. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
3. Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
4. Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. Алматы. 2002.
5. Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
6. Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
7. Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
8. Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
9. Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
10. Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
11. Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
12. Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
13. Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
14. Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
15. Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
16. Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
17. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
18. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
19. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
1. Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №1.
2. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
3. Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
4. Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. Алматы. 2002.
5. Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
6. Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
7. Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
8. Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
9. Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
10. Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
11. Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
12. Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
13. Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
14. Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
15. Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
16. Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
17. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
18. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
19. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Ислам дініндегі руханилық үкімге қатысты
адамгершіліктік
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық)
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2. Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі – ахлақи міндеттер
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ бөлім. Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1. Рухани үкімдегі адамгершіліктік отбасылық міндеттеріміз ... ...
26
2.2 Ұлттық және жалпыадамзаттық рухани адамгершіліктік
міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 56
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі бугінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі.
Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық
нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру үлкен
қажеттілік.
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір
жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары
ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани
құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген.
Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің
жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлык, жезөкшелік
сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатыгез жастар ауылданда орын
алды. "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде" деген сөз бар қазақта.
Ендеше жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай,
адамгершілігі мықты, қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек
күттірмейтіи мәселе екені анық. Мұнда әсіресе оқушылар тәрбиесіне
мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары
сөзсіз.
Жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі
кұндылығы болып саналатын оқушыны жеке тұлға ретінде қарау және оның ішкі
жан дүниесінің ерекшелігін дамыту - жалпы білім беретін оқу орындарының
басты мақсаты. Оқушыларды рухани-адамгершілік сапа-қасиеттерге тәрбиелеу
қаншалықты қиын болса, ол соншалықты маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие
оқушының тәртібін және рухани дағдысын қалыптастырады. Яғни ол - адамның
ішкі жан дүниесінің ерекшелігін көрсететін адамгершілік деңгейін
анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын,
әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды
ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамды ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып,
оқу-тәрбие, жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие непзінде ұйымдастырып,
оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажетгілігін
айқындап отыр.
"Тәрбие деген не?" деген сұраққа М.Жумабаевтың анықтамасымен жауап
берсек, ол - "қандай болса да бір жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан
иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету" деген сөз"...адам баласынның әсіресе
жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі,
ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі һәм құлық тәрбиесі. Егерде адам баласына
осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбисі толық болғаны".
Руханилық ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі, ізгі сезім, махаббат
пен жанашырлықтың саналы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі болса, ұлы
Абайдың айтуынша "адамгершілік - махаббат пен әділдік, олар барлық нәрседе
болады және бәрін шешеді", яғни рухани тәрбие адамдарды адамгершілікке,
білімге, еңбек пен имандылыққа, бір сөзбен айтқанда жан дүниелерінің
сұлулығына тәрбиелеу деген сөз. Шындығында, адамгершілік мінез негіздерінің
астарында жалпы адамдық пен ұлттық құндылыктар бірігіп, адамдардың рухани
мәдениетін жүзеге асыратыны белгілі. Себебі жеке адамның ойлау қабілетін
өсірмей немесе оның рухани дүниесін байытпай тұрып, саяси-экономикалық және
мәдени салалардағы міндеттерді орындауға және тәуелсіздік идеологиясын
қалыптастыруға болмайды.
Қазіргідей нарықтық қатынасқа сатылай өтіп жатқан кезеңде қоғаммен
мемлекет өзін таныған," түсінігі мол, ұлтын сүйетін, қоғамдық еңбегі мен
кәсібі, дағдысы, іскерлік негіздері қалыптасқан рухани сау табиғи мықты,
жалпы адамдық және ұлттық мінез-құлық нормаларын іске асыра білетін, рухани
жағынан жетілген жан-жақты адамды тәрбиелеуге өте мүдделі.
Адам тумысынан адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына
тәрбие арқылы дариды. Сыр бойының XII г. білімді оқымыстысы, ақын Ахмет
Иүгенеки ойынша, "адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана емес,
оларда моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті туғызу
арқылы қалыптасады" дейді.
Нарықтың заңдылықтары мен құндылықтарына сәйкес адамдар бұрынғыдай
"үкімет аштан өлтірмейді" деп уақытын босқа өткізбей, ақша, пайда тауып,
жекеменшігін байыту үшін іскерлік, белсенділік, жауапкершілік танытып,
еңбек ете бастады. Бұл - әрине, құптарлық жағдай. Сонымен қатар оның рухани
құндылықтарға қайшы келетін жақтары да бар. Оларды атап айтсақ: қатыгездік,
дәйексіздік, принципсіздік және тағы басқалар. Сондықтан да адамдарды
имандылық қасиетке үйретіп, рухани мәдениетке баулу, сол арқылы
адамгершілікке, қайырымдылыққа инабаттылыққа тәрбиелеу баршамыздың
міндетіміз болып табылады.
Біздің қазіргі жастар өркениетті елден үлгі аламыз деп, өзінің төлтума
ұлттық өнерін менсінбей, оның асыл қазынасын түсінбей босқа әуре болуда.
Соның салдарынан имандылық, ізгілік, қайырымдылық деген ұғымдар ұмыт болып,
адамгершілік қасиетінен айрылып, азғындап барады. Адамзат қоғамының өзі
жеке адамдардан тұрады. Олай болса, қоғамның дамуы оның әрбір мүшелерінің
дамып жетілу сапасына байланысты. Яғни еліміздің өркендеп, адамдардың
сапалы болуы олардың рухани мәдениетіне тікелей байланысты деп айтуға
болады.
Қазақ халкы – рухани зор байлықтың мұрагері. "Өткенді жақсы білмейінше,
келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сурлеу соқпақ іздеп адасумен пара-
пар!" - деді Л.Н.Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа
қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Тәуелсіз ел болғандықтан,
адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабына сай жаңа
бағдарламасын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз қажет.
Сонда ғана біз өзінің дербес рухы мен мәдеииеті жоғары, адамгершілікке
бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып адамзаттын ұлы көшіне
ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір сүре аламыз.
Рухани - адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының бойына дарыту
үшін, ең алдымен, олардың саналылығын көтеру; екіншіден, адамгершілік
тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден, оқушының бойына
жағымды мінез - құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі сіңдіріп отыру
қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері өскен аймақпен,
қоғамдық ортамен тікелей байланысты оған тәуелді екендігін, өзінің жүріс-
тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп
ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасуы қажеттіпн түсінуі, оларды
халықаралық аренада қолданып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет
тұтушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асыруды басты бағыт-бағдар
ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Қазақ мектептеріндегі адамгершілік тәрбиесі
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Өйткені кешегі күні өткен
тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа немесе жалпы адамзатқа тән
құндылықтар деп бағаланып келген рухани - адамгершілік тұғырлар
ауыстырылып, заман талабына байланысты жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өтпелі
кезеңдегі басты құндылықтарға жекеменшік, нарық, пайда, ғаламдану, қулық,
бәсекелестік, т.с.с. жатқызылып жүр. Дей Вертанмен, жалпы адамзат дамуына
аса қажет еңбектену, салауатты өмір сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін
еркіндігі, өркениеттілікке ұмтылу, ұлтаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, ар-ұят, төзімділік,
жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары
өз мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша жасөспірімдер бойындағы
шынайы рухани-адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, отбасында,
мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында, көшеде,
еңбекте көрініп нәтиже береді. Рухани-адамгершілік тәрбие-жасөспірімнің
шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсерететін, оның тұлғалық дамуына өзек
болатын, еркіндігін жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер
ашатын түрткі деуге болады. Рухани байлықтардың материалдық байлықтардан
айырмашылығы: олар әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға көмектеседі, жалпы
рухани үйлесімділікке қызмететеді. Руханилық тәрбиені жасайтын да, оған
құндылықтық бағасын беретін де, оны әлеуметтік өмірде дамытатын да,
әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын да адам. Әсіресе тарихта
қордаланған тәрбиелер жүйесін тұжырымдау, халық дініндегі ерекшеліктерді
бейнелеу - үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық иегерлерінің еншісінде.
Олар өз шығармаларында заманында жетекші рөл атқаратын тәрбиелер жайында
айтады, оларды келесі ұрпаққа көркем тілмен, ғылыми сұрыптаумен жеткізуге
тырысады. Рухани-адамгершілік тәрбиесі құнсызданса, қоғамның дағдарыста
болғаны. Алайда сол тәрбиенің негізгі субъектісі болып халықтың өзі қала
бермек. Қазіргі кезде туындап отырған келеңсіз олқылықтар дәни
сауатсыздығымыздан, яғни рухани жұтаңдығымыздан туындап отырған проблема.
Сол себепті діни адамгершіліктік сауаттылықты арттыру барысына лайықтап
ислам дініндегі ахлақтық мәселелерді зерттеуді жөн деп көрдік. Осы ой ымыз
дипломның тақырыбына Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызы деп белгілеуге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Рухани адамгершіліктік үкімді анықтау.
Зерттеудің объектісі: Рухани үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызын белгілеу процесі.
Зерттеудің пәні: Ахлақтық міндеттерімізді айқындау.
Зерттеудің міндеттері: Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік
(ахлақтық) мәселелерін белгілеу; Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі –
ахлақи міндеттер сипаттамасын айқындау; Рухани үкімдегі адамгершіліктік
міндеттер сипаттамасын ашып көрсету.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І бөлім. Ислам дініндегі руханилық үкімге қатысты адамгершіліктік мәселелер
1.1 Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық) мәселелері
Ахлақ – адамның рухынан орын алған әдеттері. Бұл әдеттер көп ойланып
жатпастан әрекет етуімізге себепші болады.
Рухымызда орын алатын әдеттер екіге бөлінеді:
1) Жақсы әдеттер.
2) Жаман әдеттер.
Дене мүшелеріміздің іс-әрекеттері рухымызға байланысты. Рухымызда жақсы
әдеттер орын алса, іс-әрекеттеріміз жақсарады, бұлар жақсы ахлақ деп
аталады. Ал егер рухымызға жаман әдеттер орнықса, іс-әркеттеріміз де жаман
болады. Оны жаман әдет немесе жаман ахлақ деп атайды. Іс-әрекеттеріміздің
жақсы, парасатты болуы үшін рухымызды жаман мінез-құлықтардан тазарта
отырып, жақсы мінез-құлықтарды орнықтыруымыз керек.
Топыраққа еккен тұқымға қарай өнім аламыз. Бидай тұқымынан бидай өсіп
шығатыны сияқты, арпаның дәнінен де арпа өсіп шығады. Демек, топыраққа
қандай дән ексең, соған қарай өсімдік өсіп шығады. Осы сияқты рухымыздың
тереңіне жақсы мінез-құлықтардың тұқымын сепсек, бұл тұқым да дене
ағзаларымызға жақсы іс-әрекеттер жасатады. Ал, егер жаман мінез-құлықтардың
тұқымын сепсек, дене мүшелерімізді жаман іс-әрекеттерге итермелейді.
Исламдағы ахлақ. Ислам дінінде ахлақтың маңызы үлкен. Исламның мақсаты
– адамдарды игі ахлақ иесі қылып тәрбиелеп, кемелдендіру. Ислам - көркем
мінез деген сөз. Пайғамбарымыз (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) былай деген:
"Мен көркем – мінездерді толықтырып, кемелдендіру үшін жіберілдім". Бір
мұсылманға берілетін баға оның парасаттылығымен өлшенеді. Пайғамбарымыз
(саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм):
"Сіздердің маған ең сүйкімділеріңіз және қиямет күнінде маған ең
жақынырағыңыз – ахлақы ең көркем болғандарыңыз" дейді.
Пайғамбарымыздан:
"-Аллаһ жанында ең сүйікті құлдар кімдер болады?"-деп сұрапты.
Сонда Пайғамбарымыз:
"-Көркем-мінезділер" деп жауап береді. Ғибадаттар қалай дініміздің
әмірі болса, ахлақи міндеттерімізді орындау да дініміздің әмірі. Исламда
ғибадаттардың негізгі мақсаты – адамдарды жаманшылықтан алшақтатып, игі
ахлақты болуға тәрбиелеу.
Игі ахлақ иесі болуда сенім мен ғибадаттың ролі. Шынайы сенім иесі
болған адам, барлық іс-әрекеттерін Аллаһтың көріп тұрғанына және оларды
періштелердің жазып отыратынына сенеді. Дүниеде істеген әрбір іс-әрекетінің
қиямет күнінде өзінен сұралатынын біледі. Жақсылық жасағандардың сый
көретініне, ал жаманшылық жасағандардың жазасын тартатынына сенеді.
Ұлы Аллаһ Құран-Кәримде былай дейді:
"Кімде-кім титтей жақсылық жасаса, оның сыйын алады, ал кімде-кім
титтей де жамандық жасаса, оның жазасын тартады".
Бұл сенім адамды жаманшылықтан алыстатады, жақсылық жасауға себепші
болады. Жүрегі мүндай сенім мен жауапкөршілік сезімдерінен жұрдай
адамдардан тек жеке бастарының қамы болмаса, жақсылық күтуге болмайды.
Мұндай адамдар қолынан келгенше жамандық жасауға тырысып бағады.
Ал жүрегі сенімге толы мұсылман барлық іс-әркеттеріне көңіл аударып,
бақылап отырады. Ешкімге жамандық істемейді. Қолынан келгенше жақсылық
жасауға тырысады. Ғибадаттар жүрегіміздегі иманды арттырады, әрі парасатты
болуымызды қамтамасыз етеді. Бес уақыт намаз бізге үнемі Аллаһты еске салып
отырады, әр түрлі жаман іс-әрекеттерден бас тартқызады. Ораза болса
шапағат, мейірім сезімдерін дамытып, қолымызды харам нәрселерден, тілімізді
жалған, өтіріктерден сақтайды. Зекет-сараңдықтан құтқарады, басқаларға
жақсылық жасап, қол ұшын беру, жәрдем беру сезімдерін тудырып, халыққа
пайдалы адам болуға себепші болады.
Осылайша ғибадаттармен қаруланған, қоректенген иман, дене мүшелерімізге
парасаттылық жемістерін беріп, адам шын мәніндегі қадір-қасиетін табады.
Парасатсыз адамдар болса – гүл ашпаған, бүршік атпаған жеміссіз ағаш
іспеттес.
Ең тамаша ахлақ үлгісі - хазіреті мұхаммед (саллаллаһү алейһи уә
сәлләм). Хазіреті Мүхаммед (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) - Аллаһтың
тәрбиесінде болған, жоғары ахлақ иесі болған Пайғамбар. Ол мінез-құлқын
Құр'аннан алып, жақсылықтардың бәрін бойына жинаған. Хазіреті Айшадан
Пайғамбарымыздың адамгершілігі, мінез-құлқы жайында сұрағанда былай деп
жауап берген:
"Оның мінез-құлқы - Құр'ан болатын".
Пайғамбарымыз ахлақтың міндеттерінен тағлым бере жүріп, Өзі үлгі
көрсетіп отырған. Ол еш уақытта тұралықтан, шындықтан, жақсылықтан бір сәт
ажырамаған, тамаша мінезімен, іс-әркеттерімен басқаларға үлгі болған. Ұлы
Аллаһ Құр'ан Кәримде:
"Аллаһтың расулының бойында, сіз үлгі алатындай тамаша өнеге бар" дей
отырып, Пайғамбарымыздан үлгі алуға шақырған. Біздің міндетіміз -
Пайғамбарымыздың парасаттылық пен адамгершілікке толы өмірін біліп,
үйреніп, оның іс-әрекеттерін үлгі түту.
Қоғам мүшелері үшін ахлақтың маңызы. Ұлт дегеніміз жанұялардан,
отбасыларынан тұратыны бәрімізге аян. Ал отбасы – жеке адамдардан тұрады.
Олай болса, бір ұлттың күшті болуы, бақыт құшағында өмір сүруі жанұялардың
берік болуына байланысты. Отбасының бақытты болуы, отбасындағы жеке
адамдардың парасатты іс-әрекеттеріне байланысты. Сондықтан, қоғамды
құрайтын жеке адамдардың - парасатты болғаны жөн. Шіріген тақтайлардан
берік кеме жасалмайтыны сияқты парасатсыз, жауапкершілік сезімдерінен
жұрдай болған адамдардан күшті, берік қоғам да құрылмайды.
Кәсіп және ахлақ. Еңбек ету – дініміздің әмірі. Кез-келген мұсылман күн
көру үшін және ешкімге мұқтаж болмай өмір сүруі үшін еңбектенуі қажет.
Адамдардың еңбек ететін салалары, ақша табу жолдары әр түрлі. Еңбектеніп,
ақша табуда аса мән беретін нәрсе – ақшаны адал еңбекпен табу және
ризығымызға харам нәрсе араластырмау.
Пайғамбарымыз:
"Адамнан дүние-мүлік қалай тауып, оны қалай жұмсағаны қиямет күнінде
сұралатынын" айтқан. Ал ақша табуда харам нәрселерге жол бергендер жайында
былай деген:
"Бір мұсылманды алдаған немесе оған зиян тигізген немесе айла жасаған
адам – бізден емес".
Еңбектеніп, ақша тапқанда, адал әрекет қылғандарға мына сүйінішті
хабарды жеткізеді:
"Саудада шындықтан, туралықтан бір сәт айырылмаған адам, қиямет күнінде
пайғамбарлардың жанынан орын алып, солармен бірге болады". Мұсылмандықтың
маңызды қағидасы шыншылдық, туралық, адалдық, адамгершілік қасиеттер.
Мұсылманға шыншыл болу, адамдарды алдамау, адал еңбек етіп, адал мал табу
жарасады.
Өндірушінің міндеті - жақсы және сапалы нәрсе өндіру. Жұмысшы мен
қызметкердің міндеті - өздеріне берілген істерді кемшіліксіз орындау.
Еңбектенген адам "мені ешкім көрмейді ғой" деп міндетіне немқұрайлықпен
қараса, адалдықтан айырылып, арам ақша тапқан болып есептеледі. Ал, бұған
дінімізде тыйым салынады. Басқаның ақысын жеу – міндетін, қызметін теріс
жолға пайдалану деген сөз. Мұндай адамдар еңбектерінің босқа кетуіне
себепкер болады. Бұдан әрі елі зиян шегеді, әрі адамдар да бір-біріне
сенбейтін болады.
Жүрегі таза парасатты адам ісін дұрыс атқарады, ешкімді алдамайды, айла
жасамайды. Мойнына алған міндетін адал атқарып, өзіне де, өзгеге де
пайдасын тигізеді.
"Егер де мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер
жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерлі – қазақтың әулиесі
сол. Бірақ Құдай Тағала қолына аз-маз өнер берген қазақтың кеселдері
болады.
Әуел - бұл ісімді ол ісімнен асырайын деп, артық ісмерлер іздеп жүріп
көріп, біраз істес болып, өнер арттырайын деп, түзден өнер іздемейді.
Қолындағы аз-мұзына мақтанып, осы да болады деп, баяғы қазақтың
талапсыздығына тартып, жатып алады.
Екінші – ерінбей істей беру керек қой. Бір-екі қара табылса, малға бөге
қалған кісімсіп, "маған мал жоқ па?" дегендей қылып, еріншек, салқау,
салғырт, кербездікке салынады.
Үшінші - "дарқансың ғой, өнерлісің ғой, шырағым", немесе "ағеке, нең
кетеді осы ғанамды істеп бер!" дегенде маған да біреу жалынарлыққа жеткен
екенмін деп мақтанып кетіп, пайдасыз алдауға, қу тілге алданып, өзінің
уақытын өткізеді. Және анаған дүниенің қызығы алдауды білген дегізіп,
көңілін де мақтандырып кетеді.
Төртінші - тамыршылдау келеді. Бағанаға алдамшы шайтан тамыр болалық
деп, бір болымсызын берген болып, артынан үйтемін-бүйтемін, қарық қыламын,
тамырым, досым десе, мен де жасынан іс істеп үйден шықпағандық қылып, жоқ-
барға тырысып, алдағанды білмей, дереу оның жетпегенін жеткіземін деп,
тіпті жетпесе өзінен қосып, қылып бер дегенінің бәрін қылып беріп, күні
өтіп еңбекқылар уақытынан айрылып, "жоғары шыққа", қарық болып, тамақ,
киім, борыш есінен шығып кетіп, енді олар қысқан күні біреудің малын бұлдап
қарызға алады.
Оны қылып берейін, мұны қылып берейін деп сонымен табысы құралмай,
борышы асып, дауға айналып, адамшылықтан айрылып, қор болып кетеді. Осы
несі екен? Қазақтың баласының өзі алдағыш бола тұрып және өзі біреуге
алдатқыш болатындығы қалай?" (Абайдың Қара сөздерінен, 33-сөз).
Ислам дініндегі рухани үкімнің мінез-құлықты өзгертудегі рөлі. Бала
дүниеге пәк болып келеді. Егер, ата-анасы жақсы тәрбиелесе, жақсы мінез-
құлықтармен безендірсе парасатты, адамгершілігі мол болып өседі. Ал егер,
жақсы тәрбие көрмей, жаман мінез-құлықтарға бой алдырса, онда одан жақсы іс-
әрекет, адамгершілік күтуге болмайды.
Денеміздегі әр түрлі аурулар дәрі-дәрмекпен қалай емделсе, жаман мінез-
құлықтардан арылып, жақсы мінез-құлықтардың орнығуы арқылы рухымыз да
емделеді.
Сүйікті пайғамбарымыз: "Мінез-құлықтарыңды дұрыстаңдар" дей отырып,
жаман мінез-құлықтың түзелетінін айтқан.
Жұқпалы ауруы бар аурумен бірге отырып, бірге тұратын адам дәл сондай
кеселге ұшырауы мүмкін. Мінез-құлқы жаман адамдармен жолдас болған адамдар
уақыт өте келе өздерінің жақсы мінез-құлықтарынан айрылып, жаман мінезге
түсіп кетеді. Сол себепті игі ахлақ иесі өз құлқын сақтау үшін, игі ахлақты
тәлім-тәрбие көруі және сондай мінезді адамдармен араласуы керек, ал
әдепсіз адамдардан ұзақ болуы тиіс.
Сүйікті Пайғамбарымыз :
"-Жақсы адамдармен жолдас болуды хош иісті сулар сатылатын дүкенде
отырғанға ұқсатады. Дүкеннің қожайыны оған ештеңе ұсынбаса да ол жердің хош
иісінен әсерленеді".
"-Жаман адамдармен жолдас болуды темірші ұстаханасына ұқсатады. Ол
жерде отырған кісіге оттың бір ұшқыны шашырайды, я болмаса иісі мазасын
алады".
Міне, осы сияқты жақсы адамдармен жолдас болғандарға жақсылардың мінез-
құлқы әсер етеді. Ал жаман мінез адамдармен достасқандарға олардың жаман іс-
әрекеттері әсер етіп, уақыт өте ол адамның да мінез-құлқы бұзылып, жаман
жаққа өзгереді.
Біздің міндетіміз болса жора-жолдас таңдағанда абай болу, жақсы және
білімді адамдармен дос болу, олардың сөз және іс-әрекеттерінен жақсы өнеге
алу, жаман адамдардан қашық болу. Бірақ оларды сол жаман іс-әрекеттерінен
құтқару мақсатында олармен жақсы араласып, адамгершілікке, парасаттылыққа
тарту қажет.
Ислам дінінің ақылға және ілімге беретін орны. Ақыл – Аллаһтың адам
баласына берген үлкен сыйлығы. Адам жақсы мен жаманды ақылмен ажыратады.
Ақыл – адамды басқа тіршілік иелерінен ажыратып тұратын ең үлкен ерекшелік,
қасиет.
Дінімізде жауапкер болу үшін ақыл-есі дұрыс болу шарт. Иманда да,
ғибадатта да ең алғашқы шарт – ақыл. Ақыл-есі дұрыс еместерге діни
әмірлердің жүктелмейтінінің өзі-ақ ақылдың Ислам дініндегі маңыздылығын
ашып көрсетеді. Бірақ ақыл шын тұжырымын тауып, адамға пайдалы бола алуы
оның қолданылуына байланысты. Ақылын дұрыс пайдаланбағандар Құран Кәримде
айыпталады. Ақыл – ең маңызды білім құралдарының бірі.
Ислам ақылға мән бергеніндей білімге де үлкен мән береді. Ислам – үнемі
оқып, білім алып, үйренуді әмір еткен. Құран Кәримнің алғашқы аятының өзі
"Оқы" әмірінен басталуы бізге білімнің аса маңызды екенін ашып көрсетеді.
Білімге және білімді адамдарға берілетін мән-маңыз жөнінде ұлы Аллаһ былай
дейді:
"(Әй, Пайғамбарым!) Сен айт: Білетіндер мен білмейтіндер тең бола ма?"
Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз
екенін көрсете отырып, былай дейді:
"Ілім үйрену – еркек болсын, әйел болсын, әрбір мұсылманға парыз".
Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім
адамдарына құрметпен бас иген.
Ұлы түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мысырдан қайтып келе жатқан
кезінде жанында атақты дін ғалымы Ибни Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп
бара жатады. Ибни Кемалдың астындағы атының аяғынан шашыраған балшық
Явуздің киімдерін ластап, Ибни Кемал қысылып ұялады.
Ұстаздың қысылып-қымтырылғанын көрген Явуз Сұлтан Сәлім:
"Қысылма ұстазым! Ғалымның атының аяғынан шашыраған балшық - біз үшін
әшекей, ою-өрнек. Бұл көйлек осы балшығымен сақталып, өлгенде табытымның
үстіне қойылсын" - деп өсиет айтып, ғалымдарға деген құрметін білдірген.
"Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем,
жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмас, тән жанға
қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді; қуат таппайды. Біреуі білсем екен
демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып,
аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-
керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетің-кірегенде ит үрсе де, мал
шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тура жүгіріп, "ол немене?", "бұл
немене?" деп, "ол неге үйтеді?", "бұл неге бүйтеді?" деп, көзі көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі -жан құмары,
білсем екен, көрсем екен; үйренсем екен деген.
Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп
білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң ол жан адам жаны
болмай, хайуан жаны болады. Әзелде Құдай Тағала хайуанның жанынан адамның
жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми
толмаған ессіз бала күндері "бұл немене, ол немене?" деп, бір нәрсені сұрап
білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды,
ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып,
ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?
Сол өрістетіп, ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек,
бұлжанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек
еді. Жоқ, біз олай қылмадық ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы
боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң,
күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, еш нәрсеге
көңілменен қарамадық, көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық.
Сырын қалай болады деп көңілге салмадық оны білмеген кісінің несі кетіпті
дейміз. Біреу айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: "Өз білгенің - өзіңе,
өз білгенім - өзіме", "кісі ақылымен бай болғанша, өз ақылыңмен жарлы бол",
деген дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.
Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің
хайуан малдан неміз артық? Қайта бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те,
білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде,
хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк
білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей
таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз."
(Абайдың Қара сөздерінен, 7-сөз).
1.2. Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі – ахлақи міндеттер
сипаттамасы.
Ислам дініндегі басты-басты ахлақи міндеттер бесеу:
1) Аллаһ, Пайғамбар және Құран алдындағы міндеттеріміз.
2) Жеке басымызға байланысты міндетіміз.
3) Отбасымыз алдындағы міндетіміз.
4) Отан және ұлтымыз алдындағы міндетіміз.
5) Барлық адамдар алдындағы міндетіміз.
1 – Аллаһ, пайғамбар және құр'ан алдындағы міндеттеріміз
А – Аллаһ алдындағы міндеттеріміз: Бізді жоқтан бар етіп, тамаша дене
мүшелерін берген, жер бетіндегі барлық нәрсені біз үшін жаратқан – Аллаһ.
Адамға берілген бұл артықшылықтар мен ерекшеліктер басқа ешқандай тіршілік
иелеріне берілмеген. Сондықтан осы жақсылықтарға шүкірлік ретінде жүзеге
асыруымыз қажет болған кейбір міндеттер бар.
Бұл міндеттер мыналар:
а) Аллаһтың бар және бір екендігіне сену.
ә) Ғибадаттарымызды орындау.
б) Аллаһ әмірлеріне сәйкес әрекет етіп, тыйым салған нәрселерінен
бойларымызды аулақ ұстау.
в) Аллаһқа деген сүйіспеншілікті барлық нәрседен жоғары ұстау.
г) Оның атын құрметпен еске алу.
д) Берген нығметтеріне шүкіршілік ету.
Ә - Пайғамбар алдындағы міндеттеріміз: Аллаһ Ислам дінін адамдарға
баяндау міндетін Хазіреті Мұхаммедке (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм)
жүктеген. Сүйікті Пайғамбарымыз адамзатты құтқару үшін көп еңбек сіңірді.
Осы жолда көптеген қиыншылықтарға ұшырады. Ислам нұрымен жер жүзін жарыққа
бөледі. Адамдарға бақытқа кенелудің жолдарын көрсетті. Сондықтан:
а) Оның соңғы және ең ұлы Пайғамбар екендігіне сену.
ә) Оны сүйіп, аты айтылғанда салауат айту ("Саллаллаһү 'аләйһи уә
сәлләм" деп айту).
б) Ол көрсеткен жолмен жүру.
в) Оның адамгершілік қасиетін үлгі-өнеге тұту. Міне осылар
Пайғамбарымыз алдындағы міндеттеріміз.
Б - Құран алдындағы міндеттеріміз:
а) Құр'ан Кәримнің Аллаһ тарапынан пайғамбарымыз арқылы жіберілген
соңғы кітап екеніне сену.
ә) Оны тәсіліне, қағидаларына сай мәнерлеп оқу.
б) Мағынасын түсінуге тырысу.
в) Құр'ан оқылып жатқанда құрметпен тыңдау.
г) Құр'ан "істе" деген нәрселерді жасап, "істеме" деген нәрселерді
істемеу.
2 - Жеке басымызға байланысты міндеттеріміз
Адам – дене мен рухтан (жаннан) құралған тіршілік иесі. Сондықтан жеке
басымыз алдындағы міндеттеріміз екіге бөлінеді.
1) Тәніміз алдындағы міндеттеріміз.
2) Рухымыз (жанымыз) алдындағы міндетіміз.
1 - Тәніміз алдындағы міндеттеріміз:
а) Пропорционалды (шақтап) қоректену: жегенде, ішкенде мұқият болып,
пропорционалды қоректенуіміз керек, өйткені тәніміздің сау және мықты болуы
осыған байланысты. Құран Кәримде былай делінген:
"Ей, адамдар, жер жүзіндегі таза және адал нәрселерді жеңдер".
Пайғамбарымыз:
"Күшті, қуатты мүмин әлжуаз мүминнен қайырлы және Аллаһ алдында
сүйкімдірек" дей отырып, мұсылманның қуатты, күшті болуын қалаған.
ә) денсаулығымызды қорғау: Тәнімізді аурулардан қорғау және бұл үшін
қажетті шараларын орындау міндетіміз және қандай да бір ауруға
шалдыққанымызда емделу де міндетіміз. Сүйікті Пайғамбарымыз бұл жөнінде
былай дейді:
"Ей, Аллаһтың құлдары! Емделіңдер. Өйткені, Аллаһ, берген әр дерттің
емін де қоса жаратқан".
Ислам діні тәнімізге зиянды болып табылатын алкоголь ішімдіктер мен
есірткілерді қолдануға тыйым салып, денсаулығымызға қауіпті әр түрлі
нәрселерден сақтануымызды бұйырған.
Аллаһтың адам баласына берген ең үлкен нығметтерінің бірі денсаулық.
Адам өмір бойы осы нығметті қорғауға міндетті. Денсаулығы дұрыс болмаған
адам жақсы өмір сүре алмайды, сонымен қатар құлшылық міндетін орындай
алмайды. Сондықтан халық "Денсаулық зор байлық" деген. Денсаулығымыз мықты
кезінде қадірін біліп, ауру-сырқаудың алдын алған жөн. Өйткені адамдар
көбінесе нығметтің қолда барда қадірін біле бермейді. Пайғамбарымыз бұл
турасында былай дейді:
"Екі нығмет бар, адамдардың көбі бұл турасында алданған. (яғни бұлардың
қадірін білмейді.) Бірі денсаулық, екіншісі бос уақыт".
Әрі дүние әрі ақирет бақыттылығына қол жеткізуіміз, денсаулығымызға
байланысты. Сол себепті дініміз денсаулық мәселесіне көңіл бөліп,
аурулардың алдын алуды талап етеді. Науқастанған жағдайда емделуімізді әмір
етеді.
Дұрыс тамақтануымыз, тазалыққа баса назар аударып денеміздің өсіп
күшейуіне тырысу және Пайғамбарымыздың: "Күшті мүмин әлсіз мүминнен қайырлы
және Аллаһқа да сүйкімдірек" деген сөздерін ұмытпауымыз керек. Қатты
шаршаудан, ұйықтай алмау, ішімдік ішуден, ауасы лас жерде болудан, микробы
бар тамақ жеуден, лас суларды ішу сияқты денсаулығымызға зиянды нәрселерден
абай болуымыз және жұқпалы ауру болған жерлерден аулақ болғанымыз жөн.
Қажет болған жағдайда мамандардың кеңесін тыңдап әсіресе балалардың емін
уақытында жасатуымыз қажет.
Пайғамбарымыз: "Арыстаннан қашқандай алапес ауруынан қашыңыз" дей
отырып жұқпалы ауруға шалдыққан адамдардан ұзақ болуды әмір еткен.
Екінші бір хадисінде де: "Бір жақта оба ауруы бар деп естісеңіз онда
бармаңыз" деп бұйырған және де жұқпалы ауруларға қарсы мұқият болуды
тапсырған.
Пайғамбарымыздың: "Аллаһ Тағала қандай ауру жаратса оның дәрісін де
қоса жаратқан, емделіңдер" деген сөзі де бар. Қандай да бір ауруға душар
болған жағдайда барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып емделудің де
дініміздің әмірі екендігін көрсетеді.
Пайғамбарымыз өзі де емделген және емделу мақсатында сол заманға сай
кейбір нәрселердің қолданылуында ақыл-кеңес берген.
Ислам діні емделуге өте көңіл бөлгендіктен Ислам әлемінде көптеген
Медицина ғұламалары шыққан. Ибн Сина және Әбу Бәкір Рази сияқты ғалымдардың
медицина тұрғысында жазған кітаптары Европада жүздеген жылдар бойы оқылған.
Емделу тәуекел сеніміне қарсы емес. Керісінше нағыз тәуекел – ауырған
адамның қолдан келген әр түрлі емделу шарасын орындағаннан кейін Аллаһтан
шипа тілеу деген сөз. Әйтпесе, ешқандай емделмей "Аллаһқа тәуекел" деу
дұрыс емес және Исламдағы тәуекел ұғымын қате түсіну. Бұл, тұқым сеппей
егін сұрағанға ұқсайды. Сондықтан бұндай түсініктің тәуекелмен байланысы
жоқ.
Дүниеде әр нәрсе бір себепке байланған. Алдымен себептерді орындап
сосын нәтижесін күтеміз. Дәріні тауып қолдану – себепті орындау, ал
науқастан айығу – осының нәтижесі. Уақыты келгенде егінге тұқымды себу -
себеп, егін орып астық алу соның нәтижесі.
б) Тазалықты сақтау: Тәніміз алдындағы міндеттеріміздің бірі -тазалық.
Мұсылманның тәні, киімі және қоршаған ортасы, айналасы таза болу керек.
Тазалық – денсаулық кепілі. Пайғамбарымыз:
"Тазалық - иманның жартысы" деп дініміздегі тазалықтың ролін көрсеткен.
Сүйікті Пайғамбарымыз тіс тазалығына да аса мән берген, бізге тісімізді
тазалауымызға ақыл-кеңес бере отырып, былай деген:
"Сендерге не болған, тістерің сарғайып, менің қасыма келесіңдер. Мисуақ
қолданыңдар".
2 - Рухымыз алдындағы міндеттеріміз.
а) Рухымызды негізсіз және жалған сенімдерден тазарту;
ә) Дұрыс және берік сенімдерді орнықтыру;
б) Дұрыс және пайдалы білімдермен қаруландыру;
в) Жаман ойлар мен жағымсыз мінез-құлықтардан тазарту;
г) Жақсы ойлар мен тамаша мінез-құлықтармен безендіру;
Рухымызды мынадай жаман мінез-құлықтардан тазартуымыз керек:
Дұшпандық, ашу, басқаларын қызғану, өтірік айту, сөзінде тұрмау, екі
жүзділік, ұятсыздық, құрметсіздік, тәрбиесіздік, мейрімсіздік, қорқақтық,
жалқаулық, сараңдық, менмендік, зұлымдық, әділетсіздік, аманатқа қиянат
жасау, сабырсыздық, дөрекілік, жүрегі қатты болу т.б.
Рухымызды мынадай тамаша мінез-құлықтармен безендіруіміз керек.
Достық, мейірімділік, шыншылдық, батылдық, еңбекқорлық, сабырлылық,
ұят, үлкендерге құрмет, адамдарды жақсы көру, сөзінде тұру, нәзіктік,
жұмсақ мінезді болу, әділеттілік, әдептілік, тәрбиелілік, кешірімшіл болу,
кішіпейілділік, ашуын жеңу, тіліне ие болу, адамдарға және басқа тіршілік
иелеріне жаны ашу.
Тамақ жеу кезіндегі ахлақ қағидалары:
1) Жейтін, ішетін нәрселердің адал болуы;
2) Тамақтан бұрын және кейін қол жуу;
3) Тамақты бастағанда "бисимилләһ", біткенде "әлхамдү-лилләһ" деп
аяқтау;
4) Тамақты өз алдынан және оң қолымен жеу;
5) Тамақты аузына шақтап алып, оны жақсылап шайнағаннан кейін жұту;
6) Аузында тамақ барда сөйлемеу;
7) Аузындағыны жұтпайынша, басқасын аузына салмау;
8) Суыту үшін тамақты үрлемеу;
9) Су ішкенде ыдыстың ішіне үрлемеу;
10) Басқаларын тітіркендіріп, жиіркендіретін сөздер айтпау және
орынсыз, әрекеттер істемеу;
11) Тамақты ысырап қылмау, табағына жей алатындай ғана тамақ құю,
құйған тамағын тауысу;
12) Көпшілікпен тамақ жеп жатқанда барлығы тамағын бітірмейінше
дастарханнан тұрмау;
13) Тамақты әуелі үлкендердің бастауы;
14) Көшелерде жемеу;
Тілдің тәрбиеленіп, түзетілуі. Жеке басымыз алдындағы міндеттеріміздің
бірі – тілімізді тәрбиелеу. Аузымыздан ішімізге өтер асқа абай
болатынымыздай, аузымыздан шығатын сөздерімізге де абай болуымыз керек.
Ислам діні бізге әңгімелесудің, сөз сөйлеудің әдебін үйретеді.
Сөйлескен кезіндегі адамгершілік қағидалары мыналар:
1) Айтатын сөзінің соңын ойлап, соған қарай сөйлеу;
2) Дүние және ақирет үшін пайдасы жоқ сөздерді айтпау;
3) Сөзімен ешкімді ренжітпеу, әңгімелесіп отырғанда басқалардың сөзін
бөлмеу;
4) Адамдармен дәрежесі мен тұлғаларына қарай сөйлесу;
5) Біреуді мақтағанда асыра мақтамау;
6) Үлкендердің жанында даусын көтеріп сөйлемеу;
7) Мылжың сөздер айтпау;
8) Сөйлескен кезде ернін шошайтпау, өзін білгіш етіп көрсетпеу,
басқалардың сөзінен мін іздемеу;
9) Тілін жаман сөздерге үйретпеу, өтірік ант ішпеу, өзгелерді
жамандайтын сөздер айтпау;
10) Өзгелерді келемеждемеу, біреуге жаман ат қоймау;
11) Айтылмайтын сырларды әшкере етпеу.
Пайғамбарымыздан "Құтылу жолы бар ма?" деп сұрағанға: "Тіліңе ие бол!"
деп жауап берген екен.
Сахабаларының бірі Пайғамбарымыздан: "Мен қорқуға тиісті ең қауіпті
нәрсе не?" деп сұрағанда, сүйікті Пайғамбарымыз тілін қолымен ұстап: "Міне,
мынау" деп жауап берген.
Пайғамбарымыз бір хадисінде былай деген:
"Аллаһқа және ақирет күніне сенетін адам не жақсы сөз айтсын, не
болмаса үндемесін". Демек, көріп отырғанымыздай, тілімізге ие болу, айтар
сөздерімізге абай болу - өте маңызды адамгершілік қағидасы.
Қазақ тілі
Күш кеміді, айбынды ту құлады;
Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған, жүрек солғын соғады.
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті, күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,
Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды!
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр, жойды бәрін не бардың...
Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен-тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолымен тарта аларсың сен, тілім!
М. Жұмабаев
Басқа дене мүшелеріміздің тәрбиесі мен түзетілуі. Тілімізден басқа дене
мүшелерімізді де тәрбиелей отырып, іс-әрекеттерімізді түзету, дене
мүшелерімізді адамгершілік қағидаларына сәйкес қолдану – жеке басымыздағы
міндеттеріміздің бірі. Бұл міндеттер қысқаша мыналар:
1. Қол-аяқты харамнан, басқаларға зиян тигізетін әрекеттерден сақтау.
2. Өзінікі емес нәрсеге жаман көзбен қарамау, басқалардың мінін
іздемеу, көздерімен өзгелердің мазасын алмау.
3. Құлақтарымен өтірік, жаңылыс, ғайбат, дүние мен ақирет үшін пайдасыз
сөздерді тыңдамау.
4. Ешкімнің мал-жаны мен намысына тимеу.
Дініміздің ысрапқа тыйым салуы. Адал және шариғат рұқсат еткен жолда
еңбек етіп табыс табуды әмір еткен дініміз, тапқан-таянғанымызды ысрап ету
және пайдасыз жерге жұмсаудан да тыйған.
Құр'ан Кәримде былай бұйырылады:
"Жеңдер, ішіңдер бірақ ысрап етпеңдер. Өйткені, Аллаһ ысрап етушілерді
сүймейді".
Ысыраптың харам екендігін айқын түрде білдіретін осы аяттың соңындағы
"Өйткені, Аллаһ ысрап етушілерді сүймейді", - деуі мұсылмандар үшін маңызды
бір ескерту болып табылады. Әлбетте ешбір мұсылман Аллаһтың сүймеген
адамдарынан болуды қаламайды.
Дініміз сараңдықтан да аулақ болуымызды, әрқашан өмірде орташа және
ақылға қонымды бір жолда жүруді әмір етеді.
Құр'ан Кәримде, Аллаһтың мейіріміне лайық болған жақсы құлдардың
өмірлерінде осы жолда жүргендер екендігін былайша баяндайды:
"Олар (малдарын) жұмсағанда ысырап та етпейді, сараңдық та жасамайды,
екеуінің арасында орташа бағыт ұстайды".
Қарап отырсақ дініміз бізге қалай табуымызды үйреткені сияқты, қалай
жұмсауды да үйреткен. Біздің міндетіміз – Ұлы Раббымыздың әмірлеріне,
сүйікті Пайғамбарымыздың өсиеттеріне құлақ асып, соған сай, артық кетпей
және де тепе-теңдікті ұстай отырып өмірімізге мән беру.
Тапқан таянғанын қалай болса солай шашатын, шығысы мен кірісін
есептемей, тапқанынан көп жұмсайтын бір адам, өмірінде қалаған дәрежесіне
жете алмайды және осындай бір жанұяда шаттық та, бақыт та болмайды. Мал-
мүлкімізді, ақшамызды өз қажеттіліктеріміз бен қоғамның пайдасы үшін
жұмсауымыз қажет. Бір жанұядағы жағдай осындай болғаны сияқты ұлт ішінде де
дәл солай. Ысрап – Ұлттың өсіп-өркендеуіне кері әсерін тигізеді, жеке
адамдар мен қоғамды құлдырауға әкеп соқтырады және де еңбектің босқа
кетуіне себеп болады.
Еліміздегі негізгі қорек болып табылатын нанның қаншалықты ысрап болып
жатқанын бір ойласаң... Негізінен қоқысқа лақтырылып жатқан тек қана нан
емес. Сонымен қатар диқанның маңдай тері, оны нан қылғанға дейін
істегендердің еңбегі және сатып алушының ақшасы да ысрап болып жатыр.
Пайғамбарымыз нанды қастерлеуімізді әмір еткен. Егер нанды лақтырсақ
әрі Пайғамбарымыздың айтқанын орындамаған боламыз, әрі нанды қастерлемеген
боламыз. Табаққа жей алатынынан артық тамақ құйып артығын төгу, қажеттен
тыс электр жарығын жағу, шүмектен артық судың ағуы да ысрап. Ешкімнің
осыларды мөлшерден тыс қолданып ысырап етуге қақысы жоқ.
Уақытты бос өткізу де ысрап. Өзінен тұрмысы жағынан жоғарғы адамдарға
еліктеп, қарапайым киімдерін тастап қымбатын алу, әр күн ауысатын моданы
қуамын деп борышқа бату да ысрап. Бұлар, дініміздің орташа өмір сүру үшін
қойған принциптеріне кереғар, әлеуметтік теңдікті жоятын және экономиканы
құлдырататын іс-әрекеттер болып табылады. Дамыған елдер – тынбай еңбек
ететін және тапқан табысын орынды жұмсайтын, ысраптан қашатын елдер болып
саналады. Мүмкіншіліктерімізді, уақытымызды, табысымызды, жер асты және жер
үсті байлықтарымызды орынды пайдалануымыз, ие болған нығметтердің қадірін
білуіміз, ысраптан, қалай болса солай пайдаланудан сақ болуымыз қажет.
Осылай жасасақ, ұлт болып, дамыған елдердің қатарына қосыла аламыз.
Пайғамбарымыз: "Орнымен жұмсаған кедей болмайды"' дей отырып, біздің
өмірімізге қажет маңызды бір қағида үйретіп кеткен. Ысраптың зияны тек қана
дүниеде емес екендігін ұмытпағанымыз жөн. Өмірін және мал-мүлкін дұрыс
қолданбағандар қиямет күні осылардың есебін береді.
Пайғамбарымыз былай бұйырады: "Қиямет күні адам төрт нәрседен сұраққа
тартылмай Аллаһтың алдынан кетпейді:
1. Өмірін қайда өткізгендігінен.
2. Денесін қай жерде қолданғандығынан.
3. Мал-мүлкін қайдан тауып қайда жұмсағандығынан.
4. Білімімен қандай амал жасағандығынан".
ІІ бөлім. Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы
2.1. Рухани үкімдегі адамгершіліктік отбасылық міндеттеріміз
Исламдағы отбасының маңызы. Ата-ана, ерлі-зайыпты және балалардан
тұратын ең кішкене адамдар тобы "отбасы" деп аталады.
Отбасыларының бірлесуінен ұлт пайда болады. Ұлт үшін отбасының маңызы
өте зор. Өйткені, ұлттың кемелденуі – жанұядан. Жанұялар бақытты және
шаттыққа толы болса, ұлт та күшті және қуатты болмақ.
Жанүя ұлтты ұлт ететін, ұлттық және рухани дәстүрлерді үйрететін бір
мектеп. Аллаһ, Отан және ұлт алдындағы борыштарымыз алдымен осы жерде
үйретіледі. Кішкентайлар жанұяда үлкендердің іс-әрекеттерін қайталайды,
осылайша үнемі көріп жүрген әрекеттер рухында жақсылап орнығады да әдетке
айналады. Осылайша баланың адамгершілік табиғаты мен тұлғасы қалыптасады.
Адамдардың әрекеттерін фотоаппарат сияқты қабылдайтын баланың таза
рухында жақсы нәрселер орнығуы үшін, жанұя мүшелері әрдайым жақсы әрекеттер
жасауы керек. Сол себептен жанұя мүшелерінің бір-бірлері алдындағы
адамгершілік міндеттері мен жауапкершіліктерін орындауының маңызы өте зор.
Жанұяның бақыты мен ұлттың болашағы осыған байланысты.
Жанұя мүшелерінің өзара міндеттері. Жанұяның негізі – ерлі-зайыптылар.
Пайғамбарымыз (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) былай деген:
"Естеріңде болсын, сендердің әйелдеріңде және әйелдеріңнің де сендерде
хақтары бар".
А - Ерлі-зайыптылардың бір-бірінің алдындағы міндеттері:
1) Ең алдымен ерлі-зайыптылар арасында өзара сүйіспеншілік болу керек.
2) Отағасы-жанұясының тамағын, киімін және басқа да қажеттіліктерін
қамтамасыз ету үшін еңбектенуі керек, адал ақша табуы керек.
3) Отағасы-жанұясының діни және адамгершілік міндеттерді орындауына
жәрдемші, ұйытқы болып, кемшіліктерін толықтырып отыруы керек.
4) Ер адам әйеліне нәзік, жұмсақ болуы, дөрекі болмауы керек және
ренжітпеуі керек.
Бұл жайында сүйікті Пайғамбарымыз былай дейді:
Мүминдердің ішінде иманы ең кәміл дәрежеде болғандар - мінез-құлқы
көркем болғандар. Сендердің іштеріңдегі ең жақсы адам - әйелдеріне жақсы
қараған адам.
5) Әйел, қосағына сүйіспеншілік және құрметпен қарауы, үй шаруасында,
бала тәрбиесінде жұбайына жәрдемші болуы керек.
6) Әйел үнемшіл болуы керек, жұбайының тапқанын ысырап етпей, үйге ие
болуы керек.
7) Әйел үйін, жанұясын ойлап, намысын қорғауы керек. Пайғамбарымыз
(саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) былай дейді:
"Қандай да бір әйел күйеуі одан разы болған күйде өлсе, жәннәтқа
кіреді".
"Әйел бес уақыт намазын оқып, Рамазан оразасын ұстап, намысын қорғап,
күйеуіне мойынсұнса, оған қалаған есігіңнен жәннәтқа кір"-деп айтылады.
Ә-Ата-ананың балалары алдындағы міндеттері:
Жанұяның көркі мен бақыты, шаттығының көзі болып табылатын бала - ата-
анаға Аллаһ Тағаланың берген аманаты. Ата-ана баласының тәрбиесіне Аллаһ
Тағаланың алдында және халқының алдында да жауапты. Ата-ананың балалары
алдындағы басты міндеттері мыналар:
1) Балаларын дені сау етіп өсіру, оның тән мен жан саулығын қорғау;
2) Балаларына арам нәрселерді жегізбеу.
Пайғамбарымыз (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм): "Аллаһ жолында жұмсалған
қаржылардың ең сауаптысы – жанұя мүшелері үшін жұмсалғаны" деген.
"Бір адамның өз қамқорлығындағы жандарға селқос қарауы, оның күнәһар
болуына жеткілікті".
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І бөлім. Ислам дініндегі руханилық үкімге қатысты
адамгершіліктік
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық)
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2. Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі – ахлақи міндеттер
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ бөлім. Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1. Рухани үкімдегі адамгершіліктік отбасылық міндеттеріміз ... ...
26
2.2 Ұлттық және жалпыадамзаттық рухани адамгершіліктік
міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 56
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі бугінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі.
Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық
нормаларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру үлкен
қажеттілік.
Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден-бір
жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары
ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани
құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген.
Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің
жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлык, жезөкшелік
сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатыгез жастар ауылданда орын
алды. "Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде" деген сөз бар қазақта.
Ендеше жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай,
адамгершілігі мықты, қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек
күттірмейтіи мәселе екені анық. Мұнда әсіресе оқушылар тәрбиесіне
мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тәрбие іс-шараларының ықпалы зор болары
сөзсіз.
Жалпы орта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі
кұндылығы болып саналатын оқушыны жеке тұлға ретінде қарау және оның ішкі
жан дүниесінің ерекшелігін дамыту - жалпы білім беретін оқу орындарының
басты мақсаты. Оқушыларды рухани-адамгершілік сапа-қасиеттерге тәрбиелеу
қаншалықты қиын болса, ол соншалықты маңызды да. Рухани-адамгершілік тәрбие
оқушының тәртібін және рухани дағдысын қалыптастырады. Яғни ол - адамның
ішкі жан дүниесінің ерекшелігін көрсететін адамгершілік деңгейін
анықтайтын, сипаттайтын, оның тұрақтылығы мен үздіксіздігін, дамуын,
әлеуметтану дәрежесін, қоғамдық мәнін айқындайтын жеке тұлғаның ең маңызды
ішкі жан дүниесінің элементі.
Бүгінгі таңдағы сұраныс қоғамды ізгілікке, руханилыққа бет бұрғызып,
оқу-тәрбие, жұмысын рухани-адамгершілік тәрбие непзінде ұйымдастырып,
оқушылардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру қажетгілігін
айқындап отыр.
"Тәрбие деген не?" деген сұраққа М.Жумабаевтың анықтамасымен жауап
берсек, ол - "қандай болса да бір жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан
иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету" деген сөз"...адам баласынның әсіресе
жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі,
ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі һәм құлық тәрбиесі. Егерде адам баласына
осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбисі толық болғаны".
Руханилық ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі, ізгі сезім, махаббат
пен жанашырлықтың саналы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі болса, ұлы
Абайдың айтуынша "адамгершілік - махаббат пен әділдік, олар барлық нәрседе
болады және бәрін шешеді", яғни рухани тәрбие адамдарды адамгершілікке,
білімге, еңбек пен имандылыққа, бір сөзбен айтқанда жан дүниелерінің
сұлулығына тәрбиелеу деген сөз. Шындығында, адамгершілік мінез негіздерінің
астарында жалпы адамдық пен ұлттық құндылыктар бірігіп, адамдардың рухани
мәдениетін жүзеге асыратыны белгілі. Себебі жеке адамның ойлау қабілетін
өсірмей немесе оның рухани дүниесін байытпай тұрып, саяси-экономикалық және
мәдени салалардағы міндеттерді орындауға және тәуелсіздік идеологиясын
қалыптастыруға болмайды.
Қазіргідей нарықтық қатынасқа сатылай өтіп жатқан кезеңде қоғаммен
мемлекет өзін таныған," түсінігі мол, ұлтын сүйетін, қоғамдық еңбегі мен
кәсібі, дағдысы, іскерлік негіздері қалыптасқан рухани сау табиғи мықты,
жалпы адамдық және ұлттық мінез-құлық нормаларын іске асыра білетін, рухани
жағынан жетілген жан-жақты адамды тәрбиелеуге өте мүдделі.
Адам тумысынан адамгершілік қасиетке ие болып тумайды, ол адам бойына
тәрбие арқылы дариды. Сыр бойының XII г. білімді оқымыстысы, ақын Ахмет
Иүгенеки ойынша, "адамгершілік мінез-құлық уағыздау жолымен ғана емес,
оларда моральдық сенімді дамыту және адамгершілікке бейімділікті туғызу
арқылы қалыптасады" дейді.
Нарықтың заңдылықтары мен құндылықтарына сәйкес адамдар бұрынғыдай
"үкімет аштан өлтірмейді" деп уақытын босқа өткізбей, ақша, пайда тауып,
жекеменшігін байыту үшін іскерлік, белсенділік, жауапкершілік танытып,
еңбек ете бастады. Бұл - әрине, құптарлық жағдай. Сонымен қатар оның рухани
құндылықтарға қайшы келетін жақтары да бар. Оларды атап айтсақ: қатыгездік,
дәйексіздік, принципсіздік және тағы басқалар. Сондықтан да адамдарды
имандылық қасиетке үйретіп, рухани мәдениетке баулу, сол арқылы
адамгершілікке, қайырымдылыққа инабаттылыққа тәрбиелеу баршамыздың
міндетіміз болып табылады.
Біздің қазіргі жастар өркениетті елден үлгі аламыз деп, өзінің төлтума
ұлттық өнерін менсінбей, оның асыл қазынасын түсінбей босқа әуре болуда.
Соның салдарынан имандылық, ізгілік, қайырымдылық деген ұғымдар ұмыт болып,
адамгершілік қасиетінен айрылып, азғындап барады. Адамзат қоғамының өзі
жеке адамдардан тұрады. Олай болса, қоғамның дамуы оның әрбір мүшелерінің
дамып жетілу сапасына байланысты. Яғни еліміздің өркендеп, адамдардың
сапалы болуы олардың рухани мәдениетіне тікелей байланысты деп айтуға
болады.
Қазақ халкы – рухани зор байлықтың мұрагері. "Өткенді жақсы білмейінше,
келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сурлеу соқпақ іздеп адасумен пара-
пар!" - деді Л.Н.Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа
қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Тәуелсіз ел болғандықтан,
адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабына сай жаңа
бағдарламасын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз қажет.
Сонда ғана біз өзінің дербес рухы мен мәдеииеті жоғары, адамгершілікке
бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып адамзаттын ұлы көшіне
ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір сүре аламыз.
Рухани - адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушының бойына дарыту
үшін, ең алдымен, олардың саналылығын көтеру; екіншіден, адамгершілік
тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту; үшіншіден, оқушының бойына
жағымды мінез - құлықтың дағдылары мен қылықтарын үнемі сіңдіріп отыру
қажеттілігі талап етіледі. Ол үшін жасөспірімдердің өздері өскен аймақпен,
қоғамдық ортамен тікелей байланысты оған тәуелді екендігін, өзінің жүріс-
тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп
ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптасуы қажеттіпн түсінуі, оларды
халықаралық аренада қолданып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет
тұтушылық сезімді тәрбиелеу мәселелері жүзеге асыруды басты бағыт-бағдар
ретінде белгіленуі тиіс сияқты. Қазақ мектептеріндегі адамгершілік тәрбиесі
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Өйткені кешегі күні өткен
тоталитарлық жүйе ұсынған белгілі бір ұлтқа немесе жалпы адамзатқа тән
құндылықтар деп бағаланып келген рухани - адамгершілік тұғырлар
ауыстырылып, заман талабына байланысты жаңартылуда. Мысалы, нарықтық өтпелі
кезеңдегі басты құндылықтарға жекеменшік, нарық, пайда, ғаламдану, қулық,
бәсекелестік, т.с.с. жатқызылып жүр. Дей Вертанмен, жалпы адамзат дамуына
аса қажет еңбектену, салауатты өмір сүру, бостандық, сөз бостандығы, дін
еркіндігі, өркениеттілікке ұмтылу, ұлтаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу, ар-ұят, төзімділік,
жауаптылық, тиянақтылық, т.с.с. жан тазалығын сақтау қоғамдық құндылықтары
өз мәні мен маңызын жоймағаны анық. Біздің ойымызша жасөспірімдер бойындағы
шынайы рухани-адамгершілік тәрбиесі оны қоршаған ортада, отбасында,
мектепте, жұртшылық қауыммен қарым-қатынаста, жолдастар арасында, көшеде,
еңбекте көрініп нәтиже береді. Рухани-адамгершілік тәрбие-жасөспірімнің
шынайы тәрбиесінің нығаюына игілікті әсерететін, оның тұлғалық дамуына өзек
болатын, еркіндігін жасампаздықпен, шығармашылықпен паш етуге мүмкіндіктер
ашатын түрткі деуге болады. Рухани байлықтардың материалдық байлықтардан
айырмашылығы: олар әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға көмектеседі, жалпы
рухани үйлесімділікке қызмететеді. Руханилық тәрбиені жасайтын да, оған
құндылықтық бағасын беретін де, оны әлеуметтік өмірде дамытатын да,
әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын да адам. Әсіресе тарихта
қордаланған тәрбиелер жүйесін тұжырымдау, халық дініндегі ерекшеліктерді
бейнелеу - үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық иегерлерінің еншісінде.
Олар өз шығармаларында заманында жетекші рөл атқаратын тәрбиелер жайында
айтады, оларды келесі ұрпаққа көркем тілмен, ғылыми сұрыптаумен жеткізуге
тырысады. Рухани-адамгершілік тәрбиесі құнсызданса, қоғамның дағдарыста
болғаны. Алайда сол тәрбиенің негізгі субъектісі болып халықтың өзі қала
бермек. Қазіргі кезде туындап отырған келеңсіз олқылықтар дәни
сауатсыздығымыздан, яғни рухани жұтаңдығымыздан туындап отырған проблема.
Сол себепті діни адамгершіліктік сауаттылықты арттыру барысына лайықтап
ислам дініндегі ахлақтық мәселелерді зерттеуді жөн деп көрдік. Осы ой ымыз
дипломның тақырыбына Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызы деп белгілеуге негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Рухани адамгершіліктік үкімді анықтау.
Зерттеудің объектісі: Рухани үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы
маңызын белгілеу процесі.
Зерттеудің пәні: Ахлақтық міндеттерімізді айқындау.
Зерттеудің міндеттері: Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік
(ахлақтық) мәселелерін белгілеу; Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі –
ахлақи міндеттер сипаттамасын айқындау; Рухани үкімдегі адамгершіліктік
міндеттер сипаттамасын ашып көрсету.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І бөлім. Ислам дініндегі руханилық үкімге қатысты адамгершіліктік мәселелер
1.1 Исламның руханилық үкіміндегі адамгершілік (ахлақтық) мәселелері
Ахлақ – адамның рухынан орын алған әдеттері. Бұл әдеттер көп ойланып
жатпастан әрекет етуімізге себепші болады.
Рухымызда орын алатын әдеттер екіге бөлінеді:
1) Жақсы әдеттер.
2) Жаман әдеттер.
Дене мүшелеріміздің іс-әрекеттері рухымызға байланысты. Рухымызда жақсы
әдеттер орын алса, іс-әрекеттеріміз жақсарады, бұлар жақсы ахлақ деп
аталады. Ал егер рухымызға жаман әдеттер орнықса, іс-әркеттеріміз де жаман
болады. Оны жаман әдет немесе жаман ахлақ деп атайды. Іс-әрекеттеріміздің
жақсы, парасатты болуы үшін рухымызды жаман мінез-құлықтардан тазарта
отырып, жақсы мінез-құлықтарды орнықтыруымыз керек.
Топыраққа еккен тұқымға қарай өнім аламыз. Бидай тұқымынан бидай өсіп
шығатыны сияқты, арпаның дәнінен де арпа өсіп шығады. Демек, топыраққа
қандай дән ексең, соған қарай өсімдік өсіп шығады. Осы сияқты рухымыздың
тереңіне жақсы мінез-құлықтардың тұқымын сепсек, бұл тұқым да дене
ағзаларымызға жақсы іс-әрекеттер жасатады. Ал, егер жаман мінез-құлықтардың
тұқымын сепсек, дене мүшелерімізді жаман іс-әрекеттерге итермелейді.
Исламдағы ахлақ. Ислам дінінде ахлақтың маңызы үлкен. Исламның мақсаты
– адамдарды игі ахлақ иесі қылып тәрбиелеп, кемелдендіру. Ислам - көркем
мінез деген сөз. Пайғамбарымыз (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) былай деген:
"Мен көркем – мінездерді толықтырып, кемелдендіру үшін жіберілдім". Бір
мұсылманға берілетін баға оның парасаттылығымен өлшенеді. Пайғамбарымыз
(саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм):
"Сіздердің маған ең сүйкімділеріңіз және қиямет күнінде маған ең
жақынырағыңыз – ахлақы ең көркем болғандарыңыз" дейді.
Пайғамбарымыздан:
"-Аллаһ жанында ең сүйікті құлдар кімдер болады?"-деп сұрапты.
Сонда Пайғамбарымыз:
"-Көркем-мінезділер" деп жауап береді. Ғибадаттар қалай дініміздің
әмірі болса, ахлақи міндеттерімізді орындау да дініміздің әмірі. Исламда
ғибадаттардың негізгі мақсаты – адамдарды жаманшылықтан алшақтатып, игі
ахлақты болуға тәрбиелеу.
Игі ахлақ иесі болуда сенім мен ғибадаттың ролі. Шынайы сенім иесі
болған адам, барлық іс-әрекеттерін Аллаһтың көріп тұрғанына және оларды
періштелердің жазып отыратынына сенеді. Дүниеде істеген әрбір іс-әрекетінің
қиямет күнінде өзінен сұралатынын біледі. Жақсылық жасағандардың сый
көретініне, ал жаманшылық жасағандардың жазасын тартатынына сенеді.
Ұлы Аллаһ Құран-Кәримде былай дейді:
"Кімде-кім титтей жақсылық жасаса, оның сыйын алады, ал кімде-кім
титтей де жамандық жасаса, оның жазасын тартады".
Бұл сенім адамды жаманшылықтан алыстатады, жақсылық жасауға себепші
болады. Жүрегі мүндай сенім мен жауапкөршілік сезімдерінен жұрдай
адамдардан тек жеке бастарының қамы болмаса, жақсылық күтуге болмайды.
Мұндай адамдар қолынан келгенше жамандық жасауға тырысып бағады.
Ал жүрегі сенімге толы мұсылман барлық іс-әркеттеріне көңіл аударып,
бақылап отырады. Ешкімге жамандық істемейді. Қолынан келгенше жақсылық
жасауға тырысады. Ғибадаттар жүрегіміздегі иманды арттырады, әрі парасатты
болуымызды қамтамасыз етеді. Бес уақыт намаз бізге үнемі Аллаһты еске салып
отырады, әр түрлі жаман іс-әрекеттерден бас тартқызады. Ораза болса
шапағат, мейірім сезімдерін дамытып, қолымызды харам нәрселерден, тілімізді
жалған, өтіріктерден сақтайды. Зекет-сараңдықтан құтқарады, басқаларға
жақсылық жасап, қол ұшын беру, жәрдем беру сезімдерін тудырып, халыққа
пайдалы адам болуға себепші болады.
Осылайша ғибадаттармен қаруланған, қоректенген иман, дене мүшелерімізге
парасаттылық жемістерін беріп, адам шын мәніндегі қадір-қасиетін табады.
Парасатсыз адамдар болса – гүл ашпаған, бүршік атпаған жеміссіз ағаш
іспеттес.
Ең тамаша ахлақ үлгісі - хазіреті мұхаммед (саллаллаһү алейһи уә
сәлләм). Хазіреті Мүхаммед (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) - Аллаһтың
тәрбиесінде болған, жоғары ахлақ иесі болған Пайғамбар. Ол мінез-құлқын
Құр'аннан алып, жақсылықтардың бәрін бойына жинаған. Хазіреті Айшадан
Пайғамбарымыздың адамгершілігі, мінез-құлқы жайында сұрағанда былай деп
жауап берген:
"Оның мінез-құлқы - Құр'ан болатын".
Пайғамбарымыз ахлақтың міндеттерінен тағлым бере жүріп, Өзі үлгі
көрсетіп отырған. Ол еш уақытта тұралықтан, шындықтан, жақсылықтан бір сәт
ажырамаған, тамаша мінезімен, іс-әркеттерімен басқаларға үлгі болған. Ұлы
Аллаһ Құр'ан Кәримде:
"Аллаһтың расулының бойында, сіз үлгі алатындай тамаша өнеге бар" дей
отырып, Пайғамбарымыздан үлгі алуға шақырған. Біздің міндетіміз -
Пайғамбарымыздың парасаттылық пен адамгершілікке толы өмірін біліп,
үйреніп, оның іс-әрекеттерін үлгі түту.
Қоғам мүшелері үшін ахлақтың маңызы. Ұлт дегеніміз жанұялардан,
отбасыларынан тұратыны бәрімізге аян. Ал отбасы – жеке адамдардан тұрады.
Олай болса, бір ұлттың күшті болуы, бақыт құшағында өмір сүруі жанұялардың
берік болуына байланысты. Отбасының бақытты болуы, отбасындағы жеке
адамдардың парасатты іс-әрекеттеріне байланысты. Сондықтан, қоғамды
құрайтын жеке адамдардың - парасатты болғаны жөн. Шіріген тақтайлардан
берік кеме жасалмайтыны сияқты парасатсыз, жауапкершілік сезімдерінен
жұрдай болған адамдардан күшті, берік қоғам да құрылмайды.
Кәсіп және ахлақ. Еңбек ету – дініміздің әмірі. Кез-келген мұсылман күн
көру үшін және ешкімге мұқтаж болмай өмір сүруі үшін еңбектенуі қажет.
Адамдардың еңбек ететін салалары, ақша табу жолдары әр түрлі. Еңбектеніп,
ақша табуда аса мән беретін нәрсе – ақшаны адал еңбекпен табу және
ризығымызға харам нәрсе араластырмау.
Пайғамбарымыз:
"Адамнан дүние-мүлік қалай тауып, оны қалай жұмсағаны қиямет күнінде
сұралатынын" айтқан. Ал ақша табуда харам нәрселерге жол бергендер жайында
былай деген:
"Бір мұсылманды алдаған немесе оған зиян тигізген немесе айла жасаған
адам – бізден емес".
Еңбектеніп, ақша тапқанда, адал әрекет қылғандарға мына сүйінішті
хабарды жеткізеді:
"Саудада шындықтан, туралықтан бір сәт айырылмаған адам, қиямет күнінде
пайғамбарлардың жанынан орын алып, солармен бірге болады". Мұсылмандықтың
маңызды қағидасы шыншылдық, туралық, адалдық, адамгершілік қасиеттер.
Мұсылманға шыншыл болу, адамдарды алдамау, адал еңбек етіп, адал мал табу
жарасады.
Өндірушінің міндеті - жақсы және сапалы нәрсе өндіру. Жұмысшы мен
қызметкердің міндеті - өздеріне берілген істерді кемшіліксіз орындау.
Еңбектенген адам "мені ешкім көрмейді ғой" деп міндетіне немқұрайлықпен
қараса, адалдықтан айырылып, арам ақша тапқан болып есептеледі. Ал, бұған
дінімізде тыйым салынады. Басқаның ақысын жеу – міндетін, қызметін теріс
жолға пайдалану деген сөз. Мұндай адамдар еңбектерінің босқа кетуіне
себепкер болады. Бұдан әрі елі зиян шегеді, әрі адамдар да бір-біріне
сенбейтін болады.
Жүрегі таза парасатты адам ісін дұрыс атқарады, ешкімді алдамайды, айла
жасамайды. Мойнына алған міндетін адал атқарып, өзіне де, өзгеге де
пайдасын тигізеді.
"Егер де мал керек болса, қолөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер
жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерлі – қазақтың әулиесі
сол. Бірақ Құдай Тағала қолына аз-маз өнер берген қазақтың кеселдері
болады.
Әуел - бұл ісімді ол ісімнен асырайын деп, артық ісмерлер іздеп жүріп
көріп, біраз істес болып, өнер арттырайын деп, түзден өнер іздемейді.
Қолындағы аз-мұзына мақтанып, осы да болады деп, баяғы қазақтың
талапсыздығына тартып, жатып алады.
Екінші – ерінбей істей беру керек қой. Бір-екі қара табылса, малға бөге
қалған кісімсіп, "маған мал жоқ па?" дегендей қылып, еріншек, салқау,
салғырт, кербездікке салынады.
Үшінші - "дарқансың ғой, өнерлісің ғой, шырағым", немесе "ағеке, нең
кетеді осы ғанамды істеп бер!" дегенде маған да біреу жалынарлыққа жеткен
екенмін деп мақтанып кетіп, пайдасыз алдауға, қу тілге алданып, өзінің
уақытын өткізеді. Және анаған дүниенің қызығы алдауды білген дегізіп,
көңілін де мақтандырып кетеді.
Төртінші - тамыршылдау келеді. Бағанаға алдамшы шайтан тамыр болалық
деп, бір болымсызын берген болып, артынан үйтемін-бүйтемін, қарық қыламын,
тамырым, досым десе, мен де жасынан іс істеп үйден шықпағандық қылып, жоқ-
барға тырысып, алдағанды білмей, дереу оның жетпегенін жеткіземін деп,
тіпті жетпесе өзінен қосып, қылып бер дегенінің бәрін қылып беріп, күні
өтіп еңбекқылар уақытынан айрылып, "жоғары шыққа", қарық болып, тамақ,
киім, борыш есінен шығып кетіп, енді олар қысқан күні біреудің малын бұлдап
қарызға алады.
Оны қылып берейін, мұны қылып берейін деп сонымен табысы құралмай,
борышы асып, дауға айналып, адамшылықтан айрылып, қор болып кетеді. Осы
несі екен? Қазақтың баласының өзі алдағыш бола тұрып және өзі біреуге
алдатқыш болатындығы қалай?" (Абайдың Қара сөздерінен, 33-сөз).
Ислам дініндегі рухани үкімнің мінез-құлықты өзгертудегі рөлі. Бала
дүниеге пәк болып келеді. Егер, ата-анасы жақсы тәрбиелесе, жақсы мінез-
құлықтармен безендірсе парасатты, адамгершілігі мол болып өседі. Ал егер,
жақсы тәрбие көрмей, жаман мінез-құлықтарға бой алдырса, онда одан жақсы іс-
әрекет, адамгершілік күтуге болмайды.
Денеміздегі әр түрлі аурулар дәрі-дәрмекпен қалай емделсе, жаман мінез-
құлықтардан арылып, жақсы мінез-құлықтардың орнығуы арқылы рухымыз да
емделеді.
Сүйікті пайғамбарымыз: "Мінез-құлықтарыңды дұрыстаңдар" дей отырып,
жаман мінез-құлықтың түзелетінін айтқан.
Жұқпалы ауруы бар аурумен бірге отырып, бірге тұратын адам дәл сондай
кеселге ұшырауы мүмкін. Мінез-құлқы жаман адамдармен жолдас болған адамдар
уақыт өте келе өздерінің жақсы мінез-құлықтарынан айрылып, жаман мінезге
түсіп кетеді. Сол себепті игі ахлақ иесі өз құлқын сақтау үшін, игі ахлақты
тәлім-тәрбие көруі және сондай мінезді адамдармен араласуы керек, ал
әдепсіз адамдардан ұзақ болуы тиіс.
Сүйікті Пайғамбарымыз :
"-Жақсы адамдармен жолдас болуды хош иісті сулар сатылатын дүкенде
отырғанға ұқсатады. Дүкеннің қожайыны оған ештеңе ұсынбаса да ол жердің хош
иісінен әсерленеді".
"-Жаман адамдармен жолдас болуды темірші ұстаханасына ұқсатады. Ол
жерде отырған кісіге оттың бір ұшқыны шашырайды, я болмаса иісі мазасын
алады".
Міне, осы сияқты жақсы адамдармен жолдас болғандарға жақсылардың мінез-
құлқы әсер етеді. Ал жаман мінез адамдармен достасқандарға олардың жаман іс-
әрекеттері әсер етіп, уақыт өте ол адамның да мінез-құлқы бұзылып, жаман
жаққа өзгереді.
Біздің міндетіміз болса жора-жолдас таңдағанда абай болу, жақсы және
білімді адамдармен дос болу, олардың сөз және іс-әрекеттерінен жақсы өнеге
алу, жаман адамдардан қашық болу. Бірақ оларды сол жаман іс-әрекеттерінен
құтқару мақсатында олармен жақсы араласып, адамгершілікке, парасаттылыққа
тарту қажет.
Ислам дінінің ақылға және ілімге беретін орны. Ақыл – Аллаһтың адам
баласына берген үлкен сыйлығы. Адам жақсы мен жаманды ақылмен ажыратады.
Ақыл – адамды басқа тіршілік иелерінен ажыратып тұратын ең үлкен ерекшелік,
қасиет.
Дінімізде жауапкер болу үшін ақыл-есі дұрыс болу шарт. Иманда да,
ғибадатта да ең алғашқы шарт – ақыл. Ақыл-есі дұрыс еместерге діни
әмірлердің жүктелмейтінінің өзі-ақ ақылдың Ислам дініндегі маңыздылығын
ашып көрсетеді. Бірақ ақыл шын тұжырымын тауып, адамға пайдалы бола алуы
оның қолданылуына байланысты. Ақылын дұрыс пайдаланбағандар Құран Кәримде
айыпталады. Ақыл – ең маңызды білім құралдарының бірі.
Ислам ақылға мән бергеніндей білімге де үлкен мән береді. Ислам – үнемі
оқып, білім алып, үйренуді әмір еткен. Құран Кәримнің алғашқы аятының өзі
"Оқы" әмірінен басталуы бізге білімнің аса маңызды екенін ашып көрсетеді.
Білімге және білімді адамдарға берілетін мән-маңыз жөнінде ұлы Аллаһ былай
дейді:
"(Әй, Пайғамбарым!) Сен айт: Білетіндер мен білмейтіндер тең бола ма?"
Пайғамбарымыз да білім үйренудің мұсылмандар үшін өте маңызды парыз
екенін көрсете отырып, былай дейді:
"Ілім үйрену – еркек болсын, әйел болсын, әрбір мұсылманға парыз".
Дініміздің осы әмірлеріне сәйкес аталарымыз білімге аса мән беріп, ілім
адамдарына құрметпен бас иген.
Ұлы түрік билеушісі Явуз Сұлтан Сәлім Мысырдан қайтып келе жатқан
кезінде жанында атақты дін ғалымы Ибни Кемалмен бірге балшықты жерден өтіп
бара жатады. Ибни Кемалдың астындағы атының аяғынан шашыраған балшық
Явуздің киімдерін ластап, Ибни Кемал қысылып ұялады.
Ұстаздың қысылып-қымтырылғанын көрген Явуз Сұлтан Сәлім:
"Қысылма ұстазым! Ғалымның атының аяғынан шашыраған балшық - біз үшін
әшекей, ою-өрнек. Бұл көйлек осы балшығымен сақталып, өлгенде табытымның
үстіне қойылсын" - деп өсиет айтып, ғалымдарға деген құрметін білдірген.
"Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем,
жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмас, тән жанға
қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді; қуат таппайды. Біреуі білсем екен
демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып,
аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-
керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетің-кірегенде ит үрсе де, мал
шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тура жүгіріп, "ол немене?", "бұл
немене?" деп, "ол неге үйтеді?", "бұл неге бүйтеді?" деп, көзі көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі -жан құмары,
білсем екен, көрсем екен; үйренсем екен деген.
Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп
білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң ол жан адам жаны
болмай, хайуан жаны болады. Әзелде Құдай Тағала хайуанның жанынан адамның
жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми
толмаған ессіз бала күндері "бұл немене, ол немене?" деп, бір нәрсені сұрап
білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды,
ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып,
ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?
Сол өрістетіп, ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек,
бұлжанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек
еді. Жоқ, біз олай қылмадық ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы
боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң,
күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, еш нәрсеге
көңілменен қарамадық, көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық.
Сырын қалай болады деп көңілге салмадық оны білмеген кісінің несі кетіпті
дейміз. Біреу айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: "Өз білгенің - өзіңе,
өз білгенім - өзіме", "кісі ақылымен бай болғанша, өз ақылыңмен жарлы бол",
деген дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.
Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің
хайуан малдан неміз артық? Қайта бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те,
білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде,
хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк
білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей
таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз."
(Абайдың Қара сөздерінен, 7-сөз).
1.2. Ислам дініндегі руханилық үкімнің бірі – ахлақи міндеттер
сипаттамасы.
Ислам дініндегі басты-басты ахлақи міндеттер бесеу:
1) Аллаһ, Пайғамбар және Құран алдындағы міндеттеріміз.
2) Жеке басымызға байланысты міндетіміз.
3) Отбасымыз алдындағы міндетіміз.
4) Отан және ұлтымыз алдындағы міндетіміз.
5) Барлық адамдар алдындағы міндетіміз.
1 – Аллаһ, пайғамбар және құр'ан алдындағы міндеттеріміз
А – Аллаһ алдындағы міндеттеріміз: Бізді жоқтан бар етіп, тамаша дене
мүшелерін берген, жер бетіндегі барлық нәрсені біз үшін жаратқан – Аллаһ.
Адамға берілген бұл артықшылықтар мен ерекшеліктер басқа ешқандай тіршілік
иелеріне берілмеген. Сондықтан осы жақсылықтарға шүкірлік ретінде жүзеге
асыруымыз қажет болған кейбір міндеттер бар.
Бұл міндеттер мыналар:
а) Аллаһтың бар және бір екендігіне сену.
ә) Ғибадаттарымызды орындау.
б) Аллаһ әмірлеріне сәйкес әрекет етіп, тыйым салған нәрселерінен
бойларымызды аулақ ұстау.
в) Аллаһқа деген сүйіспеншілікті барлық нәрседен жоғары ұстау.
г) Оның атын құрметпен еске алу.
д) Берген нығметтеріне шүкіршілік ету.
Ә - Пайғамбар алдындағы міндеттеріміз: Аллаһ Ислам дінін адамдарға
баяндау міндетін Хазіреті Мұхаммедке (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм)
жүктеген. Сүйікті Пайғамбарымыз адамзатты құтқару үшін көп еңбек сіңірді.
Осы жолда көптеген қиыншылықтарға ұшырады. Ислам нұрымен жер жүзін жарыққа
бөледі. Адамдарға бақытқа кенелудің жолдарын көрсетті. Сондықтан:
а) Оның соңғы және ең ұлы Пайғамбар екендігіне сену.
ә) Оны сүйіп, аты айтылғанда салауат айту ("Саллаллаһү 'аләйһи уә
сәлләм" деп айту).
б) Ол көрсеткен жолмен жүру.
в) Оның адамгершілік қасиетін үлгі-өнеге тұту. Міне осылар
Пайғамбарымыз алдындағы міндеттеріміз.
Б - Құран алдындағы міндеттеріміз:
а) Құр'ан Кәримнің Аллаһ тарапынан пайғамбарымыз арқылы жіберілген
соңғы кітап екеніне сену.
ә) Оны тәсіліне, қағидаларына сай мәнерлеп оқу.
б) Мағынасын түсінуге тырысу.
в) Құр'ан оқылып жатқанда құрметпен тыңдау.
г) Құр'ан "істе" деген нәрселерді жасап, "істеме" деген нәрселерді
істемеу.
2 - Жеке басымызға байланысты міндеттеріміз
Адам – дене мен рухтан (жаннан) құралған тіршілік иесі. Сондықтан жеке
басымыз алдындағы міндеттеріміз екіге бөлінеді.
1) Тәніміз алдындағы міндеттеріміз.
2) Рухымыз (жанымыз) алдындағы міндетіміз.
1 - Тәніміз алдындағы міндеттеріміз:
а) Пропорционалды (шақтап) қоректену: жегенде, ішкенде мұқият болып,
пропорционалды қоректенуіміз керек, өйткені тәніміздің сау және мықты болуы
осыған байланысты. Құран Кәримде былай делінген:
"Ей, адамдар, жер жүзіндегі таза және адал нәрселерді жеңдер".
Пайғамбарымыз:
"Күшті, қуатты мүмин әлжуаз мүминнен қайырлы және Аллаһ алдында
сүйкімдірек" дей отырып, мұсылманның қуатты, күшті болуын қалаған.
ә) денсаулығымызды қорғау: Тәнімізді аурулардан қорғау және бұл үшін
қажетті шараларын орындау міндетіміз және қандай да бір ауруға
шалдыққанымызда емделу де міндетіміз. Сүйікті Пайғамбарымыз бұл жөнінде
былай дейді:
"Ей, Аллаһтың құлдары! Емделіңдер. Өйткені, Аллаһ, берген әр дерттің
емін де қоса жаратқан".
Ислам діні тәнімізге зиянды болып табылатын алкоголь ішімдіктер мен
есірткілерді қолдануға тыйым салып, денсаулығымызға қауіпті әр түрлі
нәрселерден сақтануымызды бұйырған.
Аллаһтың адам баласына берген ең үлкен нығметтерінің бірі денсаулық.
Адам өмір бойы осы нығметті қорғауға міндетті. Денсаулығы дұрыс болмаған
адам жақсы өмір сүре алмайды, сонымен қатар құлшылық міндетін орындай
алмайды. Сондықтан халық "Денсаулық зор байлық" деген. Денсаулығымыз мықты
кезінде қадірін біліп, ауру-сырқаудың алдын алған жөн. Өйткені адамдар
көбінесе нығметтің қолда барда қадірін біле бермейді. Пайғамбарымыз бұл
турасында былай дейді:
"Екі нығмет бар, адамдардың көбі бұл турасында алданған. (яғни бұлардың
қадірін білмейді.) Бірі денсаулық, екіншісі бос уақыт".
Әрі дүние әрі ақирет бақыттылығына қол жеткізуіміз, денсаулығымызға
байланысты. Сол себепті дініміз денсаулық мәселесіне көңіл бөліп,
аурулардың алдын алуды талап етеді. Науқастанған жағдайда емделуімізді әмір
етеді.
Дұрыс тамақтануымыз, тазалыққа баса назар аударып денеміздің өсіп
күшейуіне тырысу және Пайғамбарымыздың: "Күшті мүмин әлсіз мүминнен қайырлы
және Аллаһқа да сүйкімдірек" деген сөздерін ұмытпауымыз керек. Қатты
шаршаудан, ұйықтай алмау, ішімдік ішуден, ауасы лас жерде болудан, микробы
бар тамақ жеуден, лас суларды ішу сияқты денсаулығымызға зиянды нәрселерден
абай болуымыз және жұқпалы ауру болған жерлерден аулақ болғанымыз жөн.
Қажет болған жағдайда мамандардың кеңесін тыңдап әсіресе балалардың емін
уақытында жасатуымыз қажет.
Пайғамбарымыз: "Арыстаннан қашқандай алапес ауруынан қашыңыз" дей
отырып жұқпалы ауруға шалдыққан адамдардан ұзақ болуды әмір еткен.
Екінші бір хадисінде де: "Бір жақта оба ауруы бар деп естісеңіз онда
бармаңыз" деп бұйырған және де жұқпалы ауруларға қарсы мұқият болуды
тапсырған.
Пайғамбарымыздың: "Аллаһ Тағала қандай ауру жаратса оның дәрісін де
қоса жаратқан, емделіңдер" деген сөзі де бар. Қандай да бір ауруға душар
болған жағдайда барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып емделудің де
дініміздің әмірі екендігін көрсетеді.
Пайғамбарымыз өзі де емделген және емделу мақсатында сол заманға сай
кейбір нәрселердің қолданылуында ақыл-кеңес берген.
Ислам діні емделуге өте көңіл бөлгендіктен Ислам әлемінде көптеген
Медицина ғұламалары шыққан. Ибн Сина және Әбу Бәкір Рази сияқты ғалымдардың
медицина тұрғысында жазған кітаптары Европада жүздеген жылдар бойы оқылған.
Емделу тәуекел сеніміне қарсы емес. Керісінше нағыз тәуекел – ауырған
адамның қолдан келген әр түрлі емделу шарасын орындағаннан кейін Аллаһтан
шипа тілеу деген сөз. Әйтпесе, ешқандай емделмей "Аллаһқа тәуекел" деу
дұрыс емес және Исламдағы тәуекел ұғымын қате түсіну. Бұл, тұқым сеппей
егін сұрағанға ұқсайды. Сондықтан бұндай түсініктің тәуекелмен байланысы
жоқ.
Дүниеде әр нәрсе бір себепке байланған. Алдымен себептерді орындап
сосын нәтижесін күтеміз. Дәріні тауып қолдану – себепті орындау, ал
науқастан айығу – осының нәтижесі. Уақыты келгенде егінге тұқымды себу -
себеп, егін орып астық алу соның нәтижесі.
б) Тазалықты сақтау: Тәніміз алдындағы міндеттеріміздің бірі -тазалық.
Мұсылманның тәні, киімі және қоршаған ортасы, айналасы таза болу керек.
Тазалық – денсаулық кепілі. Пайғамбарымыз:
"Тазалық - иманның жартысы" деп дініміздегі тазалықтың ролін көрсеткен.
Сүйікті Пайғамбарымыз тіс тазалығына да аса мән берген, бізге тісімізді
тазалауымызға ақыл-кеңес бере отырып, былай деген:
"Сендерге не болған, тістерің сарғайып, менің қасыма келесіңдер. Мисуақ
қолданыңдар".
2 - Рухымыз алдындағы міндеттеріміз.
а) Рухымызды негізсіз және жалған сенімдерден тазарту;
ә) Дұрыс және берік сенімдерді орнықтыру;
б) Дұрыс және пайдалы білімдермен қаруландыру;
в) Жаман ойлар мен жағымсыз мінез-құлықтардан тазарту;
г) Жақсы ойлар мен тамаша мінез-құлықтармен безендіру;
Рухымызды мынадай жаман мінез-құлықтардан тазартуымыз керек:
Дұшпандық, ашу, басқаларын қызғану, өтірік айту, сөзінде тұрмау, екі
жүзділік, ұятсыздық, құрметсіздік, тәрбиесіздік, мейрімсіздік, қорқақтық,
жалқаулық, сараңдық, менмендік, зұлымдық, әділетсіздік, аманатқа қиянат
жасау, сабырсыздық, дөрекілік, жүрегі қатты болу т.б.
Рухымызды мынадай тамаша мінез-құлықтармен безендіруіміз керек.
Достық, мейірімділік, шыншылдық, батылдық, еңбекқорлық, сабырлылық,
ұят, үлкендерге құрмет, адамдарды жақсы көру, сөзінде тұру, нәзіктік,
жұмсақ мінезді болу, әділеттілік, әдептілік, тәрбиелілік, кешірімшіл болу,
кішіпейілділік, ашуын жеңу, тіліне ие болу, адамдарға және басқа тіршілік
иелеріне жаны ашу.
Тамақ жеу кезіндегі ахлақ қағидалары:
1) Жейтін, ішетін нәрселердің адал болуы;
2) Тамақтан бұрын және кейін қол жуу;
3) Тамақты бастағанда "бисимилләһ", біткенде "әлхамдү-лилләһ" деп
аяқтау;
4) Тамақты өз алдынан және оң қолымен жеу;
5) Тамақты аузына шақтап алып, оны жақсылап шайнағаннан кейін жұту;
6) Аузында тамақ барда сөйлемеу;
7) Аузындағыны жұтпайынша, басқасын аузына салмау;
8) Суыту үшін тамақты үрлемеу;
9) Су ішкенде ыдыстың ішіне үрлемеу;
10) Басқаларын тітіркендіріп, жиіркендіретін сөздер айтпау және
орынсыз, әрекеттер істемеу;
11) Тамақты ысырап қылмау, табағына жей алатындай ғана тамақ құю,
құйған тамағын тауысу;
12) Көпшілікпен тамақ жеп жатқанда барлығы тамағын бітірмейінше
дастарханнан тұрмау;
13) Тамақты әуелі үлкендердің бастауы;
14) Көшелерде жемеу;
Тілдің тәрбиеленіп, түзетілуі. Жеке басымыз алдындағы міндеттеріміздің
бірі – тілімізді тәрбиелеу. Аузымыздан ішімізге өтер асқа абай
болатынымыздай, аузымыздан шығатын сөздерімізге де абай болуымыз керек.
Ислам діні бізге әңгімелесудің, сөз сөйлеудің әдебін үйретеді.
Сөйлескен кезіндегі адамгершілік қағидалары мыналар:
1) Айтатын сөзінің соңын ойлап, соған қарай сөйлеу;
2) Дүние және ақирет үшін пайдасы жоқ сөздерді айтпау;
3) Сөзімен ешкімді ренжітпеу, әңгімелесіп отырғанда басқалардың сөзін
бөлмеу;
4) Адамдармен дәрежесі мен тұлғаларына қарай сөйлесу;
5) Біреуді мақтағанда асыра мақтамау;
6) Үлкендердің жанында даусын көтеріп сөйлемеу;
7) Мылжың сөздер айтпау;
8) Сөйлескен кезде ернін шошайтпау, өзін білгіш етіп көрсетпеу,
басқалардың сөзінен мін іздемеу;
9) Тілін жаман сөздерге үйретпеу, өтірік ант ішпеу, өзгелерді
жамандайтын сөздер айтпау;
10) Өзгелерді келемеждемеу, біреуге жаман ат қоймау;
11) Айтылмайтын сырларды әшкере етпеу.
Пайғамбарымыздан "Құтылу жолы бар ма?" деп сұрағанға: "Тіліңе ие бол!"
деп жауап берген екен.
Сахабаларының бірі Пайғамбарымыздан: "Мен қорқуға тиісті ең қауіпті
нәрсе не?" деп сұрағанда, сүйікті Пайғамбарымыз тілін қолымен ұстап: "Міне,
мынау" деп жауап берген.
Пайғамбарымыз бір хадисінде былай деген:
"Аллаһқа және ақирет күніне сенетін адам не жақсы сөз айтсын, не
болмаса үндемесін". Демек, көріп отырғанымыздай, тілімізге ие болу, айтар
сөздерімізге абай болу - өте маңызды адамгершілік қағидасы.
Қазақ тілі
Күш кеміді, айбынды ту құлады;
Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған, жүрек солғын соғады.
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті, күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,
Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды!
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр, жойды бәрін не бардың...
Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен-тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа
Ақ қолымен тарта аларсың сен, тілім!
М. Жұмабаев
Басқа дене мүшелеріміздің тәрбиесі мен түзетілуі. Тілімізден басқа дене
мүшелерімізді де тәрбиелей отырып, іс-әрекеттерімізді түзету, дене
мүшелерімізді адамгершілік қағидаларына сәйкес қолдану – жеке басымыздағы
міндеттеріміздің бірі. Бұл міндеттер қысқаша мыналар:
1. Қол-аяқты харамнан, басқаларға зиян тигізетін әрекеттерден сақтау.
2. Өзінікі емес нәрсеге жаман көзбен қарамау, басқалардың мінін
іздемеу, көздерімен өзгелердің мазасын алмау.
3. Құлақтарымен өтірік, жаңылыс, ғайбат, дүние мен ақирет үшін пайдасыз
сөздерді тыңдамау.
4. Ешкімнің мал-жаны мен намысына тимеу.
Дініміздің ысрапқа тыйым салуы. Адал және шариғат рұқсат еткен жолда
еңбек етіп табыс табуды әмір еткен дініміз, тапқан-таянғанымызды ысрап ету
және пайдасыз жерге жұмсаудан да тыйған.
Құр'ан Кәримде былай бұйырылады:
"Жеңдер, ішіңдер бірақ ысрап етпеңдер. Өйткені, Аллаһ ысрап етушілерді
сүймейді".
Ысыраптың харам екендігін айқын түрде білдіретін осы аяттың соңындағы
"Өйткені, Аллаһ ысрап етушілерді сүймейді", - деуі мұсылмандар үшін маңызды
бір ескерту болып табылады. Әлбетте ешбір мұсылман Аллаһтың сүймеген
адамдарынан болуды қаламайды.
Дініміз сараңдықтан да аулақ болуымызды, әрқашан өмірде орташа және
ақылға қонымды бір жолда жүруді әмір етеді.
Құр'ан Кәримде, Аллаһтың мейіріміне лайық болған жақсы құлдардың
өмірлерінде осы жолда жүргендер екендігін былайша баяндайды:
"Олар (малдарын) жұмсағанда ысырап та етпейді, сараңдық та жасамайды,
екеуінің арасында орташа бағыт ұстайды".
Қарап отырсақ дініміз бізге қалай табуымызды үйреткені сияқты, қалай
жұмсауды да үйреткен. Біздің міндетіміз – Ұлы Раббымыздың әмірлеріне,
сүйікті Пайғамбарымыздың өсиеттеріне құлақ асып, соған сай, артық кетпей
және де тепе-теңдікті ұстай отырып өмірімізге мән беру.
Тапқан таянғанын қалай болса солай шашатын, шығысы мен кірісін
есептемей, тапқанынан көп жұмсайтын бір адам, өмірінде қалаған дәрежесіне
жете алмайды және осындай бір жанұяда шаттық та, бақыт та болмайды. Мал-
мүлкімізді, ақшамызды өз қажеттіліктеріміз бен қоғамның пайдасы үшін
жұмсауымыз қажет. Бір жанұядағы жағдай осындай болғаны сияқты ұлт ішінде де
дәл солай. Ысрап – Ұлттың өсіп-өркендеуіне кері әсерін тигізеді, жеке
адамдар мен қоғамды құлдырауға әкеп соқтырады және де еңбектің босқа
кетуіне себеп болады.
Еліміздегі негізгі қорек болып табылатын нанның қаншалықты ысрап болып
жатқанын бір ойласаң... Негізінен қоқысқа лақтырылып жатқан тек қана нан
емес. Сонымен қатар диқанның маңдай тері, оны нан қылғанға дейін
істегендердің еңбегі және сатып алушының ақшасы да ысрап болып жатыр.
Пайғамбарымыз нанды қастерлеуімізді әмір еткен. Егер нанды лақтырсақ
әрі Пайғамбарымыздың айтқанын орындамаған боламыз, әрі нанды қастерлемеген
боламыз. Табаққа жей алатынынан артық тамақ құйып артығын төгу, қажеттен
тыс электр жарығын жағу, шүмектен артық судың ағуы да ысрап. Ешкімнің
осыларды мөлшерден тыс қолданып ысырап етуге қақысы жоқ.
Уақытты бос өткізу де ысрап. Өзінен тұрмысы жағынан жоғарғы адамдарға
еліктеп, қарапайым киімдерін тастап қымбатын алу, әр күн ауысатын моданы
қуамын деп борышқа бату да ысрап. Бұлар, дініміздің орташа өмір сүру үшін
қойған принциптеріне кереғар, әлеуметтік теңдікті жоятын және экономиканы
құлдырататын іс-әрекеттер болып табылады. Дамыған елдер – тынбай еңбек
ететін және тапқан табысын орынды жұмсайтын, ысраптан қашатын елдер болып
саналады. Мүмкіншіліктерімізді, уақытымызды, табысымызды, жер асты және жер
үсті байлықтарымызды орынды пайдалануымыз, ие болған нығметтердің қадірін
білуіміз, ысраптан, қалай болса солай пайдаланудан сақ болуымыз қажет.
Осылай жасасақ, ұлт болып, дамыған елдердің қатарына қосыла аламыз.
Пайғамбарымыз: "Орнымен жұмсаған кедей болмайды"' дей отырып, біздің
өмірімізге қажет маңызды бір қағида үйретіп кеткен. Ысраптың зияны тек қана
дүниеде емес екендігін ұмытпағанымыз жөн. Өмірін және мал-мүлкін дұрыс
қолданбағандар қиямет күні осылардың есебін береді.
Пайғамбарымыз былай бұйырады: "Қиямет күні адам төрт нәрседен сұраққа
тартылмай Аллаһтың алдынан кетпейді:
1. Өмірін қайда өткізгендігінен.
2. Денесін қай жерде қолданғандығынан.
3. Мал-мүлкін қайдан тауып қайда жұмсағандығынан.
4. Білімімен қандай амал жасағандығынан".
ІІ бөлім. Руханилық үкімнің адамгершіліктің қалыптасуындағы маңызы
2.1. Рухани үкімдегі адамгершіліктік отбасылық міндеттеріміз
Исламдағы отбасының маңызы. Ата-ана, ерлі-зайыпты және балалардан
тұратын ең кішкене адамдар тобы "отбасы" деп аталады.
Отбасыларының бірлесуінен ұлт пайда болады. Ұлт үшін отбасының маңызы
өте зор. Өйткені, ұлттың кемелденуі – жанұядан. Жанұялар бақытты және
шаттыққа толы болса, ұлт та күшті және қуатты болмақ.
Жанүя ұлтты ұлт ететін, ұлттық және рухани дәстүрлерді үйрететін бір
мектеп. Аллаһ, Отан және ұлт алдындағы борыштарымыз алдымен осы жерде
үйретіледі. Кішкентайлар жанұяда үлкендердің іс-әрекеттерін қайталайды,
осылайша үнемі көріп жүрген әрекеттер рухында жақсылап орнығады да әдетке
айналады. Осылайша баланың адамгершілік табиғаты мен тұлғасы қалыптасады.
Адамдардың әрекеттерін фотоаппарат сияқты қабылдайтын баланың таза
рухында жақсы нәрселер орнығуы үшін, жанұя мүшелері әрдайым жақсы әрекеттер
жасауы керек. Сол себептен жанұя мүшелерінің бір-бірлері алдындағы
адамгершілік міндеттері мен жауапкершіліктерін орындауының маңызы өте зор.
Жанұяның бақыты мен ұлттың болашағы осыған байланысты.
Жанұя мүшелерінің өзара міндеттері. Жанұяның негізі – ерлі-зайыптылар.
Пайғамбарымыз (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) былай деген:
"Естеріңде болсын, сендердің әйелдеріңде және әйелдеріңнің де сендерде
хақтары бар".
А - Ерлі-зайыптылардың бір-бірінің алдындағы міндеттері:
1) Ең алдымен ерлі-зайыптылар арасында өзара сүйіспеншілік болу керек.
2) Отағасы-жанұясының тамағын, киімін және басқа да қажеттіліктерін
қамтамасыз ету үшін еңбектенуі керек, адал ақша табуы керек.
3) Отағасы-жанұясының діни және адамгершілік міндеттерді орындауына
жәрдемші, ұйытқы болып, кемшіліктерін толықтырып отыруы керек.
4) Ер адам әйеліне нәзік, жұмсақ болуы, дөрекі болмауы керек және
ренжітпеуі керек.
Бұл жайында сүйікті Пайғамбарымыз былай дейді:
Мүминдердің ішінде иманы ең кәміл дәрежеде болғандар - мінез-құлқы
көркем болғандар. Сендердің іштеріңдегі ең жақсы адам - әйелдеріне жақсы
қараған адам.
5) Әйел, қосағына сүйіспеншілік және құрметпен қарауы, үй шаруасында,
бала тәрбиесінде жұбайына жәрдемші болуы керек.
6) Әйел үнемшіл болуы керек, жұбайының тапқанын ысырап етпей, үйге ие
болуы керек.
7) Әйел үйін, жанұясын ойлап, намысын қорғауы керек. Пайғамбарымыз
(саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм) былай дейді:
"Қандай да бір әйел күйеуі одан разы болған күйде өлсе, жәннәтқа
кіреді".
"Әйел бес уақыт намазын оқып, Рамазан оразасын ұстап, намысын қорғап,
күйеуіне мойынсұнса, оған қалаған есігіңнен жәннәтқа кір"-деп айтылады.
Ә-Ата-ананың балалары алдындағы міндеттері:
Жанұяның көркі мен бақыты, шаттығының көзі болып табылатын бала - ата-
анаға Аллаһ Тағаланың берген аманаты. Ата-ана баласының тәрбиесіне Аллаһ
Тағаланың алдында және халқының алдында да жауапты. Ата-ананың балалары
алдындағы басты міндеттері мыналар:
1) Балаларын дені сау етіп өсіру, оның тән мен жан саулығын қорғау;
2) Балаларына арам нәрселерді жегізбеу.
Пайғамбарымыз (саллаллаһү 'алейһи уә сәлләм): "Аллаһ жолында жұмсалған
қаржылардың ең сауаптысы – жанұя мүшелері үшін жұмсалғаны" деген.
"Бір адамның өз қамқорлығындағы жандарға селқос қарауы, оның күнәһар
болуына жеткілікті".
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz