Салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ретінде
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНIҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын
қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН САЛЫҚ ЖҮЙЕСlНlҢ
ҚАЗlРГl КЕЗДЕГl ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiне салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ..29
3 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСlН ОДАН ӘРl ЖЕТlЛДlРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi кейбiр өзектi
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3.2 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесiн одан әрi жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНIҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын
қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН САЛЫҚ ЖҮЙЕСlНlҢ
ҚАЗlРГl КЕЗДЕГl ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiне салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ..29
3 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДЕГІ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСlН ОДАН ӘРl ЖЕТlЛДlРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi кейбiр өзектi
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3.2 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесiн одан әрi жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КlРlСПЕ
Салық жүйесi мемлекеттiң қаржы көздерiн қалыптастырудың ең негiзгi құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, оны реттеуге, өндiрiстiқ ұлғайып дамуына, ел бюджетiнiң кiрiсiн қамтамасыз етуiне және саяси-әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.Нарықтық қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк процестерге әсер ететiн негiзгi бақылаушы құрал ретiнде пайдаланады.
Мемлекеттiң экономикасын көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның тарихында салықтың формалары мен әдiстерi мемлекеттiк сұранымды және қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлі өзгерiстерге ұшырайды. Олардың бақылау қызметiнiң ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық продестерге ролi де өзгерiп отырады. [8, 14 б.].
Салық салу механизiмi кез -келген экономикалық жүйенiң күрделi бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды тәсiлi ретiнде орын алып, оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.
Кез-келген елде, мемлекеттiң салық жүйесiне өте үлкен көңiл бөлiнедi.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салық жүйесi мемлекеттiк және муниципалдық табыстарды қамтамасыз етуде басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi. Әсiресе, олар ғылыми – техникалық прогрестi жеделдетуге, инфляцияға қарсы және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады. Сондықтан салықтарды төлеу - төлеушiлер үшiн айтарлықтай тартымды болып келмегенiмен, өте қажеттi де маңызды iс болып табылады.
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен қаматамсыз ету шекарасынан шығып отыр.
Ендi, салықтар ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң маңызды құралы бола бастады. Олар макроэкономикалық бақылауға белсендi араласа отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық төлемдердiң салыстырмасы мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.
Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк продестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал етедi. Сондай-ақ салықтық бақылау шаралары әртүрлі салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi.[32, 35 б.].
Яғни, кез келген мемлекеттiң экономикасындағы салық жүйесiнiң атқаратын ролi жоғары. Бұл тақырыптың маңыздылығын ашып көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салық жүйесін экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ретінде зерттеу, оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау.
Диплом жұмысы үш бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмде салық жүйесiнiң жалпы сипаттамасы, мазмұны мен құрылымы, салық қызметiнiң салық жүйесiндегi ролi, салық төлеуден жалтару себептерi қарастырылса, екiншi бөлiмде салық жүйесiндегi салықтардың түсiмдерiн талдау, талдай отырып, мемллекеттiк бюджеттегi салық түсiмдерiн бақылау жолдары қарастырылады, сонымен қатар, үшiншi бөлiмде мемлекеттiң салық жүйесiн жетiлдiру жолдарын толығымен қарастырылды.
Салық жүйесi мемлекеттiң қаржы көздерiн қалыптастырудың ең негiзгi құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, оны реттеуге, өндiрiстiқ ұлғайып дамуына, ел бюджетiнiң кiрiсiн қамтамасыз етуiне және саяси-әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.Нарықтық қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк процестерге әсер ететiн негiзгi бақылаушы құрал ретiнде пайдаланады.
Мемлекеттiң экономикасын көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның тарихында салықтың формалары мен әдiстерi мемлекеттiк сұранымды және қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлі өзгерiстерге ұшырайды. Олардың бақылау қызметiнiң ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық продестерге ролi де өзгерiп отырады. [8, 14 б.].
Салық салу механизiмi кез -келген экономикалық жүйенiң күрделi бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды тәсiлi ретiнде орын алып, оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.
Кез-келген елде, мемлекеттiң салық жүйесiне өте үлкен көңiл бөлiнедi.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салық жүйесi мемлекеттiк және муниципалдық табыстарды қамтамасыз етуде басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi. Әсiресе, олар ғылыми – техникалық прогрестi жеделдетуге, инфляцияға қарсы және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады. Сондықтан салықтарды төлеу - төлеушiлер үшiн айтарлықтай тартымды болып келмегенiмен, өте қажеттi де маңызды iс болып табылады.
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен қаматамсыз ету шекарасынан шығып отыр.
Ендi, салықтар ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң маңызды құралы бола бастады. Олар макроэкономикалық бақылауға белсендi араласа отырып, iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық төлемдердiң салыстырмасы мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.
Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк продестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал етедi. Сондай-ақ салықтық бақылау шаралары әртүрлі салалардың бәсекелесу мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi.[32, 35 б.].
Яғни, кез келген мемлекеттiң экономикасындағы салық жүйесiнiң атқаратын ролi жоғары. Бұл тақырыптың маңыздылығын ашып көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салық жүйесін экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ретінде зерттеу, оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау.
Диплом жұмысы үш бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмде салық жүйесiнiң жалпы сипаттамасы, мазмұны мен құрылымы, салық қызметiнiң салық жүйесiндегi ролi, салық төлеуден жалтару себептерi қарастырылса, екiншi бөлiмде салық жүйесiндегi салықтардың түсiмдерiн талдау, талдай отырып, мемллекеттiк бюджеттегi салық түсiмдерiн бақылау жолдары қарастырылады, сонымен қатар, үшiншi бөлiмде мемлекеттiң салық жүйесiн жетiлдiру жолдарын толығымен қарастырылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТlЗlМl
42. Қазақстан Республикасынық салық кодексi. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы 2004 жылдық 1 қаңтарынан күшiне ендi. Алматы: Юрист 2004 – 230.
43. Қаржы оқу құралы. Қулпыбаев. Алматы – 2000 ж.
44. Жалпы мемлекеттiк салықтар. Ермекбаева Б.Ж. Алматы – 1997 Оқу құралы.
45. Салың халық несiбесi. Әлiмов Ж. Қаржы-Қаражат - 1993 ж.,
46. Салық жүйесiндегi мәселелер. Байдүйсенов Қаржы -Қаражат - 2000ж.
47. Мемлекеттiң салық саясаты. Дулатов Ы. (Заң газетi – 1993 ж. 3 қараша).
48. Салық бюджет бастауы. Молдабеков.Қаржы-Қаражат-1995 ж.
49. Қазақстан Республикасындағы бюджеттi түзiлдiру мен орындау мәселелерi. А. Зейнелғабдин, Қаржы-Қаражат - 1997 ж. 13 қараша.
50. Оңтүстiк Қазақстан облысының статистикалық мәлiметтерi.
51. Әбдуов Т. Салық мәдениетiн қалыптастыру қажет. «Егемен Қазақстан» - 1998 ж., 11 қараша.
52. Шеденов О. Салық - мемлекеттiк реттеу құралы . Қаржы-Қаражат - 1997 ж.
53. Тойбазаров Б. Салықтық несие хақында. Салық сыры мен қыры. Қаржы-Қаражат - 1997 ж
54. Каможного Е. Салық жүйесi /Қазақстан экономикасы.-1995
55. Черник Д.Г. Салықтар.-М,-1995
56. Есенбаев М. Жаңа салық жүйесi жолында //Казахстанская правда.-1997.-9 шiлде.
57. БулгакбаевБ. Қазақстанның салық жүйесi // Заңды газет.-1998
58. Қазақстан. Республикасының салық кодексi
59. ТҮленбаев К.М / Қаржы қаражат.-А.-2001
60. ЗейнелгабдинА.Б. Қаржы жүйесi.- А.-1995
61. Юткина Т.Ф . Салық жүргізу тәртiбi.-М.-1999
62. Столяров В.Ф. Салық салу және нарықтық экономика.-Киев
63. АкуленокД.Н // Салық портфелi.-М.-1995.- 35 б
64. Чингазов .М.Н. Некоторые проблемы налоговой системы // Аль-Пари.-2004.-К 2-3.-68 б
65. Байдуйсенов .Д. Қазақстанның салық жүйесi //Қаржы қаражат, 2006
66. Сатыбалдин А.Е. Жеке табыс салығына қатысты мәселелер //Транзитная экономика.-1999.-Ю.-67 ,
67. Муканов Т.А. Пути совершенствования механизма исчисления индивидуального подоходного налога / Налогоплателыдик.-2000.-N1-
68. Арыстанбеков К./ Саясат.-А-2000.-97 б
69. Сабиров И. / Экспресс,- 1995.-28 наурыз
70. Прохоров Е. Қазақстан Республикасы мемлекетiнiң және құқықтарының негiздерi. -А- 1997
71. Бабкина С. Новая налоговая политика / Финансы Казахстана.-1996.
72. Мусинов С.М. Қазақстан Республикасы тұрғындарына салынатын салықтар / Қаржы қаражат.-А.- 1996
73. КарагусоваГ. Салықтар: мәнi мен қолдану тәжирибесi.-1994
74. Поздняков Б. Қазақстаңдағы салықтар / Экономика.-1995.-Ш.-986
75. Кадырбеков Б, Грисюк С. Салық жүйесi қалыптасуының негiзгi приндиптерi туралы // Қазақстан экономикасы мен өмiрi.-1997.-N3-4
76. Киперман.Г.Я. Кәсiпорын мен азаматгарға салық салу-М.-1998
77. НаумоваН.Н. Салық жүйесiнiң реформасы //Алматы.-1999
78. Салық-1999 / Экономика және өмiр, 1999
79. МаметоваРА / Бюллетень бухгалтера,2001.- 46 б.
80. АбдракимоваЖ. Табыс салығы / Қаржы -қаражат.-А.-2001
81. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2004.-К9-12.-140
82. Дуканич Л.В. Салық және салық салу.-М: Феникс.-2000
83. Амрекулов Н. Бiрiңғай салық салу концепдиясы / Саясат
42. Қазақстан Республикасынық салық кодексi. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы 2004 жылдық 1 қаңтарынан күшiне ендi. Алматы: Юрист 2004 – 230.
43. Қаржы оқу құралы. Қулпыбаев. Алматы – 2000 ж.
44. Жалпы мемлекеттiк салықтар. Ермекбаева Б.Ж. Алматы – 1997 Оқу құралы.
45. Салың халық несiбесi. Әлiмов Ж. Қаржы-Қаражат - 1993 ж.,
46. Салық жүйесiндегi мәселелер. Байдүйсенов Қаржы -Қаражат - 2000ж.
47. Мемлекеттiң салық саясаты. Дулатов Ы. (Заң газетi – 1993 ж. 3 қараша).
48. Салық бюджет бастауы. Молдабеков.Қаржы-Қаражат-1995 ж.
49. Қазақстан Республикасындағы бюджеттi түзiлдiру мен орындау мәселелерi. А. Зейнелғабдин, Қаржы-Қаражат - 1997 ж. 13 қараша.
50. Оңтүстiк Қазақстан облысының статистикалық мәлiметтерi.
51. Әбдуов Т. Салық мәдениетiн қалыптастыру қажет. «Егемен Қазақстан» - 1998 ж., 11 қараша.
52. Шеденов О. Салық - мемлекеттiк реттеу құралы . Қаржы-Қаражат - 1997 ж.
53. Тойбазаров Б. Салықтық несие хақында. Салық сыры мен қыры. Қаржы-Қаражат - 1997 ж
54. Каможного Е. Салық жүйесi /Қазақстан экономикасы.-1995
55. Черник Д.Г. Салықтар.-М,-1995
56. Есенбаев М. Жаңа салық жүйесi жолында //Казахстанская правда.-1997.-9 шiлде.
57. БулгакбаевБ. Қазақстанның салық жүйесi // Заңды газет.-1998
58. Қазақстан. Республикасының салық кодексi
59. ТҮленбаев К.М / Қаржы қаражат.-А.-2001
60. ЗейнелгабдинА.Б. Қаржы жүйесi.- А.-1995
61. Юткина Т.Ф . Салық жүргізу тәртiбi.-М.-1999
62. Столяров В.Ф. Салық салу және нарықтық экономика.-Киев
63. АкуленокД.Н // Салық портфелi.-М.-1995.- 35 б
64. Чингазов .М.Н. Некоторые проблемы налоговой системы // Аль-Пари.-2004.-К 2-3.-68 б
65. Байдуйсенов .Д. Қазақстанның салық жүйесi //Қаржы қаражат, 2006
66. Сатыбалдин А.Е. Жеке табыс салығына қатысты мәселелер //Транзитная экономика.-1999.-Ю.-67 ,
67. Муканов Т.А. Пути совершенствования механизма исчисления индивидуального подоходного налога / Налогоплателыдик.-2000.-N1-
68. Арыстанбеков К./ Саясат.-А-2000.-97 б
69. Сабиров И. / Экспресс,- 1995.-28 наурыз
70. Прохоров Е. Қазақстан Республикасы мемлекетiнiң және құқықтарының негiздерi. -А- 1997
71. Бабкина С. Новая налоговая политика / Финансы Казахстана.-1996.
72. Мусинов С.М. Қазақстан Республикасы тұрғындарына салынатын салықтар / Қаржы қаражат.-А.- 1996
73. КарагусоваГ. Салықтар: мәнi мен қолдану тәжирибесi.-1994
74. Поздняков Б. Қазақстаңдағы салықтар / Экономика.-1995.-Ш.-986
75. Кадырбеков Б, Грисюк С. Салық жүйесi қалыптасуының негiзгi приндиптерi туралы // Қазақстан экономикасы мен өмiрi.-1997.-N3-4
76. Киперман.Г.Я. Кәсiпорын мен азаматгарға салық салу-М.-1998
77. НаумоваН.Н. Салық жүйесiнiң реформасы //Алматы.-1999
78. Салық-1999 / Экономика және өмiр, 1999
79. МаметоваРА / Бюллетень бухгалтера,2001.- 46 б.
80. АбдракимоваЖ. Табыс салығы / Қаржы -қаражат.-А.-2001
81. Айдаров Д.Б. Теоретические аспекты совершенствования подоходного налога в РК / Налоговый эксперт.-2004.-К9-12.-140
82. Дуканич Л.В. Салық және салық салу.-М: Феникс.-2000
83. Амрекулов Н. Бiрiңғай салық салу концепдиясы / Саясат
Салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ретінде
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ СалыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...5
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын
қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚазаҚстан Республикасынын САЛЫҚ ЖҮЙЕСlНlҢ
ҚАЗlРГl КЕЗДЕГl ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .21
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiне салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ..29
3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі САЛЫҚ
ЖҮЙЕСlН ОДАН ӘРl ЖЕТlЛДlРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ...33
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi кейбiр өзектi
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .33
3.2 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесiн одан әрi жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПайдаланылҒан Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КlРlСПЕ
Салық жүйесi мемлекеттiң қаржы көздерiн қалыптастырудың ең негiзгi құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, оны реттеуге, өндiрiстiқ
ұлғайып дамуына, ел бюджетiнiң кiрiсiн қамтамасыз етуiне және саяси-
әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.Нарықтық
қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал
ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк
процестерге әсер ететiн негiзгi бақылаушы құрал ретiнде пайдаланады.
Мемлекеттiң экономикасын көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның
тарихында салықтың формалары мен әдiстерi мемлекеттiк сұранымды және
қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу
жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлі өзгерiстерге ұшырайды. Олардың
бақылау қызметiнiң ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық продестерге
ролi де өзгерiп отырады. [8, 14 б.].
Салық салу механизiмi кез -келген экономикалық жүйенiң күрделi
бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды
тәсiлi ретiнде орын алып, оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және
экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.
Кез-келген елде, мемлекеттiң салық жүйесiне өте үлкен көңiл
бөлiнедi.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салық жүйесi мемлекеттiк және
муниципалдық табыстарды қамтамасыз етуде басты роль атқарады да,
экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi. Әсiресе,
олар ғылыми – техникалық прогрестi жеделдетуге, инфляцияға қарсы және
құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады. Сондықтан
салықтарды төлеу - төлеушiлер үшiн айтарлықтай тартымды болып келмегенiмен,
өте қажеттi де маңызды iс болып табылады.
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк
органдарды қаржылық ресурстармен қаматамсыз ету шекарасынан шығып отыр.
Ендi, салықтар ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң маңызды құралы
бола бастады. Олар макроэкономикалық бақылауға белсендi араласа отырып,
iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық төлемдердiң салыстырмасы
мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.
Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк
продестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын
салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал
етедi. Сондай-ақ салықтық бақылау шаралары әртүрлі салалардың бәсекелесу
мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi
жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк
қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi.[32, 35 б.].
Яғни, кез келген мемлекеттiң экономикасындағы салық жүйесiнiң атқаратын
ролi жоғары. Бұл тақырыптың маңыздылығын ашып көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салық жүйесін экономиканы мемлекеттік
реттеу құралы ретінде зерттеу, оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау.
Диплом жұмысы үш бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмде салық жүйесiнiң жалпы
сипаттамасы, мазмұны мен құрылымы, салық қызметiнiң салық жүйесiндегi ролi,
салық төлеуден жалтару себептерi қарастырылса, екiншi бөлiмде салық
жүйесiндегi салықтардың түсiмдерiн талдау, талдай отырып, мемллекеттiк
бюджеттегi салық түсiмдерiн бақылау жолдары қарастырылады, сонымен қатар,
үшiншi бөлiмде мемлекеттiң салық жүйесiн жетiлдiру жолдарын толығымен
қарастырылды.
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ СалыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және жiктелуi
Салық жүйесi мемлекеттiң қаржы көздерiн қалыптастырудың ең негiзгi
құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға өндiрiстiң ұлғайып
дамуына және саяси -әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк
туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған
''Қазақстан Республикасындағы салық жүйесi туралы'' Заңы тәуелсiз
Қазақстанның салық жүйесiн құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл
елiмiздiң экономикасын реформалаудағы күрделi iстердiң бiреуi. Осы
мезгiлден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар iске аса
бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылық жүргізудiң еркiндiгi; меншiк
түрлерiнiң бiр бiрiне өзара тепе теңдiгi; шаруашылық жүргізушi субъектiлер
мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негiзде жүргізiлуi т.б.
Осы заң бойынша салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының
құқықтары мен мiндеттерi, республикалық және жергiлiктi басқару
органдарының да салыққа байланысты қызметтерi, құқықтары мен мiндеттерi
айқын бекiтiлдi.
Қабылдаған Заңға сәйкес 1992 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстан
Республикасында:
13 – жалпы мемлекеттiк салықтар;
11 – мiндеттi түрде төленетiн жергiлiктi салықтар мен алымдар;
17 – жергiлiктi салықтар мен алымдар енгiзiлдi.
Салықтар негiзiн пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға
салынатын салық және т.б.салықтар құрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн құруда ең алғашқы тарихи құжат
болған жоғарыда көрсетiлген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы
мен алар орны ерекше.
Дегенмен өмiрге келген әрбiр жаңа құбылыста кездесетiн ерекшерiктермен
қатар кемшiлiктер де бұл Заңда тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан
Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесiнде бiрқатар шешуiн таппаған
мәселелер, кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктер аз емес.
Қазақстан Үкiметi 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерзiмдi концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негiзiнен,салық жүйесiн салық
заңдылығын бiрте-бiрте халықаралық салық салу принциптерiне сәйкес қызмет
етуге жеткiзу көзделген. Осы концепцияны iс жүзiне асырудағы бiрiншi кезең
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 24.04.95 жылы қабылданған Заң күшi
бар Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы
Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың 1-шi
шiлдесiнен бастап жаңа салық жүйесi iске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесi бiр
шама болса да нарықтық қатынастар талабына бейiмделiп, халықаралық
тәжiрибеге мейлiнше жақындатылған.
Ендi бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуiр
қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткiзiлген.
Салық салудың негiзгi принциптерi сақталып, салық салуда
қарапайымдылық, әдiлеттiлiк,салыстыру принциптерi бiршама өз шешiмiн
тапқан.
Салық жүйесiнiң бiр орында, өзгерiссiз тұрып қалуы мүмкiн емес. Ел
экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын iс
тәжiрибелер, экономикасы дамыған елдердiң тәжiрибелерiн талдап жиынтықтау
барысында, салық жүйесi де өзгерiп, дамып, бара-бар жақсара түсуi тиiс.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiне түсетiн салықтық
төлемнiң iшiндегi жалпы мемлекеттiк салықтың үлес салмағы төмендегi кестеде
келтiрiлген (кесте 1).
Кесте 1
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiне түсетiн салықтық төлемнiң
iшiндегi жалпы мемлекеттiк салықтың үлес салмағы
2004 ж 2005 ж 2006 ж
Мемлекеттiк бюджетке түсетiн салықтық 100 100 100
төлемдер,барлығы:
Жалпы мемлекеттiк салықтар. 64.1 68.5 70.8
Жергiлiктi салықтар мен алымдар. 35.9 31.5 29.2
Кестедегi мәлiметтерге қарасақ салықтық төлемдер негiзiнен жалпы
мемлекеттiк салықтар түсетiнiн байқаймыз. Жалпы мемлекеттiк салықтардың
салықтық төлемдерi құрамындағы үлес жылдан жылға өсiп отырғанын көремiз.
Соңғы 1-2 жыл iшiнде жалпы мемлекеттiк салықтар iшiнде аса жоғары
қарқынмен жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының өсуi байқалады. Әсiресе
кәсiпкерлiктен алынатын табысы бар жеке тұлғалардың табыс салығы жедел
өсуде. Бұл әрине елiмiзде кәсiпкерлiктiң түрлерiнiң дамуының мемлекеттiк
және салық қызметi органдарының белгiлi бiр еңбек нәтижесiнiң айғағы.
Салықтардың, оларды төлеушiлердiң, салықтарды алу әдiстерiнiң, салық
жеңiлдiктерiнiң жиынтығының болатындығынан салық жүйелерiнiң әжептеур
күрделi үлгiлерi болуы мүмкiн.
Барлық өркениеттi елдерде салықтардың бүкiл жиынтығы әртүрлі қағидаттар
бойынша былайша жiктеледi:
• салық салу объектiлерi бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билiк жасайтын органға
қарай;
• пайдалану тәртiбi бойынша;
• объектiнiң экономикалық белгiсi бойынша.
Салықтарды салу объектiсi бойынша, олар тiке және жанама салықтар болып
бөлiнедi.
Тiкелей салықтар – салық төлеушiнiң кiрiсi мен мүлкiнен тiкелей
төленген салықтар. Олар өз кезегiнде нақты және жеке салықтарға жiктеледi.
Нақты салықтар салық төлеушiлердiң мүлкiнiң (меншiгiнiң) кейбiр түрлерiне
(үй, жер, кәсiп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар
– бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкiне салынатын
салықтар. Нақты салықтардын айырмашылығы – жеке салық салу әрбiр салық
төлеушiнiң жек табысы мен мүлкiн де, оның қаржы жағдайын да ескередi.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрiнде белгiленген салық
төлеушiнiң кiрiстерi мен мүлкiне тiкелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетiн түсiмдер де
(кеден баждары түрiндегi, экспортқа немес импортқа салынатын салық
түрiндегi кеден кiрiстерi, iшкi рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Салықты алатын және оған билiк жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттiк) және жергiлiктi салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртiбiне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар тиiстi деңгейлердегi бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттiк қажеттiлiктердi қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегiдей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектiнiң экономикалық белгiлерi бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушiнiң салық салынатын кез келген объектiден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуi тұтыну кезiнде төленетiн шығынға салынатын салықтар.
Салық есебiнiң екi әдiсi қолданылады:
42. кассалық
43. есептеу әдiсi.
Кассалық әдiске сәйкес табыстар мен шегерiмдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлiктi жөнелту мен кiрiстiру және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетiнен бастап есепке алынады.
Есептеу әдiсi бойынша табыстар мен шегерiмдер ақы төлеудiң
уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткiзу және
кiрiске алу мақсатымен тиеп жiберу мезетiнен бастап есепке алынады. Бұл
әдiс салық службалары үшiн қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық
төлеушiлерi қолдануға қабылдаған. Төлеушiлер үшiн оның кемшiлiгi – салық
төлемдерi жеткiзiлiм тiптi төленбеген жағдайда да аударылуы тиiс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Салық жүйесi келесiдегiдей экономикалық көрсеткiштермен сипатталады:
44. Салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50 пайыз, ал дамыған шет
елдерде 45 пайыз)
45. lшкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы.
46. Тiкелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы салықтардың рөлiн сипаттайтын
және салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнiмге қатынасын көрсететiн
көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауырпашылығы –
бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгi болып табылады. [30, 31 б.].
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тiкелей салық салу кеңiнен
қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта
жаңарып жетiлiп отырылуы талап етедi. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық
салу формасы кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының және
салық аппаратының өзгеруiн талап етпейдi.
Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес салық болып жiктеледi.
Нақтылы салықтар – салық төлеушiнi салық салу обьектiсiнен алынатын
табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы
белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы
жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық төлейтiн обьектiсiнен алынатын
табыстың мөлшерiне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады.
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күннiн анықтау
мүмкiн емес.Бiр нәрсе күмән келтiрмейдi – салықтардың прототипi
адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы формаларымен пайда
болған.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады, салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың
қанағаттандырылуының ұжымдық тұтынуы болады.
Байлар өздерiн байыту үшiн кедейлерден түрлі салықтарды
жинағанын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ уақыт бойы әрекет
еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде түсiндi.
Салықтар қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгiн мiндеттi төлемдер
ретiнде мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағының негiзгi қайнар көзi
ретiнде құрылуы ертеден келе жатқан дәстүрдiң бiрi. Және
бұл дәстүр нарық экономикасы жағдайында, нарықтық емес экономика
жағдайында да әрекет етедi. Сондықтан, салықтар мен салық салу
адамзат цивилизациясының айырмас бiр бөлiгi ретiнде
қарауға болады. [10,23 б.].
Дүниежүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл
өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие - қаржылық
реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы
жүргізудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық
қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп, мемлекеттiк
экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандыруын және әлеуметтiк
теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.
[24, 56 б.].
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi
мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету
шекарасынан шығып отыр.
Бюджет жүйесiн реформалау қажеттiлiгi Қазақстанның эволюциялық
дамуының сапалық жаңа деңгейге жетуiнiң көрiнiсi. Республикалық
халықаралық аренаға шығу үшiн қазiргi кезеңде, ең алдымен заңдылық
базасын тиiстi әлемдiк үлгiлерге келтiрудi талап етедi. [29, 15 б.].
Мемлекеттiң орталықтандырылған ақшалай қаражатының қорын жасау
және пайдаланумен бапйланысты бюджеттiң қызметi айрықша экономикалық
формалар – бюджеттiң кiрiстер мен шығыстары арқылы атқарылады. Осы
екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы
қоғамдық мiндеттерi бар. Кiрiстер мемлекеттi қажеттi қаражатпен
қамтамасыз етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiсiнше
жалпы мемлекеттiк қажеттерге бөледi.
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын қызметтерi
Салықтардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң
сомасы ''Бюджет жүйесi туралы'' Заң мен тиiстi жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгiленген тәртiппен тиiстi бюджеттердiң кiрiсiне
түседi.
Салық жүйесi - белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар алымдар және
тағы да басқа төлемдердiң жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар кез келген
мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi
элементтерi бар:
1.Салық органдарының жүйесiнiң болуы.
2.Салық заңдылықтарының жүйесi және принциптер жүйесi.
3.Салық саясатының принциптерi.
4.Салықтардың бюджеттер бойынша бөлiну тәртiбi.
5.Салықтық бақылаудың формалары мен әдiстерi.
6.Салықтық өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi.
7.Халықаралық екi рет салық салуды шешу проблемаларының нақты қадамдары.
Салық қызметi Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк салық комитетiнен және
облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы мемлекетiк
салық басқармалары мен бөлiмдерiнен тұрады.
Барлық деңгейдегi салық қызметi органдары заңды тұлғалар болып
табылады, олар республикалық бюджет есебiнен қаржыландырылады. Салық
қызметi органдары орталық және жергiлiктi атқарушы өкiмет органдарымен,
құқық қорғау, қаржы және басқа мемлекеттiк бақылаушы органдарымен өзара
қарым-қатынас жасап отырады, бiрлескен бақылау шараларын қолданады, заңға
сәйкес өзара ақпарат алмасады. Мемлекеттiк өкiмет органдары Қазақстан
Республикасының салық заңдары мен республикалық және жергiлiктi бюджеттерге
басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына бақылау жасау жөнiндегi
мiндеттердi атқаруында, салық бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық
қызметi органдарына жәрдемдесiп отыруға мiндеттi.
Салық қызметiнiң негiзгi мiндеттерi мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қымтамасыз ету,оның тиiмдiлiгiн зерделеу:
- заңдардың, салық салу мәселелерi жөнiнде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобалары әзiрлеуге қатысу:
- салық төлеушiлерге олардың құқықтары мен мiндеттерi түсiндiру, салық
заңдары мен салық салу жөнiндегi нормативтi актiлердегi өзгерiстер туралы
салық төлеушiлерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық қызметi органдарының негiзгi мiндеттерi:
47. салық төлеушiлердiң құқықтары мен мемлекет мүдделерiн сақтау және
қорғау, салықтың дұрыс есептелiп,толығымен, уақтылы төленуiне бақылау
жасау;
48. салық төлеушiлер мен салық салынатын объектiлердiң, есебiн уақтылы алу;
49. салықты есептеу мен төлеуге байланысты декларацияның және басқа
құжаттардың нысандарын әзiрлеу;
50. салық тәртiбiн бұзушыларға, салықты уақтылы төлемеушiлерге, салықты
дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға
заңға сәйкес шаралар қолдану;
51. салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық
полициясының бөлiмшелерiмен бiрiгiп iздестiрудi жүзеге асыру;
52. мәлiметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметi органдарының мынадай құқықтары бар:
53. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртiп пен шарттар негiзiнде
заңды және жеке тұлғалардан барлық ақша құжаттарын, бухгалтерлiк
кiтаптарын, есептерiн сметаларын, қолда бар ақшалай қаражатын, бағалы
қағаздарын және басқа да құндылықтарын, есеп айырмаларын, декларация мен
бюджетке салық пен төлемдердi есептеу мен төлеуге байланысты құжаттарын
тексеруге;
54. ұйымдардың лауазыды адамдарынан салық жөнiнде тексерулер барысында
пайда болатын мәселелер жөнiнде анықтамалар ауызша және жазбаша
түсiнiктеме алуға
55. салық полициясы бөлiмшелерiмен бiрлесе отырып салық тергеулерiн
жүргізуге;
56. өз өкiлеттiгiн жүргізген кезде қолданылып жүрген заңға сәйкес, ұйымдар
мен азаматтардың табыс түсiру үшiн немесе тұрған жерiне қарамастан,салық
салынатын объектiлердi ұстауға байланысты пайдаланылатын кез келген
өндiрiстiк, қойма, сауда және басқа да үй-жайларынтексеруге құқы бар.
Ұйымдардың басшылары мен азаматтар салық қызметi органдарының лауазымды
адамдарын аталған үй-жайлардытексеруге жiберуден бас тартқан салық
инспекциялары мұндай субъектiлердiң салық салынатын табысын олардың табыс
алып отырғанын дәлелдейтiн құжаттар негiзiнде анықтауға құқы бар;
57. салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға
заңға сәйкес айыппұл салуға;
58. салық айыппұл және өсiм белгiленген мерзiмде төленбеген кезде, салық
төлеушiлердiң жылжамылы және жылжымайтын мүлiктiң, ақша-валюта
қаражатының тiзiмдемесiн жасауға;
59. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi мен оның бөлiмшелерiнде заңдармен
белгiленген қорларға аударымдар жасаудан кейiн қалған пайданы бюджетке
толық және уақтылы түсу мәселесi бойынша тексерулер жүргізуге;
60. қызмет бабындағы мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банкттерден биржалар
мен азаматтардан тексерiлетiн ұйымдар мен азаматтардың кәсiпкерлiк
қызметi, операциялары және шоттардағы ақша қаражатының жай-күйi туралы
мәлiметтердi алуға.
61. Салық қызметiнiң қызметкерлерi өздерiнiң мiндеттетiн атқару барысында
оларды заң қорғайды және республикалық бюджет қаржы есебiн мiндеттi түрде
жеке сақтандыруға тиiс.
Салық төлеушiлер өз тарапынан мынадай мiндеттердi атқарулары тиiс:
62. уақтылы салық инспекциясына тiркеп, тiркеу номерiн алуға,
63. мемлекеттiк салық комитетiнiң актiлерiне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
64. белгiленген мерзiмде салық декларациясын тапсыру;
65. атқарылған жұмыс немесе көрсетiлген қызмет үшiн төлемдi жүзеге асыратын
салық төлеушi салық қызметiнiң талабы бойынша атқарушыға төленген сомалар
туралы ақпарат беруге;
66. салық заңдарын, салық төлеу тәртiбiн, салық төлеу мерзiмiн қатаң
сақтауға.
Салық төлеушiлердiң құқығы:
67. салық жөнiндегi жеңiлдiктерге деген құқығын тастайтын құжаттарды табыс
етуге;
68. жүргізiлген тексерулер актiлерiмен танысуға;
69. салық органдарына салықтарды есептеу мен төлеу және жүргізу мен тексеру
актiлер жөнiндегi түсiндiрмелердi ұсынуға;
70. заңға сәйкес тәртiппен салық органдарының шешiмдерiне шағымдануға;
71. салық салуға қатыссыз деп саналатын ақпарат пен құжаттарды тапсырмауға
құқы бар.
Салық жүйесi оның қызмет ету механизмi белгiлi бiр принциптерге сәйкес
қызмет етуi керек. Сонда ғана салық жүйесi өз қызметiн жан-жақты және
тиiмдi түрде iске асыра алады. Дүниежүзiлiк тәжiрибеде қолданылып келе
жатқан бiрнеше принциптер бар. Олар мыналар:қарапайымдылық, әдiлеттiк,
салыстыру принциптерi.
Қарапайымдылық принципi. Бюджеттiң кiрiс көзiн құраудағы, салықтар мен
төлемдердiң тиiмдi түсуiнiң ең басты кепiлi болап саналады.
Салық жүйесi қарапайым да айқын болуы керек, салық төлеушiлнрдiң
түсiнуiне жеңiл болуы керек. Бұл үшiн мынадайшаралар қолдануы тиiс:
- салықтардың түрлерi аса көп болмай, нақта да дәлелдi болуы керек;
• белгiлi бiр салықтың түрiне бiрiңғай салық ставкасын белгiлеу қажет;
• салық салу объектiсiн, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау
әдiсi мейлiнше жеңiл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсiнiктi болғаны
дұрыс;
• салық жеңiлдiктерi не үшiн берiледi, оған қандай негiздер бар екенiн
дәлелдi болуы керек.Салық жеңiлдiктерiнiң мейлiнше азайғаны қажет;
• салық төлеуде, салықты табыс көзiнен, яғни төлем жүргізiлген көзден
төлеген ықтимал.
Әділеттiк принципi. Салық жүйесiнде әдiлеттiк принципi тiкелей және
көлденең екi бағытта сақталуы тиiс.
Тiкелей әдiлеттiлiк принципi дегенiмiз, салық ставкасы салық мөлшерi,
төлеушiнiң табысына тiкелей байланысты болып, соның негiзiнде белгiленуi
қажеттiгiн қарастырады.
Салық ставкаларының шегi аса жоғары болғаны жөн, себебi мұндай жағдайда
салық төлеушiнiң табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс азайуы мүмкiн, ал
бұдан салық та сөзсiз азаяды.
Көлденең әдiлеттiлiк принципi дегенiмiз, тиiстi жағдайда бiрiңғай салық
төлеушiге бiрдей талап, бiрдей шарт қойылу керектiгiн қарастырады. Салық
төлеушiлер белгiлi бiр табыс немесе қызмет түрiнен, мүлкiнен бiрдей
ставкамен салық түсуi тиiс.
Салыстыру принципi. Бұл принцип бойынша, салық ставкаларын бекiткен
кезде ол ставкалар мөлшерi басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен
салыстырып, солардың деңгейiнде белгiленуi тиiмдi. Себебi шектен тыс жоғары
ставкалар өндiрiстi дамытуға емес, керiсiнше оны тоқтадуға әсер етедi,
шетелдiк инвесторлардың ынтасын төмендетiп, оларды республика экономикасына
қаржыларын салуына кедергi болуы мүмкiн. Ал салық ставкаларының басқа
елдерде қолданып жүрген ставкалардан едәуiртөмен болуы алдымен мемлекет
бюджетiнiң кiрiс көзiнiң құралуына терiс ықпал жасауы ықтимал.
Қорыта айтқанда: салық төлеушi салықты мiндеттi түрде табыс мөлшерiне
қарай төлеуi тиiс.
• салық төлеу мерзiмi, әдiсi, салық мөлшерi салық төлеушiге айқын да,
дәлелдi болуы керек;
• салық төлеу мерзiмi, салықты есептеу әдiсi, төлеу тәртiбi салық төлеушiге
барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық алудың үш түрлі тәсiлi бар: кадастрлiк, салық төлеушiнiң
декларациясы бойынша, табыс табу көзiнен.
Кадастрлiк тәсiл бойынша салық салу объектiсiн тiркеу арқылы, одан
түсетiн табыстың нақты мөлшерiне байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы,
мүлiк салығы.
Декларация бойынша салық, салық төлеушiнiң дкеларацияда көрсетiлген
табыс көлемiне байланысты және онда көрсетiлген шегерiстер мен
жеңiлдiктердi ескере отырып анықталады.
Үшiншi тәсiл, яғни табыс көзi бойынша салық, салық төлеушi қызмет ететiн
жұмыс орындағы бухгалтерия қызметкерлерiнiң есептеуiмен анықталып төленедi.
Бұл үш тәсiл де, салық механизмi құрамына енедi.
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi
Салық салу механизiмi кез-келген экономикалық жүйенiң күрделi
бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды
тәсiлi ретiнде орын алып, оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және
экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерiн,
яғни салық түрлерiнiң нақты аттарын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртiбi
мен әдiстерiн, iс-қимылының тәсiлдерiн қамтитын салық механизмiн құруға
және оның жұмыс iстеуiне саяды. Салық механизмiнде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады (сурет 2).
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық саясатының негiзгi бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және оның тиiмдi
қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру болып
табылады.
Салық жүйесi - өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден тұратын
күрделi модель.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы
қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмi, яғни салық салу әдiстерi
мен жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды және салық
қызмет органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар мен
әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негiзгi
принциптерi және т.б.салық механизмiне жатады. Салық жүйесiнiң жақсы да
тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизмiнiң тигiзер ықпалы өте зор.
Салық салу Салықтар түрлерiнiң Салықты
болжамдау
қағидаттары жиынтығы мен
жоспарлау
Салық Салық құқығы мен
элементтерi заңдылығы
Салық
механизмi
Ақпараттық Салықтарды
қамтамасыз ету
басқару жүйесi
Салықтарды Салықтық Салықтардың
алудың әдiстерi бақылау есеп құралдары
Сурет 1 Салық механизмiнiң элементтерi
Ендi осы салық жүйесiнiң құрамы мен салық салу механизмiне кеңiрек
тоқталайық.
Қандайда бiр механизмнiң құрамында бiрнеше тетiктер және элементтер
болады. Салық салу механизмiнде сол сияқты белгiлi бiр салық элементтерiнен
құрылады.
Салық салу элементтерi мыналар:
Субъект, объект, салық көзi, салық ставкасы, салық өлшем бiрлiгi, салық
оклады, салық жеңiлдiктерi, салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi, салық
төлеушiнiң және салық қызметi органдарының құқы мен мiндеттерi, салықтың
төленуiн бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Ендi осы әрбiр элементке қысқаша түсiнiк берейiк.
Салық субъектi (салық төлеушi) дегенiмiз –заң бойынша салық төлеу мiндетi
жүтелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық ставкасы немесе өлшем бiрлiгiмен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгiленедi.
Тұрақты ставкалар салық объектiсiнен түсетiн табыстың мөлшерiне
байланыссыз, өлшем бiрлiгiне тұрақты сома белгiленедi.
Проценттiк ставкалар үш түрге бөлiнедi: үдемелi немесе прогрессивтi;
регрессивтi және пропорционалды.
Үдемелi немесе прогрессивтiк ставкалар салық салынатын табыстың өсуiне
сәйкес ұдайы үдеп, өсiп отырады.
Регрессивтi ставкалар, керiсiнше, салық салынатын табыстың төмендеуiне
сәйкес азайып отырады.
Пропорционалды ставкалар салық салу объектiсiнiң мөлшерiне байланыссыз,
тұрақты бiр процентпен тағайындалады.
Салық оклады - салық төлеушiнiң белгiлi бiр салық объектiсiнен төлейтiн
салық сомасы.
Салық төлеушiлер дегенiмiз - заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзiмiн ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзiмi – салық төленетiн уақыт.
Салық төлеу тәртiбi – белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiнде белгiлi бiр
дәйектiлiктi белгiлейдi.
Салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқығы мен мiндеттерi
салық заңдары арқылы белгiленедi және реттеледi.
Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:
Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтiн Қазақстан
Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы Салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы, (Алматы 24-сәуiр 1995ж);
Қазақстан Республикасының Президентi мен Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң актiлерi, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк салық комитетiнiң
нормативтi актiлерi.
Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелердi
енгiзуге тыйым салынған.
2 ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСlНlҢ ҚАЗlРГl ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеушi қызметiне кеңiнен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтiн жақтарын
байқауымызға болады. Салықтардың реттеушiлiк ролi негiзiнен мынандай
шарттарға жауап беруi қажет: мемлекеттiк бюджетке түсетiн кiрiс мөлшерiнiң
белгiлi бiр деңгейiн ұстап отыру және кәсiпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауырпалығын реттестiру.
Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетiмiздiң негiзгi байлық көзi шикiзатты, соның iшiнде ең бiрiншiден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесiнiң алдында
тұрған маңызды мәселелердiң бiрi шикiзатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады.
Көптеген елдерде кiшi кәсiпорындарға, олардық iс-қимылын ынталандыруға
бағытталған салықтық жеңiлдiктер қарастырылады.
Қазақстан ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрiстiң және өңдейтiн, халық
тұтынатын тауарлар шығаратын, құрылыс жөндейтiн кiшi кәсiпорындары үшiн
алғашқы екi жыл бойында бұл салықты белгiленген салық нарқын 30 %
мөлшерiнде төлеу көзделген.
Қазақстанның салық жүйесiнде орын алып отырған әлеуметтiк салық
компания қожайындарының өз қызметкерлерiнiң жалақы мөлшерiн көбейтуiн
ынталандыру тұрмақ, керiсiнше бұл салықтан қалай құтылуды ойлап, бастарын
қатыруға итермелеп отыр. Мәселе тек әлеуметтiк салық ставкасынық
жоғарылығында ғана болып отырған жоқ, сонымен қатар бұл салық салынатын
базада да болып отыр.
Дамыған мемлекеттердегi әлеуметтiк салықтық ставкасы 4-12 пайыз
аралығында болып, оны тек компаниялардық өздерi емес, жалақы алушылармен
бөлiсiп төлейдi. Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтiк салықтық
ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеушi компанияларға үлкен ауыртпалық
жүктелiп отыр. Себебi жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда
компаниялар пайдасының 40-70 пайызын құрайды, ал осы уақытқа дейiн
әлеуметтiк салық 26 пайызды құраған болса, кәсiпорындар өз пайдаларынық 18
пайызына дейiнгi мөлшерiн мемлекетке әлеуметтiк салық түрiнде төлеуге
мәжбүр болады екен. Бұған 30 пайыздық заңды тұлғаларға салынатын табыс
салығын қосатын болсақ, компанияларға жүктелетiн салық ауыртпалығының
жоғары екенiн көруге болады. Қазiргi таңда Республика Президентiнiң
басшылығымен әлеуметтiк салық ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға дейiн
төмендетiлдi. Сонымен әлеуметтiк салық бойынша аталған өзгерiстердiң
нәтижесiнде мемлекетке, компанияларға, әсiресе елiмiздiң азаматтарына келер
пайда айтарлықтай болып отыр.
Осындай объективтi және субъективтi жақтарды ескере отырып, келесi
ұсыныстарды қозғауға болады.
Бiрiншiден, жеке тұлғаларға қолданылатын шегерiмнiң мөлшерiн өзгерту
және оны тек табысы төменгiлерге ғана қолдану.
Екiншiден, табыс салығынан ең төменгi жалақы алушыларды босату.
Қазiргi уақытта жоғары дамыған елдердiң өзi ұлттық валютаға
саудагерлiп шабуыл, байып жүйесi жағдайларының нашарлауы, инвестициялық
белсендiлiктiң төмендеуi, экономикалық өсу қарқынынық баяулауы секiлдi бiр
ғана сценариймен дамыған экономикалық дағдарысының әсерiнде қалып отыр.
Бүгiнгi таңда қалыптасқан әлемдiк тауар, қор және қаржы рыногындағы
құбылмалы жағдай Қазақстан Республикасының экономикалық секторына, ел
бюджетiнiң салықтық және салықтық емес түсiмдермен толуына елеулi дәрежеде
ықпал етуде.
Салық саясатын нысаналы түрде жүргізу инфляция мен мемлекет
бюджетiнiң тапшылығын болдырмау мақсатын көздейдi. Дүние жүзi
тәжiрибесiнде, мұндай iс-әрекет дағдарыс жылдары бiр шама орын алатын едi.
Дегенмен, бұл жерде бiр жағдай шет қалып отыр: шет елдердегi жалпы
экономикалық дағдарысымен салыстырғанда айтарлықтай ерекшелiктерi бар.
Сонда бiздiң дағдарысымыздық басты себебi, экономикалық тапшылықтан туып
отыр.
Экономикалық, әлеуметтiк және басқа да мәселелердi шешу үшiн қажеттi
қаржы көлемiмен мемлекеттiк толық қамтамасыз ету барлық кезенсiз, бар
халықтың басты мәселесi болып келдi.
Салықтық түсiмдердi көбейту мәселелрi атап айтқанда, салықтық
әкiмшiлiк жүргізу iсiн жетiлдiру болып табылады. Салықтар мен бюджетке
түсетiн төлемдердi жинау жұмысын ұтымды ұйымдастырмай, барлық фискалдық
органдар бiрлесiп, қызмет етпей мемлекеттiк қазынаны жүйелi түрде толтырып
отыруға қол жеткiзу қиын екенi белгiлi.
2006 жылы облыс әлеуметтiк-экономикалық даму барысында айтарлықтай
қол жеткiзiп отыр. Салық жинау болжаманың орындалмай қалған айлары болған
емес. Облыстық аумағында 2005 жылы салықтар мен басқа да мiндеттi
төлемдердiң болжамы 129,2 пайызға орындалған. Жоспарда болжанған 2145,1
млн. теңгенiң орнына 27271,9 млн. теңге қаржы түстi, яғни көзделгендегiден
бюджетке 5045,2 млн. теңге артық қосылды. Жалпы 2001 жылмен салыстырғанда
1,5 есе артық түсiм қамтамасыз етiледi.
Осы жиналған соманың 14431,2 млн. теңгесi немесе 52,9 пайызы республика
бюджетiне аударылды. Сонымен қатар республикадан облыс бюджетiне 7901,9
млн. теңге субвенция алынды. Облыс бойынша Шымкент қаласы ғана субвенция
алмайды, қалған аудандар мен қалалар бюджетiне субвенция бөлiнедi.
Жергiлiктi бюджеттiң кiрiс бөлiгi 2006 ж. 12840,5 млн. теңгемен толығып
2005 жылмен салыстырғанда 4841,9 млн. теңгеге өсуi қамтылды.
2005 жылы жергiлiктi бюжет шығындарының жалпы табыс көлемiндегi үлесi
39.9 % құраған Мұнда жергiлiктi бюджет табысының 68.0 пайызы жалпы
мемлекеттiк салықтық төлемдерден құралып, жергiлiктi бюджетке бекiтiлген
салықтар мен алымдардың үлесi 30,0 пайызды құрайды. 2005 жылы республика
бойынша облыстық бюжетке субвенциялардың үлесi жоғарылауда, 24,2 пайызды
құраған. Сонымен республикада қазiргi уақытта табыстарды республикалық
бюджеттке орталықтандырудың дәрежесi артуда. Ал бұл өз кезегiнде Оңтүстiк
Қазақстан облысының бюджетiне әсерiн тигiздi.
Бюджет аралық трансферттердiң бiрнеше түрлерi бар:
• Мемлекеттiк салықтар үлесi;
• Субвенция және дотация.
Субвенция мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыты болып табылатын, шығындар
баптарын қаржыландыруға арналған.
Реттеушi салықтар мен дотациялар негiзгi екi бағытқа арналған: көлденең
және тiгiнен теңестiру.
Тiгiнен теңестiру жергiлiктi бюджеттердiң шығын мiндеттемелерi және өз
көздерiнен түскен шығын көлемi арасында: үкiмет салықтық табыстары орта
шамадан жоғары жергiлiктi бюджеттерге трансферттердi қысқартады.
Көптген Еуропа елдерiнiң әлсiз жерлерi бюджет аралық тарнсферттердiң
жылдық мемлекеттiк бюджеттiң өз бетiнше шешеiмдерiне тәуелдiлiгi.
Трансферттердi қысқарту шешiмi немесе мемлекеттiң бюджеттiк және саяси
ықластырна қызмет ету үлесiне қайта бөлу ешандайда алдын ала қолдасусыз
қабылданады.
Жергiлiктi басқару институттары әлеуметтiк дамудың проблемаларын тез және
сапалы шешу үшiн, аймақтың мақсатты дамуы, тұтас мемлекеттiк құрылыс үшiн
қажеттi. Маңыздылығы жоғары мiндеттердiң бiрi- қазақстанның барлық
территориясында жергiлiктi басқару оргагдарын құру.
Осы аталған шаралардың барлығы жүзеге асырылаған жағдайда ғана, барлық
мемлекеттiк организмге ықпал ететiн, жергiлiктi билiк органдарын және
аймақтық органдардың өзараа теңестiрiлген бақылау жүйесiн құруға болады.
Сурет 2-3 көретiнiмiздей республикалық бюджеттен соңғы жетi жыл
iшiндегi субвенция түрiндегi трансферттер жалпы сомасында 18556,4 млн
теңгеге арқан немесе инфляция, есеп көрсеткiштерiнiң өзгерiсi сияқты
факторлардың әсерi нәтижесiнде 33,9 % артқан.
Оңтүстiк Қазақстан облыстық бюджетiнiң кiрiстерiнiң 1999-2005 ж.ж.
аралығындағы серпiнi (млн теңге)
Оңтүстiк Қазақстан облыстық бюджетiнiң шығыстарының 1999-2005 ж.ж.
аралығындағы серпiнi (млн теңге)
Жергiлiктi жеке басқарудың жалпыға тән белгiсi және өзiнiң жеке қаржылық
жекелiгiнiң өлшемi, ол, жергiлiктi бюджеттiң өзiндiк табысы. Өзiндiк
табысты жергiлiктi билiк органдарының өз еркiнше қабылғаған шешiмдерiнiң
қабылдау нәтижесiнде алынған, қаржылық құрал деп анықтасақ балар едi.
Бюджет төлемдерi бойынша қарыздар 1.01.2005 жылы контингент бойынша –
1872,9 млн теңгенi; облыстың бюджет бойынша – 734,2 млн теңгенi; қалалық
бюджет бойынша – 329,3 млн теңгенi құрады.
Бюджетке төлемдер бойынша қарыздар 2006ж. қаңтар айының 1-шi жұлдызымен
(2967607,2 мың теңге) салыстырғанда, 63 % немесе 1094622,1 мың теңгеге
төмендедi. 2005 жылдың 12 ай iшiнде 2357,2 млн теңге сомаға 27 кәсiпорындар
банкрот болып тағайындалды.
Салық комитетi 2006 жылы 740 салық заңын бузушылар 17327,7 мың теңге
әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, оның iшiнде 305 қауылы бойынша 5555,0
мың теңгеге түстi. 152 тiркiлмеген жеке тұлғалар 1108,0 мың теңге сомаға
әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, оның iшiнде 15 қаулы бойынша 73 мың
теңге бюджетке түстi.
Жыл басынан бастап салық комитетi 1895 тексеру өткiздi, оның iшiнде 710
деректi, 211 қарсы, 779 тақырыптық, 197 рейдтiк тексеру. Экономика және
бақылау жұмыстарының қорытындысы бойынша 965841,6 мың теңге толың
есептелдi, оның iшiнде 574586,4 мың теңге немесе 59,4% өндiрiлдi. 2006 жылы
2005ж. 12 айымен салыстырғанда толық есептеу сомаларын өндiрудiң: заңды
тұлғалардың табыс салығынан 1511 мың теңге, акциздерден 303 мың теңге,
заңды тұлғалардың мүлiк салығынан 1591 мың теңге, табыс көздерiнен
ұсталынатын жеке тұлғалардың табыс салығынан 1495 мың теңге, кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың табыс салығынан 881 мың теңге
артықтығы байқалды.
Кесте 2
Оңтүстiк Қазақстан облысындағы салық органдарының 1998- 2005 ж.ж.
аралығында салықтық бақылау жүргізуiнiң нәтижелерi
Көрсеткiштер 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005
Салық органдарында 1471 1995 2348 2552 2710 2887 2797
тiркеуге алынған
заңды тұлғалардың
саны
Құжатқа сәйкес 975 1688 1571 1326 843 736 719
тексерiлгендерi,
мың
Тексеру нәтижесiнде643 1478 1051 689 441 422 398
анықталған тәртiп
бұзушылықтар, мың
Тәртiп 65,9 87,6 66,9 52,0 52,3 57,3 55,4
бұзушылықтары
анықталған заңды
тұлғалардың үлес
салмағы,%
2006 жылдың қаңтар айының 1-iне дейiн салық комитетiнiң
тiркеуiнде 12158 салық төлеушi тұр, оның iшiнде 6431 заңды тұлғалар, 5727
жеке тұлғалар.
Кесте 3
Салық түсiмдерiнiң серпiндiлiгi
Көрсеткiштер 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005
Барлығы түскен сома,4,9 39,1 158,1 343,3 474,7 670,5 599,1
млрд. тенге
Қосымша түскен 0,22 3,4 31,2 51,6 165,1 256,9 225,0
сомалар, млрд. тенге
Барлығы түскен сома 4,5 8,7 19,7 15,0 34,8 38,3 37,6
мен қосымша түскен
сомалардың ара
қатынасы, %
Салық заңдылықтарын бұзудың серпiндiлiгi мен салық қызметкерлерiне
салынатын ауыртпалықтың серпiндiлiгi келесi кестеде келтiрiлген (кесте 3).
Талдау көрсетiп отырғандай, бiр қызметкерге шаққандағы тәртiп бұзған
салық төлеушi заңды тұлғалардың саны 2001-2005ж.ж. аралығында 15 - тен 19
дейiн өскен. Бұл салық қызметкерлерi санының жалпы төмендеуiмен байланысты
болып отыр. Сонымен бiрге, осы кезең аралығында салық заңдылықтарын бұзған
заңды тұлғалардың саны төмендеп отыр. Бұл салық қызметкерлерi тарапынан
жүргізiлiп отырған салықтық бақылау жұмыстарының белсендiлiгiнiң артып
отыруына байланысты.
Кесте 4
Салық заңдылықтарын бұзудың және салық қызметкерлерiне салынатын
ауыртпалықтың серпiндiлiгi
Көрсеткiштер 2002 ж. 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж.
% -бен
Салық төлеушi заңды 2710 2887 2797 103
тұлғалардың саны
Салық органдары 150 155 148 95,5
қызметкерлерiнiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ СалыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...5
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын
қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚазаҚстан Республикасынын САЛЫҚ ЖҮЙЕСlНlҢ
ҚАЗlРГl КЕЗДЕГl ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .21
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiне салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ..29
3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі САЛЫҚ
ЖҮЙЕСlН ОДАН ӘРl ЖЕТlЛДlРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ...33
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi кейбiр өзектi
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .33
3.2 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесiн одан әрi жетiлдiру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПайдаланылҒан Әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КlРlСПЕ
Салық жүйесi мемлекеттiң қаржы көздерiн қалыптастырудың ең негiзгi құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, оны реттеуге, өндiрiстiқ
ұлғайып дамуына, ел бюджетiнiң кiрiсiн қамтамасыз етуiне және саяси-
әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.Нарықтық
қатынастар жағдайында салықтарды мемлекет тек экономикалық әсер етушi құрал
ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы болып жатқан әлеуметтiк
процестерге әсер ететiн негiзгi бақылаушы құрал ретiнде пайдаланады.
Мемлекеттiң экономикасын көтеруде оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық тұрақты түрде төлейтiн жарналарының ықпалы үлкен. Қоғамның
тарихында салықтың формалары мен әдiстерi мемлекеттiк сұранымды және
қажеттiлiктердi қамтамасыз ету, сондай-ақ салық салудағы мәселелердi шешу
жолдарына бейiмделiп отырып, әр түрлі өзгерiстерге ұшырайды. Олардың
бақылау қызметiнiң ауқымы арқылы әлеуметтiк және экономикалық продестерге
ролi де өзгерiп отырады. [8, 14 б.].
Салық салу механизiмi кез -келген экономикалық жүйенiң күрделi
бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды
тәсiлi ретiнде орын алып, оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және
экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.
Кез-келген елде, мемлекеттiң салық жүйесiне өте үлкен көңiл
бөлiнедi.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салық жүйесi мемлекеттiк және
муниципалдық табыстарды қамтамасыз етуде басты роль атқарады да,
экономиканы басқарудың күштi ынталандырушы құралы болып келедi. Әсiресе,
олар ғылыми – техникалық прогрестi жеделдетуге, инфляцияға қарсы және
құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсендi орын алады. Сондықтан
салықтарды төлеу - төлеушiлер үшiн айтарлықтай тартымды болып келмегенiмен,
өте қажеттi де маңызды iс болып табылады.
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi мемлекеттiк
органдарды қаржылық ресурстармен қаматамсыз ету шекарасынан шығып отыр.
Ендi, салықтар ұлттық табысты мемлекеттендiрудiң маңызды құралы
бола бастады. Олар макроэкономикалық бақылауға белсендi араласа отырып,
iшкi ұлттық табыстың жалпы көлемiнде салықтық төлемдердiң салыстырмасы
мөлшерiнiң өсуiн қамтамасыз етiп отырады.
Салықтар экономикалық белсендiлiктi реттей отырып, өндiрiстiк
продестерге де әсер етедi. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын
салықтармен әркет ете отырып, мемлекет капиталының қорлауына асқан ықпал
етедi. Сондай-ақ салықтық бақылау шаралары әртүрлі салалардың бәсекелесу
мүмкiндiктерiн кеңiнен ынталандыра отырып капиталдық қорлануына тиiмдi
жағдайлар жасап кәсiпорындардың iс-әрекеттерiнiң әлеуметтiк
қажеттiлiктерiне қанағаттандыруна ықпалын тигiзедi.[32, 35 б.].
Яғни, кез келген мемлекеттiң экономикасындағы салық жүйесiнiң атқаратын
ролi жоғары. Бұл тақырыптың маңыздылығын ашып көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - салық жүйесін экономиканы мемлекеттік
реттеу құралы ретінде зерттеу, оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау.
Диплом жұмысы үш бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмде салық жүйесiнiң жалпы
сипаттамасы, мазмұны мен құрылымы, салық қызметiнiң салық жүйесiндегi ролi,
салық төлеуден жалтару себептерi қарастырылса, екiншi бөлiмде салық
жүйесiндегi салықтардың түсiмдерiн талдау, талдай отырып, мемллекеттiк
бюджеттегi салық түсiмдерiн бақылау жолдары қарастырылады, сонымен қатар,
үшiншi бөлiмде мемлекеттiң салық жүйесiн жетiлдiру жолдарын толығымен
қарастырылды.
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ СалыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және жiктелуi
Салық жүйесi мемлекеттiң қаржы көздерiн қалыптастырудың ең негiзгi
құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға өндiрiстiң ұлғайып
дамуына және саяси -әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк
туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған
''Қазақстан Республикасындағы салық жүйесi туралы'' Заңы тәуелсiз
Қазақстанның салық жүйесiн құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл
елiмiздiң экономикасын реформалаудағы күрделi iстердiң бiреуi. Осы
мезгiлден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар iске аса
бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылық жүргізудiң еркiндiгi; меншiк
түрлерiнiң бiр бiрiне өзара тепе теңдiгi; шаруашылық жүргізушi субъектiлер
мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негiзде жүргізiлуi т.б.
Осы заң бойынша салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының
құқықтары мен мiндеттерi, республикалық және жергiлiктi басқару
органдарының да салыққа байланысты қызметтерi, құқықтары мен мiндеттерi
айқын бекiтiлдi.
Қабылдаған Заңға сәйкес 1992 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстан
Республикасында:
13 – жалпы мемлекеттiк салықтар;
11 – мiндеттi түрде төленетiн жергiлiктi салықтар мен алымдар;
17 – жергiлiктi салықтар мен алымдар енгiзiлдi.
Салықтар негiзiн пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға
салынатын салық және т.б.салықтар құрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн құруда ең алғашқы тарихи құжат
болған жоғарыда көрсетiлген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы
мен алар орны ерекше.
Дегенмен өмiрге келген әрбiр жаңа құбылыста кездесетiн ерекшерiктермен
қатар кемшiлiктер де бұл Заңда тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан
Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесiнде бiрқатар шешуiн таппаған
мәселелер, кемшiлiктер мен жетiспеушiлiктер аз емес.
Қазақстан Үкiметi 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ
мерзiмдi концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негiзiнен,салық жүйесiн салық
заңдылығын бiрте-бiрте халықаралық салық салу принциптерiне сәйкес қызмет
етуге жеткiзу көзделген. Осы концепцияны iс жүзiне асырудағы бiрiншi кезең
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 24.04.95 жылы қабылданған Заң күшi
бар Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы
Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың 1-шi
шiлдесiнен бастап жаңа салық жүйесi iске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесi бiр
шама болса да нарықтық қатынастар талабына бейiмделiп, халықаралық
тәжiрибеге мейлiнше жақындатылған.
Ендi бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуiр
қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткiзiлген.
Салық салудың негiзгi принциптерi сақталып, салық салуда
қарапайымдылық, әдiлеттiлiк,салыстыру принциптерi бiршама өз шешiмiн
тапқан.
Салық жүйесiнiң бiр орында, өзгерiссiз тұрып қалуы мүмкiн емес. Ел
экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын iс
тәжiрибелер, экономикасы дамыған елдердiң тәжiрибелерiн талдап жиынтықтау
барысында, салық жүйесi де өзгерiп, дамып, бара-бар жақсара түсуi тиiс.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiне түсетiн салықтық
төлемнiң iшiндегi жалпы мемлекеттiк салықтың үлес салмағы төмендегi кестеде
келтiрiлген (кесте 1).
Кесте 1
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiне түсетiн салықтық төлемнiң
iшiндегi жалпы мемлекеттiк салықтың үлес салмағы
2004 ж 2005 ж 2006 ж
Мемлекеттiк бюджетке түсетiн салықтық 100 100 100
төлемдер,барлығы:
Жалпы мемлекеттiк салықтар. 64.1 68.5 70.8
Жергiлiктi салықтар мен алымдар. 35.9 31.5 29.2
Кестедегi мәлiметтерге қарасақ салықтық төлемдер негiзiнен жалпы
мемлекеттiк салықтар түсетiнiн байқаймыз. Жалпы мемлекеттiк салықтардың
салықтық төлемдерi құрамындағы үлес жылдан жылға өсiп отырғанын көремiз.
Соңғы 1-2 жыл iшiнде жалпы мемлекеттiк салықтар iшiнде аса жоғары
қарқынмен жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының өсуi байқалады. Әсiресе
кәсiпкерлiктен алынатын табысы бар жеке тұлғалардың табыс салығы жедел
өсуде. Бұл әрине елiмiзде кәсiпкерлiктiң түрлерiнiң дамуының мемлекеттiк
және салық қызметi органдарының белгiлi бiр еңбек нәтижесiнiң айғағы.
Салықтардың, оларды төлеушiлердiң, салықтарды алу әдiстерiнiң, салық
жеңiлдiктерiнiң жиынтығының болатындығынан салық жүйелерiнiң әжептеур
күрделi үлгiлерi болуы мүмкiн.
Барлық өркениеттi елдерде салықтардың бүкiл жиынтығы әртүрлі қағидаттар
бойынша былайша жiктеледi:
• салық салу объектiлерi бойынша;
• салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билiк жасайтын органға
қарай;
• пайдалану тәртiбi бойынша;
• объектiнiң экономикалық белгiсi бойынша.
Салықтарды салу объектiсi бойынша, олар тiке және жанама салықтар болып
бөлiнедi.
Тiкелей салықтар – салық төлеушiнiң кiрiсi мен мүлкiнен тiкелей
төленген салықтар. Олар өз кезегiнде нақты және жеке салықтарға жiктеледi.
Нақты салықтар салық төлеушiлердiң мүлкiнiң (меншiгiнiң) кейбiр түрлерiне
(үй, жер, кәсiп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар
– бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкiне салынатын
салықтар. Нақты салықтардын айырмашылығы – жеке салық салу әрбiр салық
төлеушiнiң жек табысы мен мүлкiн де, оның қаржы жағдайын да ескередi.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрiнде белгiленген салық
төлеушiнiң кiрiстерi мен мүлкiне тiкелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетiн түсiмдер де
(кеден баждары түрiндегi, экспортқа немес импортқа салынатын салық
түрiндегi кеден кiрiстерi, iшкi рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.
Салықты алатын және оған билiк жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттiк) және жергiлiктi салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртiбiне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар тиiстi деңгейлердегi бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттiк қажеттiлiктердi қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегiдей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектiнiң экономикалық белгiлерi бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушiнiң салық салынатын кез келген объектiден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуi тұтыну кезiнде төленетiн шығынға салынатын салықтар.
Салық есебiнiң екi әдiсi қолданылады:
42. кассалық
43. есептеу әдiсi.
Кассалық әдiске сәйкес табыстар мен шегерiмдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлiктi жөнелту мен кiрiстiру және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетiнен бастап есепке алынады.
Есептеу әдiсi бойынша табыстар мен шегерiмдер ақы төлеудiң
уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткiзу және
кiрiске алу мақсатымен тиеп жiберу мезетiнен бастап есепке алынады. Бұл
әдiс салық службалары үшiн қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық
төлеушiлерi қолдануға қабылдаған. Төлеушiлер үшiн оның кемшiлiгi – салық
төлемдерi жеткiзiлiм тiптi төленбеген жағдайда да аударылуы тиiс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Салық жүйесi келесiдегiдей экономикалық көрсеткiштермен сипатталады:
44. Салықтық ауыртпашылық (бiздiң елiмiзде 48-50 пайыз, ал дамыған шет
елдерде 45 пайыз)
45. lшкi және сыртқы саудадан түсетiн салықтық табыстар қатынасы.
46. Тiкелей және жанама салық салу қатынасы.
Салық ауыртпашылығы дегенiмiз қоғамдағы салықтардың рөлiн сипаттайтын
және салықтық алымдар сомасының жиынтық ұлттық өнiмге қатынасын көрсететiн
көрсеткiштер болып табылады немесе басқаша айтқанда, салық ауырпашылығы –
бюджеттiк механизм есебiнен қайта бөлiнетiн өндiрiлген қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгi болып табылады. [30, 31 б.].
Көптеген дамыған шет мемлекеттерде тiкелей салық салу кеңiнен
қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының, салық аппараттарының қайта
жаңарып жетiлiп отырылуы талап етедi. Ал, дамушы мемлекеттерде жанама салық
салу формасы кеңiнен қолданылады. Себебi ол салық заңдылықтарының және
салық аппаратының өзгеруiн талап етпейдi.
Салық салу обьектiсiн бағалау дәрежесiне қарай салықтар нақтылы және
дербес салық болып жiктеледi.
Нақтылы салықтар – салық төлеушiнi салық салу обьектiсiнен алынатын
табысының мөлшерiне байланысты емес, яғни салық төлеушiнiң мүлкiнiң сыртқы
белгiсiне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлiк салығы, көлiк салығы
жатады.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң салық төлейтiн обьектiсiнен алынатын
табыстың мөлшерiне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады.
Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күннiн анықтау
мүмкiн емес.Бiр нәрсе күмән келтiрмейдi – салықтардың прототипi
адамзат қоғамымен басқарудың ең алғашқы формаларымен пайда
болған.
Осыдан келiп, мынаны айтуға болады, салықтардың алғашқы пайда
болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың
қанағаттандырылуының ұжымдық тұтынуы болады.
Байлар өздерiн байыту үшiн кедейлерден түрлі салықтарды
жинағанын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ уақыт бойы әрекет
еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде түсiндi.
Салықтар қоғамдық өнiмнiң бiр бөлiгiн мiндеттi төлемдер
ретiнде мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағының негiзгi қайнар көзi
ретiнде құрылуы ертеден келе жатқан дәстүрдiң бiрi. Және
бұл дәстүр нарық экономикасы жағдайында, нарықтық емес экономика
жағдайында да әрекет етедi. Сондықтан, салықтар мен салық салу
адамзат цивилизациясының айырмас бiр бөлiгi ретiнде
қарауға болады. [10,23 б.].
Дүниежүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, бүкiл
өркениеттi мемлекеттердегi салықтық реттеу несие - қаржылық
реттеумен бiрiгiп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы
жүргізудiң аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарықтық
қатынастардың қалыптасуына әсерiн тигiзiп, мемлекеттiк
экономикаға тигiзетiн әсерiн реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандыруын және әлеуметтiк
теңдiктi қамтамасыз ететiн маңызды элементтерi болып келедi.
[24, 56 б.].
Қазiргi кездегi жағдайларға салықтардың мәнi мен ролi
мемлекеттiк органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету
шекарасынан шығып отыр.
Бюджет жүйесiн реформалау қажеттiлiгi Қазақстанның эволюциялық
дамуының сапалық жаңа деңгейге жетуiнiң көрiнiсi. Республикалық
халықаралық аренаға шығу үшiн қазiргi кезеңде, ең алдымен заңдылық
базасын тиiстi әлемдiк үлгiлерге келтiрудi талап етедi. [29, 15 б.].
Мемлекеттiң орталықтандырылған ақшалай қаражатының қорын жасау
және пайдаланумен бапйланысты бюджеттiң қызметi айрықша экономикалық
формалар – бюджеттiң кiрiстер мен шығыстары арқылы атқарылады. Осы
екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы
қоғамдық мiндеттерi бар. Кiрiстер мемлекеттi қажеттi қаражатпен
қамтамасыз етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiсiнше
жалпы мемлекеттiк қажеттерге бөледi.
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын қызметтерi
Салықтардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң
сомасы ''Бюджет жүйесi туралы'' Заң мен тиiстi жылға арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгiленген тәртiппен тиiстi бюджеттердiң кiрiсiне
түседi.
Салық жүйесi - белгiленген тәртiппен жиналатын салықтар алымдар және
тағы да басқа төлемдердiң жиынтығы болып табылады. Сонымен қатар кез келген
мемлекеттiң салық жүйесiн қалыптастыруға негiз болатын келесiдей мiндеттi
элементтерi бар:
1.Салық органдарының жүйесiнiң болуы.
2.Салық заңдылықтарының жүйесi және принциптер жүйесi.
3.Салық саясатының принциптерi.
4.Салықтардың бюджеттер бойынша бөлiну тәртiбi.
5.Салықтық бақылаудың формалары мен әдiстерi.
6.Салықтық өндiрiстiң шарттары мен тәртiптерi.
7.Халықаралық екi рет салық салуды шешу проблемаларының нақты қадамдары.
Салық қызметi Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк салық комитетiнен және
облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы мемлекетiк
салық басқармалары мен бөлiмдерiнен тұрады.
Барлық деңгейдегi салық қызметi органдары заңды тұлғалар болып
табылады, олар республикалық бюджет есебiнен қаржыландырылады. Салық
қызметi органдары орталық және жергiлiктi атқарушы өкiмет органдарымен,
құқық қорғау, қаржы және басқа мемлекеттiк бақылаушы органдарымен өзара
қарым-қатынас жасап отырады, бiрлескен бақылау шараларын қолданады, заңға
сәйкес өзара ақпарат алмасады. Мемлекеттiк өкiмет органдары Қазақстан
Республикасының салық заңдары мен республикалық және жергiлiктi бюджеттерге
басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына бақылау жасау жөнiндегi
мiндеттердi атқаруында, салық бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық
қызметi органдарына жәрдемдесiп отыруға мiндеттi.
Салық қызметiнiң негiзгi мiндеттерi мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қымтамасыз ету,оның тиiмдiлiгiн зерделеу:
- заңдардың, салық салу мәселелерi жөнiнде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобалары әзiрлеуге қатысу:
- салық төлеушiлерге олардың құқықтары мен мiндеттерi түсiндiру, салық
заңдары мен салық салу жөнiндегi нормативтi актiлердегi өзгерiстер туралы
салық төлеушiлерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық қызметi органдарының негiзгi мiндеттерi:
47. салық төлеушiлердiң құқықтары мен мемлекет мүдделерiн сақтау және
қорғау, салықтың дұрыс есептелiп,толығымен, уақтылы төленуiне бақылау
жасау;
48. салық төлеушiлер мен салық салынатын объектiлердiң, есебiн уақтылы алу;
49. салықты есептеу мен төлеуге байланысты декларацияның және басқа
құжаттардың нысандарын әзiрлеу;
50. салық тәртiбiн бұзушыларға, салықты уақтылы төлемеушiлерге, салықты
дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға
заңға сәйкес шаралар қолдану;
51. салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды салық
полициясының бөлiмшелерiмен бiрiгiп iздестiрудi жүзеге асыру;
52. мәлiметтер құпиясын сақтау.
Салық қызметi органдарының мынадай құқықтары бар:
53. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртiп пен шарттар негiзiнде
заңды және жеке тұлғалардан барлық ақша құжаттарын, бухгалтерлiк
кiтаптарын, есептерiн сметаларын, қолда бар ақшалай қаражатын, бағалы
қағаздарын және басқа да құндылықтарын, есеп айырмаларын, декларация мен
бюджетке салық пен төлемдердi есептеу мен төлеуге байланысты құжаттарын
тексеруге;
54. ұйымдардың лауазыды адамдарынан салық жөнiнде тексерулер барысында
пайда болатын мәселелер жөнiнде анықтамалар ауызша және жазбаша
түсiнiктеме алуға
55. салық полициясы бөлiмшелерiмен бiрлесе отырып салық тергеулерiн
жүргізуге;
56. өз өкiлеттiгiн жүргізген кезде қолданылып жүрген заңға сәйкес, ұйымдар
мен азаматтардың табыс түсiру үшiн немесе тұрған жерiне қарамастан,салық
салынатын объектiлердi ұстауға байланысты пайдаланылатын кез келген
өндiрiстiк, қойма, сауда және басқа да үй-жайларынтексеруге құқы бар.
Ұйымдардың басшылары мен азаматтар салық қызметi органдарының лауазымды
адамдарын аталған үй-жайлардытексеруге жiберуден бас тартқан салық
инспекциялары мұндай субъектiлердiң салық салынатын табысын олардың табыс
алып отырғанын дәлелдейтiн құжаттар негiзiнде анықтауға құқы бар;
57. салық заңдарын бұзған ұйымдарға, лауазымды адамдарға және азаматтарға
заңға сәйкес айыппұл салуға;
58. салық айыппұл және өсiм белгiленген мерзiмде төленбеген кезде, салық
төлеушiлердiң жылжамылы және жылжымайтын мүлiктiң, ақша-валюта
қаражатының тiзiмдемесiн жасауға;
59. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi мен оның бөлiмшелерiнде заңдармен
белгiленген қорларға аударымдар жасаудан кейiн қалған пайданы бюджетке
толық және уақтылы түсу мәселесi бойынша тексерулер жүргізуге;
60. қызмет бабындағы мақсатта басқа заңды тұлғалардан, банкттерден биржалар
мен азаматтардан тексерiлетiн ұйымдар мен азаматтардың кәсiпкерлiк
қызметi, операциялары және шоттардағы ақша қаражатының жай-күйi туралы
мәлiметтердi алуға.
61. Салық қызметiнiң қызметкерлерi өздерiнiң мiндеттетiн атқару барысында
оларды заң қорғайды және республикалық бюджет қаржы есебiн мiндеттi түрде
жеке сақтандыруға тиiс.
Салық төлеушiлер өз тарапынан мынадай мiндеттердi атқарулары тиiс:
62. уақтылы салық инспекциясына тiркеп, тiркеу номерiн алуға,
63. мемлекеттiк салық комитетiнiң актiлерiне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
64. белгiленген мерзiмде салық декларациясын тапсыру;
65. атқарылған жұмыс немесе көрсетiлген қызмет үшiн төлемдi жүзеге асыратын
салық төлеушi салық қызметiнiң талабы бойынша атқарушыға төленген сомалар
туралы ақпарат беруге;
66. салық заңдарын, салық төлеу тәртiбiн, салық төлеу мерзiмiн қатаң
сақтауға.
Салық төлеушiлердiң құқығы:
67. салық жөнiндегi жеңiлдiктерге деген құқығын тастайтын құжаттарды табыс
етуге;
68. жүргізiлген тексерулер актiлерiмен танысуға;
69. салық органдарына салықтарды есептеу мен төлеу және жүргізу мен тексеру
актiлер жөнiндегi түсiндiрмелердi ұсынуға;
70. заңға сәйкес тәртiппен салық органдарының шешiмдерiне шағымдануға;
71. салық салуға қатыссыз деп саналатын ақпарат пен құжаттарды тапсырмауға
құқы бар.
Салық жүйесi оның қызмет ету механизмi белгiлi бiр принциптерге сәйкес
қызмет етуi керек. Сонда ғана салық жүйесi өз қызметiн жан-жақты және
тиiмдi түрде iске асыра алады. Дүниежүзiлiк тәжiрибеде қолданылып келе
жатқан бiрнеше принциптер бар. Олар мыналар:қарапайымдылық, әдiлеттiк,
салыстыру принциптерi.
Қарапайымдылық принципi. Бюджеттiң кiрiс көзiн құраудағы, салықтар мен
төлемдердiң тиiмдi түсуiнiң ең басты кепiлi болап саналады.
Салық жүйесi қарапайым да айқын болуы керек, салық төлеушiлнрдiң
түсiнуiне жеңiл болуы керек. Бұл үшiн мынадайшаралар қолдануы тиiс:
- салықтардың түрлерi аса көп болмай, нақта да дәлелдi болуы керек;
• белгiлi бiр салықтың түрiне бiрiңғай салық ставкасын белгiлеу қажет;
• салық салу объектiсiн, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау
әдiсi мейлiнше жеңiл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсiнiктi болғаны
дұрыс;
• салық жеңiлдiктерi не үшiн берiледi, оған қандай негiздер бар екенiн
дәлелдi болуы керек.Салық жеңiлдiктерiнiң мейлiнше азайғаны қажет;
• салық төлеуде, салықты табыс көзiнен, яғни төлем жүргізiлген көзден
төлеген ықтимал.
Әділеттiк принципi. Салық жүйесiнде әдiлеттiк принципi тiкелей және
көлденең екi бағытта сақталуы тиiс.
Тiкелей әдiлеттiлiк принципi дегенiмiз, салық ставкасы салық мөлшерi,
төлеушiнiң табысына тiкелей байланысты болып, соның негiзiнде белгiленуi
қажеттiгiн қарастырады.
Салық ставкаларының шегi аса жоғары болғаны жөн, себебi мұндай жағдайда
салық төлеушiнiң табыс табуға ынтасы төмендеп, табыс азайуы мүмкiн, ал
бұдан салық та сөзсiз азаяды.
Көлденең әдiлеттiлiк принципi дегенiмiз, тиiстi жағдайда бiрiңғай салық
төлеушiге бiрдей талап, бiрдей шарт қойылу керектiгiн қарастырады. Салық
төлеушiлер белгiлi бiр табыс немесе қызмет түрiнен, мүлкiнен бiрдей
ставкамен салық түсуi тиiс.
Салыстыру принципi. Бұл принцип бойынша, салық ставкаларын бекiткен
кезде ол ставкалар мөлшерi басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен
салыстырып, солардың деңгейiнде белгiленуi тиiмдi. Себебi шектен тыс жоғары
ставкалар өндiрiстi дамытуға емес, керiсiнше оны тоқтадуға әсер етедi,
шетелдiк инвесторлардың ынтасын төмендетiп, оларды республика экономикасына
қаржыларын салуына кедергi болуы мүмкiн. Ал салық ставкаларының басқа
елдерде қолданып жүрген ставкалардан едәуiртөмен болуы алдымен мемлекет
бюджетiнiң кiрiс көзiнiң құралуына терiс ықпал жасауы ықтимал.
Қорыта айтқанда: салық төлеушi салықты мiндеттi түрде табыс мөлшерiне
қарай төлеуi тиiс.
• салық төлеу мерзiмi, әдiсi, салық мөлшерi салық төлеушiге айқын да,
дәлелдi болуы керек;
• салық төлеу мерзiмi, салықты есептеу әдiсi, төлеу тәртiбi салық төлеушiге
барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.
Салық алудың үш түрлі тәсiлi бар: кадастрлiк, салық төлеушiнiң
декларациясы бойынша, табыс табу көзiнен.
Кадастрлiк тәсiл бойынша салық салу объектiсiн тiркеу арқылы, одан
түсетiн табыстың нақты мөлшерiне байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы,
мүлiк салығы.
Декларация бойынша салық, салық төлеушiнiң дкеларацияда көрсетiлген
табыс көлемiне байланысты және онда көрсетiлген шегерiстер мен
жеңiлдiктердi ескере отырып анықталады.
Үшiншi тәсiл, яғни табыс көзi бойынша салық, салық төлеушi қызмет ететiн
жұмыс орындағы бухгалтерия қызметкерлерiнiң есептеуiмен анықталып төленедi.
Бұл үш тәсiл де, салық механизмi құрамына енедi.
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi
Салық салу механизiмi кез-келген экономикалық жүйенiң күрделi
бөлiгiнiң бiрi болып табылады. Салық салу мемлекеттiк реттеудiң маңызды
тәсiлi ретiнде орын алып, оның әрекет етуiнiң тиiмдiлiгiн әлеуметтiк және
экономикалық саясатының жетiстiктерiне әкеледi.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерiн,
яғни салық түрлерiнiң нақты аттарын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртiбi
мен әдiстерiн, iс-қимылының тәсiлдерiн қамтитын салық механизмiн құруға
және оның жұмыс iстеуiне саяды. Салық механизмiнде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады (сурет 2).
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық саясатының негiзгi бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және оның тиiмдi
қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру болып
табылады.
Салық жүйесi - өзiнiң құрамы жағынан бiрнеше компоненттерден тұратын
күрделi модель.
Салық жүйесi компоненттерiнiң құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы
қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмi, яғни салық салу әдiстерi
мен жолдары, нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар; салық салуды және салық
қызмет органдары. Салық салудың әдiстерi мен жолдары, нұсқаулар мен
әдiстемелiк құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негiзгi
принциптерi және т.б.салық механизмiне жатады. Салық жүйесiнiң жақсы да
тиiмдi қызмет iстеуiне салық салу механизмiнiң тигiзер ықпалы өте зор.
Салық салу Салықтар түрлерiнiң Салықты
болжамдау
қағидаттары жиынтығы мен
жоспарлау
Салық Салық құқығы мен
элементтерi заңдылығы
Салық
механизмi
Ақпараттық Салықтарды
қамтамасыз ету
басқару жүйесi
Салықтарды Салықтық Салықтардың
алудың әдiстерi бақылау есеп құралдары
Сурет 1 Салық механизмiнiң элементтерi
Ендi осы салық жүйесiнiң құрамы мен салық салу механизмiне кеңiрек
тоқталайық.
Қандайда бiр механизмнiң құрамында бiрнеше тетiктер және элементтер
болады. Салық салу механизмiнде сол сияқты белгiлi бiр салық элементтерiнен
құрылады.
Салық салу элементтерi мыналар:
Субъект, объект, салық көзi, салық ставкасы, салық өлшем бiрлiгi, салық
оклады, салық жеңiлдiктерi, салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi, салық
төлеушiнiң және салық қызметi органдарының құқы мен мiндеттерi, салықтың
төленуiн бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Ендi осы әрбiр элементке қысқаша түсiнiк берейiк.
Салық субъектi (салық төлеушi) дегенiмiз –заң бойынша салық төлеу мiндетi
жүтелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық ставкасы немесе өлшем бiрлiгiмен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгiленедi.
Тұрақты ставкалар салық объектiсiнен түсетiн табыстың мөлшерiне
байланыссыз, өлшем бiрлiгiне тұрақты сома белгiленедi.
Проценттiк ставкалар үш түрге бөлiнедi: үдемелi немесе прогрессивтi;
регрессивтi және пропорционалды.
Үдемелi немесе прогрессивтiк ставкалар салық салынатын табыстың өсуiне
сәйкес ұдайы үдеп, өсiп отырады.
Регрессивтi ставкалар, керiсiнше, салық салынатын табыстың төмендеуiне
сәйкес азайып отырады.
Пропорционалды ставкалар салық салу объектiсiнiң мөлшерiне байланыссыз,
тұрақты бiр процентпен тағайындалады.
Салық оклады - салық төлеушiнiң белгiлi бiр салық объектiсiнен төлейтiн
салық сомасы.
Салық төлеушiлер дегенiмiз - заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзiмiн ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзiмi – салық төленетiн уақыт.
Салық төлеу тәртiбi – белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiнде белгiлi бiр
дәйектiлiктi белгiлейдi.
Салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқығы мен мiндеттерi
салық заңдары арқылы белгiленедi және реттеледi.
Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:
Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтiн Қазақстан
Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы Салық және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы, (Алматы 24-сәуiр 1995ж);
Қазақстан Республикасының Президентi мен Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң актiлерi, Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк салық комитетiнiң
нормативтi актiлерi.
Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелердi
енгiзуге тыйым салынған.
2 ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСlНlҢ ҚАЗlРГl ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеушi қызметiне кеңiнен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтiн жақтарын
байқауымызға болады. Салықтардың реттеушiлiк ролi негiзiнен мынандай
шарттарға жауап беруi қажет: мемлекеттiк бюджетке түсетiн кiрiс мөлшерiнiң
белгiлi бiр деңгейiн ұстап отыру және кәсiпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауырпалығын реттестiру.
Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетiмiздiң негiзгi байлық көзi шикiзатты, соның iшiнде ең бiрiншiден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесiнiң алдында
тұрған маңызды мәселелердiң бiрi шикiзатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады.
Көптеген елдерде кiшi кәсiпорындарға, олардық iс-қимылын ынталандыруға
бағытталған салықтық жеңiлдiктер қарастырылады.
Қазақстан ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрiстiң және өңдейтiн, халық
тұтынатын тауарлар шығаратын, құрылыс жөндейтiн кiшi кәсiпорындары үшiн
алғашқы екi жыл бойында бұл салықты белгiленген салық нарқын 30 %
мөлшерiнде төлеу көзделген.
Қазақстанның салық жүйесiнде орын алып отырған әлеуметтiк салық
компания қожайындарының өз қызметкерлерiнiң жалақы мөлшерiн көбейтуiн
ынталандыру тұрмақ, керiсiнше бұл салықтан қалай құтылуды ойлап, бастарын
қатыруға итермелеп отыр. Мәселе тек әлеуметтiк салық ставкасынық
жоғарылығында ғана болып отырған жоқ, сонымен қатар бұл салық салынатын
базада да болып отыр.
Дамыған мемлекеттердегi әлеуметтiк салықтық ставкасы 4-12 пайыз
аралығында болып, оны тек компаниялардық өздерi емес, жалақы алушылармен
бөлiсiп төлейдi. Қазақстанның жалақы алушы азаматтары әлеуметтiк салықтық
ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеушi компанияларға үлкен ауыртпалық
жүктелiп отыр. Себебi жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда
компаниялар пайдасының 40-70 пайызын құрайды, ал осы уақытқа дейiн
әлеуметтiк салық 26 пайызды құраған болса, кәсiпорындар өз пайдаларынық 18
пайызына дейiнгi мөлшерiн мемлекетке әлеуметтiк салық түрiнде төлеуге
мәжбүр болады екен. Бұған 30 пайыздық заңды тұлғаларға салынатын табыс
салығын қосатын болсақ, компанияларға жүктелетiн салық ауыртпалығының
жоғары екенiн көруге болады. Қазiргi таңда Республика Президентiнiң
басшылығымен әлеуметтiк салық ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға дейiн
төмендетiлдi. Сонымен әлеуметтiк салық бойынша аталған өзгерiстердiң
нәтижесiнде мемлекетке, компанияларға, әсiресе елiмiздiң азаматтарына келер
пайда айтарлықтай болып отыр.
Осындай объективтi және субъективтi жақтарды ескере отырып, келесi
ұсыныстарды қозғауға болады.
Бiрiншiден, жеке тұлғаларға қолданылатын шегерiмнiң мөлшерiн өзгерту
және оны тек табысы төменгiлерге ғана қолдану.
Екiншiден, табыс салығынан ең төменгi жалақы алушыларды босату.
Қазiргi уақытта жоғары дамыған елдердiң өзi ұлттық валютаға
саудагерлiп шабуыл, байып жүйесi жағдайларының нашарлауы, инвестициялық
белсендiлiктiң төмендеуi, экономикалық өсу қарқынынық баяулауы секiлдi бiр
ғана сценариймен дамыған экономикалық дағдарысының әсерiнде қалып отыр.
Бүгiнгi таңда қалыптасқан әлемдiк тауар, қор және қаржы рыногындағы
құбылмалы жағдай Қазақстан Республикасының экономикалық секторына, ел
бюджетiнiң салықтық және салықтық емес түсiмдермен толуына елеулi дәрежеде
ықпал етуде.
Салық саясатын нысаналы түрде жүргізу инфляция мен мемлекет
бюджетiнiң тапшылығын болдырмау мақсатын көздейдi. Дүние жүзi
тәжiрибесiнде, мұндай iс-әрекет дағдарыс жылдары бiр шама орын алатын едi.
Дегенмен, бұл жерде бiр жағдай шет қалып отыр: шет елдердегi жалпы
экономикалық дағдарысымен салыстырғанда айтарлықтай ерекшелiктерi бар.
Сонда бiздiң дағдарысымыздық басты себебi, экономикалық тапшылықтан туып
отыр.
Экономикалық, әлеуметтiк және басқа да мәселелердi шешу үшiн қажеттi
қаржы көлемiмен мемлекеттiк толық қамтамасыз ету барлық кезенсiз, бар
халықтың басты мәселесi болып келдi.
Салықтық түсiмдердi көбейту мәселелрi атап айтқанда, салықтық
әкiмшiлiк жүргізу iсiн жетiлдiру болып табылады. Салықтар мен бюджетке
түсетiн төлемдердi жинау жұмысын ұтымды ұйымдастырмай, барлық фискалдық
органдар бiрлесiп, қызмет етпей мемлекеттiк қазынаны жүйелi түрде толтырып
отыруға қол жеткiзу қиын екенi белгiлi.
2006 жылы облыс әлеуметтiк-экономикалық даму барысында айтарлықтай
қол жеткiзiп отыр. Салық жинау болжаманың орындалмай қалған айлары болған
емес. Облыстық аумағында 2005 жылы салықтар мен басқа да мiндеттi
төлемдердiң болжамы 129,2 пайызға орындалған. Жоспарда болжанған 2145,1
млн. теңгенiң орнына 27271,9 млн. теңге қаржы түстi, яғни көзделгендегiден
бюджетке 5045,2 млн. теңге артық қосылды. Жалпы 2001 жылмен салыстырғанда
1,5 есе артық түсiм қамтамасыз етiледi.
Осы жиналған соманың 14431,2 млн. теңгесi немесе 52,9 пайызы республика
бюджетiне аударылды. Сонымен қатар республикадан облыс бюджетiне 7901,9
млн. теңге субвенция алынды. Облыс бойынша Шымкент қаласы ғана субвенция
алмайды, қалған аудандар мен қалалар бюджетiне субвенция бөлiнедi.
Жергiлiктi бюджеттiң кiрiс бөлiгi 2006 ж. 12840,5 млн. теңгемен толығып
2005 жылмен салыстырғанда 4841,9 млн. теңгеге өсуi қамтылды.
2005 жылы жергiлiктi бюжет шығындарының жалпы табыс көлемiндегi үлесi
39.9 % құраған Мұнда жергiлiктi бюджет табысының 68.0 пайызы жалпы
мемлекеттiк салықтық төлемдерден құралып, жергiлiктi бюджетке бекiтiлген
салықтар мен алымдардың үлесi 30,0 пайызды құрайды. 2005 жылы республика
бойынша облыстық бюжетке субвенциялардың үлесi жоғарылауда, 24,2 пайызды
құраған. Сонымен республикада қазiргi уақытта табыстарды республикалық
бюджеттке орталықтандырудың дәрежесi артуда. Ал бұл өз кезегiнде Оңтүстiк
Қазақстан облысының бюджетiне әсерiн тигiздi.
Бюджет аралық трансферттердiң бiрнеше түрлерi бар:
• Мемлекеттiк салықтар үлесi;
• Субвенция және дотация.
Субвенция мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыты болып табылатын, шығындар
баптарын қаржыландыруға арналған.
Реттеушi салықтар мен дотациялар негiзгi екi бағытқа арналған: көлденең
және тiгiнен теңестiру.
Тiгiнен теңестiру жергiлiктi бюджеттердiң шығын мiндеттемелерi және өз
көздерiнен түскен шығын көлемi арасында: үкiмет салықтық табыстары орта
шамадан жоғары жергiлiктi бюджеттерге трансферттердi қысқартады.
Көптген Еуропа елдерiнiң әлсiз жерлерi бюджет аралық тарнсферттердiң
жылдық мемлекеттiк бюджеттiң өз бетiнше шешеiмдерiне тәуелдiлiгi.
Трансферттердi қысқарту шешiмi немесе мемлекеттiң бюджеттiк және саяси
ықластырна қызмет ету үлесiне қайта бөлу ешандайда алдын ала қолдасусыз
қабылданады.
Жергiлiктi басқару институттары әлеуметтiк дамудың проблемаларын тез және
сапалы шешу үшiн, аймақтың мақсатты дамуы, тұтас мемлекеттiк құрылыс үшiн
қажеттi. Маңыздылығы жоғары мiндеттердiң бiрi- қазақстанның барлық
территориясында жергiлiктi басқару оргагдарын құру.
Осы аталған шаралардың барлығы жүзеге асырылаған жағдайда ғана, барлық
мемлекеттiк организмге ықпал ететiн, жергiлiктi билiк органдарын және
аймақтық органдардың өзараа теңестiрiлген бақылау жүйесiн құруға болады.
Сурет 2-3 көретiнiмiздей республикалық бюджеттен соңғы жетi жыл
iшiндегi субвенция түрiндегi трансферттер жалпы сомасында 18556,4 млн
теңгеге арқан немесе инфляция, есеп көрсеткiштерiнiң өзгерiсi сияқты
факторлардың әсерi нәтижесiнде 33,9 % артқан.
Оңтүстiк Қазақстан облыстық бюджетiнiң кiрiстерiнiң 1999-2005 ж.ж.
аралығындағы серпiнi (млн теңге)
Оңтүстiк Қазақстан облыстық бюджетiнiң шығыстарының 1999-2005 ж.ж.
аралығындағы серпiнi (млн теңге)
Жергiлiктi жеке басқарудың жалпыға тән белгiсi және өзiнiң жеке қаржылық
жекелiгiнiң өлшемi, ол, жергiлiктi бюджеттiң өзiндiк табысы. Өзiндiк
табысты жергiлiктi билiк органдарының өз еркiнше қабылғаған шешiмдерiнiң
қабылдау нәтижесiнде алынған, қаржылық құрал деп анықтасақ балар едi.
Бюджет төлемдерi бойынша қарыздар 1.01.2005 жылы контингент бойынша –
1872,9 млн теңгенi; облыстың бюджет бойынша – 734,2 млн теңгенi; қалалық
бюджет бойынша – 329,3 млн теңгенi құрады.
Бюджетке төлемдер бойынша қарыздар 2006ж. қаңтар айының 1-шi жұлдызымен
(2967607,2 мың теңге) салыстырғанда, 63 % немесе 1094622,1 мың теңгеге
төмендедi. 2005 жылдың 12 ай iшiнде 2357,2 млн теңге сомаға 27 кәсiпорындар
банкрот болып тағайындалды.
Салық комитетi 2006 жылы 740 салық заңын бузушылар 17327,7 мың теңге
әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, оның iшiнде 305 қауылы бойынша 5555,0
мың теңгеге түстi. 152 тiркiлмеген жеке тұлғалар 1108,0 мың теңге сомаға
әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, оның iшiнде 15 қаулы бойынша 73 мың
теңге бюджетке түстi.
Жыл басынан бастап салық комитетi 1895 тексеру өткiздi, оның iшiнде 710
деректi, 211 қарсы, 779 тақырыптық, 197 рейдтiк тексеру. Экономика және
бақылау жұмыстарының қорытындысы бойынша 965841,6 мың теңге толың
есептелдi, оның iшiнде 574586,4 мың теңге немесе 59,4% өндiрiлдi. 2006 жылы
2005ж. 12 айымен салыстырғанда толық есептеу сомаларын өндiрудiң: заңды
тұлғалардың табыс салығынан 1511 мың теңге, акциздерден 303 мың теңге,
заңды тұлғалардың мүлiк салығынан 1591 мың теңге, табыс көздерiнен
ұсталынатын жеке тұлғалардың табыс салығынан 1495 мың теңге, кәсiпкерлiк
қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың табыс салығынан 881 мың теңге
артықтығы байқалды.
Кесте 2
Оңтүстiк Қазақстан облысындағы салық органдарының 1998- 2005 ж.ж.
аралығында салықтық бақылау жүргізуiнiң нәтижелерi
Көрсеткiштер 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005
Салық органдарында 1471 1995 2348 2552 2710 2887 2797
тiркеуге алынған
заңды тұлғалардың
саны
Құжатқа сәйкес 975 1688 1571 1326 843 736 719
тексерiлгендерi,
мың
Тексеру нәтижесiнде643 1478 1051 689 441 422 398
анықталған тәртiп
бұзушылықтар, мың
Тәртiп 65,9 87,6 66,9 52,0 52,3 57,3 55,4
бұзушылықтары
анықталған заңды
тұлғалардың үлес
салмағы,%
2006 жылдың қаңтар айының 1-iне дейiн салық комитетiнiң
тiркеуiнде 12158 салық төлеушi тұр, оның iшiнде 6431 заңды тұлғалар, 5727
жеке тұлғалар.
Кесте 3
Салық түсiмдерiнiң серпiндiлiгi
Көрсеткiштер 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005
Барлығы түскен сома,4,9 39,1 158,1 343,3 474,7 670,5 599,1
млрд. тенге
Қосымша түскен 0,22 3,4 31,2 51,6 165,1 256,9 225,0
сомалар, млрд. тенге
Барлығы түскен сома 4,5 8,7 19,7 15,0 34,8 38,3 37,6
мен қосымша түскен
сомалардың ара
қатынасы, %
Салық заңдылықтарын бұзудың серпiндiлiгi мен салық қызметкерлерiне
салынатын ауыртпалықтың серпiндiлiгi келесi кестеде келтiрiлген (кесте 3).
Талдау көрсетiп отырғандай, бiр қызметкерге шаққандағы тәртiп бұзған
салық төлеушi заңды тұлғалардың саны 2001-2005ж.ж. аралығында 15 - тен 19
дейiн өскен. Бұл салық қызметкерлерi санының жалпы төмендеуiмен байланысты
болып отыр. Сонымен бiрге, осы кезең аралығында салық заңдылықтарын бұзған
заңды тұлғалардың саны төмендеп отыр. Бұл салық қызметкерлерi тарапынан
жүргізiлiп отырған салықтық бақылау жұмыстарының белсендiлiгiнiң артып
отыруына байланысты.
Кесте 4
Салық заңдылықтарын бұзудың және салық қызметкерлерiне салынатын
ауыртпалықтың серпiндiлiгi
Көрсеткiштер 2002 ж. 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж.
% -бен
Салық төлеушi заңды 2710 2887 2797 103
тұлғалардың саны
Салық органдары 150 155 148 95,5
қызметкерлерiнiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz