Салықтан жалтару мәселелерінің қазіргі жағдайын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы
8
1.2. Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары
және түрлері
13
1.3. Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде
16
II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
21
2.1. Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау 21
2.2. Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау 25
2.3. Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік
тәжірибесін талдау
32
III. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
38
3.1. Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары
38
3.2. Кәсіпорындарды салықтық.әкімшілік реттеуді жетілдіру
жолдары
42
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы
8
1.2. Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары
және түрлері
13
1.3. Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде
16
II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
21
2.1. Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау 21
2.2. Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау 25
2.3. Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік
тәжірибесін талдау
32
III. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
38
3.1. Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары
38
3.2. Кәсіпорындарды салықтық.әкімшілік реттеуді жетілдіру
жолдары
42
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6 жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт ішінде экономикамыз, экономикалық қатынастар құрылымы, меншік құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қарым-қатынастар, тіпті халқымыздың салықтық мәдениеті де айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшырады. Бір жағынан, мемлекет салық саясатының мақсаттарын, міндеттерін және функцияларын тереңінен қарастырды, ал екінші жағынан – көптеген экономикалық қатынастар әлі де болса қазіргі салықтық заңнамамен қамтылмай, бір мәселелер өз шешімін таба алмай келеді.
Дегенмен де, біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті сатысында келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің экономикалық-қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз. Кеңес дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық талаптарына сай орната білдік.
Біріншіден, салықтармен және бюджетке міндетті басқа да төлемдермен байланысты барлық сұрақ бір құжатқа біріктіріліп, осы құжатпен реттеледі – бұл салық кодексі.
Екіншіден, салықтық заңнаманың негізгі нормалары нақты анықталған. Бұл қосарланған салық салу мүмкіндігін барынша жоққа шығаруға себеп бола алады.
Алайда, кез-келген жүйе өз кемшіліктеріне ие. Сол секілді, Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесіне тән кемшіліктер де жоқ емес. Бұл ең алдымен, экономикамыздың түрлі салалары мен буындары арасындағы салықтық ауыртпалықты теңестірумен байланысты мәселе болып отыр. Қазіргі кезде салықтардың ең ауыртпалығы сауда мен қызмет көрсету саласындағы кәсіпорындарының мойнына түсіп отыр (мұнда материалдық шығындардың және негізгі құралдарды пайдаланудың үлесі төмен). Осындай жағдай әлеуметтік салаларда да көрініс табады – үлкен көлемдегі коммуналдық шығындар, ғимараттар, жер учаскелері, персонал саны, олардың еңбекақысы дегендей. Сонымен қатар жекелеген салалардың өркендеуін де қамтамасыз ету мәселесі кесе-көлденең тұр – ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік сала.
Салықтық ауыртпалықтың деңгейі – бұл ең басты мәселе. Осы орайда кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді салықтық ауыртпалықтан құтылу мәселелері оларды салықтарды төлеуден жалтаруға мәжбүрлесе, екінші жағынан мемлекетіміздің бюджетінің қаражаттармен толық қамтамасыз етілуін міндет едеп тұтатын салық органдары мұндай салықтық заң бұзушылықтарды болдырмауға және бақылауға, салық төлеушілерге жазалау шараларын қолдануға итермелейді. Экономикамыздың дамуына белгілі бір кедергісін тигізіп отырған осы бір қарама-қайшылықты жою – міне мемлекетіміздің салық саясатында ұстанатын басты бағыты міне осы болуы тиіс деп ойлаймын. Бұл тек біздің қоғамымызда ғана емес, барлық елдерде, тіпті дамыған шет мемлекеттерде де өзекті мәселе болып табылады. Алайда, ол мемлекеттерде мұндай әрекеттердің болмауына заңнамалық тұрғыдан да, кәсіпорындар тарапынан да біраз тәжірибе жинақталған, ал біз осы тәжірибені өз практикамызда қолдана білу керекпіз.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты – салықтық заң бұзушылықтың және салық төлеуден жалтарудың отандық және шет елдік практикадағы мәселелерін қарастыра отырып, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсат жұмыстың мынадай міндеттерін анықтап береді:
- салықтан жалтарудың (жасырынудың) экономикалық-құқықтық негіздерін қарастыру;
- салықтан жалтару жолдары мен себептерін, салықтарды өндіріп алу шараларын талдау; салықтан жалтару мәселелерін шешудің шет елдік тәжірибесін зерттеу;
- салықтан жалтару мәселелерін шешудің тиімді жолдарын қарастыру және іздестіру.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесінің жалпы сипаттамасы, ондағы салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және салықтық әкімшілік шаралары қарастырылатын болады.
Екінші тарауда салықтан жалтару мәселелерінің қазіргі жағдайын талдау жүзеге асырылады. Талдау жұмыстары Жамбыл облысы, Қордай ауданы бойынша Салық комитетінің 2003-2005 жылғы мәліметтері негізінде жүргізілетін болады. Сонымен қатар, мұнда біз салықтан жалтару мәселесімен күресудің шет елдік тәжірибесін де қарастыратын боламыз.
Үшінші тарауда салықтық заң бұзушылықтар мен салық төлеуден жалтаруды болдырмаудың қазіргі кездегі мәселелеріне, кәсіпорындарды (салық төлеушілерді) салықтық-әкімшілік реттеу шараларына көңіл бөлетін боламыз.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Жамбыл облысы, Қордай ауданы Салық комитетінің қаржылық қызметінің нәтижелері қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні ретінде салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдердің бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз етумен байланысты мемлекет пен салық төлеушілер арасында пайда болатын экономикалық қатынастар қарастырылады.
Жұмыс барысында салық теориясы мен практикасына байланысты отандық, шет елдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актелері мен нормалары, Қордай облысы бойынша Салық комитетінің мәліметтері қолданылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6 жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт ішінде экономикамыз, экономикалық қатынастар құрылымы, меншік құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қарым-қатынастар, тіпті халқымыздың салықтық мәдениеті де айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшырады. Бір жағынан, мемлекет салық саясатының мақсаттарын, міндеттерін және функцияларын тереңінен қарастырды, ал екінші жағынан – көптеген экономикалық қатынастар әлі де болса қазіргі салықтық заңнамамен қамтылмай, бір мәселелер өз шешімін таба алмай келеді.
Дегенмен де, біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті сатысында келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің экономикалық-қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз. Кеңес дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық талаптарына сай орната білдік.
Біріншіден, салықтармен және бюджетке міндетті басқа да төлемдермен байланысты барлық сұрақ бір құжатқа біріктіріліп, осы құжатпен реттеледі – бұл салық кодексі.
Екіншіден, салықтық заңнаманың негізгі нормалары нақты анықталған. Бұл қосарланған салық салу мүмкіндігін барынша жоққа шығаруға себеп бола алады.
Алайда, кез-келген жүйе өз кемшіліктеріне ие. Сол секілді, Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесіне тән кемшіліктер де жоқ емес. Бұл ең алдымен, экономикамыздың түрлі салалары мен буындары арасындағы салықтық ауыртпалықты теңестірумен байланысты мәселе болып отыр. Қазіргі кезде салықтардың ең ауыртпалығы сауда мен қызмет көрсету саласындағы кәсіпорындарының мойнына түсіп отыр (мұнда материалдық шығындардың және негізгі құралдарды пайдаланудың үлесі төмен). Осындай жағдай әлеуметтік салаларда да көрініс табады – үлкен көлемдегі коммуналдық шығындар, ғимараттар, жер учаскелері, персонал саны, олардың еңбекақысы дегендей. Сонымен қатар жекелеген салалардың өркендеуін де қамтамасыз ету мәселесі кесе-көлденең тұр – ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік сала.
Салықтық ауыртпалықтың деңгейі – бұл ең басты мәселе. Осы орайда кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді салықтық ауыртпалықтан құтылу мәселелері оларды салықтарды төлеуден жалтаруға мәжбүрлесе, екінші жағынан мемлекетіміздің бюджетінің қаражаттармен толық қамтамасыз етілуін міндет едеп тұтатын салық органдары мұндай салықтық заң бұзушылықтарды болдырмауға және бақылауға, салық төлеушілерге жазалау шараларын қолдануға итермелейді. Экономикамыздың дамуына белгілі бір кедергісін тигізіп отырған осы бір қарама-қайшылықты жою – міне мемлекетіміздің салық саясатында ұстанатын басты бағыты міне осы болуы тиіс деп ойлаймын. Бұл тек біздің қоғамымызда ғана емес, барлық елдерде, тіпті дамыған шет мемлекеттерде де өзекті мәселе болып табылады. Алайда, ол мемлекеттерде мұндай әрекеттердің болмауына заңнамалық тұрғыдан да, кәсіпорындар тарапынан да біраз тәжірибе жинақталған, ал біз осы тәжірибені өз практикамызда қолдана білу керекпіз.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты – салықтық заң бұзушылықтың және салық төлеуден жалтарудың отандық және шет елдік практикадағы мәселелерін қарастыра отырып, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіру болып табылады. Осы мақсат жұмыстың мынадай міндеттерін анықтап береді:
- салықтан жалтарудың (жасырынудың) экономикалық-құқықтық негіздерін қарастыру;
- салықтан жалтару жолдары мен себептерін, салықтарды өндіріп алу шараларын талдау; салықтан жалтару мәселелерін шешудің шет елдік тәжірибесін зерттеу;
- салықтан жалтару мәселелерін шешудің тиімді жолдарын қарастыру және іздестіру.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесінің жалпы сипаттамасы, ондағы салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және салықтық әкімшілік шаралары қарастырылатын болады.
Екінші тарауда салықтан жалтару мәселелерінің қазіргі жағдайын талдау жүзеге асырылады. Талдау жұмыстары Жамбыл облысы, Қордай ауданы бойынша Салық комитетінің 2003-2005 жылғы мәліметтері негізінде жүргізілетін болады. Сонымен қатар, мұнда біз салықтан жалтару мәселесімен күресудің шет елдік тәжірибесін де қарастыратын боламыз.
Үшінші тарауда салықтық заң бұзушылықтар мен салық төлеуден жалтаруды болдырмаудың қазіргі кездегі мәселелеріне, кәсіпорындарды (салық төлеушілерді) салықтық-әкімшілік реттеу шараларына көңіл бөлетін боламыз.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Жамбыл облысы, Қордай ауданы Салық комитетінің қаржылық қызметінің нәтижелері қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні ретінде салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдердің бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз етумен байланысты мемлекет пен салық төлеушілер арасында пайда болатын экономикалық қатынастар қарастырылады.
Жұмыс барысында салық теориясы мен практикасына байланысты отандық, шет елдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актелері мен нормалары, Қордай облысы бойынша Салық комитетінің мәліметтері қолданылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Порохов Е.В., «Теория налоговых обязательств», Алматы – 2001
2. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения. Алматы. 2005 –
3. Мельников В.Д., Ильясов К.К., «Финансы», Алматы -2005
4. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. - Алматы, Познание, 2000 г.
5. Юткина Т.Ф., «Налоги и налогообложение», Москва –2001
6. Аймаков Б. Налоговая система в условиях рыночных отношений, Финансы Казахстана, 1999. №8. – С. 12-14.
7. Налоговый кодекс «О налогах и других обязательных платежах в бюджет»
8. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы. 2004. – 160 с.
9. Баязитова А. Малый бизнес: проблемы развития. // Мысль, Алматы, № 2 1999 г.
10. Баймуратов. У "Национальная экономическая система" - Алматы 2001т.
11. Мельник Д.Ю. «Налоговый менеджмент» – Москва: Финансы и статистика 2002 г.349стр.
12. Вареха Ю.М. "Влияние российской налоговой системы на коэффициент чистой рентабельности продаж и некоторые, важные для экономики следствия"// Менеджмент в России и за рубежом, №4 2006 г.
13. Юткина Т.Ф. "Налоги и налогообложение" - Москва 2000 г.
14. Оспанов М.Т. "Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений" Санкт-Петербург 2001г.
15. Хан Дитгер "Планирование и контроль: концепция контроллинга" - Москва 2000 г
16. Арабкин В. "Сколько весят налоги". Алматы: «Аян-адет» 2000 г. 40с.
17. Русакова И.Г., Кашин В.А. "Налоги и налогообложение" - Москва" Финансы, ЮНИТИ" 2003 г.
18. Сержантов К.А. "Как уменьшить налоги законными способами" - Алматы 1997г.
19. Адырбеков И.А. Стратегическое развитие предпринимательства: теория и практика становления рыночной экономики Казахстана. - Алматы, Казахстан, 2000 г.
20. Аттапханов К.А. Налоговая система как составляющая экономической безопасности Казахстана. //Вестник по налогам и инвестициям, 2003. - №5. – С
21. Худяков А.И., «Теория налогообложения», Алматы – 2002
22. Еспаев С. Рыночные основы и механизмы налогообложения в Казахстане. //Столичное обозрение, 15 января 2001.
23. Ошакбаев Т. «Что является налоговым нарушением», Начнем с понедельника12.05.2002
24. Оспанов М. Наиболее слабым звеном в нашей налоговой системе остается налоговое администрирование. //Вестник по налогам и инвестициям, 2002. - №2
25. Ромлекулов А.С. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета. //Финансы Казахстана, 2000. - №5
26. Арыстанбаева С.С. Проблемы налогового регулирования экономики среднеазиатских республик // Вестник КазГАУ . 2002. - №12.
27. Положение о Налоговом комитете по Кордайскому району Жамбылской области от 01.03. 2004 г.
28. Конституция (Основной закон) Республики Казахстан. Алматы, 1995Указ
29. Отчет Налогового Комитета по Кордайскому району Жамбылской области за 2003-2005 гг.
30. Черник Д.Г. «Налоги и финансовая система зарубежных стран», Москва – 2003
31. Илимжанова З.У. "Управление и прогнозирование налогов"- Алматы 2000 г.
32. Горбунов А.Р." Налоговое планирование и создание компаний за рубежом" - Москва 1999 г.
33. Акуов Т. «Малому бизнесу – малые налоги», 21 век , 4.02.2003 г.
34. Адасбаев Б. «Анализ развития МП в РК» , Аль-Пари , 2004 г.
35. Адамов В. Программа Алматинской Ассоциации предпринимателей 2000.// Налоговые вести, 03.03.2000 г.
36. Бекбасаров А.У. Налогообложение индивидуальных предпринимателей. // Малый и средний бизнес, 17.05.2004.
37. Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса //Азия: Экономика и жизнь, 2003. - №13
38. Ермекбаева Б.Ж. К вопросу совершенствования налоговой системы РК//Вестник КазГАУ, 2002. - №8
39. Асанов Ж. Малому бизнесу мешают многочисленные контролеры.// Налоговые вести, 08.05.2000 г.
40. Лукпанов Ж.О., «Налогообложение предпринимательской деятельности в Республике Казахстан: состояние и перспективы», Алматы – 2004
1. Порохов Е.В., «Теория налоговых обязательств», Алматы – 2001
2. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения. Алматы. 2005 –
3. Мельников В.Д., Ильясов К.К., «Финансы», Алматы -2005
4. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. - Алматы, Познание, 2000 г.
5. Юткина Т.Ф., «Налоги и налогообложение», Москва –2001
6. Аймаков Б. Налоговая система в условиях рыночных отношений, Финансы Казахстана, 1999. №8. – С. 12-14.
7. Налоговый кодекс «О налогах и других обязательных платежах в бюджет»
8. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы. 2004. – 160 с.
9. Баязитова А. Малый бизнес: проблемы развития. // Мысль, Алматы, № 2 1999 г.
10. Баймуратов. У "Национальная экономическая система" - Алматы 2001т.
11. Мельник Д.Ю. «Налоговый менеджмент» – Москва: Финансы и статистика 2002 г.349стр.
12. Вареха Ю.М. "Влияние российской налоговой системы на коэффициент чистой рентабельности продаж и некоторые, важные для экономики следствия"// Менеджмент в России и за рубежом, №4 2006 г.
13. Юткина Т.Ф. "Налоги и налогообложение" - Москва 2000 г.
14. Оспанов М.Т. "Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений" Санкт-Петербург 2001г.
15. Хан Дитгер "Планирование и контроль: концепция контроллинга" - Москва 2000 г
16. Арабкин В. "Сколько весят налоги". Алматы: «Аян-адет» 2000 г. 40с.
17. Русакова И.Г., Кашин В.А. "Налоги и налогообложение" - Москва" Финансы, ЮНИТИ" 2003 г.
18. Сержантов К.А. "Как уменьшить налоги законными способами" - Алматы 1997г.
19. Адырбеков И.А. Стратегическое развитие предпринимательства: теория и практика становления рыночной экономики Казахстана. - Алматы, Казахстан, 2000 г.
20. Аттапханов К.А. Налоговая система как составляющая экономической безопасности Казахстана. //Вестник по налогам и инвестициям, 2003. - №5. – С
21. Худяков А.И., «Теория налогообложения», Алматы – 2002
22. Еспаев С. Рыночные основы и механизмы налогообложения в Казахстане. //Столичное обозрение, 15 января 2001.
23. Ошакбаев Т. «Что является налоговым нарушением», Начнем с понедельника12.05.2002
24. Оспанов М. Наиболее слабым звеном в нашей налоговой системе остается налоговое администрирование. //Вестник по налогам и инвестициям, 2002. - №2
25. Ромлекулов А.С. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета. //Финансы Казахстана, 2000. - №5
26. Арыстанбаева С.С. Проблемы налогового регулирования экономики среднеазиатских республик // Вестник КазГАУ . 2002. - №12.
27. Положение о Налоговом комитете по Кордайскому району Жамбылской области от 01.03. 2004 г.
28. Конституция (Основной закон) Республики Казахстан. Алматы, 1995Указ
29. Отчет Налогового Комитета по Кордайскому району Жамбылской области за 2003-2005 гг.
30. Черник Д.Г. «Налоги и финансовая система зарубежных стран», Москва – 2003
31. Илимжанова З.У. "Управление и прогнозирование налогов"- Алматы 2000 г.
32. Горбунов А.Р." Налоговое планирование и создание компаний за рубежом" - Москва 1999 г.
33. Акуов Т. «Малому бизнесу – малые налоги», 21 век , 4.02.2003 г.
34. Адасбаев Б. «Анализ развития МП в РК» , Аль-Пари , 2004 г.
35. Адамов В. Программа Алматинской Ассоциации предпринимателей 2000.// Налоговые вести, 03.03.2000 г.
36. Бекбасаров А.У. Налогообложение индивидуальных предпринимателей. // Малый и средний бизнес, 17.05.2004.
37. Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса //Азия: Экономика и жизнь, 2003. - №13
38. Ермекбаева Б.Ж. К вопросу совершенствования налоговой системы РК//Вестник КазГАУ, 2002. - №8
39. Асанов Ж. Малому бизнесу мешают многочисленные контролеры.// Налоговые вести, 08.05.2000 г.
40. Лукпанов Ж.О., «Налогообложение предпринимательской деятельности в Республике Казахстан: состояние и перспективы», Алматы – 2004
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1.Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы 8
1.2.Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары
және түрлері 13
1.3.Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде
16
II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 21
2.1.Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау 21
2.2.Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау 25
2.3.Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік
тәжірибесін талдау 32
III.САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 38
3.1.Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары
38
3.2.Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру
жолдары 42
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық
жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6
жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт ішінде экономикамыз, экономикалық
қатынастар құрылымы, меншік құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілер
арасындағы қарым-қатынастар, тіпті халқымыздың салықтық мәдениеті де
айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшырады. Бір жағынан, мемлекет салық
саясатының мақсаттарын, міндеттерін және функцияларын тереңінен қарастырды,
ал екінші жағынан – көптеген экономикалық қатынастар әлі де болса қазіргі
салықтық заңнамамен қамтылмай, бір мәселелер өз шешімін таба алмай келеді.
Дегенмен де, біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті сатысында
келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің экономикалық-
қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз. Кеңес
дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі
салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық
субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық
талаптарына сай орната білдік.
Біріншіден, салықтармен және бюджетке міндетті басқа да төлемдермен
байланысты барлық сұрақ бір құжатқа біріктіріліп, осы құжатпен реттеледі –
бұл салық кодексі.
Екіншіден, салықтық заңнаманың негізгі нормалары нақты анықталған. Бұл
қосарланған салық салу мүмкіндігін барынша жоққа шығаруға себеп бола алады.
Алайда, кез-келген жүйе өз кемшіліктеріне ие. Сол секілді, Қазақстан
Республикасының қазіргі салық жүйесіне тән кемшіліктер де жоқ емес. Бұл ең
алдымен, экономикамыздың түрлі салалары мен буындары арасындағы салықтық
ауыртпалықты теңестірумен байланысты мәселе болып отыр. Қазіргі кезде
салықтардың ең ауыртпалығы сауда мен қызмет көрсету саласындағы
кәсіпорындарының мойнына түсіп отыр (мұнда материалдық шығындардың және
негізгі құралдарды пайдаланудың үлесі төмен). Осындай жағдай әлеуметтік
салаларда да көрініс табады – үлкен көлемдегі коммуналдық шығындар,
ғимараттар, жер учаскелері, персонал саны, олардың еңбекақысы дегендей.
Сонымен қатар жекелеген салалардың өркендеуін де қамтамасыз ету мәселесі
кесе-көлденең тұр – ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік сала.
Салықтық ауыртпалықтың деңгейі – бұл ең басты мәселе. Осы орайда
кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді салықтық ауыртпалықтан құтылу мәселелері
оларды салықтарды төлеуден жалтаруға мәжбүрлесе, екінші жағынан
мемлекетіміздің бюджетінің қаражаттармен толық қамтамасыз етілуін міндет
едеп тұтатын салық органдары мұндай салықтық заң бұзушылықтарды болдырмауға
және бақылауға, салық төлеушілерге жазалау шараларын қолдануға итермелейді.
Экономикамыздың дамуына белгілі бір кедергісін тигізіп отырған осы бір
қарама-қайшылықты жою – міне мемлекетіміздің салық саясатында ұстанатын
басты бағыты міне осы болуы тиіс деп ойлаймын. Бұл тек біздің қоғамымызда
ғана емес, барлық елдерде, тіпті дамыған шет мемлекеттерде де өзекті мәселе
болып табылады. Алайда, ол мемлекеттерде мұндай әрекеттердің болмауына
заңнамалық тұрғыдан да, кәсіпорындар тарапынан да біраз тәжірибе
жинақталған, ал біз осы тәжірибені өз практикамызда қолдана білу керекпіз.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты – салықтық заң
бұзушылықтың және салық төлеуден жалтарудың отандық және шет елдік
практикадағы мәселелерін қарастыра отырып, оларды болдырмаудың жолдарын
іздестіру болып табылады. Осы мақсат жұмыстың мынадай міндеттерін анықтап
береді:
салықтан жалтарудың (жасырынудың) экономикалық-құқықтық негіздерін
қарастыру;
салықтан жалтару жолдары мен себептерін, салықтарды өндіріп алу шараларын
талдау; салықтан жалтару мәселелерін шешудің шет елдік тәжірибесін зерттеу;
салықтан жалтару мәселелерін шешудің тиімді жолдарын қарастыру және
іздестіру.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны
жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы, ондағы салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және
салықтық әкімшілік шаралары қарастырылатын болады.
Екінші тарауда салықтан жалтару мәселелерінің қазіргі жағдайын талдау
жүзеге асырылады. Талдау жұмыстары Жамбыл облысы, Қордай ауданы бойынша
Салық комитетінің 2003-2005 жылғы мәліметтері негізінде жүргізілетін
болады. Сонымен қатар, мұнда біз салықтан жалтару мәселесімен күресудің шет
елдік тәжірибесін де қарастыратын боламыз.
Үшінші тарауда салықтық заң бұзушылықтар мен салық төлеуден жалтаруды
болдырмаудың қазіргі кездегі мәселелеріне, кәсіпорындарды (салық
төлеушілерді) салықтық-әкімшілік реттеу шараларына көңіл бөлетін боламыз.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Жамбыл облысы, Қордай
ауданы Салық комитетінің қаржылық қызметінің нәтижелері қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні ретінде салықтар мен басқа да
бюджетке міндетті төлемдердің бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз
етумен байланысты мемлекет пен салық төлеушілер арасында пайда болатын
экономикалық қатынастар қарастырылады.
Жұмыс барысында салық теориясы мен практикасына байланысты отандық,
шет елдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және
нормативтік-құқықтық актелері мен нормалары, Қордай облысы бойынша Салық
комитетінің мәліметтері қолданылады.
І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы
Салықтардың пайда болуы тауарлық өндіріспен, қоғамдық жіктерге
бөлінумен және мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Мемлекеттің қоғам
пайдасына міндетті төлемдер ретінде жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін алу
салықтардың мәнін көрсетеді. Міндетті төлемдерді жалпы ішкі өнімді өндіру
процесінің қатысушылары жүзеге асырады:
өз еңбегінің арқасында материалдық және материалдық емес құндылықтарды
өндіруші және белгілі бір табыс алушы жұмысшылар;
кәсіпкерлік салада қызмет етуші шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салықтық төлемдер, жарналар және басқа да төлемдердің есебінен
мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны,
осылайша, мемлекеттік қаржыны қалыптастыру бойынша шаруашылық субъектілері
мен азаматтардың, бір жағынан, және мемлекеттің, екінші жағынан, арасындағы
өзара қарым-қатынастардан көрініс табады. 1
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың тиісті тұтқаларына иек
артады. Осындай тұтқалардың бірі – салықтар болып табылады. Бұл мынадай
себеппен түсіндіріледі: мемлекет экономикалық қатынастарға кәсіпкерлік
қызметті жүргізудің ережелерін анықтайтын нормативтік актілер ғана шығару
арқылы ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілернен олардың
қарамағындағы мүліктің бір бөлігін тікелей қайтарымсыз негізде алу арқылы
да араласа алады. Рас, кәсіпорындардан алынған табыстың бөлігін мемлекет
қайтадан шаруашылыққа қайтарады, алайда басқа салаларға және халықтың
әлеуметтік топтарына. Осылайша, салықтар ішкі жалпы өнімді және ұлттық
табысты бөлуде маңызды роль атқарады.
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлу барысында салықтардың фискалдық
және ретеуші функциялары жүзеге асырылады. Мемлекет өзінің табыстарын
қалыптастыра отырып, экономикаға мақсатты ықпал етеді.
Қаржы ресурстарымен қамсыздану себебін жетекшілікке ала отырып,
мемлекет салықтар арқылы қаражаттардың барынша үлкен көлемін жұмылдыруға
тырысып бағады. Бұл бағытта ол кейде тіпті салық төлеушіге қарай ашық
әділетсіздікке де баруы мүмкін: оның қолайлы ұдацы өндірісіне қажетті
ресурстарының бір бөлігін алу, салық ауыртпалығын табыстар мен мүліктердің
шын иелерінен оның өндірген тауарлары мен қызметтерін тұтынушыға аудару,
қосарланған салық салуға жол беру және сол сияқты.
Нарықтық экономика жағдайларында мемлекет, әдетте, ұдайы өндіріске
айтарлықтай тікелей қатыспайды, ол өзінің орнын бұл процесте тікелей тауар
өндірушілере береді. Осылайша, оның қаржылық қызметі жасалған байлықты
(өндірілген өнімді) бастапқы бөлу саласынан қайта бөлу саласына ауысады.
Демек, осы арқылы мемлекет қаржысының төменгі өндірістік буындағы
жағдайларға тәуелді болып қала береді. Мысалға, әкімшілік экономика
жағдайларында мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып кәсіпорындардан
өндірілген құнның немесе өнімнің айтарлықтай үлкен көлемін алып, содан
кейін жетіспей жатқан өндірістік қажеттіліктерді дотациялар, негізгі
құралдар мен айналым қаражаттарына салымдар және басқа да мемлекеттік
қаржыландыру формалары арқылы толтыруға болатын еді. Ал нарықтық
шаруашылықтың өз заңдары бар, олар кәсіпорындарды мемлекеттік қаржылық
асыраудан босатуды қаже етеді, сәйкесінше оның өндірген құнының немесе
өнімінің тек ұдайы өндірістік базадан асып түсетін (мемлекеттің қөзқарасы
бойынша) бөлігі ғана мемлекет пайдасына алынуы тиіс.
Салық салудың экономиалық табиғатын және ішкі мазмұнын қарастыра
отырып, біз салықтарды тұтас объект ретінде қарастырдық. Бұл мағынада
салық деген жалпы ұғым ғылыми астракция болып табылады. Практика жүзінде
экономиканы, бірінші кезекте шаруашылық субъектілерінің қызметін,
мемлекеттік реттеу салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Салық жүйесі дегеніміз – бұл мемлекетте жиналатын салықтардың, сондай-
ақ оларды ұйымдастырудың формалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік экономикалық реттеудің
нақты құралы болып табылады. 3,4
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік реттеудің нақты
құралы болып табылады. Салықтардың экономикаға ықпалы тікелей емес, жанама
түрде болады. Жалпы ішкі өнімді және ұлттық табысты қайта бөлу құралы
ретінде олар әрекет етіп тұрған тенденциялардан, экономикалық өсімнің
пропорциялары мен қарқындарынан экономикаға біршама кеш ықпал етеді.
Салықтардың кері байланыс принципі салықтық реттеудің тиістіі шараларын
уақытында қолдану жағдайларында ғана тиімді бола алады. Дегенмен де,
салықтар экономиканың дамуының маңызды құралы болып табылады, қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді, мемлекеттің аймақтық даму
деңгейін теңестіру, артта қалған аймақтардың экономикасын көтеруді жылдам
ынталандыру және әлеуметтік саланы қолдау үшін қолданыла алады.
Экономиканың дамуына салықтардың құрылымы, сонымен қатар салықтық
саясатты жүзеге асыру барысындағы нақты тарихи кезеңдерде мемлекеттің
шешуге тырысатын міндеттері үлкен әсер етеді.
Мемлекеттің салықтардың фискалдық функциясын қолдануға бағытталуы
макро деңгейдегі салықтық реттеуді күшейтеді, өйткені жалпы сұраныстың
құрылымының, ал кейбір жағдайларда оның көлемінің де өзгерісіне алып
келеді. Дәл осы бағытта халықтың төлем қабілеті бар сұранысын төмендете
немесе арттыра отырып, экономикаға қосымша салық салудың кеңеюі әсер етеді.
Эконмикалық процестерді реттей отырып, мемлекет тауар өндірушілердің
экономикалық мүдделеріне ықпал ету барысында табыстарға салынатын салықты
қолданады.
Сонымен, жоғарыдағыларды ескере келіп айтатын болсақ, салық жүйесі
мемлекет бекіткен және орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қаржы қорын
құру мақсатындағы жиналатын салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің,
сонымен қатар оларды жинау принциптерінің, амалдарының, әдістерінің,
формаларының және салық қызметі органдарының жиынтығы болып табылады. 5
Салық салу жүйесінің қалыптасу заңдылықтары экономикалық қатынастардың
принциптері мен қызмет ету ережелерін анықтайды. Салық салудың дұрыс
қалыптаспаған принциптері себеп-салдарлы байланыстарды бұрмалайды, салық
салу жүйесінде субъективтілік элементтерінің пайда боуына және бүкіл
әлеуметтік-экономикалық жүйенің тұрақсыздығына алып келеді. Осыған
байланысты салық салу принциптерін қалыптастыруды және енгізуді салық салу
жүйесін қалыптастыруды нарықтық өзгерісер жағдайында салық жүйесінің
тұрақтылығкын қамтамасыз ете алатын салық салу саясатын қалыптастыру
заңдылықтарымен сәйкес жүргізу керек. Салық салу жүйесінің қалыптасуының
жалпы экономикалық дамудың сандық және сапалық параметрлерімен байланысының
объективті қажеттіліктерін сипаттайтын принциптерге сәйкес құрылған салық
жүйесі қолданыстағы салық жүйесінің теріс нәтижелерін төмендетуге немесе
жоюға мүмкіндік береді. Салық жүйесін қалыптастыру, сондай-ақ, ішкі
жағдайларға, даму ерекшеліктеріне және әрбір елдің экономикалық мүдделеріне
сүйенеді, яғни спецификалық ерекшеліктерді ескереді.
Қазақстан тарихи жағдайларға байланысты бұған дейін капиталистік
қатынастарды бастан кешірмеген болатын. Тәуелсіздік алумен және нарықтық
экономикаға көшумен республикамыз өзінің дербес қаржылық-несиелік,
бюджеттік-салықтық саясатын, тарихи және экономикалық өзгерістердің
ықпалымен қалыптасқан саясатын қалыптастырып келеді. Осындай жағдайларда
Қазақстан үшін салық салу жүйесінің қалыптасу және қызмет ету тәжірибесін,
принциптерін зерттеу және игеру өте көкейтесті мәселе. Бұл ұлттық салық
саясатын дайындауда объективті экономикалық заңдылықтарды барынша толық
ескеру қажет екендігіне куә болады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, аталған мәселелерді шешуде негіз болатындар – экономикалық
өсімнің параметрлері, болжамды салықтық потенциал және оны қолдану деңгейі,
дайындалған салық жүйесінің үлгісінің ұдайы өндіріс процесіне әсерінің
схемасы үздіксіз дайындалуда және жетілдірілуде. 6
Салық жүйесінің қандай болу керек екенін түсінсек, мемлекетіміздің
салықтық заңнамасының жетістігі де жоғары блмақ. Салық жүйесі мынадай
талаптарға жауап беруі тиіс:
салық жүйесінің тұрақтылығы;
салықтарды жинау механизмінің реттелгендігі (бұл салықтардың уақтылы және
толық төленуін бақылауды оңайлатады);
өндіріс факторларын емес, соңғы өнімді жеңілдету. Салық реформасының
мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандыру мәселесімен тығыз
байланысты. Бұл байланыс салықтық және несиелік саясат барысында
өндірістегі инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер мен басқа да шаралар
қалыптасатындығымен түсіндіріледі;
жергілікті және жалпы мемлекеттік салықтардың субординациясы. Жалпы
мемлекеттік және жергілікті салықтардың саласын шектеу, әкімшілік
иерархияның барлық деңгейлерінің ресурстарының қалыптастырудағы
субъективтілік олардың дамуын дербес басқарудың кепілдігі болып табылады);
заң алдындағы барлық салық төлеушілердің теңдестігі, салық саясатының бір
тектілігі;
салық жүйесінің қарапайымдылығы (нақты қарапайымдандыру жолы – салық
саясатын жекелеген салық төлеушілердің қажеттіліктерінен экономикалық
мәмілелер мен әрекеттердің басым бөлігін қамтитын жалпы ережелерге қарай
бейімдеу).
Салық кодексінде Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай
принциптері бекітілген.
Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеуші салықтық заңнамаға сәйкес
өзінің салықтық міндеттемелерін толық көлемде және бекітілген мерзімде
орындауға міндетті.
Салық салудың анықтылық принципі. Салықтар мен Қазақстан Республикасының
бюджетіне міндетті басқа да төлемдер анықталған болуы тиіс. Салық салудың
анықтылығы салықтық заңнамасында салық төлеушінің міндеттемелерінің
негіздері мен пайда болу тәртібі, орындалу және тоқтату тәртібі орнатылуы
тиіс.
Салық салудың әділеттік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жекелеген сипаттағы салықтық
жеңілдіктерге жол берілмеуі тиіс.
Салық жүйесінің біртұтастық принципі. Салық жүйесі Қазақстан
Республикасының барлық аймақтарында барлық салық төлеушілері үшін бірдей
болып табылады.
Салықтық заңнаманың жариялылық принципі. Салық салу бойынша сұрақтарды
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануы тиіс.
Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі
Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін
қамтиды:
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық
салық;
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
Әлеуметтік салық;
Жер салығы;
Көлік құралдары салығы;
Мүлік салығы.
Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі
алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік
баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды. 8
Салық жүйесін зерттеудің себептерінің бірі – қазіргі кезде
Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі диверсификацияланған, яғни бірнеше
салаларда қызмет етеді және көп кәсіпті бола отырып, жалпы ортақ белгілерге
ие, яғни оларды бір уақытта өңдеуші, сауда, қызметтер саласына немесе ауыл
шаруашылығы саласына жатқызуға болады. Бұл салық төлемінің субъектісінің
қызмет түріне және салық объектілерін байланысты түрлі ұйымдар үшін салық
салу ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайдың өзектілігі сондай-
ақ, тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен де негізделеді,
өйткені әрбір саланың өзіне тән спецификалық ерекшеліктері бар. 9
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе айта кету керек, жалпы ғылыми
принциптердің, республикамыздың экономикалық даму ерекшеліктерін
сипаттайтын салық жүйесін құрудың ережелерінің және принциптерінің
талаптарына сәйкесі құрылған салық жүйесі нарықтық қатынастарды қозғаушы
және дамытушы күш болып табылады.
1.2. Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және түрлері
Баршаға белгілі, салық жалпыға міндетті сипатқа ие. Кез-келген қоғаның
әлеуметтік-экономикалық дамуы салықтардың мынадай қоғамдық мүдделерді
қамтамасыз етуімен байланысты:
халықты әлеуметтік қамтамасыз ету;
мемлекеттік қауіпсіздік қабілетін қамтамасыз ету;
ірі ауқымдағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
төтенше, күтпеген оқиғалар үшін жалпы мемлекеттік резервтер құру;
Қазақстан-2030 және басқа да стратегиялық бағдарламалардың орындалуын
қамтамасыз ету.
Мұндай мемлекеттік шаралар үшін азаматтардың төлеуге дайын болуын
қамтамасыз ету үшін мемлекеттің түрлі бағдарламаларын және әрекеттерін
жүзеге асыруға кеткен ресурстар туралы ақпараттарға еркін қол жеткізу
құқығын енгізу қажет. Сонымен қатар бұл халықта салықтық мәдениетті оятуға
септігін тигізеді. 10
Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерлікті дамытуға қабілеті жететіндей
тиімді ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпкерлік мемлекеттің стратегиялық бағыттарын
жүзеге асырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті
қолдау елімізде мемлекеттің дамуының өзекті бағыттарының бірі ретінде
анықталған.
Салық жүйесі тұрақты болуы тиіс. Салықтық заңнамаға үнемі өзгерістер
мен толықтырулар енгізу, салықтық қатынастардың субъектілерінің
реніштері, бюджеттік жетіспеушілік мәселелері қазіргі салық жүйесінің
қоғамымыздың экономикалық және саяси дамуын және қоғам санасының деңгейін
толық көлемде көрсете алмайды.
Демек, салық салудың қолайлы нәтижелерін қамтамасыз ету – күрделі
мәселе, оның шешілуі негізінен объективті және субъективті факторларға
байланысты. Осыдан келіп шығатын салықтық заңнаманы бұзушылықтардың және
салықтан жалтару әрекеттерінің де объективті және субъективті себептері
бар. Сонымен қатар, мемлекет үшін субъективті болып табылатын себептер
кәсіпкерлер үшін мейлінше объективті болып табылады. Салық салу кәсіперлер
мен халықтың экономикалық және саяси санасының шынайы бейнесі болып
табылады.
Еліміздің экономикасында белсенді жүргізіліп жатқан өзгерістері
кезінде салық жүйесіні өзіндік үлгісі қалыптасып үлгерді. Сонда-да, қазіргі
салықтық реттеуден тек мемлекет пен бюджеттің мүдделерін ғана емес, сонымен
қатар салық төлеушілердің де мүдделерін ескеретін көзқарас талап етілуде.
Дәл осы кәсіпкерлік қызметтің субъектілер салықтық қатынастардың
жеткіліксіз реттелгендігімен байланысты мәселелердің ауыртпалығын өз
мойнымен көтереді. Экономиканың даму деңгейіне сәйкес салық жүйесінің жаңа,
осы даму кезеңдеріне сәйкес мәселелері қалыптасып келеді. 11
Салық жүйесінің және салықтық заңнаманың көзге көрінетін
жетістіктеріне қарамастан, бірқатар сұрақтар әлі де болса жан-жақты,
мемлекет деңгейінде қарастыруды қажет етеді. Атап айтар болсақ, салық салу
базасын анықтау үшін шығындарды анықтау, табыстар мен шығындардың есебін
жүргізу секілді сұрақтар әлі күнге дейін өз шешімін таба алмай келе жатыр.
Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын
төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе
мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі.
Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе,
алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана
әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну
әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде
қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен
немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.
Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы
келесідей шараларды қолданады: 12
оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды
тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу,
табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы
ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін
өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін
кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар
салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және
т.с.с.
Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде Салықтық міндеттемені
мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу
практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін
қарастырады:
банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
қолма-қол ақшалардың көмегімен;
дебиторлардың қарыздары есебінен;
салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен. 13
Сондай-ақ, қалыптасқан салық жүйесіне қарсылық білдіру әкімшілік заң
бұзушылық деп саналады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының басқа да
заңнамаларында мұндай заңға қарсы әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық
жауапкершіліктер қарастырылады. Жауапкершілік жүктелетін әкімшілік заң
бұзушылықтардың тізімі 1 кестеде берілген.
1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік салықтық заң бұзушылықтар
№ Заң бұзушылық түрлері
Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу немесе оның есебін заң бұзу
арқылы жүргізу
Салық салу объектілерін жасыру
Салықтық декларацияны уақытында немесе мүлдем ұсынбау немесе
салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
Салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке уақтылы
немесе толық төленбеуі
Салық қызметі органдарының жұмысшыларын салықтарды есептеу және
төлеу бойынша құжаттарды тексеруге жібермеу немесе басқа да
әрекеттер қолдану
Салық органдары мен олардың жұмысшыларының заңды талаптарын
орындамау
Салық төлеушінің ашқан есеп және басқа да шоттары туралы салық
органдарына хабарламау
Салық төлеушіден салықтардың, айыппұлдардың, өсімпұлдардың сомасын
өндіріп алу жөніндегі салық органдарының инкассолық талаптарын
орындамау;
Заңды тұлғаны, оның филиалын немесе өкілеттілігін заңды мемлекеттік
тіркеуден өткізбей қызмет ету
Кәсіпкерлік қызметті лицензиялық және инвестицилық ережелерді бұза
арқылы жүргізу
Салық органдарының ережелерін қадағаламау
Салық органдарының жұмысшыларын жүргізілген операцияларды тексеруге
жіберуден бас тарту
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане, Алматы – 2002,
22-бет
Салықтық заң бұзушылықтар туралы айта отырып, олардың белгілі бір кері
нәтижелермен байланысты екенін ескерген жөн. Мұндай заң бұзушылықтар көп
жағдайда салық төлеушінің бухгалтерлік және салықтық есеп жүйесіне тікелей
байланысты болып келеді. Сол себепті теориялық және практикалық
жетістіктерге сүйене отырып, бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу
тәртібіне түзетулер енгізу қажет.
Айта кету керек, әлемнің көптеген мемлекеттерінде әр уақытта салық
төлеуден жалтару мәселесі көптеп кездеседі. Бұл туралы бұқаралық ақпарат
құралдарының мәліметтері дәлел бола алады. Атап айтар болсақ, шет елдерде
салықтан бас тарту мынадай үш түрге бөлінеді:
заңды – мұндай салықтан жалтарудың мәні заңның әлсіз жерлерін қолдана
отырып салықтық міндеттемелерді барынша азайту құралдары мен әдістерін
қолдану мүмкіндігінің болуына келіп тіреледі;
заңсыз – бұл салықтық міндеттемелерді заңсыз жолдармен төмендету болып
табылады: салық төлеудің мерзімін кешіктіру; салықтық жеңілдіктерді және
преференцияларды заңсыз қолдану; табыстарды жасыру; салық объектісінің
есебін жүргізбеу.
Осыған байланысты дамыған шет елдерде салықтық заңнаманы жетілдіруге
бағытталған шараларға басты көңіл бөлінеді, өйткені дәл осы жағдай салық
төлеушінің салықтан жалтару ықтималдығы мен мүмкіндігіні төмендетеді.
Осыдан келе, біздің жағдайымызда да шет елдердің оң нәтижелі тәжірибесін
қолдану, салық жүйесінің фискалдық сипатын барынша төмендету қажет. Бұл
мәселеде тек мемлекет тарапынан шараларға ғана көңіл бөлмей, қоғамымыздағы
салықтық мәдениетті және этиканы көтеру мәселесін де ескеру керек. 14
1.3. Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде
Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде,
есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін
қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің
салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.
Әрбір салық комитетінде құжаттық тексерулерді жүргізу жөніндегі жоспар
болады және оның тәртібі ҚР Салық кодексімен анықталады.
Салық органдары тексерулер барысында дұрыс шешімдер қабылдау үшін
(соның ішінде салық төлеушілер үшін қолайлы шешімдерді де) үшін қажетті
барлық маңызды жағдайларды анықтаулары тиіс. Салық төлеушілерден іске
қатысы бар барлық құжаттарды қабылдауы, барлық түсініктемелер мен
мәліметтерді жинауы тиіс. Салық төлеуші тексеру барысында іске қатысы бар
деген қандай-да бір құжаттарды тексеру туралы талап қоя алады. Тексеруден
кейінгі құжаттар мен түсініктемелер есепке алынбайды.
Мұндай мәселелердің себебі, әдетте, кәсіпорындардың материалдық
жауапты тұлғаларының және басшыларының жауапкерсіздігі, Қазақстан
Республикасының салықтық заңнамасын төмен деңгейде білуі болып табылады.
15
Салық органдарының жұмысында салық төлеушінің көрсетілген мекен-жай
бойынша орналаспауы да үлкен мәселелер туындатады. Бұл, ең алдымен, бір
күндік фирмалар пайда болып, аталған мекен-жайда салықтық есепке тұру үшін
ғана орналасады.
Қазіргі кездегі салық органдарының және салық төлеушілердің арасында
салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында пайда болатын негізгі
мәселелердің бірі – салықтық тексерулерді жүргізудің тәртібін заң жүзінде
жеткіліксіз регламенттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулер
құжаттық және рейдтік болып бөлінеді. Өз кезегінде, құжаттық тексерулер
кешенді, тақырыптық және қарсы тексерулер болып бөлінеді (ішкі түрлер).
Кешенді тексеру деп салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
барлық түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеруді
айтады. 16
Кешенді тексерумен салыстырғанда, тақырыптық тексерулер жекелеген
салықтардың түрлеріне немесе басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне
қатысты, мысалға, қосылған құн салығына қатысты, жүргізіледі.
Қарсы тексерулер, егер де салық органы тексеру жүргізген кезде салық
төлеушінің салықтық есебіндегі операциялардың дұрыстығын анықтау үшін осы
салық төлеушімен байланысты үшінші тұлғалардан қосымша ақпараттар алудың
қажеттілілігі туындаған жағдайда жүргізіледі. Қарапайым тілмен айтар
болсақ, егер тексеру барысында бір компания қандай-да бір тауарларды екінші
бір компаниядан сатып алғанын айтса, онда салық органдары аталған екінші
компанияда осы операциялардың есепке алынғанын тексеруге құқығы бар. Бұл
жағдайда мәміленің мерзімі, сатып алынған тауарлардың бағасы мен көлемі,
мәміленің жалпы сомасы тексеруге алынады.
Рейдтік тексерулерге келетін болсақ, онда мұндай тексерулерді салық
органдары жекелеген салық төлеушілердің салықтық заңнаманың талаптарын
қадағалауы жөніндегі сұрақтар бойынша жүргізеді, атап айтар болсақ: салық
төлеушінің салық органдарында салықтық тіркеу есебіне тұруы; фискалды жады
бар бақылау-кассалық машиналарды қолданудың дұрыстығын, лицензияның немесе
басқа да рұқсат беруші құжаттардың бар болуын; акциздік тауарларды өндіру,
сақтау және сату ережелерінің қадағалануын; хронометраждық зерттеулерді
жүргізу тәртібін. 17
Құжаттық тексерулер қандай-да бір жекелеген кәсіпкердің қызметін
тексерумен байланысты болса, рейдтік тексерулер бір мезгілде бірнеше
шаруашылық субъектілеріне қатысты жүргізіледі (мысалға, бір мезгілде бір
көшеде, бір мөлтекауданда орналасқан салық төлеушілерді тексеру, немесе
бірден бірнеше түнгі клубтарды тексеру секілді).
Кешенді салықтық тексерулер жылына бір реттен артық жүргізілмеу керек
деп бекітілсе, тақырыптық тексерулер жарты жылда бір реттен артық
жүргізілмеу керек, және бір ған салық түрі бойынша жүргізіледі. Сонымен
қатар, Салық кодексі жоғарыда аталған тексерулерді жүргізу кезеңдері
жүргізілмейтін жағдайлардың қатаң шектелген тізімін келтіреді, мысалға,
салық төлеушінің мүдделеріне сәйкес оның артық төленген қосылған құн
салығын қайтарып беру жөніндегі арызын тексеру.
Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулерді жүргізу мерзімі осы
тексеруді жүргізу жөніндегі шешім қабылданғаннан күннен бастап 30 күн
шеңберінен аспауы тиіс.
Салықтық тексеру мерзімі біткеннен кейін жоғары тұрған салық органының
тиісті шешімі болмаса, салық төлеуші салық органының лауазымды тұлғаларын
қайта тексеруге жібермеуге құқылы.
Салық кодексі салықтық тексерулерді жүргізу процесінің тәртібін
регламенттейді. Оған сәйкес салықтық тексерудің қатысушылары келесідей
болып табылады: салық органдарының құзіретті тұлғалары және салық
төлеушінің өзі. 18
Қазіргі кездегі салықтық тексерулердің түрлеріне камералық тексерулер
де жатады. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес камералық
тексерулер салықтық бақылаудың жеке формасы ретінде қарастырылады.
Салық кодексіне сәйкес, камералық тексеру деп салық төлеушінің ұсынған
салықтық есебін және басқа да құжаттарын зерттеу және талдау негізінде
салық органының тікелей жүргізетін тексеруін айтамыз. Камералық тексеру
тікелей салық органының орналасқан жерінде жүзеге асырылады.
Салық органы салық төлеушінің есептік және басқа да құжаттарында
қателіктер тапқан жағдайда салық төлеушіге аталған қателіктерді түзету
туралы ескерту жіберіледі. 19
Құжаттық және камералық тексерулердің салыстырмалы сипаттамалары 2
кестеде берілген.
2 кесте – Камералық және құжаттық тексерулердің артықшылықтары мен
кемшіліктері
Тексеру Артықшылықтары Кемшіліктері
түрі
Камералы- салық органының орналасқан - ірі елді-мекендерде тексеруді
қ жеріне қарай ұсынылған жүргізудің қиындығы;
тексеру ақпа-раттар негізінде барлық
бухгал-терлік есептерді және есеп
айырысуларды тексеру;
- үлкен уақыт шығындары және
көптеген салықтық есептеулер;
- салық төлеушінің түрлі - жекелеген есептеулердің
мәлімет-терді салық органдарына анықталмағандығы және
уақы-тында ұсыну тәртібін тексеруқарама-қайшылығы және бастапқы
(ағымды аванстық төлемдер және құжаттар негізінде
басқа да құжаттар). түсініктемелерді қажет етуі.
Құжаттық- алдын-ала құрылған жоспар - көптеген объективті және
тексеру немесе қандай-да бір өзгерістер субъективті факторларға
бойынша тексеру; тәуелділігі;
- есептің жағдайын субъективті - салық жұмысшылары мен
бағалау мүмкіндігі; кәсіпорын басшылары арасындағы
сөз байлаулар;
- есеп жүргізудегі және салықтық
есептеулердегі қателіктерді
болашақта жою мүмкіндігі;
- тексерушінің біліктілігінің
жетіспеушілігі, заңдағы
өзгерістер мен толықтыруларды
білмеуі
- нақты себеп-салдарлы
байла-ныстарды анықтау
- әрі қарай қателіктерді - салықтық заңнаманың жекелеген
болдырмас үшін тексеру актінде ережелерін салық төлеушіге
нақты заң бұзушылықтарды көрсету.түсіндіре алмауы
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане, Алматы – 2002, 21-
бет
Салықтық тексерулердің мерзімін бұзумен байланысты қандай-да бір
даулардың орын алмауы үшін заң жүзінде салықтық тексеруді жүргізудің
басталу кезеңі анықталған. Тексеруді бастау мерзімі деп салық төлеушіге
ұсынылған салықтық тексеруді жүргізу туралы бұйрықтың берілген күні
есептеледі.
Сонымен қатар, салықтық тексеруді жүргізбес бұрын салық органдарының
құзіретті тұлғалары салық төлеушіге өздерігің қызметтік куәліктерін
көрсетулері тиіс. 20,21
Салық төлеуші салықтық тексеруді жүзеге асырушы тұлғаларды табыстарды
немесе салық салу объектілерін анықтау үшін шаруашылық территориясына
немесе ғимараттар мен қоймаларға жіберуге міндетті болып табылады.
Салықтық тексеру біткеннен кейін салық органының құзіретті тұлғасы
салықтық тексеру актін дайындайды, мұнда Салық кодексінде қарастырылған
қажетті мәліметтер көрсетіледі.
Салықтық тексерудің біткен күні болып салықтық тексерушінің салық
төлеушіге салықтық тексеру актін берген күні есептеледі.
Салықтық тексерудің нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар
анықталмаған болса, онда бұл туралы салықтық тексеру актінде тиісті
белгілер жазылады. 22, 23
Салықтық тексеру актін салықтық тексеруді жүргізген салық органының
құзіретті тұлғаларымен бекітіледі, және салықтық тексерулер мен ескертулер
журналында тіркеледі, номерленеді және салық органының мөрімен бекітіледі.
Салықтық тексеру актінің бір данасы салық төлеушіде қалуы тиіс.
Салықтық тексеру біткеннен кейін анықталған нәтижелердің негізінде
салықтық тексеру актінде салық төлеушінің бюджет алдындағы міндеттемелері
мен қарыздары туралы айтылып, салық төлеушіге жіберіледі. Мұнда салық
төлеудің қажеттілігі мен мерзімдері көрсетіледі. Егер де салықтық тексеру
нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар анықталмаса, салықтық
тексеру нәтижелері бойынша мұндай ескертулер жасалмайды. 24
Қорытындылай келе айта кету керек, салықтық әкімшіліктің және салықтық
бақылаудың маңызды құралы бола отырып, салықтық тексерулер көптеген
жағдайларда салық органдары мен салық төлеушілер арасындағы қатынастарда
өзара есептесу болып табылады. Дәл осы салықтық тексерулердің нәтижесінде
салық төлеуші тарапынан салықтық міндеттемелерді орындау барысында ешқандай
заң бұзушылықтардың болмағанын немесе мұндай әрекеттердің болғанын және
тиісті санкцияларды қолданудың қажеттілігі туралы салық органдары қорытынды
шығарады.
Бірінші жағдайда әділетті салық төлеуші мемлекет тарапынан өзіндік
жылы лебіздерге ие болады және болашақта салықтық тексеруге негіздердің
де аз болатыны анық. Екінші жағдайда әділетсіз салық төлеуші үшін салықтық
тексерулер оның болашақ қызметінде де жиі орын алуы мүмкін, өйткені салық
органдары аталған субъектінің қызметін жіті бақылауға алатын болады. 25,
26
II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау
Нарықтық экономика жағдайларында түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысын
арттыруды және жекелеген шаруашылық субъектілерінің дамуын және жалпы
экономиканың дамуын қамтамасыз ету мәселесі аса маңызды болып табылады.
Кәсіпкерліктің және мемлекеттің дамуына ықпал ету құралдарының ішінде,
маңызды рольді, сөз жоқ, салықтар атқарады. Кез-келген мемлекеттің нарықтық
дамуы экономиканың барлық жақтарын реттеу құралы ретінде салық саясатын
кеңінен қолдануды қажет етеді.
Салық, бұл күндері, қаржы саясатының өзекті бағыттарын жүзеге асыру
мақсатында, жеке және заңды тұлғалардың белсенділігін ынталандыру немесе
шектеу үшін маңызды құрал болып табылады. Кәсіпорындардың және олардың
орналасқан аймақтардың дамуына, бірінші кезекте айтарлықтай әсер ететін,
бұл тікелей салықтар, солардың ішінде табыс салығы болып табылады. 26
Қордай ауданы әлі күнге дейін Жамбыл облысының жергілікті бюджетін
және Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін кіріс көздерімен
қамтамасыз етуде өзіндік ролін атқарып келеді. Бұған оның бүкіл Жамбыл
облысы бойынша бюджеттік түсімдердің 27% құрайтыны дәлел бола алады.
Жамбыл облысы Қордай ауданы бойынша салық комитеті жергілікті және
республикалық бюджетке салықтық және басқа да міндетті төлемдердің уақтылы
және толық түсуін қамтамасыз етуді міндет тұтатын мемлекеттік мекеме болып
табылады. Ол мемлекеттік табыстарды қамтамасыз ету саласында мемлекеттік
басқару және бақылау функцияларын жүзеге асыруға құзіретті. 27
Комитет өз қызметі барысында Қазақстан Республикасының Конституциясын,
нормативтік-құқықтық актілерін және заңдарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің және Үкіметінің, Мемлекеттік табыстар Министрлігінің және
басқа да құжаттарды жетекшілікке алады. 28
Салық комитетінің басты міндеттері мыналар болып табылады:
мемлекеттік бюджетке түсімдерді және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық
міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық заңнаманың және басқа да
заңнамалық актілердің негізінде барлық деңгейдегі бюджеттерге салықтардың
толық және уақтылы түсуін қамтамасыз ету;
бюджетке міндетті салықтардың, алымдардың және басқа да төлемдердің
төленбеуімен байланысты, немесе табыстарды жасыру немесе азайту, заңды
немесе жеке тұлғалар тарапынан салық салу объектісін жасыру мақсатындағы
әрекеттерді, салықтарды төлеуден басқаша жалтару жағдайларын анықтау;
аталған жағдайлар бойынша салықтарды өндіріп алу шараларын және мемлекет
алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету;
салық төлеушілерге олардың міндеттерін және құқықтарын уақытында түсіндіру;
салық төлеушілерді салықтық заңнамадағы және салық салу бойынша басқа да
нормативтік-құқықтық актілердегі өзгерістер туралы уақытында хабардар ету.
Өзіне жүктелген жоғарыдағы міндеттерге сәйкес Комитет мынадай негізгі
функцияларды жүзеге асырады:
салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін
және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын
қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілердің қадағалануын
бақылау;
салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін
және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын
қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді бұзу туралы
арыздарды, хабарламаларды және басқа да ақпараттарды тексеру;
салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін
және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын
қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді қолдану бойынша
салық төлеушілер арасында түсіндірме жұмыстарын жүргізу;
қарама-қайшылықтар актілерін және салық төлеушілердің арыздарын қарастыру,
олардың есебін жүргізу;
заң бұзушылықтарды талдау және бағалау, салықтық заң бұзушылықтар мен
қылмыстардың себептерін және шарттарын жоюға байланысты тиісті кеңестер
беру;
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстардың
нәтижелері туралы бекітілген тәртіп бойынша есеп ұсыну;
төмен тұрған салық органдарына әдістемелік және практикалық көмек көрсету;
әрбір салық төлеуші бойынша шоттар ашу және жүргізу;
мамандардың біліктілігін арттыру бойынша жұмыстар жүргізу. 27
Қордай ауданы бойынша салық комитетінің салықтарды және басқа да
бюджетке міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстарының нәтижесі 3 кестеде
келтірілген. 29
3 кесте – Қордай ауданы бойынша бюджетке салықтар және басқа да төлемдер
бойынша кірістерді талдау, мың теңге
Көрсеткіштер Код 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж.
1 2 3 4 5
Жергілікті бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы1 77936,8 191677,9 194498,2
Әлеуметтік салық 2 116621,2 141479,8 159442,9
Жеке тұлғалардың табыс салығы 3 38465,0 53827,9 55859,8
Кәсіпкерлердің табыс салығы 4 2729,7 1394,5 792,6
Заңды тұлғалардың мүлік салығы5 15163,4 14257,5 13231,6
Жеке тұлғалардың мүлік салығы 6 691,8 655,2 696,6
Жер салығы 8 45492,1 31404,0 39906,1
Заңды тұлғалардың көлік 10 2334,4 3533,7 3811,9
құралдары салығы
Жеке тұлғалардың көлік 11 3325,1 6056,5 5502,0
құралдары салығы
Біртұтас жер салығы 38,7
Акциздер 19 164,8 960,7 1571,3
Жер учаскелерін сатудан түскін23
кірістер
Су үшін төлемдер 26 2190,8 2218,3 1966,1
Жеке тұлғаларды тіркеуден 30 625,9 785,9 232,9
алымдар
Лицензиялық алымдар 31 710,0 595,9 214,8
Заңды тұлғаларды тірекеуден 32 206,9 74,3 20,4
алымдар
Акциондардан алымдар 39 32,4 20,4
ҚР нарықтарында тауар сатқаны 40 1482,9 1401,9 1186,6
үшін алымдар
Жер құқығын сатып алу 76 1138,3 1857,5 1266,9
Мемлекеттік баж 77 1988,3 621,3 773,1
Арендалық төлемдер 78 189,7 359,7 555,7
Қоршаған ортаны ластағаны үшін80 6085,1 9652,7 10336,0
төлемдер
Әкімшілік санкциялар мен 81 1206,8
айыппұлдар
Коммуналдық меншікті 88 3328,3
жекешелендіру
Жергілікті бюджетке салықтық 96 2476,5 2267,7 3100,4
емес төлемдер
Барлығы жергілікті бюджет 323347,0 465115,3 496231,8
бойынша
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
Республикалық бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы1 77936,9 191678,0 194498,3
Қосылған құн салығы 14 58440,5 84899,5 45682,5
Дивидендтер 70 43,3
Акциздер 19 4731,7 5442,3 5331,9
Паспорт бергені үшін төлемдер 23 3031,7
Жер қойнауын қорғау қоры 28 16640,8 58,4 1303,3
(роялти)
Қоршаған ортаны ластағаны үшін80 6085,1 9652,7 10336,0
төлемдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан 83 15,2
түсімдер
Әлеуметтік салық 84 1916,7 32887,6
Салықтық емес түсімдер 95 1888,7 3576,8 608,8
Барлығы Республикалық бюджет 167683,7 328195,3 260807,7
бойынша
ЖАЛПЫ бюджет бойынша 491030,7 793310,6 757039,5
Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)
3 кестеден байқайтынымыз, 2005 жылы бюджетке 757 039,5 мың теңге
түскен, яғни бір оперативті жұмысшыға келеті ауыртпалық 31 543,3 мың
теңнегі құраған.
Аталған жылы бюджеттің табыс бөлігінің орындалуы124,8% құраған, яғни
болжам бойынша салықтық түсімдер мен басқа да төлемдер 635703,0 мың теңге
болса, нақты іс жүзінде 793 145,8 мың теңге бюджетке түскен (республикалық
бюджеттің болжамы 241 61,0 – мың теңге, нақты – 328 138,9 мың теңге,
жергілікті бюджет бойынша болжама 394 342,0 мың теңге, нақты – 465 006,9
мың теңге).
Өткен жылмен салыстырғанда түсімдер 302 115,1 мың теңгеге, немесе 1,6
есе артан, сәйкесінше жергілікті бюджетке түсімдер 141 659,9 мың теңгеге,
немесе 1,4 есе, ал республикалық бюджетке – 160 455,2 мың теңге, немесе 1,9
есе артқан.
2006 жылдын 1 қаңтарындағы есеп бойынша бюджеттің табыстар бөлігінің
жоспардан артық орындалуы аймақтағы ірі кәсіпорындардан түскен салықтардың
есебінен болып отыр. Мысалға, Қаратау Кен АҚ тау кен өндіріс кешені
бойынша 419831,6 мың теңге көлемінде, немесе барлық түсімдердің 52,9%
мөлшерінде кіріс түскен. Қордай энергия кешені бойынша 206 617,4 мың теңге,
немесе барлық түсімдердің мөлшерінде13,4%, ал Алтын Диірмен АҚ бойынша
139 912,1 мың теңге, немесе жалпы түсімдердің 17,6% мөлшерінде кірістер
түскен.
Өткен кезеңнің көрсеткіштерімен салыстырғанда корпоративтік табыс
салығы бойынша бюджет кірістерінің өсуі бірінші кезекте жоғарыда аталған үш
компанияның салық салынатын табыстарының өсуі нәтижесінде болып отыр.
Бюджетке түсімдерді талдай отырып, және әрбір салық түрі бойынша
түсімдерді жеке қарастыра отырып, 2001-2005 жылдар ішінде корпоративтік
табыс салығы бойынша түсімдер 7 7936,8 мың теңгеден 194 498,2 мың теңгеге
дейін, жеке табыс салығының 38 465,0 мың теңгеден 5 5859,8 мың теңгеге
дейін ұлғайғанын байқауға болады.
Әлеуметтік салық бойынша түсімдер аталған кезеңде 116 621,2 мың
теңгеден мың 159 442,9 теңгеге дейін, акциздер бойынша бюджеттік табыстар
164,8 мың теңгеден 1 571,3 мың теңгеге дейін артқан. Сонымен қатар, жеке
тұлғалардың мүлік салығы бойынша да салықтық түсімдердің біршама болса да
артқанын (691,8 мың теңгеден 696,0 мың теңгеге дейін) байқауға болады.
2.2. Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау
Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтару жағдайларын бақылау
жұмыстарын Қорда ауданы бойынша Салық комиететінде оның Салықтық аудит және
Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімшелері жүзеге асырады.
Салықтық аудит бөлімінің басты міндеттеріне мыналар жатады: салық
комитетіне ұсынылған декларациялардың және есептеулердің дұрыстығын
құжаттық тексеру, салықтардың дұрыс есептелуін, уақтылы және толық төленуін
тексеру, сондай-ақ салықтық қарыздарды өндіріп алу жұмыстары бойынша
Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімімен бірігіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
8
1.1.Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы 8
1.2.Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары
және түрлері 13
1.3.Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде
16
II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 21
2.1.Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау 21
2.2.Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау 25
2.3.Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік
тәжірибесін талдау 32
III.САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 38
3.1.Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары
38
3.2.Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру
жолдары 42
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық
жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6
жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт ішінде экономикамыз, экономикалық
қатынастар құрылымы, меншік құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілер
арасындағы қарым-қатынастар, тіпті халқымыздың салықтық мәдениеті де
айтарлықтай елеулі өзгерістерге ұшырады. Бір жағынан, мемлекет салық
саясатының мақсаттарын, міндеттерін және функцияларын тереңінен қарастырды,
ал екінші жағынан – көптеген экономикалық қатынастар әлі де болса қазіргі
салықтық заңнамамен қамтылмай, бір мәселелер өз шешімін таба алмай келеді.
Дегенмен де, біз қазір өз дамуымыздың жаңа, өркениетті сатысында
келеміз. Біз алдымызға экономикалық жоғары дамыған елдердің экономикалық-
қаржылық жүйесінің принциптері мен тәжірибесін қойып отырмыз. Кеңес
дәуіріндегі салық жүйесінің элементтерінен толықтай арылып, негізгі
салықтық ұғымдар мен категориялардың нақты анықтамасын, барлық салық
субъектілері арасындағы қарым-қатынастарды регламенттеуді қазіргі нарық
талаптарына сай орната білдік.
Біріншіден, салықтармен және бюджетке міндетті басқа да төлемдермен
байланысты барлық сұрақ бір құжатқа біріктіріліп, осы құжатпен реттеледі –
бұл салық кодексі.
Екіншіден, салықтық заңнаманың негізгі нормалары нақты анықталған. Бұл
қосарланған салық салу мүмкіндігін барынша жоққа шығаруға себеп бола алады.
Алайда, кез-келген жүйе өз кемшіліктеріне ие. Сол секілді, Қазақстан
Республикасының қазіргі салық жүйесіне тән кемшіліктер де жоқ емес. Бұл ең
алдымен, экономикамыздың түрлі салалары мен буындары арасындағы салықтық
ауыртпалықты теңестірумен байланысты мәселе болып отыр. Қазіргі кезде
салықтардың ең ауыртпалығы сауда мен қызмет көрсету саласындағы
кәсіпорындарының мойнына түсіп отыр (мұнда материалдық шығындардың және
негізгі құралдарды пайдаланудың үлесі төмен). Осындай жағдай әлеуметтік
салаларда да көрініс табады – үлкен көлемдегі коммуналдық шығындар,
ғимараттар, жер учаскелері, персонал саны, олардың еңбекақысы дегендей.
Сонымен қатар жекелеген салалардың өркендеуін де қамтамасыз ету мәселесі
кесе-көлденең тұр – ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік сала.
Салықтық ауыртпалықтың деңгейі – бұл ең басты мәселе. Осы орайда
кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді салықтық ауыртпалықтан құтылу мәселелері
оларды салықтарды төлеуден жалтаруға мәжбүрлесе, екінші жағынан
мемлекетіміздің бюджетінің қаражаттармен толық қамтамасыз етілуін міндет
едеп тұтатын салық органдары мұндай салықтық заң бұзушылықтарды болдырмауға
және бақылауға, салық төлеушілерге жазалау шараларын қолдануға итермелейді.
Экономикамыздың дамуына белгілі бір кедергісін тигізіп отырған осы бір
қарама-қайшылықты жою – міне мемлекетіміздің салық саясатында ұстанатын
басты бағыты міне осы болуы тиіс деп ойлаймын. Бұл тек біздің қоғамымызда
ғана емес, барлық елдерде, тіпті дамыған шет мемлекеттерде де өзекті мәселе
болып табылады. Алайда, ол мемлекеттерде мұндай әрекеттердің болмауына
заңнамалық тұрғыдан да, кәсіпорындар тарапынан да біраз тәжірибе
жинақталған, ал біз осы тәжірибені өз практикамызда қолдана білу керекпіз.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты – салықтық заң
бұзушылықтың және салық төлеуден жалтарудың отандық және шет елдік
практикадағы мәселелерін қарастыра отырып, оларды болдырмаудың жолдарын
іздестіру болып табылады. Осы мақсат жұмыстың мынадай міндеттерін анықтап
береді:
салықтан жалтарудың (жасырынудың) экономикалық-құқықтық негіздерін
қарастыру;
салықтан жалтару жолдары мен себептерін, салықтарды өндіріп алу шараларын
талдау; салықтан жалтару мәселелерін шешудің шет елдік тәжірибесін зерттеу;
салықтан жалтару мәселелерін шешудің тиімді жолдарын қарастыру және
іздестіру.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны
жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы, ондағы салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және
салықтық әкімшілік шаралары қарастырылатын болады.
Екінші тарауда салықтан жалтару мәселелерінің қазіргі жағдайын талдау
жүзеге асырылады. Талдау жұмыстары Жамбыл облысы, Қордай ауданы бойынша
Салық комитетінің 2003-2005 жылғы мәліметтері негізінде жүргізілетін
болады. Сонымен қатар, мұнда біз салықтан жалтару мәселесімен күресудің шет
елдік тәжірибесін де қарастыратын боламыз.
Үшінші тарауда салықтық заң бұзушылықтар мен салық төлеуден жалтаруды
болдырмаудың қазіргі кездегі мәселелеріне, кәсіпорындарды (салық
төлеушілерді) салықтық-әкімшілік реттеу шараларына көңіл бөлетін боламыз.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Жамбыл облысы, Қордай
ауданы Салық комитетінің қаржылық қызметінің нәтижелері қарастырылады.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні ретінде салықтар мен басқа да
бюджетке міндетті төлемдердің бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз
етумен байланысты мемлекет пен салық төлеушілер арасында пайда болатын
экономикалық қатынастар қарастырылады.
Жұмыс барысында салық теориясы мен практикасына байланысты отандық,
шет елдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және
нормативтік-құқықтық актелері мен нормалары, Қордай облысы бойынша Салық
комитетінің мәліметтері қолданылады.
І. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
жалпы сипаттамасы
Салықтардың пайда болуы тауарлық өндіріспен, қоғамдық жіктерге
бөлінумен және мемлекеттің пайда болуымен байланысты. Мемлекеттің қоғам
пайдасына міндетті төлемдер ретінде жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін алу
салықтардың мәнін көрсетеді. Міндетті төлемдерді жалпы ішкі өнімді өндіру
процесінің қатысушылары жүзеге асырады:
өз еңбегінің арқасында материалдық және материалдық емес құндылықтарды
өндіруші және белгілі бір табыс алушы жұмысшылар;
кәсіпкерлік салада қызмет етуші шаруашылық субъектілері, капитал
иелері.
Салықтық төлемдер, жарналар және басқа да төлемдердің есебінен
мемлекеттің қаржы ресурстары қалыптасады. Салықтардың экономикалық мазмұны,
осылайша, мемлекеттік қаржыны қалыптастыру бойынша шаруашылық субъектілері
мен азаматтардың, бір жағынан, және мемлекеттің, екінші жағынан, арасындағы
өзара қарым-қатынастардан көрініс табады. 1
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың тиісті тұтқаларына иек
артады. Осындай тұтқалардың бірі – салықтар болып табылады. Бұл мынадай
себеппен түсіндіріледі: мемлекет экономикалық қатынастарға кәсіпкерлік
қызметті жүргізудің ережелерін анықтайтын нормативтік актілер ғана шығару
арқылы ғана емес, сонымен қатар шаруашылық субъектілернен олардың
қарамағындағы мүліктің бір бөлігін тікелей қайтарымсыз негізде алу арқылы
да араласа алады. Рас, кәсіпорындардан алынған табыстың бөлігін мемлекет
қайтадан шаруашылыққа қайтарады, алайда басқа салаларға және халықтың
әлеуметтік топтарына. Осылайша, салықтар ішкі жалпы өнімді және ұлттық
табысты бөлуде маңызды роль атқарады.
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлу барысында салықтардың фискалдық
және ретеуші функциялары жүзеге асырылады. Мемлекет өзінің табыстарын
қалыптастыра отырып, экономикаға мақсатты ықпал етеді.
Қаржы ресурстарымен қамсыздану себебін жетекшілікке ала отырып,
мемлекет салықтар арқылы қаражаттардың барынша үлкен көлемін жұмылдыруға
тырысып бағады. Бұл бағытта ол кейде тіпті салық төлеушіге қарай ашық
әділетсіздікке де баруы мүмкін: оның қолайлы ұдацы өндірісіне қажетті
ресурстарының бір бөлігін алу, салық ауыртпалығын табыстар мен мүліктердің
шын иелерінен оның өндірген тауарлары мен қызметтерін тұтынушыға аудару,
қосарланған салық салуға жол беру және сол сияқты.
Нарықтық экономика жағдайларында мемлекет, әдетте, ұдайы өндіріске
айтарлықтай тікелей қатыспайды, ол өзінің орнын бұл процесте тікелей тауар
өндірушілере береді. Осылайша, оның қаржылық қызметі жасалған байлықты
(өндірілген өнімді) бастапқы бөлу саласынан қайта бөлу саласына ауысады.
Демек, осы арқылы мемлекет қаржысының төменгі өндірістік буындағы
жағдайларға тәуелді болып қала береді. Мысалға, әкімшілік экономика
жағдайларында мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып кәсіпорындардан
өндірілген құнның немесе өнімнің айтарлықтай үлкен көлемін алып, содан
кейін жетіспей жатқан өндірістік қажеттіліктерді дотациялар, негізгі
құралдар мен айналым қаражаттарына салымдар және басқа да мемлекеттік
қаржыландыру формалары арқылы толтыруға болатын еді. Ал нарықтық
шаруашылықтың өз заңдары бар, олар кәсіпорындарды мемлекеттік қаржылық
асыраудан босатуды қаже етеді, сәйкесінше оның өндірген құнының немесе
өнімінің тек ұдайы өндірістік базадан асып түсетін (мемлекеттің қөзқарасы
бойынша) бөлігі ғана мемлекет пайдасына алынуы тиіс.
Салық салудың экономиалық табиғатын және ішкі мазмұнын қарастыра
отырып, біз салықтарды тұтас объект ретінде қарастырдық. Бұл мағынада
салық деген жалпы ұғым ғылыми астракция болып табылады. Практика жүзінде
экономиканы, бірінші кезекте шаруашылық субъектілерінің қызметін,
мемлекеттік реттеу салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Салық жүйесі дегеніміз – бұл мемлекетте жиналатын салықтардың, сондай-
ақ оларды ұйымдастырудың формалары мен әдістерінің жиынтығы болып табылады.
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік экономикалық реттеудің
нақты құралы болып табылады. 3,4
Салық жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі мемлекеттік реттеудің нақты
құралы болып табылады. Салықтардың экономикаға ықпалы тікелей емес, жанама
түрде болады. Жалпы ішкі өнімді және ұлттық табысты қайта бөлу құралы
ретінде олар әрекет етіп тұрған тенденциялардан, экономикалық өсімнің
пропорциялары мен қарқындарынан экономикаға біршама кеш ықпал етеді.
Салықтардың кері байланыс принципі салықтық реттеудің тиістіі шараларын
уақытында қолдану жағдайларында ғана тиімді бола алады. Дегенмен де,
салықтар экономиканың дамуының маңызды құралы болып табылады, қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді, мемлекеттің аймақтық даму
деңгейін теңестіру, артта қалған аймақтардың экономикасын көтеруді жылдам
ынталандыру және әлеуметтік саланы қолдау үшін қолданыла алады.
Экономиканың дамуына салықтардың құрылымы, сонымен қатар салықтық
саясатты жүзеге асыру барысындағы нақты тарихи кезеңдерде мемлекеттің
шешуге тырысатын міндеттері үлкен әсер етеді.
Мемлекеттің салықтардың фискалдық функциясын қолдануға бағытталуы
макро деңгейдегі салықтық реттеуді күшейтеді, өйткені жалпы сұраныстың
құрылымының, ал кейбір жағдайларда оның көлемінің де өзгерісіне алып
келеді. Дәл осы бағытта халықтың төлем қабілеті бар сұранысын төмендете
немесе арттыра отырып, экономикаға қосымша салық салудың кеңеюі әсер етеді.
Эконмикалық процестерді реттей отырып, мемлекет тауар өндірушілердің
экономикалық мүдделеріне ықпал ету барысында табыстарға салынатын салықты
қолданады.
Сонымен, жоғарыдағыларды ескере келіп айтатын болсақ, салық жүйесі
мемлекет бекіткен және орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қаржы қорын
құру мақсатындағы жиналатын салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің,
сонымен қатар оларды жинау принциптерінің, амалдарының, әдістерінің,
формаларының және салық қызметі органдарының жиынтығы болып табылады. 5
Салық салу жүйесінің қалыптасу заңдылықтары экономикалық қатынастардың
принциптері мен қызмет ету ережелерін анықтайды. Салық салудың дұрыс
қалыптаспаған принциптері себеп-салдарлы байланыстарды бұрмалайды, салық
салу жүйесінде субъективтілік элементтерінің пайда боуына және бүкіл
әлеуметтік-экономикалық жүйенің тұрақсыздығына алып келеді. Осыған
байланысты салық салу принциптерін қалыптастыруды және енгізуді салық салу
жүйесін қалыптастыруды нарықтық өзгерісер жағдайында салық жүйесінің
тұрақтылығкын қамтамасыз ете алатын салық салу саясатын қалыптастыру
заңдылықтарымен сәйкес жүргізу керек. Салық салу жүйесінің қалыптасуының
жалпы экономикалық дамудың сандық және сапалық параметрлерімен байланысының
объективті қажеттіліктерін сипаттайтын принциптерге сәйкес құрылған салық
жүйесі қолданыстағы салық жүйесінің теріс нәтижелерін төмендетуге немесе
жоюға мүмкіндік береді. Салық жүйесін қалыптастыру, сондай-ақ, ішкі
жағдайларға, даму ерекшеліктеріне және әрбір елдің экономикалық мүдделеріне
сүйенеді, яғни спецификалық ерекшеліктерді ескереді.
Қазақстан тарихи жағдайларға байланысты бұған дейін капиталистік
қатынастарды бастан кешірмеген болатын. Тәуелсіздік алумен және нарықтық
экономикаға көшумен республикамыз өзінің дербес қаржылық-несиелік,
бюджеттік-салықтық саясатын, тарихи және экономикалық өзгерістердің
ықпалымен қалыптасқан саясатын қалыптастырып келеді. Осындай жағдайларда
Қазақстан үшін салық салу жүйесінің қалыптасу және қызмет ету тәжірибесін,
принциптерін зерттеу және игеру өте көкейтесті мәселе. Бұл ұлттық салық
саясатын дайындауда объективті экономикалық заңдылықтарды барынша толық
ескеру қажет екендігіне куә болады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, аталған мәселелерді шешуде негіз болатындар – экономикалық
өсімнің параметрлері, болжамды салықтық потенциал және оны қолдану деңгейі,
дайындалған салық жүйесінің үлгісінің ұдайы өндіріс процесіне әсерінің
схемасы үздіксіз дайындалуда және жетілдірілуде. 6
Салық жүйесінің қандай болу керек екенін түсінсек, мемлекетіміздің
салықтық заңнамасының жетістігі де жоғары блмақ. Салық жүйесі мынадай
талаптарға жауап беруі тиіс:
салық жүйесінің тұрақтылығы;
салықтарды жинау механизмінің реттелгендігі (бұл салықтардың уақтылы және
толық төленуін бақылауды оңайлатады);
өндіріс факторларын емес, соңғы өнімді жеңілдету. Салық реформасының
мәселесі өндірістік инвестицияларды ынталандыру мәселесімен тығыз
байланысты. Бұл байланыс салықтық және несиелік саясат барысында
өндірістегі инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер мен басқа да шаралар
қалыптасатындығымен түсіндіріледі;
жергілікті және жалпы мемлекеттік салықтардың субординациясы. Жалпы
мемлекеттік және жергілікті салықтардың саласын шектеу, әкімшілік
иерархияның барлық деңгейлерінің ресурстарының қалыптастырудағы
субъективтілік олардың дамуын дербес басқарудың кепілдігі болып табылады);
заң алдындағы барлық салық төлеушілердің теңдестігі, салық саясатының бір
тектілігі;
салық жүйесінің қарапайымдылығы (нақты қарапайымдандыру жолы – салық
саясатын жекелеген салық төлеушілердің қажеттіліктерінен экономикалық
мәмілелер мен әрекеттердің басым бөлігін қамтитын жалпы ережелерге қарай
бейімдеу).
Салық кодексінде Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай
принциптері бекітілген.
Салық салудың міндеттілік принципі. Салық төлеуші салықтық заңнамаға сәйкес
өзінің салықтық міндеттемелерін толық көлемде және бекітілген мерзімде
орындауға міндетті.
Салық салудың анықтылық принципі. Салықтар мен Қазақстан Республикасының
бюджетіне міндетті басқа да төлемдер анықталған болуы тиіс. Салық салудың
анықтылығы салықтық заңнамасында салық төлеушінің міндеттемелерінің
негіздері мен пайда болу тәртібі, орындалу және тоқтату тәртібі орнатылуы
тиіс.
Салық салудың әділеттік принципі. Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жекелеген сипаттағы салықтық
жеңілдіктерге жол берілмеуі тиіс.
Салық жүйесінің біртұтастық принципі. Салық жүйесі Қазақстан
Республикасының барлық аймақтарында барлық салық төлеушілері үшін бірдей
болып табылады.
Салықтық заңнаманың жариялылық принципі. Салық салу бойынша сұрақтарды
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануы тиіс.
Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі
Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін
қамтиды:
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
Қосылған құн салығы;
Акциздер;
4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық
салық;
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
Әлеуметтік салық;
Жер салығы;
Көлік құралдары салығы;
Мүлік салығы.
Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі
алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік
баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды. 8
Салық жүйесін зерттеудің себептерінің бірі – қазіргі кезде
Қазақстандағы кәсіпорындардың көпшілігі диверсификацияланған, яғни бірнеше
салаларда қызмет етеді және көп кәсіпті бола отырып, жалпы ортақ белгілерге
ие, яғни оларды бір уақытта өңдеуші, сауда, қызметтер саласына немесе ауыл
шаруашылығы саласына жатқызуға болады. Бұл салық төлемінің субъектісінің
қызмет түріне және салық объектілерін байланысты түрлі ұйымдар үшін салық
салу ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайдың өзектілігі сондай-
ақ, тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен де негізделеді,
өйткені әрбір саланың өзіне тән спецификалық ерекшеліктері бар. 9
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе айта кету керек, жалпы ғылыми
принциптердің, республикамыздың экономикалық даму ерекшеліктерін
сипаттайтын салық жүйесін құрудың ережелерінің және принциптерінің
талаптарына сәйкесі құрылған салық жүйесі нарықтық қатынастарды қозғаушы
және дамытушы күш болып табылады.
1.2. Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және түрлері
Баршаға белгілі, салық жалпыға міндетті сипатқа ие. Кез-келген қоғаның
әлеуметтік-экономикалық дамуы салықтардың мынадай қоғамдық мүдделерді
қамтамасыз етуімен байланысты:
халықты әлеуметтік қамтамасыз ету;
мемлекеттік қауіпсіздік қабілетін қамтамасыз ету;
ірі ауқымдағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
төтенше, күтпеген оқиғалар үшін жалпы мемлекеттік резервтер құру;
Қазақстан-2030 және басқа да стратегиялық бағдарламалардың орындалуын
қамтамасыз ету.
Мұндай мемлекеттік шаралар үшін азаматтардың төлеуге дайын болуын
қамтамасыз ету үшін мемлекеттің түрлі бағдарламаларын және әрекеттерін
жүзеге асыруға кеткен ресурстар туралы ақпараттарға еркін қол жеткізу
құқығын енгізу қажет. Сонымен қатар бұл халықта салықтық мәдениетті оятуға
септігін тигізеді. 10
Қазақстанның салық жүйесі кәсіпкерлікті дамытуға қабілеті жететіндей
тиімді ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпкерлік мемлекеттің стратегиялық бағыттарын
жүзеге асырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті
қолдау елімізде мемлекеттің дамуының өзекті бағыттарының бірі ретінде
анықталған.
Салық жүйесі тұрақты болуы тиіс. Салықтық заңнамаға үнемі өзгерістер
мен толықтырулар енгізу, салықтық қатынастардың субъектілерінің
реніштері, бюджеттік жетіспеушілік мәселелері қазіргі салық жүйесінің
қоғамымыздың экономикалық және саяси дамуын және қоғам санасының деңгейін
толық көлемде көрсете алмайды.
Демек, салық салудың қолайлы нәтижелерін қамтамасыз ету – күрделі
мәселе, оның шешілуі негізінен объективті және субъективті факторларға
байланысты. Осыдан келіп шығатын салықтық заңнаманы бұзушылықтардың және
салықтан жалтару әрекеттерінің де объективті және субъективті себептері
бар. Сонымен қатар, мемлекет үшін субъективті болып табылатын себептер
кәсіпкерлер үшін мейлінше объективті болып табылады. Салық салу кәсіперлер
мен халықтың экономикалық және саяси санасының шынайы бейнесі болып
табылады.
Еліміздің экономикасында белсенді жүргізіліп жатқан өзгерістері
кезінде салық жүйесіні өзіндік үлгісі қалыптасып үлгерді. Сонда-да, қазіргі
салықтық реттеуден тек мемлекет пен бюджеттің мүдделерін ғана емес, сонымен
қатар салық төлеушілердің де мүдделерін ескеретін көзқарас талап етілуде.
Дәл осы кәсіпкерлік қызметтің субъектілер салықтық қатынастардың
жеткіліксіз реттелгендігімен байланысты мәселелердің ауыртпалығын өз
мойнымен көтереді. Экономиканың даму деңгейіне сәйкес салық жүйесінің жаңа,
осы даму кезеңдеріне сәйкес мәселелері қалыптасып келеді. 11
Салық жүйесінің және салықтық заңнаманың көзге көрінетін
жетістіктеріне қарамастан, бірқатар сұрақтар әлі де болса жан-жақты,
мемлекет деңгейінде қарастыруды қажет етеді. Атап айтар болсақ, салық салу
базасын анықтау үшін шығындарды анықтау, табыстар мен шығындардың есебін
жүргізу секілді сұрақтар әлі күнге дейін өз шешімін таба алмай келе жатыр.
Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын
төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе
мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі.
Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе,
алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана
әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну
әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде
қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен
немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.
Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы
келесідей шараларды қолданады: 12
оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды
тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу,
табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы
ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін
өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін
кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар
салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және
т.с.с.
Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде Салықтық міндеттемені
мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу
практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін
қарастырады:
банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
қолма-қол ақшалардың көмегімен;
дебиторлардың қарыздары есебінен;
салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен. 13
Сондай-ақ, қалыптасқан салық жүйесіне қарсылық білдіру әкімшілік заң
бұзушылық деп саналады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының басқа да
заңнамаларында мұндай заңға қарсы әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық
жауапкершіліктер қарастырылады. Жауапкершілік жүктелетін әкімшілік заң
бұзушылықтардың тізімі 1 кестеде берілген.
1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік салықтық заң бұзушылықтар
№ Заң бұзушылық түрлері
Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу немесе оның есебін заң бұзу
арқылы жүргізу
Салық салу объектілерін жасыру
Салықтық декларацияны уақытында немесе мүлдем ұсынбау немесе
салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
Салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке уақтылы
немесе толық төленбеуі
Салық қызметі органдарының жұмысшыларын салықтарды есептеу және
төлеу бойынша құжаттарды тексеруге жібермеу немесе басқа да
әрекеттер қолдану
Салық органдары мен олардың жұмысшыларының заңды талаптарын
орындамау
Салық төлеушінің ашқан есеп және басқа да шоттары туралы салық
органдарына хабарламау
Салық төлеушіден салықтардың, айыппұлдардың, өсімпұлдардың сомасын
өндіріп алу жөніндегі салық органдарының инкассолық талаптарын
орындамау;
Заңды тұлғаны, оның филиалын немесе өкілеттілігін заңды мемлекеттік
тіркеуден өткізбей қызмет ету
Кәсіпкерлік қызметті лицензиялық және инвестицилық ережелерді бұза
арқылы жүргізу
Салық органдарының ережелерін қадағаламау
Салық органдарының жұмысшыларын жүргізілген операцияларды тексеруге
жіберуден бас тарту
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане, Алматы – 2002,
22-бет
Салықтық заң бұзушылықтар туралы айта отырып, олардың белгілі бір кері
нәтижелермен байланысты екенін ескерген жөн. Мұндай заң бұзушылықтар көп
жағдайда салық төлеушінің бухгалтерлік және салықтық есеп жүйесіне тікелей
байланысты болып келеді. Сол себепті теориялық және практикалық
жетістіктерге сүйене отырып, бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу
тәртібіне түзетулер енгізу қажет.
Айта кету керек, әлемнің көптеген мемлекеттерінде әр уақытта салық
төлеуден жалтару мәселесі көптеп кездеседі. Бұл туралы бұқаралық ақпарат
құралдарының мәліметтері дәлел бола алады. Атап айтар болсақ, шет елдерде
салықтан бас тарту мынадай үш түрге бөлінеді:
заңды – мұндай салықтан жалтарудың мәні заңның әлсіз жерлерін қолдана
отырып салықтық міндеттемелерді барынша азайту құралдары мен әдістерін
қолдану мүмкіндігінің болуына келіп тіреледі;
заңсыз – бұл салықтық міндеттемелерді заңсыз жолдармен төмендету болып
табылады: салық төлеудің мерзімін кешіктіру; салықтық жеңілдіктерді және
преференцияларды заңсыз қолдану; табыстарды жасыру; салық объектісінің
есебін жүргізбеу.
Осыған байланысты дамыған шет елдерде салықтық заңнаманы жетілдіруге
бағытталған шараларға басты көңіл бөлінеді, өйткені дәл осы жағдай салық
төлеушінің салықтан жалтару ықтималдығы мен мүмкіндігіні төмендетеді.
Осыдан келе, біздің жағдайымызда да шет елдердің оң нәтижелі тәжірибесін
қолдану, салық жүйесінің фискалдық сипатын барынша төмендету қажет. Бұл
мәселеде тек мемлекет тарапынан шараларға ғана көңіл бөлмей, қоғамымыздағы
салықтық мәдениетті және этиканы көтеру мәселесін де ескеру керек. 14
1.3. Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде
Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде,
есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін
қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің
салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.
Әрбір салық комитетінде құжаттық тексерулерді жүргізу жөніндегі жоспар
болады және оның тәртібі ҚР Салық кодексімен анықталады.
Салық органдары тексерулер барысында дұрыс шешімдер қабылдау үшін
(соның ішінде салық төлеушілер үшін қолайлы шешімдерді де) үшін қажетті
барлық маңызды жағдайларды анықтаулары тиіс. Салық төлеушілерден іске
қатысы бар барлық құжаттарды қабылдауы, барлық түсініктемелер мен
мәліметтерді жинауы тиіс. Салық төлеуші тексеру барысында іске қатысы бар
деген қандай-да бір құжаттарды тексеру туралы талап қоя алады. Тексеруден
кейінгі құжаттар мен түсініктемелер есепке алынбайды.
Мұндай мәселелердің себебі, әдетте, кәсіпорындардың материалдық
жауапты тұлғаларының және басшыларының жауапкерсіздігі, Қазақстан
Республикасының салықтық заңнамасын төмен деңгейде білуі болып табылады.
15
Салық органдарының жұмысында салық төлеушінің көрсетілген мекен-жай
бойынша орналаспауы да үлкен мәселелер туындатады. Бұл, ең алдымен, бір
күндік фирмалар пайда болып, аталған мекен-жайда салықтық есепке тұру үшін
ғана орналасады.
Қазіргі кездегі салық органдарының және салық төлеушілердің арасында
салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында пайда болатын негізгі
мәселелердің бірі – салықтық тексерулерді жүргізудің тәртібін заң жүзінде
жеткіліксіз регламенттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулер
құжаттық және рейдтік болып бөлінеді. Өз кезегінде, құжаттық тексерулер
кешенді, тақырыптық және қарсы тексерулер болып бөлінеді (ішкі түрлер).
Кешенді тексеру деп салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің
барлық түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеруді
айтады. 16
Кешенді тексерумен салыстырғанда, тақырыптық тексерулер жекелеген
салықтардың түрлеріне немесе басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне
қатысты, мысалға, қосылған құн салығына қатысты, жүргізіледі.
Қарсы тексерулер, егер де салық органы тексеру жүргізген кезде салық
төлеушінің салықтық есебіндегі операциялардың дұрыстығын анықтау үшін осы
салық төлеушімен байланысты үшінші тұлғалардан қосымша ақпараттар алудың
қажеттілілігі туындаған жағдайда жүргізіледі. Қарапайым тілмен айтар
болсақ, егер тексеру барысында бір компания қандай-да бір тауарларды екінші
бір компаниядан сатып алғанын айтса, онда салық органдары аталған екінші
компанияда осы операциялардың есепке алынғанын тексеруге құқығы бар. Бұл
жағдайда мәміленің мерзімі, сатып алынған тауарлардың бағасы мен көлемі,
мәміленің жалпы сомасы тексеруге алынады.
Рейдтік тексерулерге келетін болсақ, онда мұндай тексерулерді салық
органдары жекелеген салық төлеушілердің салықтық заңнаманың талаптарын
қадағалауы жөніндегі сұрақтар бойынша жүргізеді, атап айтар болсақ: салық
төлеушінің салық органдарында салықтық тіркеу есебіне тұруы; фискалды жады
бар бақылау-кассалық машиналарды қолданудың дұрыстығын, лицензияның немесе
басқа да рұқсат беруші құжаттардың бар болуын; акциздік тауарларды өндіру,
сақтау және сату ережелерінің қадағалануын; хронометраждық зерттеулерді
жүргізу тәртібін. 17
Құжаттық тексерулер қандай-да бір жекелеген кәсіпкердің қызметін
тексерумен байланысты болса, рейдтік тексерулер бір мезгілде бірнеше
шаруашылық субъектілеріне қатысты жүргізіледі (мысалға, бір мезгілде бір
көшеде, бір мөлтекауданда орналасқан салық төлеушілерді тексеру, немесе
бірден бірнеше түнгі клубтарды тексеру секілді).
Кешенді салықтық тексерулер жылына бір реттен артық жүргізілмеу керек
деп бекітілсе, тақырыптық тексерулер жарты жылда бір реттен артық
жүргізілмеу керек, және бір ған салық түрі бойынша жүргізіледі. Сонымен
қатар, Салық кодексі жоғарыда аталған тексерулерді жүргізу кезеңдері
жүргізілмейтін жағдайлардың қатаң шектелген тізімін келтіреді, мысалға,
салық төлеушінің мүдделеріне сәйкес оның артық төленген қосылған құн
салығын қайтарып беру жөніндегі арызын тексеру.
Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулерді жүргізу мерзімі осы
тексеруді жүргізу жөніндегі шешім қабылданғаннан күннен бастап 30 күн
шеңберінен аспауы тиіс.
Салықтық тексеру мерзімі біткеннен кейін жоғары тұрған салық органының
тиісті шешімі болмаса, салық төлеуші салық органының лауазымды тұлғаларын
қайта тексеруге жібермеуге құқылы.
Салық кодексі салықтық тексерулерді жүргізу процесінің тәртібін
регламенттейді. Оған сәйкес салықтық тексерудің қатысушылары келесідей
болып табылады: салық органдарының құзіретті тұлғалары және салық
төлеушінің өзі. 18
Қазіргі кездегі салықтық тексерулердің түрлеріне камералық тексерулер
де жатады. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес камералық
тексерулер салықтық бақылаудың жеке формасы ретінде қарастырылады.
Салық кодексіне сәйкес, камералық тексеру деп салық төлеушінің ұсынған
салықтық есебін және басқа да құжаттарын зерттеу және талдау негізінде
салық органының тікелей жүргізетін тексеруін айтамыз. Камералық тексеру
тікелей салық органының орналасқан жерінде жүзеге асырылады.
Салық органы салық төлеушінің есептік және басқа да құжаттарында
қателіктер тапқан жағдайда салық төлеушіге аталған қателіктерді түзету
туралы ескерту жіберіледі. 19
Құжаттық және камералық тексерулердің салыстырмалы сипаттамалары 2
кестеде берілген.
2 кесте – Камералық және құжаттық тексерулердің артықшылықтары мен
кемшіліктері
Тексеру Артықшылықтары Кемшіліктері
түрі
Камералы- салық органының орналасқан - ірі елді-мекендерде тексеруді
қ жеріне қарай ұсынылған жүргізудің қиындығы;
тексеру ақпа-раттар негізінде барлық
бухгал-терлік есептерді және есеп
айырысуларды тексеру;
- үлкен уақыт шығындары және
көптеген салықтық есептеулер;
- салық төлеушінің түрлі - жекелеген есептеулердің
мәлімет-терді салық органдарына анықталмағандығы және
уақы-тында ұсыну тәртібін тексеруқарама-қайшылығы және бастапқы
(ағымды аванстық төлемдер және құжаттар негізінде
басқа да құжаттар). түсініктемелерді қажет етуі.
Құжаттық- алдын-ала құрылған жоспар - көптеген объективті және
тексеру немесе қандай-да бір өзгерістер субъективті факторларға
бойынша тексеру; тәуелділігі;
- есептің жағдайын субъективті - салық жұмысшылары мен
бағалау мүмкіндігі; кәсіпорын басшылары арасындағы
сөз байлаулар;
- есеп жүргізудегі және салықтық
есептеулердегі қателіктерді
болашақта жою мүмкіндігі;
- тексерушінің біліктілігінің
жетіспеушілігі, заңдағы
өзгерістер мен толықтыруларды
білмеуі
- нақты себеп-салдарлы
байла-ныстарды анықтау
- әрі қарай қателіктерді - салықтық заңнаманың жекелеген
болдырмас үшін тексеру актінде ережелерін салық төлеушіге
нақты заң бұзушылықтарды көрсету.түсіндіре алмауы
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане, Алматы – 2002, 21-
бет
Салықтық тексерулердің мерзімін бұзумен байланысты қандай-да бір
даулардың орын алмауы үшін заң жүзінде салықтық тексеруді жүргізудің
басталу кезеңі анықталған. Тексеруді бастау мерзімі деп салық төлеушіге
ұсынылған салықтық тексеруді жүргізу туралы бұйрықтың берілген күні
есептеледі.
Сонымен қатар, салықтық тексеруді жүргізбес бұрын салық органдарының
құзіретті тұлғалары салық төлеушіге өздерігің қызметтік куәліктерін
көрсетулері тиіс. 20,21
Салық төлеуші салықтық тексеруді жүзеге асырушы тұлғаларды табыстарды
немесе салық салу объектілерін анықтау үшін шаруашылық территориясына
немесе ғимараттар мен қоймаларға жіберуге міндетті болып табылады.
Салықтық тексеру біткеннен кейін салық органының құзіретті тұлғасы
салықтық тексеру актін дайындайды, мұнда Салық кодексінде қарастырылған
қажетті мәліметтер көрсетіледі.
Салықтық тексерудің біткен күні болып салықтық тексерушінің салық
төлеушіге салықтық тексеру актін берген күні есептеледі.
Салықтық тексерудің нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар
анықталмаған болса, онда бұл туралы салықтық тексеру актінде тиісті
белгілер жазылады. 22, 23
Салықтық тексеру актін салықтық тексеруді жүргізген салық органының
құзіретті тұлғаларымен бекітіледі, және салықтық тексерулер мен ескертулер
журналында тіркеледі, номерленеді және салық органының мөрімен бекітіледі.
Салықтық тексеру актінің бір данасы салық төлеушіде қалуы тиіс.
Салықтық тексеру біткеннен кейін анықталған нәтижелердің негізінде
салықтық тексеру актінде салық төлеушінің бюджет алдындағы міндеттемелері
мен қарыздары туралы айтылып, салық төлеушіге жіберіледі. Мұнда салық
төлеудің қажеттілігі мен мерзімдері көрсетіледі. Егер де салықтық тексеру
нәтижесінде ешқандай салықтық заң бұзушылықтар анықталмаса, салықтық
тексеру нәтижелері бойынша мұндай ескертулер жасалмайды. 24
Қорытындылай келе айта кету керек, салықтық әкімшіліктің және салықтық
бақылаудың маңызды құралы бола отырып, салықтық тексерулер көптеген
жағдайларда салық органдары мен салық төлеушілер арасындағы қатынастарда
өзара есептесу болып табылады. Дәл осы салықтық тексерулердің нәтижесінде
салық төлеуші тарапынан салықтық міндеттемелерді орындау барысында ешқандай
заң бұзушылықтардың болмағанын немесе мұндай әрекеттердің болғанын және
тиісті санкцияларды қолданудың қажеттілігі туралы салық органдары қорытынды
шығарады.
Бірінші жағдайда әділетті салық төлеуші мемлекет тарапынан өзіндік
жылы лебіздерге ие болады және болашақта салықтық тексеруге негіздердің
де аз болатыны анық. Екінші жағдайда әділетсіз салық төлеуші үшін салықтық
тексерулер оның болашақ қызметінде де жиі орын алуы мүмкін, өйткені салық
органдары аталған субъектінің қызметін жіті бақылауға алатын болады. 25,
26
II. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қордай ауданы бойынша жалпы салықтық түсімдерді талдау
Нарықтық экономика жағдайларында түрлі деңгейдегі бюджеттердің табысын
арттыруды және жекелеген шаруашылық субъектілерінің дамуын және жалпы
экономиканың дамуын қамтамасыз ету мәселесі аса маңызды болып табылады.
Кәсіпкерліктің және мемлекеттің дамуына ықпал ету құралдарының ішінде,
маңызды рольді, сөз жоқ, салықтар атқарады. Кез-келген мемлекеттің нарықтық
дамуы экономиканың барлық жақтарын реттеу құралы ретінде салық саясатын
кеңінен қолдануды қажет етеді.
Салық, бұл күндері, қаржы саясатының өзекті бағыттарын жүзеге асыру
мақсатында, жеке және заңды тұлғалардың белсенділігін ынталандыру немесе
шектеу үшін маңызды құрал болып табылады. Кәсіпорындардың және олардың
орналасқан аймақтардың дамуына, бірінші кезекте айтарлықтай әсер ететін,
бұл тікелей салықтар, солардың ішінде табыс салығы болып табылады. 26
Қордай ауданы әлі күнге дейін Жамбыл облысының жергілікті бюджетін
және Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетін кіріс көздерімен
қамтамасыз етуде өзіндік ролін атқарып келеді. Бұған оның бүкіл Жамбыл
облысы бойынша бюджеттік түсімдердің 27% құрайтыны дәлел бола алады.
Жамбыл облысы Қордай ауданы бойынша салық комитеті жергілікті және
республикалық бюджетке салықтық және басқа да міндетті төлемдердің уақтылы
және толық түсуін қамтамасыз етуді міндет тұтатын мемлекеттік мекеме болып
табылады. Ол мемлекеттік табыстарды қамтамасыз ету саласында мемлекеттік
басқару және бақылау функцияларын жүзеге асыруға құзіретті. 27
Комитет өз қызметі барысында Қазақстан Республикасының Конституциясын,
нормативтік-құқықтық актілерін және заңдарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің және Үкіметінің, Мемлекеттік табыстар Министрлігінің және
басқа да құжаттарды жетекшілікке алады. 28
Салық комитетінің басты міндеттері мыналар болып табылады:
мемлекеттік бюджетке түсімдерді және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық
міндеттемелердің орындалуын қарастыратын салықтық заңнаманың және басқа да
заңнамалық актілердің негізінде барлық деңгейдегі бюджеттерге салықтардың
толық және уақтылы түсуін қамтамасыз ету;
бюджетке міндетті салықтардың, алымдардың және басқа да төлемдердің
төленбеуімен байланысты, немесе табыстарды жасыру немесе азайту, заңды
немесе жеке тұлғалар тарапынан салық салу объектісін жасыру мақсатындағы
әрекеттерді, салықтарды төлеуден басқаша жалтару жағдайларын анықтау;
аталған жағдайлар бойынша салықтарды өндіріп алу шараларын және мемлекет
алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету;
салық төлеушілерге олардың міндеттерін және құқықтарын уақытында түсіндіру;
салық төлеушілерді салықтық заңнамадағы және салық салу бойынша басқа да
нормативтік-құқықтық актілердегі өзгерістер туралы уақытында хабардар ету.
Өзіне жүктелген жоғарыдағы міндеттерге сәйкес Комитет мынадай негізгі
функцияларды жүзеге асырады:
салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін
және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын
қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілердің қадағалануын
бақылау;
салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін
және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын
қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді бұзу туралы
арыздарды, хабарламаларды және басқа да ақпараттарды тексеру;
салықтардың, алымдардың және басқа да бюджетке міндетті төлемдердің түсуін
және мемлекет алдындағы басқа да қаржылық міндеттемелердің орындалуын
қарастыратын салықтық және басқа да заңнамалық актілерді қолдану бойынша
салық төлеушілер арасында түсіндірме жұмыстарын жүргізу;
қарама-қайшылықтар актілерін және салық төлеушілердің арыздарын қарастыру,
олардың есебін жүргізу;
заң бұзушылықтарды талдау және бағалау, салықтық заң бұзушылықтар мен
қылмыстардың себептерін және шарттарын жоюға байланысты тиісті кеңестер
беру;
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстардың
нәтижелері туралы бекітілген тәртіп бойынша есеп ұсыну;
төмен тұрған салық органдарына әдістемелік және практикалық көмек көрсету;
әрбір салық төлеуші бойынша шоттар ашу және жүргізу;
мамандардың біліктілігін арттыру бойынша жұмыстар жүргізу. 27
Қордай ауданы бойынша салық комитетінің салықтарды және басқа да
бюджетке міндетті төлемдерді жинау бойынша жұмыстарының нәтижесі 3 кестеде
келтірілген. 29
3 кесте – Қордай ауданы бойынша бюджетке салықтар және басқа да төлемдер
бойынша кірістерді талдау, мың теңге
Көрсеткіштер Код 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж.
1 2 3 4 5
Жергілікті бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы1 77936,8 191677,9 194498,2
Әлеуметтік салық 2 116621,2 141479,8 159442,9
Жеке тұлғалардың табыс салығы 3 38465,0 53827,9 55859,8
Кәсіпкерлердің табыс салығы 4 2729,7 1394,5 792,6
Заңды тұлғалардың мүлік салығы5 15163,4 14257,5 13231,6
Жеке тұлғалардың мүлік салығы 6 691,8 655,2 696,6
Жер салығы 8 45492,1 31404,0 39906,1
Заңды тұлғалардың көлік 10 2334,4 3533,7 3811,9
құралдары салығы
Жеке тұлғалардың көлік 11 3325,1 6056,5 5502,0
құралдары салығы
Біртұтас жер салығы 38,7
Акциздер 19 164,8 960,7 1571,3
Жер учаскелерін сатудан түскін23
кірістер
Су үшін төлемдер 26 2190,8 2218,3 1966,1
Жеке тұлғаларды тіркеуден 30 625,9 785,9 232,9
алымдар
Лицензиялық алымдар 31 710,0 595,9 214,8
Заңды тұлғаларды тірекеуден 32 206,9 74,3 20,4
алымдар
Акциондардан алымдар 39 32,4 20,4
ҚР нарықтарында тауар сатқаны 40 1482,9 1401,9 1186,6
үшін алымдар
Жер құқығын сатып алу 76 1138,3 1857,5 1266,9
Мемлекеттік баж 77 1988,3 621,3 773,1
Арендалық төлемдер 78 189,7 359,7 555,7
Қоршаған ортаны ластағаны үшін80 6085,1 9652,7 10336,0
төлемдер
Әкімшілік санкциялар мен 81 1206,8
айыппұлдар
Коммуналдық меншікті 88 3328,3
жекешелендіру
Жергілікті бюджетке салықтық 96 2476,5 2267,7 3100,4
емес төлемдер
Барлығы жергілікті бюджет 323347,0 465115,3 496231,8
бойынша
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
Республикалық бюджеттің кірістері
Заңды тұлғалардың табыс салығы1 77936,9 191678,0 194498,3
Қосылған құн салығы 14 58440,5 84899,5 45682,5
Дивидендтер 70 43,3
Акциздер 19 4731,7 5442,3 5331,9
Паспорт бергені үшін төлемдер 23 3031,7
Жер қойнауын қорғау қоры 28 16640,8 58,4 1303,3
(роялти)
Қоршаған ортаны ластағаны үшін80 6085,1 9652,7 10336,0
төлемдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан 83 15,2
түсімдер
Әлеуметтік салық 84 1916,7 32887,6
Салықтық емес түсімдер 95 1888,7 3576,8 608,8
Барлығы Республикалық бюджет 167683,7 328195,3 260807,7
бойынша
ЖАЛПЫ бюджет бойынша 491030,7 793310,6 757039,5
Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2)
3 кестеден байқайтынымыз, 2005 жылы бюджетке 757 039,5 мың теңге
түскен, яғни бір оперативті жұмысшыға келеті ауыртпалық 31 543,3 мың
теңнегі құраған.
Аталған жылы бюджеттің табыс бөлігінің орындалуы124,8% құраған, яғни
болжам бойынша салықтық түсімдер мен басқа да төлемдер 635703,0 мың теңге
болса, нақты іс жүзінде 793 145,8 мың теңге бюджетке түскен (республикалық
бюджеттің болжамы 241 61,0 – мың теңге, нақты – 328 138,9 мың теңге,
жергілікті бюджет бойынша болжама 394 342,0 мың теңге, нақты – 465 006,9
мың теңге).
Өткен жылмен салыстырғанда түсімдер 302 115,1 мың теңгеге, немесе 1,6
есе артан, сәйкесінше жергілікті бюджетке түсімдер 141 659,9 мың теңгеге,
немесе 1,4 есе, ал республикалық бюджетке – 160 455,2 мың теңге, немесе 1,9
есе артқан.
2006 жылдын 1 қаңтарындағы есеп бойынша бюджеттің табыстар бөлігінің
жоспардан артық орындалуы аймақтағы ірі кәсіпорындардан түскен салықтардың
есебінен болып отыр. Мысалға, Қаратау Кен АҚ тау кен өндіріс кешені
бойынша 419831,6 мың теңге көлемінде, немесе барлық түсімдердің 52,9%
мөлшерінде кіріс түскен. Қордай энергия кешені бойынша 206 617,4 мың теңге,
немесе барлық түсімдердің мөлшерінде13,4%, ал Алтын Диірмен АҚ бойынша
139 912,1 мың теңге, немесе жалпы түсімдердің 17,6% мөлшерінде кірістер
түскен.
Өткен кезеңнің көрсеткіштерімен салыстырғанда корпоративтік табыс
салығы бойынша бюджет кірістерінің өсуі бірінші кезекте жоғарыда аталған үш
компанияның салық салынатын табыстарының өсуі нәтижесінде болып отыр.
Бюджетке түсімдерді талдай отырып, және әрбір салық түрі бойынша
түсімдерді жеке қарастыра отырып, 2001-2005 жылдар ішінде корпоративтік
табыс салығы бойынша түсімдер 7 7936,8 мың теңгеден 194 498,2 мың теңгеге
дейін, жеке табыс салығының 38 465,0 мың теңгеден 5 5859,8 мың теңгеге
дейін ұлғайғанын байқауға болады.
Әлеуметтік салық бойынша түсімдер аталған кезеңде 116 621,2 мың
теңгеден мың 159 442,9 теңгеге дейін, акциздер бойынша бюджеттік табыстар
164,8 мың теңгеден 1 571,3 мың теңгеге дейін артқан. Сонымен қатар, жеке
тұлғалардың мүлік салығы бойынша да салықтық түсімдердің біршама болса да
артқанын (691,8 мың теңгеден 696,0 мың теңгеге дейін) байқауға болады.
2.2. Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтаруды талдау
Салықтық заң бұзушылықтарды және салықтан жалтару жағдайларын бақылау
жұмыстарын Қорда ауданы бойынша Салық комиететінде оның Салықтық аудит және
Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімшелері жүзеге асырады.
Салықтық аудит бөлімінің басты міндеттеріне мыналар жатады: салық
комитетіне ұсынылған декларациялардың және есептеулердің дұрыстығын
құжаттық тексеру, салықтардың дұрыс есептелуін, уақтылы және толық төленуін
тексеру, сондай-ақ салықтық қарыздарды өндіріп алу жұмыстары бойынша
Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бөлімімен бірігіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz