Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының жүргізілуі және зерттеулер барысынданда аршылған нысандар
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Ұлы Жібек жолының бойындағы қуаты қала туралы деректер және археологиялық зерттеулердің жүргізілуі.
1.1.Сауран қаласы жайындағы алғашқы деректер, қала тарихы ... ...9
1.2.Сауранқала жұртындағы арехологиялық зерттеу жұмысының жүргізу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ . тарау. Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының жүргізілуі және зерттеулер барысынданда аршылған нысандар
2.1. Сауран қалашығы. Қаладағы кәріздік суландыру жүйесі ... ... ...24
2.2. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясындағы археологияық зерттеулер медресе және айт мешітінің қазбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Ұлы Жібек жолының бойындағы қуаты қала туралы деректер және археологиялық зерттеулердің жүргізілуі.
1.1.Сауран қаласы жайындағы алғашқы деректер, қала тарихы ... ...9
1.2.Сауранқала жұртындағы арехологиялық зерттеу жұмысының жүргізу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ . тарау. Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының жүргізілуі және зерттеулер барысынданда аршылған нысандар
2.1. Сауран қалашығы. Қаладағы кәріздік суландыру жүйесі ... ... ...24
2.2. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясындағы археологияық зерттеулер медресе және айт мешітінің қазбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қосымшалар
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазақстанны ң жерінде қазақ халқының ата - бабалары қалдырған бай мұралардың бірі ол орта ғасырлық қалалар мен қоныстары.
Пайда болған қала – қоныстар көп жағдайда бір саяси – экономикалық себептермен, халықтың сол жердегі тұрмыс - тіршілігіне байланысты болады. Атап айтсақ Қазақстанның әсіресе Жетісу өңіріндегі қалалардың өсіп өркендеуіне көп әсерін тигізген Ұлы Жібек жолы еді. Бұған Сауран қаласының өзінен дәлел келтіруге болады. Сондықтан осы жол тармағы мен көршілес аймақтардағы қалалар мәдениетерінің даму қарқынының өсіп – өнуін немесе қандай себептермен өмір сүруін тоқтатқандығын, сол мекен еткен халықтардың тұрмыс – тіршілігін зерттеу ортағасырлық Қазақстан тарихындағы маңызды мәселе болып табылады.
Сырын ішіне бүккен Сыр бойының әр тасы-тарих, әр төбесі тұнған шежіре, Сауран қаласының ашатын сыры көп. Елбасының өзі «Сыр - Алаштың анасы» деп бекер бағаламаған. Бұл қала түбі бір түркі тектес халықтардың астанасы болған. Сондықтан Сауран қаласының тамыры тереңге тартқан тарихын қадірлеп, танып ғылыми класификация жасау бүгінгі ұрпақтың парызы емес пе?
Қазақ хандығы заманында оңтүстіктегі Түркістан, Ташкент, Сайрам, Сауран батыстағы Сарашық қалалары дәуірлеу дәрежелеріне жетіп, құлпыра дамыған кезеңдерді бастан кешірген. Халықтың қалытпасуы тарихында осы бас қалалардың өзіндік маңызды орны бар.
Сырдарияның ортаңғы ағысында орналасқан Сауранның қираған орны Қазақстан тарихының талай құпияларын бауырына басып жатқан жабық архив секілді. Түкістаннан 40 км жердегі қираған қалашықтың қабырғалары әлі күнге дейін еңселі. Сауран Қазақстандағы қорған дуалдары неғұрлым толық қалпында сақталған белгілі ортағасырлық қалалардың бірі. Сонымен қатар соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары нәтижесінде осы қала аумағында шайқалмалы мұнаралары бар медресе, жұма мешіт, намазгах мешіті, ханака, қала қақпасы секілді археологиялық маңызды нысандар ашылып жатыр./1/
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың бастауымен жүзеге асырылып жатқан «Мәдени мұра» бағдарламасында жария етілген міндеттерді одан әрі дамыту жолында ортағасырлық Сауран қалашығын зерттеу, шаралары маңызды орын алады. Әлемді таңқалдырары кәміл ашық аспан астындағы мұражай ұйымдастыруға лайықты бұл бірегей қала Қазақстан жұртшылығын да елеңдетуде, енді Қазақстан тарапынан Сауранды Ұлы - Жібек жолы бойындағы туризм үшін аса маңызды тарихи мәдени мұражайға айналдыру міндеті туып отыр. Осы жоғарыдағы айтылғандарға қарап тақырыптың өзектілігін аңғаруға болады.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы зерттелу деңгейі.
Ортағасырлық қалалардың қыр-сырын ашуға көптеген ғалымдар аянбай еңбек етті. Кеңістік кезінде бұл салада қызмет етіп, еңбек жолын осы Жетісу мен Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар мен қоныстарды зерттеумен айналысқан ғалымдардың қатарында М.Е. Массон, А.Ю. Якубовеский , А.Н. Бернштам, А.Х. Марғұлан , С.П. Толстов, Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н: Сенитова ,К.А. Акишев, И.И. Смағұлов, К.М. Байпақов, У.Х. Шәмкенов, Л.Б. Ерзакович, Е.А. Смағұлов, М.Елеуовтар болды. Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері осы ғалымдардың біразы өздерінің жұмыстарын жалғастырып келеді. /2/
Қазақстан археологиясына өз жұмыстарымен үлесін қосып жүрген К.М. Байпақовтың археология және ортағасырлық қалаларды зерттеу істерін жете меңгеріп, көптеген кітаптар шығарды. Соның бірі «Ұлы Жібек жолы бойындағы ортағасырлық Қазақстан қалалары» шығармасында Қазақстанның ескерткіш қалалары мен олардың археологиялық қазба кезінде белгілі болған шаруашылығына назар аударды. Сонымен бірге «Қазақстанның ежелгі қалалары» атты кітабында Сауран қаласының архитектуралық құрылымы біршама жазылып, жеке тоқталған.
Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша ортағасырлық Сауран қаласында жүргізіліп жатқан кең көлемді жұмыстың аралық қорытындысы К.М. Байпақов пен Б.А. Смағұловтың 2005 жылы жарыққа шыққан «Ортағасырлық Сауран шаһары» атты еңбегінде көтсетілген. Еңбекте Сауран туралы жазба деректер жайлы мағлұматтар,бүгінгі таңдағы Сауранның тарихи – топографиялық очеркі, кәріздері, қалада жүргізілген қазба жұмыстары қаланың стратиграфиясы, мешіт, медресе мен қала маңындағы қоныс жайлар және Сауранның XV – XVIII ғасырлардағы ақша айналымы жайындағы мәліметтер берілген.
Сауран қаласы туралы Х – ХІХ ғ. 70 жылдарына дейінгі жазба деректер баспадан 2005 жылы «Извлечение из писменных источников средневекових городах Сауран и Сыганак» - деген атпен жарық көрген жинақта топтастырылған./3/
Мерзімдік баспасөз беттерінде кейінгі кездердегі жүргізіліп жатқан археологиялық қазбалардың жаңалығы көптеп баяндалып тұрады. Мысалы, Қазақ әдебиеті газетінің 2006 жылғы қаңтар айында шыққан санында «Сырдың Сауран шаһары» деген атпен басылып,онда медресенің ашылып жатқандығы және мұражайға айналдыру ісін толық жеткізуге тырысқан.
Сауранның зерттелу тарихнамасында К.М. Байпақов Е. Смағұловтың еңбектері құнды мәлімет болып табылады. Сол қалашықтағы зерттеу жұмыстары бойынша жылдық есеп беру кезіне ондағы зерттеулерге тоқталып, конференцияларда баяндады.
Сонымен бірге осындай бірқатар мақалаларды археологиялық зерттеулер жүргізген ғалымдар М. Елеуов, Д. Тәлеев, Е. Смағұловтар жазып жүр.
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері.
Біршама ареологиялық тұрғыдан зерттеліп келе жатқан Қоныстарға тоқтала отырып, Сауран шаһарының қазақ халқының тарихында алатын маңызды орынын анықтау. Қазақстан Републикасының президенті Н. Назарбаевтың жолдауындағы «Мәдени мұра» бағдарламасы жоспарларының орындалуына көңіл бөліп, археологиялық тармағына бір әсерін тигізу. Осы уақытқа дейін зерттеліп жазылып келген қала туралы мәліметтерді жүйелі түрде жазып, жаңа қырынан таныту жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Осы орайда жұмыстың мынадай міндеттерін көрсетуге болады:
- Оңтүстік өңірде орналасып, Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне хабар беретін ортағасырлық Сауран қаласындағы археологиялық зерттеу жұмыстарының жүргізілуіне тоқтала отырып, нәтжелерін анықтау;
- Саурандағы зерттеу жұмыстары кезінде жаңадан аршылған нысандар туралы мәліметті жаза отырып оларды біріктіру;
- Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясындағы археологиялық зерттеулердің нәтижелерін анықтау;
- Сауранның Қазақстан тарихында алатын орнын анықтау;
- Ортағасырлық қаланы зерттеудегі жетістіктер мен кемшіліктерге тоқтала отырып мәнін ашып көрсету;
- Жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеулереге қатысты көзқарастарды топтастыру;
- Саурандағы құпияға толы археологиялық нысандары және олардың архитектурасындағы ғажайыптарды ашып көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шегі:
Сауран қаласы құлап археологиялық жәдігер, ескерткішке айналдырунан кейінгі XVII ғасырдан басталған археологиялық экспедициялардың ұйымдастырылып зерттеу жүргізе бастауынан, қазіргі уақыттағы зерттеулерге дейін қамтылған.
Алғашқы археологиялық зерттеулер басталған 1867 жылдан, 2004- 2006 жылдары «Мәдени мұра» бағдарлмасы аясында жүргізілген зерттеулерге дейін.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- Орта ғасырлық Ұлы Жібек жолы бойындағы құтты қала Сауран туралы деректер топтастырылды.
- Саурандағы Археологиялық зерттеулер туралы мәлімет жинала отырып, қазіргі кездегі яғни 2007 жылға дейінгі зерттеу жұмыстарының нәтижелері топтастырылған.
- Сауранның архитектурасындағы ерекшеліктері жазылып, оларды басқа осындай ескерткіштермен салыстыра отырып жазу көрініс тапты.
Диплом жұмысының сыннан өтуі:
Дипломдық жұмыс жазылу барысында алдын- ала қорғаудан жоғары оқу орында өткен ғылыми конференция кезінде өтті. Ғылыми жетекшінің нұсқауы арқылы жазылып, қарауынан өтті. Жазылу кезінде қайта құралып, тексерілуден өткізіп отырды.
Дипломдық жұмыс педагогикалық маңызы:
Қазақ халқы тарихындағы қала мәдениетінің дамығандығын ашып көрсете отырып, ортағасырлық қалашықты дәріптеу арқылы патриоттық тәрбиені қазақ халқының құнды жәдігерлердің көмегімен сіңдіру. Жұмыстың педагогикалық маңызы болып табылады. Жұыста көрініс тапқан мәселелері жеке ғылыми зерттеулерде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі:
Дипломдық жұмыста алға қойлыған мәселелерді ғылыми тұрғыдан зереттеп ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диолектикалық тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методикалық принциптер басшылыққа алынды. Сондай –ақ соңғы жылдардағы археология саласындағы жетістіктер туралы жаңа концепцияларда жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы:
«Сауран қала жұртындағы археологиялық зерттеулер» деген атпен жазылған жұмыстың құрылымы: кіріспеден және екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиетер мен сілтемелер тізімдері және қосымшалар жұмысқа енгізілді
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазақстанны ң жерінде қазақ халқының ата - бабалары қалдырған бай мұралардың бірі ол орта ғасырлық қалалар мен қоныстары.
Пайда болған қала – қоныстар көп жағдайда бір саяси – экономикалық себептермен, халықтың сол жердегі тұрмыс - тіршілігіне байланысты болады. Атап айтсақ Қазақстанның әсіресе Жетісу өңіріндегі қалалардың өсіп өркендеуіне көп әсерін тигізген Ұлы Жібек жолы еді. Бұған Сауран қаласының өзінен дәлел келтіруге болады. Сондықтан осы жол тармағы мен көршілес аймақтардағы қалалар мәдениетерінің даму қарқынының өсіп – өнуін немесе қандай себептермен өмір сүруін тоқтатқандығын, сол мекен еткен халықтардың тұрмыс – тіршілігін зерттеу ортағасырлық Қазақстан тарихындағы маңызды мәселе болып табылады.
Сырын ішіне бүккен Сыр бойының әр тасы-тарих, әр төбесі тұнған шежіре, Сауран қаласының ашатын сыры көп. Елбасының өзі «Сыр - Алаштың анасы» деп бекер бағаламаған. Бұл қала түбі бір түркі тектес халықтардың астанасы болған. Сондықтан Сауран қаласының тамыры тереңге тартқан тарихын қадірлеп, танып ғылыми класификация жасау бүгінгі ұрпақтың парызы емес пе?
Қазақ хандығы заманында оңтүстіктегі Түркістан, Ташкент, Сайрам, Сауран батыстағы Сарашық қалалары дәуірлеу дәрежелеріне жетіп, құлпыра дамыған кезеңдерді бастан кешірген. Халықтың қалытпасуы тарихында осы бас қалалардың өзіндік маңызды орны бар.
Сырдарияның ортаңғы ағысында орналасқан Сауранның қираған орны Қазақстан тарихының талай құпияларын бауырына басып жатқан жабық архив секілді. Түкістаннан 40 км жердегі қираған қалашықтың қабырғалары әлі күнге дейін еңселі. Сауран Қазақстандағы қорған дуалдары неғұрлым толық қалпында сақталған белгілі ортағасырлық қалалардың бірі. Сонымен қатар соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары нәтижесінде осы қала аумағында шайқалмалы мұнаралары бар медресе, жұма мешіт, намазгах мешіті, ханака, қала қақпасы секілді археологиялық маңызды нысандар ашылып жатыр./1/
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың бастауымен жүзеге асырылып жатқан «Мәдени мұра» бағдарламасында жария етілген міндеттерді одан әрі дамыту жолында ортағасырлық Сауран қалашығын зерттеу, шаралары маңызды орын алады. Әлемді таңқалдырары кәміл ашық аспан астындағы мұражай ұйымдастыруға лайықты бұл бірегей қала Қазақстан жұртшылығын да елеңдетуде, енді Қазақстан тарапынан Сауранды Ұлы - Жібек жолы бойындағы туризм үшін аса маңызды тарихи мәдени мұражайға айналдыру міндеті туып отыр. Осы жоғарыдағы айтылғандарға қарап тақырыптың өзектілігін аңғаруға болады.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы зерттелу деңгейі.
Ортағасырлық қалалардың қыр-сырын ашуға көптеген ғалымдар аянбай еңбек етті. Кеңістік кезінде бұл салада қызмет етіп, еңбек жолын осы Жетісу мен Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар мен қоныстарды зерттеумен айналысқан ғалымдардың қатарында М.Е. Массон, А.Ю. Якубовеский , А.Н. Бернштам, А.Х. Марғұлан , С.П. Толстов, Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н: Сенитова ,К.А. Акишев, И.И. Смағұлов, К.М. Байпақов, У.Х. Шәмкенов, Л.Б. Ерзакович, Е.А. Смағұлов, М.Елеуовтар болды. Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері осы ғалымдардың біразы өздерінің жұмыстарын жалғастырып келеді. /2/
Қазақстан археологиясына өз жұмыстарымен үлесін қосып жүрген К.М. Байпақовтың археология және ортағасырлық қалаларды зерттеу істерін жете меңгеріп, көптеген кітаптар шығарды. Соның бірі «Ұлы Жібек жолы бойындағы ортағасырлық Қазақстан қалалары» шығармасында Қазақстанның ескерткіш қалалары мен олардың археологиялық қазба кезінде белгілі болған шаруашылығына назар аударды. Сонымен бірге «Қазақстанның ежелгі қалалары» атты кітабында Сауран қаласының архитектуралық құрылымы біршама жазылып, жеке тоқталған.
Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша ортағасырлық Сауран қаласында жүргізіліп жатқан кең көлемді жұмыстың аралық қорытындысы К.М. Байпақов пен Б.А. Смағұловтың 2005 жылы жарыққа шыққан «Ортағасырлық Сауран шаһары» атты еңбегінде көтсетілген. Еңбекте Сауран туралы жазба деректер жайлы мағлұматтар,бүгінгі таңдағы Сауранның тарихи – топографиялық очеркі, кәріздері, қалада жүргізілген қазба жұмыстары қаланың стратиграфиясы, мешіт, медресе мен қала маңындағы қоныс жайлар және Сауранның XV – XVIII ғасырлардағы ақша айналымы жайындағы мәліметтер берілген.
Сауран қаласы туралы Х – ХІХ ғ. 70 жылдарына дейінгі жазба деректер баспадан 2005 жылы «Извлечение из писменных источников средневекових городах Сауран и Сыганак» - деген атпен жарық көрген жинақта топтастырылған./3/
Мерзімдік баспасөз беттерінде кейінгі кездердегі жүргізіліп жатқан археологиялық қазбалардың жаңалығы көптеп баяндалып тұрады. Мысалы, Қазақ әдебиеті газетінің 2006 жылғы қаңтар айында шыққан санында «Сырдың Сауран шаһары» деген атпен басылып,онда медресенің ашылып жатқандығы және мұражайға айналдыру ісін толық жеткізуге тырысқан.
Сауранның зерттелу тарихнамасында К.М. Байпақов Е. Смағұловтың еңбектері құнды мәлімет болып табылады. Сол қалашықтағы зерттеу жұмыстары бойынша жылдық есеп беру кезіне ондағы зерттеулерге тоқталып, конференцияларда баяндады.
Сонымен бірге осындай бірқатар мақалаларды археологиялық зерттеулер жүргізген ғалымдар М. Елеуов, Д. Тәлеев, Е. Смағұловтар жазып жүр.
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері.
Біршама ареологиялық тұрғыдан зерттеліп келе жатқан Қоныстарға тоқтала отырып, Сауран шаһарының қазақ халқының тарихында алатын маңызды орынын анықтау. Қазақстан Републикасының президенті Н. Назарбаевтың жолдауындағы «Мәдени мұра» бағдарламасы жоспарларының орындалуына көңіл бөліп, археологиялық тармағына бір әсерін тигізу. Осы уақытқа дейін зерттеліп жазылып келген қала туралы мәліметтерді жүйелі түрде жазып, жаңа қырынан таныту жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Осы орайда жұмыстың мынадай міндеттерін көрсетуге болады:
- Оңтүстік өңірде орналасып, Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне хабар беретін ортағасырлық Сауран қаласындағы археологиялық зерттеу жұмыстарының жүргізілуіне тоқтала отырып, нәтжелерін анықтау;
- Саурандағы зерттеу жұмыстары кезінде жаңадан аршылған нысандар туралы мәліметті жаза отырып оларды біріктіру;
- Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы аясындағы археологиялық зерттеулердің нәтижелерін анықтау;
- Сауранның Қазақстан тарихында алатын орнын анықтау;
- Ортағасырлық қаланы зерттеудегі жетістіктер мен кемшіліктерге тоқтала отырып мәнін ашып көрсету;
- Жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеулереге қатысты көзқарастарды топтастыру;
- Саурандағы құпияға толы археологиялық нысандары және олардың архитектурасындағы ғажайыптарды ашып көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шегі:
Сауран қаласы құлап археологиялық жәдігер, ескерткішке айналдырунан кейінгі XVII ғасырдан басталған археологиялық экспедициялардың ұйымдастырылып зерттеу жүргізе бастауынан, қазіргі уақыттағы зерттеулерге дейін қамтылған.
Алғашқы археологиялық зерттеулер басталған 1867 жылдан, 2004- 2006 жылдары «Мәдени мұра» бағдарлмасы аясында жүргізілген зерттеулерге дейін.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- Орта ғасырлық Ұлы Жібек жолы бойындағы құтты қала Сауран туралы деректер топтастырылды.
- Саурандағы Археологиялық зерттеулер туралы мәлімет жинала отырып, қазіргі кездегі яғни 2007 жылға дейінгі зерттеу жұмыстарының нәтижелері топтастырылған.
- Сауранның архитектурасындағы ерекшеліктері жазылып, оларды басқа осындай ескерткіштермен салыстыра отырып жазу көрініс тапты.
Диплом жұмысының сыннан өтуі:
Дипломдық жұмыс жазылу барысында алдын- ала қорғаудан жоғары оқу орында өткен ғылыми конференция кезінде өтті. Ғылыми жетекшінің нұсқауы арқылы жазылып, қарауынан өтті. Жазылу кезінде қайта құралып, тексерілуден өткізіп отырды.
Дипломдық жұмыс педагогикалық маңызы:
Қазақ халқы тарихындағы қала мәдениетінің дамығандығын ашып көрсете отырып, ортағасырлық қалашықты дәріптеу арқылы патриоттық тәрбиені қазақ халқының құнды жәдігерлердің көмегімен сіңдіру. Жұмыстың педагогикалық маңызы болып табылады. Жұыста көрініс тапқан мәселелері жеке ғылыми зерттеулерде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі:
Дипломдық жұмыста алға қойлыған мәселелерді ғылыми тұрғыдан зереттеп ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диолектикалық тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методикалық принциптер басшылыққа алынды. Сондай –ақ соңғы жылдардағы археология саласындағы жетістіктер туралы жаңа концепцияларда жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы:
«Сауран қала жұртындағы археологиялық зерттеулер» деген атпен жазылған жұмыстың құрылымы: кіріспеден және екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиетер мен сілтемелер тізімдері және қосымшалар жұмысқа енгізілді
Пайдаланылған әдебиеттер
1.К.Байпақов, А.Нұржанов Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан Алматы 1992,
2. С. Жолдасов Шежірелі Оңтүстік Алматы 2002 ж.
3. К.М. Байпақов «Қазақстанның ежелгі қалалары ЖШС «Аруна Ltd» 2005 ж.
4. К.М. Байпақов, Е.А. Смағұлов Средневековие город Сауран Алматы «Gredo» 2005 ж.
5. Байтанаев Древний Исфиджаб Шымкент - Алматы 2002 110 с.
6. Археология Казахстана Алматы «Өнер» 2006
7.Средиеевековые города Казахстана Алматы «Өнер» 2006
8. К.М. Байпақов, М. Елеуов Ортағасырлық Сауран, Түркістан ХҚТУ – Тұран баспасы» 2004
9. Туркистанский край в 1866 году путевие заметки – Спб 1868 г. Пашино А.И.
10. Қазақ мәдениеті энциклопедиялық анықтамалық «Аруна» Алматы 2005
11. К.М. Байпақов Древные города Казахстана Алматы 1994 г.
12. Смагулов Е.А. Очерки по истории археологии средиевенового Туркистана, Түркістан 1999 г. «Ғылым»
13. Елеуов Мадияр Ескерусіз қалған ескерткіштер Түркістан 2005 14.Свод памятиников истории и культуры Казахстана Юж.Каз – обл Алматы «Ғылым» 1994
15. Изввлочение из писменних источников осредениевековых городах Сауран и Сыганк Алматы 2005
16. Бурнашева Райхан Денежное обращения Юга Казахстана в XV – XVIII веках Туркистан 2006 г.
17. Грошев В.А. Древния ирриграция Юга Казахстана Алматы 1996 18.Қазақстан археология зерттеулері «Марғұлан оқулықтары» ғылыми практикалық конференция еңбектері, Шымкент -Алматы 2002
19. Ержигитова А.А., Смагулов Е.А. Работы на сидаке и Саурана в 2006 20. Бейсебаева А.И. Шербаев Р.Қ. Сауран қала жұртындағы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы «Gredo» 2005
21. Акишев К.А. Вопросы археологий Казахстана. Алматы. Мектеп 1979
Мақалалар
1.Е.Смагулов Архитектура Саурана //Промышленость Казахстана №2 2006 г.
2. Е.Смагулов А. Исламғалиұлы Сырдың Сауран қаласы //Қазақ әдебиеті №1 2006 ж.
3. Д. Төлеев. Сауранның ашатын сыры көп// Егемен Қазақстан 20 маусым 2006 ж.
4. К. Байпақов. Қазақ қалалары Сауран // Қазақ тарихы № 2 2000 ж.
5. К. Байпақов. Е. Смағұлов Сауран ортағасырлық қуатты қала //Қазақстан тарихы №12 2005 ж.
6. Акишев К.А. Байпақов К.М. Кяризы Саурана //Вестник Ан Каз ССР №4 1973 г.
7. Е. Смагулов. Сауранский археологический комплекс //Известия НАН РК серия общ/х наук
8. Б. Тайжан. Сауран мешітіндегі Қазба // Егемен Қазақстан №129 мамыр 2008 жыл.
9. Айдарбекова Ә.Сауран // Қазақстан тарихы №8 2007 41 б.
10. Смагулов Е.А. Город Сауран перспективы, исследование, консервация и музеефикации // Отан тарихы 2000 №1 21 б.
11.К.Байпақов, Е.Смагулов, А. Ержигитова Устен Саурана //Юж.Каз- н №128 октябрь 2005 г.
12. М.Елеуов Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің ашылу тарихы //ҚазҰУ хабаршы. Тарих сериясы №4 2006 ж. 105 – 115 б.
1.К.Байпақов, А.Нұржанов Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан Алматы 1992,
2. С. Жолдасов Шежірелі Оңтүстік Алматы 2002 ж.
3. К.М. Байпақов «Қазақстанның ежелгі қалалары ЖШС «Аруна Ltd» 2005 ж.
4. К.М. Байпақов, Е.А. Смағұлов Средневековие город Сауран Алматы «Gredo» 2005 ж.
5. Байтанаев Древний Исфиджаб Шымкент - Алматы 2002 110 с.
6. Археология Казахстана Алматы «Өнер» 2006
7.Средиеевековые города Казахстана Алматы «Өнер» 2006
8. К.М. Байпақов, М. Елеуов Ортағасырлық Сауран, Түркістан ХҚТУ – Тұран баспасы» 2004
9. Туркистанский край в 1866 году путевие заметки – Спб 1868 г. Пашино А.И.
10. Қазақ мәдениеті энциклопедиялық анықтамалық «Аруна» Алматы 2005
11. К.М. Байпақов Древные города Казахстана Алматы 1994 г.
12. Смагулов Е.А. Очерки по истории археологии средиевенового Туркистана, Түркістан 1999 г. «Ғылым»
13. Елеуов Мадияр Ескерусіз қалған ескерткіштер Түркістан 2005 14.Свод памятиников истории и культуры Казахстана Юж.Каз – обл Алматы «Ғылым» 1994
15. Изввлочение из писменних источников осредениевековых городах Сауран и Сыганк Алматы 2005
16. Бурнашева Райхан Денежное обращения Юга Казахстана в XV – XVIII веках Туркистан 2006 г.
17. Грошев В.А. Древния ирриграция Юга Казахстана Алматы 1996 18.Қазақстан археология зерттеулері «Марғұлан оқулықтары» ғылыми практикалық конференция еңбектері, Шымкент -Алматы 2002
19. Ержигитова А.А., Смагулов Е.А. Работы на сидаке и Саурана в 2006 20. Бейсебаева А.И. Шербаев Р.Қ. Сауран қала жұртындағы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы «Gredo» 2005
21. Акишев К.А. Вопросы археологий Казахстана. Алматы. Мектеп 1979
Мақалалар
1.Е.Смагулов Архитектура Саурана //Промышленость Казахстана №2 2006 г.
2. Е.Смагулов А. Исламғалиұлы Сырдың Сауран қаласы //Қазақ әдебиеті №1 2006 ж.
3. Д. Төлеев. Сауранның ашатын сыры көп// Егемен Қазақстан 20 маусым 2006 ж.
4. К. Байпақов. Қазақ қалалары Сауран // Қазақ тарихы № 2 2000 ж.
5. К. Байпақов. Е. Смағұлов Сауран ортағасырлық қуатты қала //Қазақстан тарихы №12 2005 ж.
6. Акишев К.А. Байпақов К.М. Кяризы Саурана //Вестник Ан Каз ССР №4 1973 г.
7. Е. Смагулов. Сауранский археологический комплекс //Известия НАН РК серия общ/х наук
8. Б. Тайжан. Сауран мешітіндегі Қазба // Егемен Қазақстан №129 мамыр 2008 жыл.
9. Айдарбекова Ә.Сауран // Қазақстан тарихы №8 2007 41 б.
10. Смагулов Е.А. Город Сауран перспективы, исследование, консервация и музеефикации // Отан тарихы 2000 №1 21 б.
11.К.Байпақов, Е.Смагулов, А. Ержигитова Устен Саурана //Юж.Каз- н №128 октябрь 2005 г.
12. М.Елеуов Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің ашылу тарихы //ҚазҰУ хабаршы. Тарих сериясы №4 2006 ж. 105 – 115 б.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Ұлы Жібек жолының бойындағы қуаты қала туралы
деректер және археологиялық зерттеулердің жүргізілуі.
1.1.Сауран қаласы жайындағы алғашқы деректер, қала
тарихы ... ...9
1.2.Сауранқала жұртындағы арехологиялық зерттеу жұмысының
жүргізу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ – тарау. Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының
жүргізілуі және зерттеулер барысынданда аршылған нысандар
2.1. Сауран қалашығы. Қаладағы кәріздік суландыру
жүйесі ... ... ...24
2.2. Мәдени мұра бағдарламасы аясындағы археологияық
зерттеулер медресе және айт мешітінің
қазбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..48
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .55
Қосымшалар
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазақстанны ң жерінде қазақ халқының ата - бабалары қалдырған
бай мұралардың бірі ол орта ғасырлық қалалар мен қоныстары.
Пайда болған қала – қоныстар көп жағдайда бір саяси –
экономикалық себептермен, халықтың сол жердегі тұрмыс - тіршілігіне
байланысты болады. Атап айтсақ Қазақстанның әсіресе Жетісу
өңіріндегі қалалардың өсіп өркендеуіне көп әсерін тигізген Ұлы
Жібек жолы еді. Бұған Сауран қаласының өзінен дәлел келтіруге
болады. Сондықтан осы жол тармағы мен көршілес аймақтардағы
қалалар мәдениетерінің даму қарқынының өсіп – өнуін немесе
қандай себептермен өмір сүруін тоқтатқандығын, сол мекен еткен
халықтардың тұрмыс – тіршілігін зерттеу ортағасырлық Қазақстан
тарихындағы маңызды мәселе болып табылады.
Сырын ішіне бүккен Сыр бойының әр тасы-тарих, әр төбесі тұнған
шежіре, Сауран қаласының ашатын сыры көп. Елбасының өзі Сыр -
Алаштың анасы деп бекер бағаламаған. Бұл қала түбі бір түркі
тектес халықтардың астанасы болған. Сондықтан Сауран қаласының
тамыры тереңге тартқан тарихын қадірлеп, танып ғылыми класификация
жасау бүгінгі ұрпақтың парызы емес пе?
Қазақ хандығы заманында оңтүстіктегі Түркістан, Ташкент, Сайрам,
Сауран батыстағы Сарашық қалалары дәуірлеу дәрежелеріне жетіп,
құлпыра дамыған кезеңдерді бастан кешірген. Халықтың қалытпасуы
тарихында осы бас қалалардың өзіндік маңызды орны бар.
Сырдарияның ортаңғы ағысында орналасқан Сауранның қираған орны
Қазақстан тарихының талай құпияларын бауырына басып жатқан
жабық архив секілді. Түкістаннан 40 км жердегі қираған қалашықтың
қабырғалары әлі күнге дейін еңселі. Сауран Қазақстандағы қорған
дуалдары неғұрлым толық қалпында сақталған белгілі ортағасырлық
қалалардың бірі. Сонымен қатар соңғы жылдардағы зерттеу
жұмыстары нәтижесінде осы қала аумағында шайқалмалы мұнаралары бар
медресе, жұма мешіт, намазгах мешіті, ханака, қала қақпасы секілді
археологиялық маңызды нысандар ашылып жатыр.1
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың бастауымен жүзеге асырылып жатқан
Мәдени мұра бағдарламасында жария етілген міндеттерді одан әрі
дамыту жолында ортағасырлық Сауран қалашығын зерттеу, шаралары
маңызды орын алады. Әлемді таңқалдырары кәміл ашық аспан астындағы
мұражай ұйымдастыруға лайықты бұл бірегей қала Қазақстан
жұртшылығын да елеңдетуде, енді Қазақстан тарапынан Сауранды Ұлы -
Жібек жолы бойындағы туризм үшін аса маңызды тарихи мәдени
мұражайға айналдыру міндеті туып отыр. Осы жоғарыдағы
айтылғандарға қарап тақырыптың өзектілігін аңғаруға болады.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы зерттелу деңгейі.
Ортағасырлық қалалардың қыр-сырын ашуға көптеген ғалымдар аянбай
еңбек етті. Кеңістік кезінде бұл салада қызмет етіп, еңбек
жолын осы Жетісу мен Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар мен
қоныстарды зерттеумен айналысқан ғалымдардың қатарында М.Е. Массон,
А.Ю. Якубовеский , А.Н. Бернштам, А.Х. Марғұлан , С.П. Толстов, Е.И.
Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н: Сенитова ,К.А. Акишев, И.И. Смағұлов, К.М.
Байпақов, У.Х. Шәмкенов, Л.Б. Ерзакович, Е.А. Смағұлов, М.Елеуовтар
болды. Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері осы ғалымдардың
біразы өздерінің жұмыстарын жалғастырып келеді. 2
Қазақстан археологиясына өз жұмыстарымен үлесін қосып жүрген
К.М. Байпақовтың археология және ортағасырлық қалаларды зерттеу
істерін жете меңгеріп, көптеген кітаптар шығарды. Соның бірі Ұлы
Жібек жолы бойындағы ортағасырлық Қазақстан қалалары шығармасында
Қазақстанның ескерткіш қалалары мен олардың археологиялық қазба
кезінде белгілі болған шаруашылығына назар аударды. Сонымен бірге
Қазақстанның ежелгі қалалары атты кітабында Сауран қаласының
архитектуралық құрылымы біршама жазылып, жеке тоқталған.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша ортағасырлық
Сауран қаласында жүргізіліп жатқан кең көлемді жұмыстың аралық
қорытындысы К.М. Байпақов пен Б.А. Смағұловтың 2005 жылы жарыққа
шыққан Ортағасырлық Сауран шаһары атты еңбегінде көтсетілген.
Еңбекте Сауран туралы жазба деректер жайлы мағлұматтар,бүгінгі
таңдағы Сауранның тарихи – топографиялық очеркі, кәріздері, қалада
жүргізілген қазба жұмыстары қаланың стратиграфиясы, мешіт, медресе
мен қала маңындағы қоныс жайлар және Сауранның XV – XVIII
ғасырлардағы ақша айналымы жайындағы мәліметтер берілген.
Сауран қаласы туралы Х – ХІХ ғ. 70 жылдарына дейінгі жазба
деректер баспадан 2005 жылы Извлечение из писменных источников
средневекових городах Сауран и Сыганак - деген атпен жарық көрген
жинақта топтастырылған.3
Мерзімдік баспасөз беттерінде кейінгі кездердегі жүргізіліп
жатқан археологиялық қазбалардың жаңалығы көптеп баяндалып тұрады.
Мысалы, Қазақ әдебиеті газетінің 2006 жылғы қаңтар айында шыққан
санында Сырдың Сауран шаһары деген атпен басылып,онда медресенің
ашылып жатқандығы және мұражайға айналдыру ісін толық жеткізуге
тырысқан.
Сауранның зерттелу тарихнамасында К.М. Байпақов Е. Смағұловтың
еңбектері құнды мәлімет болып табылады. Сол қалашықтағы
зерттеу жұмыстары бойынша жылдық есеп беру кезіне ондағы
зерттеулерге тоқталып, конференцияларда баяндады.
Сонымен бірге осындай бірқатар мақалаларды археологиялық
зерттеулер жүргізген ғалымдар М. Елеуов, Д. Тәлеев, Е. Смағұловтар
жазып жүр.
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері.
Біршама ареологиялық тұрғыдан зерттеліп келе жатқан Қоныстарға
тоқтала отырып, Сауран шаһарының қазақ халқының тарихында алатын
маңызды орынын анықтау. Қазақстан Републикасының президенті Н.
Назарбаевтың жолдауындағы Мәдени мұра бағдарламасы жоспарларының
орындалуына көңіл бөліп, археологиялық тармағына бір әсерін тигізу.
Осы уақытқа дейін зерттеліп жазылып келген қала туралы
мәліметтерді жүйелі түрде жазып, жаңа қырынан таныту жұмыстың
негізгі мақсаты болып табылады.
Осы орайда жұмыстың мынадай міндеттерін көрсетуге болады:
- Оңтүстік өңірде орналасып, Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне хабар
беретін ортағасырлық Сауран қаласындағы археологиялық зерттеу
жұмыстарының жүргізілуіне тоқтала отырып, нәтжелерін анықтау;
- Саурандағы зерттеу жұмыстары кезінде жаңадан аршылған нысандар
туралы мәліметті жаза отырып оларды біріктіру;
- Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясындағы археологиялық
зерттеулердің нәтижелерін анықтау;
- Сауранның Қазақстан тарихында алатын орнын анықтау;
- Ортағасырлық қаланы зерттеудегі жетістіктер мен кемшіліктерге
тоқтала отырып мәнін ашып көрсету;
- Жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеулереге қатысты
көзқарастарды топтастыру;
- Саурандағы құпияға толы археологиялық нысандары және олардың
архитектурасындағы ғажайыптарды ашып көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шегі:
Сауран қаласы құлап археологиялық жәдігер, ескерткішке
айналдырунан кейінгі XVII ғасырдан басталған археологиялық
экспедициялардың ұйымдастырылып зерттеу жүргізе бастауынан, қазіргі
уақыттағы зерттеулерге дейін қамтылған.
Алғашқы археологиялық зерттеулер басталған 1867 жылдан, 2004- 2006
жылдары Мәдени мұра бағдарлмасы аясында жүргізілген зерттеулерге
дейін.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- Орта ғасырлық Ұлы Жібек жолы бойындағы құтты қала Сауран
туралы деректер топтастырылды.
- Саурандағы Археологиялық зерттеулер туралы мәлімет жинала
отырып, қазіргі кездегі яғни 2007 жылға дейінгі зерттеу
жұмыстарының нәтижелері топтастырылған.
- Сауранның архитектурасындағы ерекшеліктері жазылып, оларды
басқа осындай ескерткіштермен салыстыра отырып жазу
көрініс тапты.
Диплом жұмысының сыннан өтуі:
Дипломдық жұмыс жазылу барысында алдын- ала қорғаудан жоғары
оқу орында өткен ғылыми конференция кезінде өтті. Ғылыми
жетекшінің нұсқауы арқылы жазылып, қарауынан өтті. Жазылу кезінде
қайта құралып, тексерілуден өткізіп отырды.
Дипломдық жұмыс педагогикалық маңызы:
Қазақ халқы тарихындағы қала мәдениетінің дамығандығын ашып
көрсете отырып, ортағасырлық қалашықты дәріптеу арқылы
патриоттық тәрбиені қазақ халқының құнды жәдігерлердің көмегімен
сіңдіру. Жұмыстың педагогикалық маңызы болып табылады. Жұыста
көрініс тапқан мәселелері жеке ғылыми зерттеулерде пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі:
Дипломдық жұмыста алға қойлыған мәселелерді ғылыми тұрғыдан
зереттеп ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диолектикалық
тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық, объективтілік сияқты
негізгі методикалық принциптер басшылыққа алынды. Сондай –ақ
соңғы жылдардағы археология саласындағы жетістіктер туралы жаңа
концепцияларда жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы:
Сауран қала жұртындағы археологиялық зерттеулер деген атпен
жазылған жұмыстың құрылымы: кіріспеден және екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиетер мен сілтемелер тізімдері
және қосымшалар жұмысқа енгізілді.
І тарау. Ұлы Жібек жолының бойындағы қуаты қала туралы
деректер және археологиялық зерттеулердің жүргізілуі.
1.1.Сауран қаласы жайындағы алғашқы деректер, қала тарихы.
Түркістан қаласының оңтүстігіне таман, Сығанақ жанындағы
шамамен қырық бес шақырым жердегі Сауран қаласы дүниеге ІХ
ғасырда келсе керек. Алғашқыда Отырар билеушісі оны шекараға
әдейі бекінісі ретінде салған екен. Онда әскерлер тұрып Ұлы
Жібек жолының өтуі ол қаланың өркендеуіне жағдай жасаған. Төрт
бұрышты етіп салынған қаланың әр мұнарасында қарауыл қарайтын
күмбез, жауға ғана күйген қыштан,басқасы қорғанның кей жерлері
ғана күйген қыштан, басқасы саз балшықтан өрілген. Қалада халық
тығыз болған. ІХ – Х ғ. Оғыз мемлекетінің құрамында болған өзара
қырқысудан кейін Сауран, Сығанақ , Түркістан тағы бірқатар қалалар
қыпшақтардың қолында болды.
ХІІІ ғасырда Сауран Хорезм шахы Мухаммедтің қоластында болды.
Монғол шапқыншылығынан кейін Сыр бойындағы Сауран қаласы Ақ орданың
алғашқы астанасы болды. Ол ХІІІ – XV ғасырларда Ұлы Жібек жолы
бойында жатқандықтан саудасы дамыған қалаға айналды, саяси
әкімшілік, экономикалық және әскери стратегиялық маңызға ие болды,
әрі мықты бекініс еді. 1320 жылы қаза болған Ақ орда билеушісі
Сасы – Бұха осы Сауранда жерленді. Оның баласы Ерзен хан кезінде
Сығанақ қаласы көркейіп, онда медреселер салдырды. Сауранда да
бірнеше жаңа ғимараттар тұрғызды. Ақ орда мемлекетінің әкімшілік,
экономикалық және мәдени орталықтары болған Отырар, Йассы, Сайрам
қалалары мен астанасы Сығанақ Темірдің қол асытына XV ғасырда өтті.
Сауран қаласында оның атты әскерлері тұрды.
Кейінен Темір әлеулеті құлаған соң Әбілхайырдың иелігіне
өткен Сауран, қайта гүлдене бастады. Қазақ әміршілері 1470 жылы
Сауранды өз иеліктеріне қосып алды. Жоңғар шапқыншылығы кезінде
кіші жүз ханы Әбілхайыр алғашында Сауранда отырып, кейінен Арал
жаққа көшірліді. Сауран жауға қарсы мықты қорған қаласы болып
тұрды.
XV ғасырдың 80 жылдарында қазақтың тұңғыш хандарының бірі
Жәнібектің баласы Иренші сұлтан осы Сауранды билеген. Демек, Сауран
қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын ортағасырлық қалалардың
бірі болып табылады.
Сауран қаласы сыр бойындағы өзге қалалар сияқты талай
аласапыран заманды басынан кешірді. Алғашқыда бұл өлкені қаңлы
тайплары билесе, одан кейін Сауран басқа мемлекеттердің құрамында
болған.
Сауран талай сұрапыл шайқастар мен оқиғалар куәсі болған
мекен. Солардың бірі 1480жылы Сауран мен Яссының (қазіргі
Түркістан) ортасындағы кең жазық далада Сауран қаласын басып алу
үшін Жәнібек хан қалың қолмен Мухаммед Шайбанидің (1468 жылы қайтыс
болған Әбілқайыр ханның ұрпағы) әсекерімен айқасқа түседі.
Қалпарыста Жәнібек хан қалың қолмен Мұхаммед Шайбанидің Ақсофы
батырының қолына түсіп қалады. Бетпе - бет келіп қалған осы
шайқаста Ақсофы батырдың қос қолдап ұрған шоқпарының салмағынан
Жәнібек ханның омыртқасы үзіліп, ат –матымен жер құшып омақоса
құлады. Хан денесін батыр Саян жау тобынан алып шығып кетеді -
деп Сауарнда болған шайқастың көрінісі жазылған.
1598 жылы Абдолла ханның әскерлері қаланы қоршауға алған кезде
Бұқарадан арнайы тас атқыш машиналар алдырып, солардың
көмегімен қаланың үйлері мен құдықтарын талқандағын. Қорғаныс
қабырғасының асты қазылып , содан су да жіберілді, бекініс ұзақ
уақыт бойы қарсылық көрсеткен. XVIII ғасырдың ортасына дейін
тіршілігін үзбеген Сауран кейінен Түркістан маңындағы кішігірім елді
мекенге айналды.
Бұл қала осындай қасіреттерді басынан кешіре отырып, қазақ жерін
орыстар тарапынан отарлаушылықтың құрбаны болып кете барды. Түркістан
генерал губернаторлығына кірген бұл қалаға алғашқы отарлау
жүргізілгенде орыс экспедитциялық корпусы Қоқан жеріне енген қазақ
жерінің бекінісі мықты қалаларын әскери қимылдар жасау арқылы
алды. Оның ішінде Шымкент және Сауран қалалары да бар еді.
Сауран қалашығы сыр бойы мен қазақ даласы туралы ортағасырлық
мәлімет қалдырған жазбалардың бәрінде кездеседі.
Қазақстан жеріндегі қалалар туралы деректер араб - түрік
саяхатшыларының естеліктерінде көрініс табады. Сауран қаласы дайында
алғашқы естелік Х ғасырға жатады. Белгілі араб географы әл
Макдиси оған мынадай мінездеме берген: Сауран (Савран,Сабран) -
үлкен қала, ол бірінен соң бірі, жеті қабырғамен қоршалған.
Рабатыбар, мешіті ішкі қалада орналасқан. Ол оғыздар мен
қыпшақтардан қорғауға арналған шекаралық бекіністі қала. Ибн – әл
– Әсир мен Жақұтта қаланы ірі орталық ретінде атап өткен.
ХІІІ ғасырдың ортасында Сауран қаласы Савран деп аталып,
армиян патшасы Гетумның Монғолияға Батыйдың ұлы Менгу ханға бағыну
рәсімімен аттанған сапарында жол бойы басып өткен қалалар тізімінде
Сауран, Сығанақ, Харшұқ, Асон (Йосы) қалалары көрсетілген.
Саураннан өту өте ұзақ жолды алды делінген. Сонымен қатар қала
туралы құнды деректі 1509 жылдың наурыз айында Сауранды өз көзімен
тамашалаған әйгілі жазушы Рузбихан оны мейлінше сүйкімді қала
дейді. Қала ашық, жазық далада салынған. Ол өте көңілді, жарқын,
санаға қуаныш пен күш құятын жұмсақ сергек самалды. Бүкіл аймағында
түрлі әдемі ағаштар өсіп, көрініп тұр. Қаланың өзі биік
қабырғамен қоршалған, сыртында алынбас ор қазылған, – деп
сипаттайды. Рузбихан қаланың рухани, мәдени өміріне де қатысты
дәйектер келтіріп өтеді. Сауранда Имендік Сейіт мір Арабтың өмір
сүргендігін айтады. Қалада сол өлкенің білімді адамдары
жиналатын, олар жиналғанда Маурана әбу Сағид Сабрани ХІІ ғасыр
жазушы Бағауидің Әл масабих (шарықтар) кітабын оқығандығы
туралы жазды.
Сонымен бірге Сауранда білім беретін медреселер мен оқушылар,
білім алушылар туралы көптеген мәліметтер қалдырды.
Ерте көктемде мен байғұс Сығанақтан Сауранға кетіп менің күш
қайратым қалмай шаршағаныма қарамастан жол жүрдім. Бұл әлсіздігімді
Түркістан даласының кереметін көргенде тез басылды- дей келе
Сауран қаласына да таңданыс білдіре отырып, Қайтар жолда Қожа
Ахмет Яссауи кесенесіне соғып бас иіп кеткендігі туралы өз
естіліктерінде жазған. Ибн ал- Эсира болса Әли – Арслан ханның
жаулап алушылық жорықтарын жаза келіп былай дейді. Әли Арслан
Джейхун арқылы Женд және Сауран қалаларын жаулап алуға аттанды.
Оның арғы атасы Селджұқтың моласы Жент қаласында болатын жолда
оны Жент мәлігі күтіп алып силықтар табыстады. Осыдан кейін ол
қайырымдылық жасап қайтадан Харезм жеріндегі Гуртанжға келіп, одан
Мервке атанды.
Сонымен қатар тағы көптеген деректерде Шайбаниліктер мен қазақ
хандығы арасында осы қала үшін таласқа түсіп отырғаны туралы
жазылған.
Қазақ хандығы тарихы құжаттарында Қасым хан мен ұлы Бұрындық
осы Сауран қаласында билік құрғаны айтылады.
Сауран қорғаны жайлы деректің бір көзі Шайбани-наме атты
шығармадан табуға болады. Онда Жәнібектің ұлы Жиренші сұлтанның
әскерлері көп қолмен Шайбанилік хан отырған Сауран қаласындағы
әскерлеріне шабуыл жасап, аз әскермен қалған Алеке ханды
өлтіргені жазылған.
XV ғасырда жазылған Анонима Искандера шығармасында Ақ орда
ханы Сасы Бұқаның ұлы Ерзен ханның билік құрғаны және оның
ақылдылығының арқасында мемлекет шекарасы кеңейгендігі жазылған.
Отырар, Сауран, Жент және Баршынкент қалаларындағы медресе, ханака
мен мешіттердің үлкен бөлігін салдырғаны да көрініс тапқан.
Тағы бір құнды дерек шераф ад дин Иездин (XIV- XV ғасыр араб
саясатшысы) Жеңіс кітабы шығармасында Тоқтамыс пен Әмір Темір
әскерінің Сауранды жаулап алуы жазылған. Әмір Темір Тоқтамысқа
Сауранды жаулап алуды тапсырады, мұны білген Ақ орда ханы Орыс хан
оған қарсы өзінің ұлы Құтылық Бұқа бастаған әскерлерін жібереді.
Шайқас кезінде ҚұтлықБұқа көзіне қадалған жебеден қаза
тапқанымен оның әскерлері күш алып жеңіске жетеді. Тоқтамыс
Самарқандқа дейін қашып барады. Әмір Темір тағы да Тоқтамысты
әскермен жібереді. Түнгі шабуылдан соң 13 күнде алынған Сауранның
тағын Тоқтамыс алды.
Бұл деректер Алтын орда тарихы жайлы құжаттар жинағында
жазылған. Сауранда 1514 – 1515 жылдары өмір сүрген ақын әрі жазушы
Васифи өз естеліктерінде құнды мағлұматтар келтіреді. Махмуд
Зайнаддин ибн Абдаль Жалил Уасифи (Васифи) 1485 жылы 18 қаңтарда
Ирандағы Герат қаласында дүниеге келген 1551 - 1556 жылдары
шамасында қайтыс болған. Васифи XVI ғасырдың қызықты әдеби
туындыларының бірі - таңғажайып оқиғалар атты мемуар жазды. Сауран
қаласында тұрған кезде ол қала халқы мен қала әміршілерінің
өмірін сипаттайтын естелік жазды. Саурандағы сәтті күндерінде ол
Қазақстан үшін әдеттен тыс көрінетін жер асты суларын сыртқа
шығаратын жер асты галереясы - кәріздерді суреттеп, Мұдай құрылысты
құрлықпен және теңізбен әлемді шарлап шыққан адамдардың өзі де
көрмегенін ескертеді. Олардың құрылысында 20 индиялық құлдар жұмыс
істеген. Кәріздердің басталуы Сауранның бір фарсах жердегі қашықтықта
болған оның үстіне қамал салынған, қамалдың ішінде терең құдық
қазылған, 200 гяз, бетіннен суға дейін 50 гяз, құдықтағы су діңгегі
болған; суды шығыр арқылы көтерген. Шығыр бұқамен қозғалысқа
келтірген кәріздердің біреуінің суымен суғарылатын жер участігінде
бағы, жүзім бақшасы және шаруашылық қара - қопсылары бар шарбақ
орнатылғаны туралы құнды мәліметер қалдырды.
Васифи сонымен қатар қаланың аса бір керемет құрылысы екі
шайқалмалы мұнарасы бар медресе туралы да хабарлайды. Оның
үстіне сәулесімен ізгі нұр таратып тұрған, екі зәулім мұнара
орнатылған. Сол мнаралардың гүлдестесінде шынжырлар бекітілген,ал
әрбір мұнараның күмбезінің астына бөрене қойылған. Егер де
кімде кім бөренені күшпен қозғалтатын болса, шынжыр теңселеді де
көрші мұнарада тұрған адамдарға мұранара шайқалып, құлайтындай
көрінеді. Бұл әлем ғажайыптарының бірі –деп көрсетті.
Сауран қалашығы жайында біршама мәлімет Ибрахим ибн Мухаммед ал –
Истахридің Китаб масалик ал- мамалик кітабында кездеседі. Онда
Кедер қаласында Шабғарға дейін бір күндік жол, Шабғардан Сауранға
дейін жеңіл күндік жол – деп атап көрсетті. Ибн Хаукал араб
деректерінде Сауран туралы жазған. Бұл қала Сауран деп аталады.
Оғыздар бекінісі мықты бұл қалада саудагерлер жиналып келісімдер
жасайды. Ал Истахри жоғарыда аталған сауда жүргізіп келген
қала,мұнда әскер ұстамайды, бірақ қала өте бай - деп қаланың
жібек жолы бойындағы маңызды орын болғанын дәлелдей түседі.
Мамұд Қашқаридің Түрік тілінің сөздігі шығармасында Сауран
Оғыз қалаларының бірінің атауы. Жұрт ол жерді арапшадағы әрпімен
Сабран дейді әйтсе де түрік тілінде – с әрпі жоқ -деген сөздерді
жазған. Бұл Сауран қаласының атын өзгерген күйі берген.
Екі мың жылға жуық тарихы бар Сауран қаласының зерттелуі жүз
жыл бұрын басталды. Ол туралы шығыстанушы П.И. Лерхтің
шығармаларында кездеседі. Сондай-ақ П.И.Пашино қолжазбасында , географ
А.П.Федченконың есебінде атап өтілді.
Түркістан қаласына 50 шақырым жетпей бұрынғы Сабран немесе
Сауран қаласының орнына Лерх тоқтады. Қалада бекіністер мен қабырғалар
жақсы сақталған. Лерх археологиялық сапарындағы кездескен бұл қалаға
жұпыны ғана қазба жұмыстарын жүргізді. Қазба жұмысы мұнара
айналасын ашумен басталып, жеті қабат қабырға көрінді. Бұл мұнарадан
16 пұт жерде 1867 жылы құлатылған тағы бір мұнара тұрды. Бұл екі
мұнара да құлатылғанша жақсы сақталып қалған еді П.Пашино өзінің
саяхатында Сауранның орны туралы естелік қалдырды. Ендігі Бекет
Сауран еді. Біз мұнда түнде жеттік. Мен бұл жерден 50 верст жерде
тұрған қаланың қирандылары мен Азрет Сұлтанның кесенесін көре
алмадым, алайда қайтар жолда көрдім. Сауран бекініс қабырғалармен
қоршалған, пішіні дұрыс сызылмаған төрт бұрыш секілді.Қабырғаның
біраз бөлігі құлап, үстіне шөп өскен. Барлық қабырға күйдірілген
кірпіштен салынған. Жабайы тастарда кездеседі. Бірақ бірең сараң
әсіресе қақпаға жақын жерлерде. Солтүстігіне қарай екі мұнара
бар. Минареттері бар бұл мұнара жерден 15 метр биік, диаметрі 6
аршынға тең. Екі мұнара да күйдірілген кірпіштен салынған. Бір
мұнараның төбесі құлаған - деп естеліктер жазып қалдырған .
Пашино 1866-жылы сапар шексе, 1867 жылы аталған мұнара
құлаған . Лерх барлық ескерткіштердің көшірмесін алса, Пашино
суретке түсірген екі мұнара сақталынды.
1866 ж. Түркістан оазисі арқылы өткен географ А.К. Гейнс
Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ қалаларының орнында болып, Сауран
қаласындағы күйдірілген кірпіштен қаланған екі мұнараны суреттеп
жазған. Осы мұнаралардың (1866 ж. М.К. Пригоров түсірген суреті
Түркістан альбомында жарияланды. 1866 ж. Сауранда болған П.И.
Пашино қаланы қоршап тұрған қамалдың кесектен қаланғанына көңіл
аударып, оның ішінде тұрған екі мұнараларды суреттеп жазған,
ол сонымен қатар, Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесіне қосымша
сипаттама берген.
1867 ж. Императорлық Археологиялық комиссиясының тапсырмасы бойынша
Сырдария бойындағы ежелгі қалаларда зерттеу жүргізген П.И. Лерх
осы уазистегі Сауран, Міртөбе және Түркістан қалаларында
болған. Ол да Сауран қаласындағы күйдірілген көсектен қаланған
екі мұнараның біреуінің ішінде шағын көлемде қазба салып,
Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесінде зерттеу жұмыстарын жүргізген
және оның жайындағы кесенелер мен қалыптастырдағы Сауран
қаласындағы күйдірілген кесектен қаланған мұнараның бірі 1867 ж.
Ал екіншісі 1878 ж. құлап қалған.
Қаланың бекінісі қабырғалары туралы естелікк жазып қалдырған
Хафиз Таныштың мәлімдеуінше, қорғаныс қабырғаларының мықтылығы мен
су, азық түлік, қаруымен қамтамасыз етілгендігі сондай, қала
бірнеше айлық қоршауға төтеп берген. Сауранның кірер - шығар
есігі бар мұнаралы қорғаныс қабырғасы болған және сыртынан
қорғаныс белдеу (барс) үйіліп, ор (ханда) қызыған. Аты әлемге
таралған Сауран қаласы туралы мағлұмат жазба деректерде ғана
емес, сонымен қатар қазақ халқының ауыз әдебиетінде де кездеседі.
Асанқайғы бабамыз жерұйықты іздеп қазақтың кең байтақ даласын
аралап жүргенде желмаясының басын осы қалаға да бұрғаны туралы
дерек бар. Қаланы көрген соң, Әттеген - ай қорғанды ай
тоқыраудың бетіне, шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан
суы жоқ, жайқалып тұрған нуы жоқ түбі тұрақты қала болма алмас
- деп толғанған екен әйгілі абыз.
Сауранды бақташылар, егіншілер мен саудагерлер темір шеберлері
және шенеуніктер де тұрған. Қалашық кварталдарға бөлінген, әр
кварталда бестен жетіге дейін үй болған. Әр үйде 5 – 7 адам
тұрды. Жалпы Сауран халқының саны 15000 ға дейін жеткен.
Кезінде Сауран қаласында атақты Бұхар жырау да болған. Ол
Сауран қаласының сыртқы жаулармен шайқасқан ерен еліктерін өз
көзімен көріп қаланы баяндайтын Тас қамал деп аталатын дастан
жазды.
Берік қорғаныс ғимараттары мол,азық – түлік қоры, қамал ішінде
құдықтар болуы себепті Сауран көп айлар бойы қоршауға төтеп бере
алатын еді. Оны көрген, яғни қорған қабырғаларын көрген
жаулаушылардың ойына бұл қаланы алу кіріп шықпаған дейді.
Сауран қалашығын кім қиратқан немесе қандай себеппен өмір
сүруін тоқтатқан бұл туралы ешқандай мәлімет жоқ. Алайда
Сауранны XVII – XVIII ғасырдағы экономикалық құлдырауы сол кездегі
жоңғар шапқыншылығына сәйкес келеді.
1.2.Сауран қала жұртындағы арехологиялық зерттеу жұмыстарының
жүргізілу тарихы.
Түркістан оазисіндегі археологиялық , архитектуралық ескерткіштерге
назар аударып, олардың құрылымын, бекініс жүйесін зерттеу ,тарихи
- топографиялық ескерткіштерін анықтап, жобасын түсіру XVIII
ғасырдың басынан басталды.
Алғаш рет 40 жылдары А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экпедициясы қалада нақты археологиялық зерттеулер
жүргізеді. Қазба материалдары негізінде қаланың салынған жылы
болжамын, қадаға сыртқы жобасын түсіріледі.
Тарихы екі мың жылға жуықтайтын Сауранды ескі Сауран, кейінгі
Сауран деп ажырату бар. Зерттеушілер Е. Агеева мен Г. Пацевич екі
Сауранды Сырдарияның сол жағалауын іздеуді ұсынған.
Қалалардың орнын анықтау археологиядағы айтыс туғызатын
мәселелердің бірі болып отыр. Қаланың қазіргі жұқанасы XIII –
XVIII ғасырда өмір сүрген Сауранға толық сәйкес келді. Ал қаланың
манғол шапқыншылығына дейінгі орны бұл күнде толық белгісіз
болып отыр. Мәселен, Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич Сауранда ХІІІ
ғасырдан бұрынғы ертеректе заттай деректер кездеспейді,қала
қазіргі орнында ХІІІ ғасырға дейін өмір сүрген дей келіп,
оның алғашқы орнын осы Сырдарияның сол жағасын іздеудегі ұсынды.
Өз зерттеулерін осы өңірге бұрған арзеолог К.М. Байпақов қаланың
ХІІІ ғасырға дейінде тіршілік еткенін негізге ала отырып, оның
ХІІІ ғасырға дейінгі орны І – ХІІІ ғасырларға хататын мәдени
қабаты бар Мейратөбе қала жұрты болуы мүмкін деп көрсетті.
Қаланың ХІІІ ғасырға дейін өмір сүргені туралы заттай болмаса да,
жазба деректерде Х ғасырдан бастап атала бастаған.
Ш. Уалиханов атындағы тарих, археология және этнология
институтының ескерткіштерді топтастыру экспедициясы Сауран маңындағы
аудандарды мұқият зерттеп, оның монғол шапқыншылығана дейінгі орнын
анықтады. Қаланың шығысында 3км жерде Қаратөбе қала жұрты бар.
Осы төбені бірнеше қайтара зерттеген мамандар оны І – VI ғасырлар
аралығында өмір сүрген деген байламаға келді. Әйтсе де кейінірек
жүргізілген Археологиялық зерттеулер Қаратөбенің І – ХІІІ ғасырлар
аралығында өмір сүргендігін анықтады. Зерттеу барысында табылған
гүлді ыдыстардың мол бөлшектері, қыш ыдыстардың мол күйдірілген кірпішен
қаланған пештердің орындары, Қаратөбенің ортағасырлық қалаларға тән
белгілері үш бөліктен (цитадель, шахристан және рабад) тұратындығын
осыны растайды. Алайда Қаратөбе Сауранның алғашқы орны боуы мүмкін
деген қорытынды жасауға негіз болған бұл белгілер емес. Қаратөбе
қаласын қоршаған бірнеше қатар қорғаныс қабырғаларының орны
анықталды. Олардың ең сыртқысы төбенің ортасынан 1 ,5 км
қашықтықта орналасқан. Оның ішкі жағында тағы да бірнеше
қабат қабырғаның ізі байқалады. Осының бәрі жазба деректердегі
Сауран жеті қатар қорғаныс қабырғалары бар деген мәліметтерімен сай
келеді. Сондықтан Сауранның VI - ХІІ ғасырдағы орнын Қаратөбе
ала жұрты деп толық айта аламыз. Ал ХІІІ - XVIII ғасырларда
қала жаңа орынға көшірілген. Оның орны – қазіргі Сауран қала
жұрты. 80 жылдардан Сауран қаласындағы зерттеулер қалашықтың
орталығына ойысты.
1867 ж. Императорлық Археологиялық Комиссиясының тапсырмасы
бойынша Сырдария бойындағы Ежелгі қалаларда зерттеу жүргізілген
П.И. Лерх осы оазистегі Сауран, Міртөбе және Түркістан қалаларында
болған. Ол Сауран қаласын жеке қала ретінде және ондағы бекіністі
қорғандардың жақсы сақталғанын жазды. Сауран қаласындағы
күйдірілген кесектен қаланған екі мұнараның ішінде шағын көлемде
қазба салып Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесінде зерттеу
жұмыстарын жүргізген және оның жанындағы кесенелер мен
құлыптастардағы жазулардың көшірмесі н түсірген. Лерхтың Сауранға
қатысты зерттеулерінде Солтүстігіндегі 6 шақырым қашықтықтағы
Міртөбе қалашығы туралы айтылады. Бұл қала Мір Араб атымен
байланысты. Ол қалашықтың ішкі қорғандарына қазба жұмыстарын жүргізді.
Лерхтың археологиялық экспедициясы алғашқы Сауранның сақталып
тұрған қабырға қорғандарын зерттеуді ұйымдастырған. Ол қорған
қабырғаларға аз ғана қазба жұмыстарымен шектелді. Қазба
қабырғалардың ішіндегі мұнаралар төңірегінде жүргізілді. Бұл
мұнаралардың асында 7 тіректі ірге тасы ұстап тұрған. Кейінен
мұнаралар құлатытып кірпіштері басқа құрылыс үшін пайдаланылған.
Зерттеу кезінде анықталғандай мұнаралар медресеге кіре беріс қақпа
ретінде орнатылған.
Түркістан оазисіндегі әсіресе Сауран қала жұртындағы бірқатар
археологиялық ескерткіштердің ашылып, ғылыми айналымға енуі
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының (ОҚАЭ жетекшісі
А.Н.Бериштам) 1967 жылы Қаратау мен Сырдария өзенінің орта ағысында
жүргізілген зерттеулерге байланысты. Жүргізілген барлау жұмыстары
кезінде Сауран қала жұрты деген атпен белгілі аймақ қайта
зерттеліп, Түркістан оазисіндегі белгісіз болып келген Шойтөбе,
Ташкент, Иқан, Садықтөбе , Шонақтөбе, Қаратөбе, Жаңаасар, Әбді Мәлік,
Бабаата қалалары мен елді мекендері ашылып зерттелуде Зерттеу
барысында ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің тарихи –
топографиялық жобалары сызылып, ескерткіштердің орналасқан жерлері
көрсетіліп, суреттеп жазылды және олардың үстінде жатқан ыдыс
сынықтары жиналып, ескерткіштердің өмір сүрген уақыты туралы
болжамар жасалды.
1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы К.А. Ақышевтың
жетекшілігімен ортағасырлық Сауран қаласын және оның шаруашылық
аймағында зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде ұшақтан түсірілген
алаңды, преспективалы аэросурет түсірісті және жермен жүргізілген
барлау жұмыстарын қатар жүргізудің барысында қаланың тарихи-
топографиялық құрылымын толықтыра түсетін деректер алынып, оның
суландыру жүйесінің жоғары деңгейде болғанын көрсететін кәріздері
ашылды. Сауранның екі қатар болып тізбектелген кәріздері XVI
ғасырдың басында қазылған.
1972 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экседициясының
полеобиографиялық тобы С.Жолдасовтың басшылығымен жүргізілген
археолого – этнографиялық зерттеу кезінде ортағасырлық Сауран және
одан Оңтүстік Шығыста 15 -16 шақырым жердегі Шағырлы -1 және Шағырлы
2елді мекендерінде қазба жұмыстарын жүргізді.
1979 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының
ирриграциялық тобы Түркістан оазисінде барлау жұмыстарын жүргізген
кезде басы ортағасырлық Сауран қаласынан Оңтүстік – шығыстағы
шағын өзеннен бастау алатын ені 7 метр тереңдігі 1,8 метр
келетін каналды ашқан,осы канал 3 шақырымнан кейін кәрізге қосылып
қалаға қарай аққан.
Сонымен қатар барлау жұмыстары кезінде ортағасырлық Түркістан
қаласының төңірегінен әртүрлі ұзындықта сақталған 3 арық, Қаратаудан
ағып шығатын Иқансу өзенінен бастау алатын Дәулетбай және
Тентексай арықтары ашылды.
1986 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық
экспедициясының ирригация тобы Сауран қаласының суландыру жүйелерін
зерттеу кезінде кәріз желілерін сақтаған егістік алқаптарының
топографиялық жобасын түсіріп, 1986 – 1988 жылдар жалғастрып, кәріздің
екі құдығында тазарту жұмыстарын жүргізіп, оларды 4 -5 метр
тереңдікке дейін қазды.
1986 жылы Қазақ ССР ғылым академиясы тарих, археология және
этнография институтының ескерткіштер жинаған археологиялық
экспедициясы Түркістан оазисіндегі Қаратөбе және Сауран
қалаларында зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Ортағасырлық Сауран қаласында 1:10000 масштабты түсіріс кезінде
оның топографиялық құрылымына қатысты жаңа деректер алып,
шаруашылық аймағындағы жеке үй қожалықтарының орналасу заңдылықтары
анықтала түсті,сонымен қатар қаланың осы бөлігіндегі екі үйде қазба
жүргізілді.
1994 жылы шыққан Оңтүстік Қазақстан облысының тарихы және
мәдени ескерткіштерінің жинағына Түркістан оазисіндегі 32 ескерткіш
және 21 ортағасырлық елді мекендер ішінде ең ірі ескертіш ретінде
Сауран қалашығы енді.
1996 ж. Әл Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық
университетінің Қаратау археологиялық экспедициясы М. Елеуов
басшылығымен Түркістан оазисінің тарихи мәдени мұра ескерткіштерінің
жинағын жасау мақсатымен Сауран қала жұртында біршама
археологиялық барлау жұмыстарын жүргізіп, ортағасырлық қаланың біраз
бөлігін аршыды.
1999 жылы мемлекеттік құрылыс жөндеу және жаңғырту
басқармасының Түркістан қаласындағы филиалдық қаржыландырумен Әзірет
Сұлтан қорық мұражайының ғылыми - зерттеу бөлімі және
құрамындағы Сауран қалашығымен бірге 38 ескерткіш 2004 – 2005
жылдары мәдени мұра бағдарламасы бойынша Ә. Марғұлан атындағы
Археология институты және ХҚТУ археология ғылыми – зерттеу
орталығының Тұран археологиялық экспедициясы Сауран қаласында бес
қазба жұмыстарын жүргізді.
Кеңестік кезеңдерде зерттеулер аз жетістікетерге жетпеді. Жүйелі
жұмыс жүргізу одан әрі жалғасып келеді.
Сауран қала жұрты деген атпен белгілі болған аймақта
тәуелсіздік алғаннан кейін де зерттеу жұмыстары жүргізілді. Алайда
бұл 2004 жылы қабылданған Мәдени мұра бағдарламасы негізінде
іске асырылып келді. Сауран қалашығын зерттеу К.М. Байпақовқа
(тарих ғылымдарының докторы) тапсырылды. Бұл жұмысты іске асыру үшін
құрылған экспедиция біраз жылдар еңбек атқарып, көптеген
жетістіктерге жетті. Зерттеуші Ә. Марғұлан атындағы Археология
институтының Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экпедициясы
жүргізді. Олар бір мезгілде бірнеше нысандарда жұмыс істеп, мешіт,
медресе жобасын аршыды.
Кейінгі кездері Сауран қала жұртының зерттелуі көп
археологтарды қызықтырып келеді. Солардың біршамасы атап айтсақ.
Е.А. Смағұлов, Д. Төлеев, С. Нұржанов, М. Елеуовтар медреселер мен
мешіттердің құрылысын анықтау үшін қазба салуда.
Жыл сайын Мәдени мұра бағдарламасы негізінде археологиялық
есеп беру кезінде Саурандағы нысандардағы зерттеулер жаңалықтары
баяндалып тұрады.
ІІ – тарау. Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының
жүргізілуі және зерттеулер барысында аршылған нысандар
2.1. Сауран қалашығы. Қаладағы кәріздік суландыру жүйесі.
Сауран қаласынан 3 шақырым жердегі Қаратөбе қалашығы. А.Н.
Бернштам басшылығымен 1951 ж. зерттледі. 1986 жылы Шоқан Уәлиханов
атындағы тарих, археология,этнография институтының ескерткіштерді
топтастыру экспедициясы Сауран маңындағы аудандарды К.М. Байпақов
басшылығымен зерттеді.
Соңғы жылдардың зерттеулерінде бұл көне қала қалдықтарының
сипаты туралы жаңа мәліметтер алынған, ал археологиялық –
топографиялық байқаулардың аяқ шеніндегі зерттеулердің нәтижелері
Сауранның көрінісін толығырақ елестетуді мүмкін етеді.
Көне қаланың аэрофота суреттерінің мәнін ашу, топо жобаларды
талдау көрнекті зерттеулемен қосыла келе Сауран қаласын
қаңырақтарды былайша сипаттауға мүмкіндік береді.
Сауран қорған қалдықтары жобасында қулап шөккен бөліктері 3 – тен
6 м, дейінгі биіктігінде сақталған қабырғаламен қоршалған сопақ
алаң. Ол солтүстік - батыстан оңтүстік батысқа 800 м және солтүстік
– батыстан оңтүстік шығысқа 550 метрге созылған. Қамал ауданы
төңірегіндегі жерлерден 2 – 2,5 метр көтеріңкі. Қала қабырғасы
биіктігі 2 – 3 метр стилобатының үстінде тұғызылған. Оның сырқы
бөлігі берма болып келген. Қабырға шикі кірпіш пен пахсадан жасалған,
оның бойында екі қабатты, дөңгелек, қабырғадан жуандау 4 мұнара
орналасқан. Жоғарғы қабаты күмбезбен жасалған бүгінге күнге дейін
сақталған мұнараның жазықтығында зеңбірек атуға арналған жеңішке
сақлаулар ойылған. Қаланың ек і қақпасы болған. Бас қақпасы қабырғаның
солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан және ол екі жағынан сыртқақарай
шығыңқы тұрғызылған. 2 қабатты қорғаныс мұнараларымен бекітілген
мықты фортификациялық бина болған. Кіретін жері қабырғаның шығып
тұрған кесінділерінен құралған 20 метр кормдар тәріздес өткел. Екінші
қақпасы (нашар сақталған) қала қабырғасының оңтүстік шығыс
бөлігінде құрылған Шығыс жағында мұнараның ішінде тағы да бір
қалаға кіретін, құпия жол болу керек, ені 1,2 м биіктігі 1,7 м
есік (ойық) болған.
Қабырғасының сыртын айналдыра тереңдігі 1,3 м дейін екі 15
-20 м ор қазылған. Солтүстік шығыстағы қақпадан бастаған орталық
көне қала территориясын солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа қарай
қақ бөлген. Қабырғаның солтүстік батыс бөлігіне 150 м жетпей ол
солтүстік Батыстан оңтүстік шығысқа бағытталған төте көшеге келіп
тіркеледі. Бұл көшенің бір бөлгі оңтүстік - шығыс қақпасына шығады.
Екі үлкен орталық көшеден басқа көне қала топографиясында шиеленісе
тармақталған жол торабын құрайтын көптеген кішігірім көшелер мен
мұқамалар байқалады. Солтүстік - шығыс жағындағы қақпадан 210 метр
жерде орталық көшенің сол жағында күйдірілген кірпіштен
жасалған үлкен бина қалдықтары жатыр. Бұл үстін күйдірілген
кірпіш пен қыр сынақтары жауып қалған төбе қалдықтары. Төбе
жобасында өлшемдері 100 х 100 м үш бұрыш формалы, ал көптеген
глазурь жалатқан сынақтың мөлшеріне қарағанда, дәл осы жерде жабаша
деректер мәлімдейтін медресе тұрған.
Орталық қаусырықтардың радиусы 1400 – 1600 метр айналасында
тығыздығы әртүрлі болып салынған қора- жайы, бау – бақшалы жеке
қоныс (усадьба) қалдықтары жатыр.
Әрбір қоныстың үй - жайы айнала қабырғамен қоршалған жерінде
бақша дақылдары, жүзім, жеміс – жидек және дәнді дақылдар өсірген.
Әсіресе Бау – бақша дақылдарын өсіретін жер анық байқалады.
Ұқсас ортасында су қоймасы суаты бар квадтратарға берілетін тік
бұрышты төртбұрыш болып бау – бақша отырғызу жобасы шаһарлық
төңіректерде және сол жағадағы Хорезімдегі Дәв кескенде кездеседі.
Ал Бақшалардың молдығы Жаңадариядағы түркімендер тұрған
жерлерде байқалады. Жеке қоныс аудандары әртүрлі. Ішіндегі ең
ірілері әлемдегі 150 – 110 , 180 – 90 м 1 гк - ға дейін, ал кішілері
0,5 га - ден аспаған. Орташа қоныстар басымырақ. Барлығы-
Сауранның ауыл шаруашлығының аймақтарының аэрофото суретері
негізінде жасалған болжамды есеп бойынша 350 қоныс шамасында
табылған материалдар керамика, тиындар Сауран таңайындағы XІІІ - XІV
және XV – XVIII ғасырламен кездестіруге мүмкіндік береді.
Алайда Қаратөбе қалашығынан табылған олжаларға қарап ХІІ ғасыр
немесе Х-ХІІ ғасырларға жатқызуға болады. Бұл жерден көптеген түрлі
түсті керамика ыдыстар табылды. Рабаттарының атысында керамика
шеберханасы және керамикадан жасалған заттар аршылды.
Соңғы жылдары Сауран қаласындағы археологиялық зерттеулер
көптеп жүргізілуде, бұл қазба жұмыстарының нәтижесінде Қаратөбе
қонысының жаңа қырлары ашылуда. 2006 жылдың қыркүйек айынан бастап
20 адамнан тұратын археологиялық отряд жасақталып Қаратөбедегі
зерттеулерді жалғастырды. Қала цитаделіне көлемі 300 шаршы метр, ал
шахристанына көлемі 720 шаршы метрлік енді кең көлемді қазба
түсірді. Мұнан басқа қала аумағының бес жеріне кішігірім
стратиграфиялық қазбалар салды.
Цитадельдегі қазба ХІІ ғ тән құрылыстар қалдығы мен ХІІ –
ХІІІ ғғ. жататын аса бай керамикалық және шыныдан жасалған ыдыстар
бөлшектернің кешенін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Музей қорында
бұрынғы тап осы кезең материалдары тапшы болатын болса, ендігі
жерде музей экспедициясын барынша толықтырудың сәті түсіп отыр.
Сонымен бірге, сыртына штапмты ою өрнек түсіріп, жасыл түсті
шыңылтырмен қапталған ыдыстар бұрын – соңды тарихта кездеспеген
жаңалық, тек Қаратөбеге тән ыдыс түрі деп танылуда. Мұны
конференцияға қатысқан археологтардың барлығы мойындап отыр.
Қаратөбе шахристанына салынған екінші қазба екі махалларға
енетін тоғыз үйде 30 бөлмесі мен бір көшесін аршып үлгерді.
Қаланың сыртқықұрылыс қабатына жататын бұл үйлер тек пахсадан
тұрғызылғанымен ерекшеленеді және Отырардың кезеңіндегі үйлеріне
ішкі құрылмы да, жылу үйесі де, шаруашлық, тұрмыстық құрылыстарыда
мүлдем ұқсамайтындығымен таңқалдырып отыр. Тұрғын бөлмелер камин
деп аталатын қабырға ойып отырылған ошақтармен, ал шаруашылық
бөлмелері тандырлармен жылытылған. Бірақ, тандырдың кендері де, от
салатын есіктері де жоқ, тек үстінен от салу арқылы қыздырған
сияқты. Мұндайда шатырларының арнайы түтін шығатын люк орналасуы
тиіс екендігі мәлім. Табылған ыдыс- аяқ бөлшектері және т.б.
музей қорына өткізілу үстінде.
Ендігі жерде осы Сауран қалашығындағы археологияық экспедицияның
2006 жылғы жүргізген зерттеулеріне біршама тоқталсақ.
Сауран қала жұртын зерттегенде Қаратөбе маңызды орын алады
өйткені Сауранның бұрынғы тарихы Қартөбе қалашығымен байланысты .
Саураннан 3 км жерде орналасқан.
Б.э.д. І мың жылдықтан ХІІІ ғасыр аралығын қамтитын мәдени
қабаты құрады.
Қазіргі кезде Сауран қаласындағы зерттеулер Қаланың өткен
тарихынан қалған әр түрлі және басқаларға ұқсамайтын археологиялық
ескерткіштердің ерекшеліктері мен құрылымы барлығы бірге отырып орта
ғасырлық қала жайлы мәлімет береді. Сондықтан, барлық қазба
жұмыстары кезінде табылған нысандар мен олжалардың зерттелуіне қарай
бұл жер Сауран қалашығы жайында мәлімет береді.
Сауран археологиялық комплексіндегі бірнеше компоненттер әр түрлі
дәрежеде зерттеліп, орналасқан жерлерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Ұлы Жібек жолының бойындағы қуаты қала туралы
деректер және археологиялық зерттеулердің жүргізілуі.
1.1.Сауран қаласы жайындағы алғашқы деректер, қала
тарихы ... ...9
1.2.Сауранқала жұртындағы арехологиялық зерттеу жұмысының
жүргізу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ – тарау. Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының
жүргізілуі және зерттеулер барысынданда аршылған нысандар
2.1. Сауран қалашығы. Қаладағы кәріздік суландыру
жүйесі ... ... ...24
2.2. Мәдени мұра бағдарламасы аясындағы археологияық
зерттеулер медресе және айт мешітінің
қазбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..48
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .55
Қосымшалар
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазақстанны ң жерінде қазақ халқының ата - бабалары қалдырған
бай мұралардың бірі ол орта ғасырлық қалалар мен қоныстары.
Пайда болған қала – қоныстар көп жағдайда бір саяси –
экономикалық себептермен, халықтың сол жердегі тұрмыс - тіршілігіне
байланысты болады. Атап айтсақ Қазақстанның әсіресе Жетісу
өңіріндегі қалалардың өсіп өркендеуіне көп әсерін тигізген Ұлы
Жібек жолы еді. Бұған Сауран қаласының өзінен дәлел келтіруге
болады. Сондықтан осы жол тармағы мен көршілес аймақтардағы
қалалар мәдениетерінің даму қарқынының өсіп – өнуін немесе
қандай себептермен өмір сүруін тоқтатқандығын, сол мекен еткен
халықтардың тұрмыс – тіршілігін зерттеу ортағасырлық Қазақстан
тарихындағы маңызды мәселе болып табылады.
Сырын ішіне бүккен Сыр бойының әр тасы-тарих, әр төбесі тұнған
шежіре, Сауран қаласының ашатын сыры көп. Елбасының өзі Сыр -
Алаштың анасы деп бекер бағаламаған. Бұл қала түбі бір түркі
тектес халықтардың астанасы болған. Сондықтан Сауран қаласының
тамыры тереңге тартқан тарихын қадірлеп, танып ғылыми класификация
жасау бүгінгі ұрпақтың парызы емес пе?
Қазақ хандығы заманында оңтүстіктегі Түркістан, Ташкент, Сайрам,
Сауран батыстағы Сарашық қалалары дәуірлеу дәрежелеріне жетіп,
құлпыра дамыған кезеңдерді бастан кешірген. Халықтың қалытпасуы
тарихында осы бас қалалардың өзіндік маңызды орны бар.
Сырдарияның ортаңғы ағысында орналасқан Сауранның қираған орны
Қазақстан тарихының талай құпияларын бауырына басып жатқан
жабық архив секілді. Түкістаннан 40 км жердегі қираған қалашықтың
қабырғалары әлі күнге дейін еңселі. Сауран Қазақстандағы қорған
дуалдары неғұрлым толық қалпында сақталған белгілі ортағасырлық
қалалардың бірі. Сонымен қатар соңғы жылдардағы зерттеу
жұмыстары нәтижесінде осы қала аумағында шайқалмалы мұнаралары бар
медресе, жұма мешіт, намазгах мешіті, ханака, қала қақпасы секілді
археологиялық маңызды нысандар ашылып жатыр.1
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың бастауымен жүзеге асырылып жатқан
Мәдени мұра бағдарламасында жария етілген міндеттерді одан әрі
дамыту жолында ортағасырлық Сауран қалашығын зерттеу, шаралары
маңызды орын алады. Әлемді таңқалдырары кәміл ашық аспан астындағы
мұражай ұйымдастыруға лайықты бұл бірегей қала Қазақстан
жұртшылығын да елеңдетуде, енді Қазақстан тарапынан Сауранды Ұлы -
Жібек жолы бойындағы туризм үшін аса маңызды тарихи мәдени
мұражайға айналдыру міндеті туып отыр. Осы жоғарыдағы
айтылғандарға қарап тақырыптың өзектілігін аңғаруға болады.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы зерттелу деңгейі.
Ортағасырлық қалалардың қыр-сырын ашуға көптеген ғалымдар аянбай
еңбек етті. Кеңістік кезінде бұл салада қызмет етіп, еңбек
жолын осы Жетісу мен Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар мен
қоныстарды зерттеумен айналысқан ғалымдардың қатарында М.Е. Массон,
А.Ю. Якубовеский , А.Н. Бернштам, А.Х. Марғұлан , С.П. Толстов, Е.И.
Агеева, Г.И. Пацевич, Т.Н: Сенитова ,К.А. Акишев, И.И. Смағұлов, К.М.
Байпақов, У.Х. Шәмкенов, Л.Б. Ерзакович, Е.А. Смағұлов, М.Елеуовтар
болды. Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері осы ғалымдардың
біразы өздерінің жұмыстарын жалғастырып келеді. 2
Қазақстан археологиясына өз жұмыстарымен үлесін қосып жүрген
К.М. Байпақовтың археология және ортағасырлық қалаларды зерттеу
істерін жете меңгеріп, көптеген кітаптар шығарды. Соның бірі Ұлы
Жібек жолы бойындағы ортағасырлық Қазақстан қалалары шығармасында
Қазақстанның ескерткіш қалалары мен олардың археологиялық қазба
кезінде белгілі болған шаруашылығына назар аударды. Сонымен бірге
Қазақстанның ежелгі қалалары атты кітабында Сауран қаласының
архитектуралық құрылымы біршама жазылып, жеке тоқталған.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша ортағасырлық
Сауран қаласында жүргізіліп жатқан кең көлемді жұмыстың аралық
қорытындысы К.М. Байпақов пен Б.А. Смағұловтың 2005 жылы жарыққа
шыққан Ортағасырлық Сауран шаһары атты еңбегінде көтсетілген.
Еңбекте Сауран туралы жазба деректер жайлы мағлұматтар,бүгінгі
таңдағы Сауранның тарихи – топографиялық очеркі, кәріздері, қалада
жүргізілген қазба жұмыстары қаланың стратиграфиясы, мешіт, медресе
мен қала маңындағы қоныс жайлар және Сауранның XV – XVIII
ғасырлардағы ақша айналымы жайындағы мәліметтер берілген.
Сауран қаласы туралы Х – ХІХ ғ. 70 жылдарына дейінгі жазба
деректер баспадан 2005 жылы Извлечение из писменных источников
средневекових городах Сауран и Сыганак - деген атпен жарық көрген
жинақта топтастырылған.3
Мерзімдік баспасөз беттерінде кейінгі кездердегі жүргізіліп
жатқан археологиялық қазбалардың жаңалығы көптеп баяндалып тұрады.
Мысалы, Қазақ әдебиеті газетінің 2006 жылғы қаңтар айында шыққан
санында Сырдың Сауран шаһары деген атпен басылып,онда медресенің
ашылып жатқандығы және мұражайға айналдыру ісін толық жеткізуге
тырысқан.
Сауранның зерттелу тарихнамасында К.М. Байпақов Е. Смағұловтың
еңбектері құнды мәлімет болып табылады. Сол қалашықтағы
зерттеу жұмыстары бойынша жылдық есеп беру кезіне ондағы
зерттеулерге тоқталып, конференцияларда баяндады.
Сонымен бірге осындай бірқатар мақалаларды археологиялық
зерттеулер жүргізген ғалымдар М. Елеуов, Д. Тәлеев, Е. Смағұловтар
жазып жүр.
Дипломдық жұмыстың мақсат – міндеттері.
Біршама ареологиялық тұрғыдан зерттеліп келе жатқан Қоныстарға
тоқтала отырып, Сауран шаһарының қазақ халқының тарихында алатын
маңызды орынын анықтау. Қазақстан Републикасының президенті Н.
Назарбаевтың жолдауындағы Мәдени мұра бағдарламасы жоспарларының
орындалуына көңіл бөліп, археологиялық тармағына бір әсерін тигізу.
Осы уақытқа дейін зерттеліп жазылып келген қала туралы
мәліметтерді жүйелі түрде жазып, жаңа қырынан таныту жұмыстың
негізгі мақсаты болып табылады.
Осы орайда жұмыстың мынадай міндеттерін көрсетуге болады:
- Оңтүстік өңірде орналасып, Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне хабар
беретін ортағасырлық Сауран қаласындағы археологиялық зерттеу
жұмыстарының жүргізілуіне тоқтала отырып, нәтжелерін анықтау;
- Саурандағы зерттеу жұмыстары кезінде жаңадан аршылған нысандар
туралы мәліметті жаза отырып оларды біріктіру;
- Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы аясындағы археологиялық
зерттеулердің нәтижелерін анықтау;
- Сауранның Қазақстан тарихында алатын орнын анықтау;
- Ортағасырлық қаланы зерттеудегі жетістіктер мен кемшіліктерге
тоқтала отырып мәнін ашып көрсету;
- Жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеулереге қатысты
көзқарастарды топтастыру;
- Саурандағы құпияға толы археологиялық нысандары және олардың
архитектурасындағы ғажайыптарды ашып көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шегі:
Сауран қаласы құлап археологиялық жәдігер, ескерткішке
айналдырунан кейінгі XVII ғасырдан басталған археологиялық
экспедициялардың ұйымдастырылып зерттеу жүргізе бастауынан, қазіргі
уақыттағы зерттеулерге дейін қамтылған.
Алғашқы археологиялық зерттеулер басталған 1867 жылдан, 2004- 2006
жылдары Мәдени мұра бағдарлмасы аясында жүргізілген зерттеулерге
дейін.
Диплом жұмысының жаңалығы:
- Орта ғасырлық Ұлы Жібек жолы бойындағы құтты қала Сауран
туралы деректер топтастырылды.
- Саурандағы Археологиялық зерттеулер туралы мәлімет жинала
отырып, қазіргі кездегі яғни 2007 жылға дейінгі зерттеу
жұмыстарының нәтижелері топтастырылған.
- Сауранның архитектурасындағы ерекшеліктері жазылып, оларды
басқа осындай ескерткіштермен салыстыра отырып жазу
көрініс тапты.
Диплом жұмысының сыннан өтуі:
Дипломдық жұмыс жазылу барысында алдын- ала қорғаудан жоғары
оқу орында өткен ғылыми конференция кезінде өтті. Ғылыми
жетекшінің нұсқауы арқылы жазылып, қарауынан өтті. Жазылу кезінде
қайта құралып, тексерілуден өткізіп отырды.
Дипломдық жұмыс педагогикалық маңызы:
Қазақ халқы тарихындағы қала мәдениетінің дамығандығын ашып
көрсете отырып, ортағасырлық қалашықты дәріптеу арқылы
патриоттық тәрбиені қазақ халқының құнды жәдігерлердің көмегімен
сіңдіру. Жұмыстың педагогикалық маңызы болып табылады. Жұыста
көрініс тапқан мәселелері жеке ғылыми зерттеулерде пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі:
Дипломдық жұмыста алға қойлыған мәселелерді ғылыми тұрғыдан
зереттеп ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диолектикалық
тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық, объективтілік сияқты
негізгі методикалық принциптер басшылыққа алынды. Сондай –ақ
соңғы жылдардағы археология саласындағы жетістіктер туралы жаңа
концепцияларда жазылды.
Диплом жұмысының құрылымы:
Сауран қала жұртындағы археологиялық зерттеулер деген атпен
жазылған жұмыстың құрылымы: кіріспеден және екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиетер мен сілтемелер тізімдері
және қосымшалар жұмысқа енгізілді.
І тарау. Ұлы Жібек жолының бойындағы қуаты қала туралы
деректер және археологиялық зерттеулердің жүргізілуі.
1.1.Сауран қаласы жайындағы алғашқы деректер, қала тарихы.
Түркістан қаласының оңтүстігіне таман, Сығанақ жанындағы
шамамен қырық бес шақырым жердегі Сауран қаласы дүниеге ІХ
ғасырда келсе керек. Алғашқыда Отырар билеушісі оны шекараға
әдейі бекінісі ретінде салған екен. Онда әскерлер тұрып Ұлы
Жібек жолының өтуі ол қаланың өркендеуіне жағдай жасаған. Төрт
бұрышты етіп салынған қаланың әр мұнарасында қарауыл қарайтын
күмбез, жауға ғана күйген қыштан,басқасы қорғанның кей жерлері
ғана күйген қыштан, басқасы саз балшықтан өрілген. Қалада халық
тығыз болған. ІХ – Х ғ. Оғыз мемлекетінің құрамында болған өзара
қырқысудан кейін Сауран, Сығанақ , Түркістан тағы бірқатар қалалар
қыпшақтардың қолында болды.
ХІІІ ғасырда Сауран Хорезм шахы Мухаммедтің қоластында болды.
Монғол шапқыншылығынан кейін Сыр бойындағы Сауран қаласы Ақ орданың
алғашқы астанасы болды. Ол ХІІІ – XV ғасырларда Ұлы Жібек жолы
бойында жатқандықтан саудасы дамыған қалаға айналды, саяси
әкімшілік, экономикалық және әскери стратегиялық маңызға ие болды,
әрі мықты бекініс еді. 1320 жылы қаза болған Ақ орда билеушісі
Сасы – Бұха осы Сауранда жерленді. Оның баласы Ерзен хан кезінде
Сығанақ қаласы көркейіп, онда медреселер салдырды. Сауранда да
бірнеше жаңа ғимараттар тұрғызды. Ақ орда мемлекетінің әкімшілік,
экономикалық және мәдени орталықтары болған Отырар, Йассы, Сайрам
қалалары мен астанасы Сығанақ Темірдің қол асытына XV ғасырда өтті.
Сауран қаласында оның атты әскерлері тұрды.
Кейінен Темір әлеулеті құлаған соң Әбілхайырдың иелігіне
өткен Сауран, қайта гүлдене бастады. Қазақ әміршілері 1470 жылы
Сауранды өз иеліктеріне қосып алды. Жоңғар шапқыншылығы кезінде
кіші жүз ханы Әбілхайыр алғашында Сауранда отырып, кейінен Арал
жаққа көшірліді. Сауран жауға қарсы мықты қорған қаласы болып
тұрды.
XV ғасырдың 80 жылдарында қазақтың тұңғыш хандарының бірі
Жәнібектің баласы Иренші сұлтан осы Сауранды билеген. Демек, Сауран
қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын ортағасырлық қалалардың
бірі болып табылады.
Сауран қаласы сыр бойындағы өзге қалалар сияқты талай
аласапыран заманды басынан кешірді. Алғашқыда бұл өлкені қаңлы
тайплары билесе, одан кейін Сауран басқа мемлекеттердің құрамында
болған.
Сауран талай сұрапыл шайқастар мен оқиғалар куәсі болған
мекен. Солардың бірі 1480жылы Сауран мен Яссының (қазіргі
Түркістан) ортасындағы кең жазық далада Сауран қаласын басып алу
үшін Жәнібек хан қалың қолмен Мухаммед Шайбанидің (1468 жылы қайтыс
болған Әбілқайыр ханның ұрпағы) әсекерімен айқасқа түседі.
Қалпарыста Жәнібек хан қалың қолмен Мұхаммед Шайбанидің Ақсофы
батырының қолына түсіп қалады. Бетпе - бет келіп қалған осы
шайқаста Ақсофы батырдың қос қолдап ұрған шоқпарының салмағынан
Жәнібек ханның омыртқасы үзіліп, ат –матымен жер құшып омақоса
құлады. Хан денесін батыр Саян жау тобынан алып шығып кетеді -
деп Сауарнда болған шайқастың көрінісі жазылған.
1598 жылы Абдолла ханның әскерлері қаланы қоршауға алған кезде
Бұқарадан арнайы тас атқыш машиналар алдырып, солардың
көмегімен қаланың үйлері мен құдықтарын талқандағын. Қорғаныс
қабырғасының асты қазылып , содан су да жіберілді, бекініс ұзақ
уақыт бойы қарсылық көрсеткен. XVIII ғасырдың ортасына дейін
тіршілігін үзбеген Сауран кейінен Түркістан маңындағы кішігірім елді
мекенге айналды.
Бұл қала осындай қасіреттерді басынан кешіре отырып, қазақ жерін
орыстар тарапынан отарлаушылықтың құрбаны болып кете барды. Түркістан
генерал губернаторлығына кірген бұл қалаға алғашқы отарлау
жүргізілгенде орыс экспедитциялық корпусы Қоқан жеріне енген қазақ
жерінің бекінісі мықты қалаларын әскери қимылдар жасау арқылы
алды. Оның ішінде Шымкент және Сауран қалалары да бар еді.
Сауран қалашығы сыр бойы мен қазақ даласы туралы ортағасырлық
мәлімет қалдырған жазбалардың бәрінде кездеседі.
Қазақстан жеріндегі қалалар туралы деректер араб - түрік
саяхатшыларының естеліктерінде көрініс табады. Сауран қаласы дайында
алғашқы естелік Х ғасырға жатады. Белгілі араб географы әл
Макдиси оған мынадай мінездеме берген: Сауран (Савран,Сабран) -
үлкен қала, ол бірінен соң бірі, жеті қабырғамен қоршалған.
Рабатыбар, мешіті ішкі қалада орналасқан. Ол оғыздар мен
қыпшақтардан қорғауға арналған шекаралық бекіністі қала. Ибн – әл
– Әсир мен Жақұтта қаланы ірі орталық ретінде атап өткен.
ХІІІ ғасырдың ортасында Сауран қаласы Савран деп аталып,
армиян патшасы Гетумның Монғолияға Батыйдың ұлы Менгу ханға бағыну
рәсімімен аттанған сапарында жол бойы басып өткен қалалар тізімінде
Сауран, Сығанақ, Харшұқ, Асон (Йосы) қалалары көрсетілген.
Саураннан өту өте ұзақ жолды алды делінген. Сонымен қатар қала
туралы құнды деректі 1509 жылдың наурыз айында Сауранды өз көзімен
тамашалаған әйгілі жазушы Рузбихан оны мейлінше сүйкімді қала
дейді. Қала ашық, жазық далада салынған. Ол өте көңілді, жарқын,
санаға қуаныш пен күш құятын жұмсақ сергек самалды. Бүкіл аймағында
түрлі әдемі ағаштар өсіп, көрініп тұр. Қаланың өзі биік
қабырғамен қоршалған, сыртында алынбас ор қазылған, – деп
сипаттайды. Рузбихан қаланың рухани, мәдени өміріне де қатысты
дәйектер келтіріп өтеді. Сауранда Имендік Сейіт мір Арабтың өмір
сүргендігін айтады. Қалада сол өлкенің білімді адамдары
жиналатын, олар жиналғанда Маурана әбу Сағид Сабрани ХІІ ғасыр
жазушы Бағауидің Әл масабих (шарықтар) кітабын оқығандығы
туралы жазды.
Сонымен бірге Сауранда білім беретін медреселер мен оқушылар,
білім алушылар туралы көптеген мәліметтер қалдырды.
Ерте көктемде мен байғұс Сығанақтан Сауранға кетіп менің күш
қайратым қалмай шаршағаныма қарамастан жол жүрдім. Бұл әлсіздігімді
Түркістан даласының кереметін көргенде тез басылды- дей келе
Сауран қаласына да таңданыс білдіре отырып, Қайтар жолда Қожа
Ахмет Яссауи кесенесіне соғып бас иіп кеткендігі туралы өз
естіліктерінде жазған. Ибн ал- Эсира болса Әли – Арслан ханның
жаулап алушылық жорықтарын жаза келіп былай дейді. Әли Арслан
Джейхун арқылы Женд және Сауран қалаларын жаулап алуға аттанды.
Оның арғы атасы Селджұқтың моласы Жент қаласында болатын жолда
оны Жент мәлігі күтіп алып силықтар табыстады. Осыдан кейін ол
қайырымдылық жасап қайтадан Харезм жеріндегі Гуртанжға келіп, одан
Мервке атанды.
Сонымен қатар тағы көптеген деректерде Шайбаниліктер мен қазақ
хандығы арасында осы қала үшін таласқа түсіп отырғаны туралы
жазылған.
Қазақ хандығы тарихы құжаттарында Қасым хан мен ұлы Бұрындық
осы Сауран қаласында билік құрғаны айтылады.
Сауран қорғаны жайлы деректің бір көзі Шайбани-наме атты
шығармадан табуға болады. Онда Жәнібектің ұлы Жиренші сұлтанның
әскерлері көп қолмен Шайбанилік хан отырған Сауран қаласындағы
әскерлеріне шабуыл жасап, аз әскермен қалған Алеке ханды
өлтіргені жазылған.
XV ғасырда жазылған Анонима Искандера шығармасында Ақ орда
ханы Сасы Бұқаның ұлы Ерзен ханның билік құрғаны және оның
ақылдылығының арқасында мемлекет шекарасы кеңейгендігі жазылған.
Отырар, Сауран, Жент және Баршынкент қалаларындағы медресе, ханака
мен мешіттердің үлкен бөлігін салдырғаны да көрініс тапқан.
Тағы бір құнды дерек шераф ад дин Иездин (XIV- XV ғасыр араб
саясатшысы) Жеңіс кітабы шығармасында Тоқтамыс пен Әмір Темір
әскерінің Сауранды жаулап алуы жазылған. Әмір Темір Тоқтамысқа
Сауранды жаулап алуды тапсырады, мұны білген Ақ орда ханы Орыс хан
оған қарсы өзінің ұлы Құтылық Бұқа бастаған әскерлерін жібереді.
Шайқас кезінде ҚұтлықБұқа көзіне қадалған жебеден қаза
тапқанымен оның әскерлері күш алып жеңіске жетеді. Тоқтамыс
Самарқандқа дейін қашып барады. Әмір Темір тағы да Тоқтамысты
әскермен жібереді. Түнгі шабуылдан соң 13 күнде алынған Сауранның
тағын Тоқтамыс алды.
Бұл деректер Алтын орда тарихы жайлы құжаттар жинағында
жазылған. Сауранда 1514 – 1515 жылдары өмір сүрген ақын әрі жазушы
Васифи өз естеліктерінде құнды мағлұматтар келтіреді. Махмуд
Зайнаддин ибн Абдаль Жалил Уасифи (Васифи) 1485 жылы 18 қаңтарда
Ирандағы Герат қаласында дүниеге келген 1551 - 1556 жылдары
шамасында қайтыс болған. Васифи XVI ғасырдың қызықты әдеби
туындыларының бірі - таңғажайып оқиғалар атты мемуар жазды. Сауран
қаласында тұрған кезде ол қала халқы мен қала әміршілерінің
өмірін сипаттайтын естелік жазды. Саурандағы сәтті күндерінде ол
Қазақстан үшін әдеттен тыс көрінетін жер асты суларын сыртқа
шығаратын жер асты галереясы - кәріздерді суреттеп, Мұдай құрылысты
құрлықпен және теңізбен әлемді шарлап шыққан адамдардың өзі де
көрмегенін ескертеді. Олардың құрылысында 20 индиялық құлдар жұмыс
істеген. Кәріздердің басталуы Сауранның бір фарсах жердегі қашықтықта
болған оның үстіне қамал салынған, қамалдың ішінде терең құдық
қазылған, 200 гяз, бетіннен суға дейін 50 гяз, құдықтағы су діңгегі
болған; суды шығыр арқылы көтерген. Шығыр бұқамен қозғалысқа
келтірген кәріздердің біреуінің суымен суғарылатын жер участігінде
бағы, жүзім бақшасы және шаруашылық қара - қопсылары бар шарбақ
орнатылғаны туралы құнды мәліметер қалдырды.
Васифи сонымен қатар қаланың аса бір керемет құрылысы екі
шайқалмалы мұнарасы бар медресе туралы да хабарлайды. Оның
үстіне сәулесімен ізгі нұр таратып тұрған, екі зәулім мұнара
орнатылған. Сол мнаралардың гүлдестесінде шынжырлар бекітілген,ал
әрбір мұнараның күмбезінің астына бөрене қойылған. Егер де
кімде кім бөренені күшпен қозғалтатын болса, шынжыр теңселеді де
көрші мұнарада тұрған адамдарға мұранара шайқалып, құлайтындай
көрінеді. Бұл әлем ғажайыптарының бірі –деп көрсетті.
Сауран қалашығы жайында біршама мәлімет Ибрахим ибн Мухаммед ал –
Истахридің Китаб масалик ал- мамалик кітабында кездеседі. Онда
Кедер қаласында Шабғарға дейін бір күндік жол, Шабғардан Сауранға
дейін жеңіл күндік жол – деп атап көрсетті. Ибн Хаукал араб
деректерінде Сауран туралы жазған. Бұл қала Сауран деп аталады.
Оғыздар бекінісі мықты бұл қалада саудагерлер жиналып келісімдер
жасайды. Ал Истахри жоғарыда аталған сауда жүргізіп келген
қала,мұнда әскер ұстамайды, бірақ қала өте бай - деп қаланың
жібек жолы бойындағы маңызды орын болғанын дәлелдей түседі.
Мамұд Қашқаридің Түрік тілінің сөздігі шығармасында Сауран
Оғыз қалаларының бірінің атауы. Жұрт ол жерді арапшадағы әрпімен
Сабран дейді әйтсе де түрік тілінде – с әрпі жоқ -деген сөздерді
жазған. Бұл Сауран қаласының атын өзгерген күйі берген.
Екі мың жылға жуық тарихы бар Сауран қаласының зерттелуі жүз
жыл бұрын басталды. Ол туралы шығыстанушы П.И. Лерхтің
шығармаларында кездеседі. Сондай-ақ П.И.Пашино қолжазбасында , географ
А.П.Федченконың есебінде атап өтілді.
Түркістан қаласына 50 шақырым жетпей бұрынғы Сабран немесе
Сауран қаласының орнына Лерх тоқтады. Қалада бекіністер мен қабырғалар
жақсы сақталған. Лерх археологиялық сапарындағы кездескен бұл қалаға
жұпыны ғана қазба жұмыстарын жүргізді. Қазба жұмысы мұнара
айналасын ашумен басталып, жеті қабат қабырға көрінді. Бұл мұнарадан
16 пұт жерде 1867 жылы құлатылған тағы бір мұнара тұрды. Бұл екі
мұнара да құлатылғанша жақсы сақталып қалған еді П.Пашино өзінің
саяхатында Сауранның орны туралы естелік қалдырды. Ендігі Бекет
Сауран еді. Біз мұнда түнде жеттік. Мен бұл жерден 50 верст жерде
тұрған қаланың қирандылары мен Азрет Сұлтанның кесенесін көре
алмадым, алайда қайтар жолда көрдім. Сауран бекініс қабырғалармен
қоршалған, пішіні дұрыс сызылмаған төрт бұрыш секілді.Қабырғаның
біраз бөлігі құлап, үстіне шөп өскен. Барлық қабырға күйдірілген
кірпіштен салынған. Жабайы тастарда кездеседі. Бірақ бірең сараң
әсіресе қақпаға жақын жерлерде. Солтүстігіне қарай екі мұнара
бар. Минареттері бар бұл мұнара жерден 15 метр биік, диаметрі 6
аршынға тең. Екі мұнара да күйдірілген кірпіштен салынған. Бір
мұнараның төбесі құлаған - деп естеліктер жазып қалдырған .
Пашино 1866-жылы сапар шексе, 1867 жылы аталған мұнара
құлаған . Лерх барлық ескерткіштердің көшірмесін алса, Пашино
суретке түсірген екі мұнара сақталынды.
1866 ж. Түркістан оазисі арқылы өткен географ А.К. Гейнс
Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ қалаларының орнында болып, Сауран
қаласындағы күйдірілген кірпіштен қаланған екі мұнараны суреттеп
жазған. Осы мұнаралардың (1866 ж. М.К. Пригоров түсірген суреті
Түркістан альбомында жарияланды. 1866 ж. Сауранда болған П.И.
Пашино қаланы қоршап тұрған қамалдың кесектен қаланғанына көңіл
аударып, оның ішінде тұрған екі мұнараларды суреттеп жазған,
ол сонымен қатар, Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесіне қосымша
сипаттама берген.
1867 ж. Императорлық Археологиялық комиссиясының тапсырмасы бойынша
Сырдария бойындағы ежелгі қалаларда зерттеу жүргізген П.И. Лерх
осы уазистегі Сауран, Міртөбе және Түркістан қалаларында
болған. Ол да Сауран қаласындағы күйдірілген көсектен қаланған
екі мұнараның біреуінің ішінде шағын көлемде қазба салып,
Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесінде зерттеу жұмыстарын жүргізген
және оның жайындағы кесенелер мен қалыптастырдағы Сауран
қаласындағы күйдірілген кесектен қаланған мұнараның бірі 1867 ж.
Ал екіншісі 1878 ж. құлап қалған.
Қаланың бекінісі қабырғалары туралы естелікк жазып қалдырған
Хафиз Таныштың мәлімдеуінше, қорғаныс қабырғаларының мықтылығы мен
су, азық түлік, қаруымен қамтамасыз етілгендігі сондай, қала
бірнеше айлық қоршауға төтеп берген. Сауранның кірер - шығар
есігі бар мұнаралы қорғаныс қабырғасы болған және сыртынан
қорғаныс белдеу (барс) үйіліп, ор (ханда) қызыған. Аты әлемге
таралған Сауран қаласы туралы мағлұмат жазба деректерде ғана
емес, сонымен қатар қазақ халқының ауыз әдебиетінде де кездеседі.
Асанқайғы бабамыз жерұйықты іздеп қазақтың кең байтақ даласын
аралап жүргенде желмаясының басын осы қалаға да бұрғаны туралы
дерек бар. Қаланы көрген соң, Әттеген - ай қорғанды ай
тоқыраудың бетіне, шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан
суы жоқ, жайқалып тұрған нуы жоқ түбі тұрақты қала болма алмас
- деп толғанған екен әйгілі абыз.
Сауранды бақташылар, егіншілер мен саудагерлер темір шеберлері
және шенеуніктер де тұрған. Қалашық кварталдарға бөлінген, әр
кварталда бестен жетіге дейін үй болған. Әр үйде 5 – 7 адам
тұрды. Жалпы Сауран халқының саны 15000 ға дейін жеткен.
Кезінде Сауран қаласында атақты Бұхар жырау да болған. Ол
Сауран қаласының сыртқы жаулармен шайқасқан ерен еліктерін өз
көзімен көріп қаланы баяндайтын Тас қамал деп аталатын дастан
жазды.
Берік қорғаныс ғимараттары мол,азық – түлік қоры, қамал ішінде
құдықтар болуы себепті Сауран көп айлар бойы қоршауға төтеп бере
алатын еді. Оны көрген, яғни қорған қабырғаларын көрген
жаулаушылардың ойына бұл қаланы алу кіріп шықпаған дейді.
Сауран қалашығын кім қиратқан немесе қандай себеппен өмір
сүруін тоқтатқан бұл туралы ешқандай мәлімет жоқ. Алайда
Сауранны XVII – XVIII ғасырдағы экономикалық құлдырауы сол кездегі
жоңғар шапқыншылығына сәйкес келеді.
1.2.Сауран қала жұртындағы арехологиялық зерттеу жұмыстарының
жүргізілу тарихы.
Түркістан оазисіндегі археологиялық , архитектуралық ескерткіштерге
назар аударып, олардың құрылымын, бекініс жүйесін зерттеу ,тарихи
- топографиялық ескерткіштерін анықтап, жобасын түсіру XVIII
ғасырдың басынан басталды.
Алғаш рет 40 жылдары А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экпедициясы қалада нақты археологиялық зерттеулер
жүргізеді. Қазба материалдары негізінде қаланың салынған жылы
болжамын, қадаға сыртқы жобасын түсіріледі.
Тарихы екі мың жылға жуықтайтын Сауранды ескі Сауран, кейінгі
Сауран деп ажырату бар. Зерттеушілер Е. Агеева мен Г. Пацевич екі
Сауранды Сырдарияның сол жағалауын іздеуді ұсынған.
Қалалардың орнын анықтау археологиядағы айтыс туғызатын
мәселелердің бірі болып отыр. Қаланың қазіргі жұқанасы XIII –
XVIII ғасырда өмір сүрген Сауранға толық сәйкес келді. Ал қаланың
манғол шапқыншылығына дейінгі орны бұл күнде толық белгісіз
болып отыр. Мәселен, Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич Сауранда ХІІІ
ғасырдан бұрынғы ертеректе заттай деректер кездеспейді,қала
қазіргі орнында ХІІІ ғасырға дейін өмір сүрген дей келіп,
оның алғашқы орнын осы Сырдарияның сол жағасын іздеудегі ұсынды.
Өз зерттеулерін осы өңірге бұрған арзеолог К.М. Байпақов қаланың
ХІІІ ғасырға дейінде тіршілік еткенін негізге ала отырып, оның
ХІІІ ғасырға дейінгі орны І – ХІІІ ғасырларға хататын мәдени
қабаты бар Мейратөбе қала жұрты болуы мүмкін деп көрсетті.
Қаланың ХІІІ ғасырға дейін өмір сүргені туралы заттай болмаса да,
жазба деректерде Х ғасырдан бастап атала бастаған.
Ш. Уалиханов атындағы тарих, археология және этнология
институтының ескерткіштерді топтастыру экспедициясы Сауран маңындағы
аудандарды мұқият зерттеп, оның монғол шапқыншылығана дейінгі орнын
анықтады. Қаланың шығысында 3км жерде Қаратөбе қала жұрты бар.
Осы төбені бірнеше қайтара зерттеген мамандар оны І – VI ғасырлар
аралығында өмір сүрген деген байламаға келді. Әйтсе де кейінірек
жүргізілген Археологиялық зерттеулер Қаратөбенің І – ХІІІ ғасырлар
аралығында өмір сүргендігін анықтады. Зерттеу барысында табылған
гүлді ыдыстардың мол бөлшектері, қыш ыдыстардың мол күйдірілген кірпішен
қаланған пештердің орындары, Қаратөбенің ортағасырлық қалаларға тән
белгілері үш бөліктен (цитадель, шахристан және рабад) тұратындығын
осыны растайды. Алайда Қаратөбе Сауранның алғашқы орны боуы мүмкін
деген қорытынды жасауға негіз болған бұл белгілер емес. Қаратөбе
қаласын қоршаған бірнеше қатар қорғаныс қабырғаларының орны
анықталды. Олардың ең сыртқысы төбенің ортасынан 1 ,5 км
қашықтықта орналасқан. Оның ішкі жағында тағы да бірнеше
қабат қабырғаның ізі байқалады. Осының бәрі жазба деректердегі
Сауран жеті қатар қорғаныс қабырғалары бар деген мәліметтерімен сай
келеді. Сондықтан Сауранның VI - ХІІ ғасырдағы орнын Қаратөбе
ала жұрты деп толық айта аламыз. Ал ХІІІ - XVIII ғасырларда
қала жаңа орынға көшірілген. Оның орны – қазіргі Сауран қала
жұрты. 80 жылдардан Сауран қаласындағы зерттеулер қалашықтың
орталығына ойысты.
1867 ж. Императорлық Археологиялық Комиссиясының тапсырмасы
бойынша Сырдария бойындағы Ежелгі қалаларда зерттеу жүргізілген
П.И. Лерх осы оазистегі Сауран, Міртөбе және Түркістан қалаларында
болған. Ол Сауран қаласын жеке қала ретінде және ондағы бекіністі
қорғандардың жақсы сақталғанын жазды. Сауран қаласындағы
күйдірілген кесектен қаланған екі мұнараның ішінде шағын көлемде
қазба салып Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесінде зерттеу
жұмыстарын жүргізген және оның жанындағы кесенелер мен
құлыптастардағы жазулардың көшірмесі н түсірген. Лерхтың Сауранға
қатысты зерттеулерінде Солтүстігіндегі 6 шақырым қашықтықтағы
Міртөбе қалашығы туралы айтылады. Бұл қала Мір Араб атымен
байланысты. Ол қалашықтың ішкі қорғандарына қазба жұмыстарын жүргізді.
Лерхтың археологиялық экспедициясы алғашқы Сауранның сақталып
тұрған қабырға қорғандарын зерттеуді ұйымдастырған. Ол қорған
қабырғаларға аз ғана қазба жұмыстарымен шектелді. Қазба
қабырғалардың ішіндегі мұнаралар төңірегінде жүргізілді. Бұл
мұнаралардың асында 7 тіректі ірге тасы ұстап тұрған. Кейінен
мұнаралар құлатытып кірпіштері басқа құрылыс үшін пайдаланылған.
Зерттеу кезінде анықталғандай мұнаралар медресеге кіре беріс қақпа
ретінде орнатылған.
Түркістан оазисіндегі әсіресе Сауран қала жұртындағы бірқатар
археологиялық ескерткіштердің ашылып, ғылыми айналымға енуі
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының (ОҚАЭ жетекшісі
А.Н.Бериштам) 1967 жылы Қаратау мен Сырдария өзенінің орта ағысында
жүргізілген зерттеулерге байланысты. Жүргізілген барлау жұмыстары
кезінде Сауран қала жұрты деген атпен белгілі аймақ қайта
зерттеліп, Түркістан оазисіндегі белгісіз болып келген Шойтөбе,
Ташкент, Иқан, Садықтөбе , Шонақтөбе, Қаратөбе, Жаңаасар, Әбді Мәлік,
Бабаата қалалары мен елді мекендері ашылып зерттелуде Зерттеу
барысында ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің тарихи –
топографиялық жобалары сызылып, ескерткіштердің орналасқан жерлері
көрсетіліп, суреттеп жазылды және олардың үстінде жатқан ыдыс
сынықтары жиналып, ескерткіштердің өмір сүрген уақыты туралы
болжамар жасалды.
1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы К.А. Ақышевтың
жетекшілігімен ортағасырлық Сауран қаласын және оның шаруашылық
аймағында зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде ұшақтан түсірілген
алаңды, преспективалы аэросурет түсірісті және жермен жүргізілген
барлау жұмыстарын қатар жүргізудің барысында қаланың тарихи-
топографиялық құрылымын толықтыра түсетін деректер алынып, оның
суландыру жүйесінің жоғары деңгейде болғанын көрсететін кәріздері
ашылды. Сауранның екі қатар болып тізбектелген кәріздері XVI
ғасырдың басында қазылған.
1972 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экседициясының
полеобиографиялық тобы С.Жолдасовтың басшылығымен жүргізілген
археолого – этнографиялық зерттеу кезінде ортағасырлық Сауран және
одан Оңтүстік Шығыста 15 -16 шақырым жердегі Шағырлы -1 және Шағырлы
2елді мекендерінде қазба жұмыстарын жүргізді.
1979 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының
ирриграциялық тобы Түркістан оазисінде барлау жұмыстарын жүргізген
кезде басы ортағасырлық Сауран қаласынан Оңтүстік – шығыстағы
шағын өзеннен бастау алатын ені 7 метр тереңдігі 1,8 метр
келетін каналды ашқан,осы канал 3 шақырымнан кейін кәрізге қосылып
қалаға қарай аққан.
Сонымен қатар барлау жұмыстары кезінде ортағасырлық Түркістан
қаласының төңірегінен әртүрлі ұзындықта сақталған 3 арық, Қаратаудан
ағып шығатын Иқансу өзенінен бастау алатын Дәулетбай және
Тентексай арықтары ашылды.
1986 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық
экспедициясының ирригация тобы Сауран қаласының суландыру жүйелерін
зерттеу кезінде кәріз желілерін сақтаған егістік алқаптарының
топографиялық жобасын түсіріп, 1986 – 1988 жылдар жалғастрып, кәріздің
екі құдығында тазарту жұмыстарын жүргізіп, оларды 4 -5 метр
тереңдікке дейін қазды.
1986 жылы Қазақ ССР ғылым академиясы тарих, археология және
этнография институтының ескерткіштер жинаған археологиялық
экспедициясы Түркістан оазисіндегі Қаратөбе және Сауран
қалаларында зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Ортағасырлық Сауран қаласында 1:10000 масштабты түсіріс кезінде
оның топографиялық құрылымына қатысты жаңа деректер алып,
шаруашылық аймағындағы жеке үй қожалықтарының орналасу заңдылықтары
анықтала түсті,сонымен қатар қаланың осы бөлігіндегі екі үйде қазба
жүргізілді.
1994 жылы шыққан Оңтүстік Қазақстан облысының тарихы және
мәдени ескерткіштерінің жинағына Түркістан оазисіндегі 32 ескерткіш
және 21 ортағасырлық елді мекендер ішінде ең ірі ескертіш ретінде
Сауран қалашығы енді.
1996 ж. Әл Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық
университетінің Қаратау археологиялық экспедициясы М. Елеуов
басшылығымен Түркістан оазисінің тарихи мәдени мұра ескерткіштерінің
жинағын жасау мақсатымен Сауран қала жұртында біршама
археологиялық барлау жұмыстарын жүргізіп, ортағасырлық қаланың біраз
бөлігін аршыды.
1999 жылы мемлекеттік құрылыс жөндеу және жаңғырту
басқармасының Түркістан қаласындағы филиалдық қаржыландырумен Әзірет
Сұлтан қорық мұражайының ғылыми - зерттеу бөлімі және
құрамындағы Сауран қалашығымен бірге 38 ескерткіш 2004 – 2005
жылдары мәдени мұра бағдарламасы бойынша Ә. Марғұлан атындағы
Археология институты және ХҚТУ археология ғылыми – зерттеу
орталығының Тұран археологиялық экспедициясы Сауран қаласында бес
қазба жұмыстарын жүргізді.
Кеңестік кезеңдерде зерттеулер аз жетістікетерге жетпеді. Жүйелі
жұмыс жүргізу одан әрі жалғасып келеді.
Сауран қала жұрты деген атпен белгілі болған аймақта
тәуелсіздік алғаннан кейін де зерттеу жұмыстары жүргізілді. Алайда
бұл 2004 жылы қабылданған Мәдени мұра бағдарламасы негізінде
іске асырылып келді. Сауран қалашығын зерттеу К.М. Байпақовқа
(тарих ғылымдарының докторы) тапсырылды. Бұл жұмысты іске асыру үшін
құрылған экспедиция біраз жылдар еңбек атқарып, көптеген
жетістіктерге жетті. Зерттеуші Ә. Марғұлан атындағы Археология
институтының Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экпедициясы
жүргізді. Олар бір мезгілде бірнеше нысандарда жұмыс істеп, мешіт,
медресе жобасын аршыды.
Кейінгі кездері Сауран қала жұртының зерттелуі көп
археологтарды қызықтырып келеді. Солардың біршамасы атап айтсақ.
Е.А. Смағұлов, Д. Төлеев, С. Нұржанов, М. Елеуовтар медреселер мен
мешіттердің құрылысын анықтау үшін қазба салуда.
Жыл сайын Мәдени мұра бағдарламасы негізінде археологиялық
есеп беру кезінде Саурандағы нысандардағы зерттеулер жаңалықтары
баяндалып тұрады.
ІІ – тарау. Саурандағы археологиялық қазба жұмыстарының
жүргізілуі және зерттеулер барысында аршылған нысандар
2.1. Сауран қалашығы. Қаладағы кәріздік суландыру жүйесі.
Сауран қаласынан 3 шақырым жердегі Қаратөбе қалашығы. А.Н.
Бернштам басшылығымен 1951 ж. зерттледі. 1986 жылы Шоқан Уәлиханов
атындағы тарих, археология,этнография институтының ескерткіштерді
топтастыру экспедициясы Сауран маңындағы аудандарды К.М. Байпақов
басшылығымен зерттеді.
Соңғы жылдардың зерттеулерінде бұл көне қала қалдықтарының
сипаты туралы жаңа мәліметтер алынған, ал археологиялық –
топографиялық байқаулардың аяқ шеніндегі зерттеулердің нәтижелері
Сауранның көрінісін толығырақ елестетуді мүмкін етеді.
Көне қаланың аэрофота суреттерінің мәнін ашу, топо жобаларды
талдау көрнекті зерттеулемен қосыла келе Сауран қаласын
қаңырақтарды былайша сипаттауға мүмкіндік береді.
Сауран қорған қалдықтары жобасында қулап шөккен бөліктері 3 – тен
6 м, дейінгі биіктігінде сақталған қабырғаламен қоршалған сопақ
алаң. Ол солтүстік - батыстан оңтүстік батысқа 800 м және солтүстік
– батыстан оңтүстік шығысқа 550 метрге созылған. Қамал ауданы
төңірегіндегі жерлерден 2 – 2,5 метр көтеріңкі. Қала қабырғасы
биіктігі 2 – 3 метр стилобатының үстінде тұғызылған. Оның сырқы
бөлігі берма болып келген. Қабырға шикі кірпіш пен пахсадан жасалған,
оның бойында екі қабатты, дөңгелек, қабырғадан жуандау 4 мұнара
орналасқан. Жоғарғы қабаты күмбезбен жасалған бүгінге күнге дейін
сақталған мұнараның жазықтығында зеңбірек атуға арналған жеңішке
сақлаулар ойылған. Қаланың ек і қақпасы болған. Бас қақпасы қабырғаның
солтүстік шығыс бөлігінде орналасқан және ол екі жағынан сыртқақарай
шығыңқы тұрғызылған. 2 қабатты қорғаныс мұнараларымен бекітілген
мықты фортификациялық бина болған. Кіретін жері қабырғаның шығып
тұрған кесінділерінен құралған 20 метр кормдар тәріздес өткел. Екінші
қақпасы (нашар сақталған) қала қабырғасының оңтүстік шығыс
бөлігінде құрылған Шығыс жағында мұнараның ішінде тағы да бір
қалаға кіретін, құпия жол болу керек, ені 1,2 м биіктігі 1,7 м
есік (ойық) болған.
Қабырғасының сыртын айналдыра тереңдігі 1,3 м дейін екі 15
-20 м ор қазылған. Солтүстік шығыстағы қақпадан бастаған орталық
көне қала территориясын солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа қарай
қақ бөлген. Қабырғаның солтүстік батыс бөлігіне 150 м жетпей ол
солтүстік Батыстан оңтүстік шығысқа бағытталған төте көшеге келіп
тіркеледі. Бұл көшенің бір бөлгі оңтүстік - шығыс қақпасына шығады.
Екі үлкен орталық көшеден басқа көне қала топографиясында шиеленісе
тармақталған жол торабын құрайтын көптеген кішігірім көшелер мен
мұқамалар байқалады. Солтүстік - шығыс жағындағы қақпадан 210 метр
жерде орталық көшенің сол жағында күйдірілген кірпіштен
жасалған үлкен бина қалдықтары жатыр. Бұл үстін күйдірілген
кірпіш пен қыр сынақтары жауып қалған төбе қалдықтары. Төбе
жобасында өлшемдері 100 х 100 м үш бұрыш формалы, ал көптеген
глазурь жалатқан сынақтың мөлшеріне қарағанда, дәл осы жерде жабаша
деректер мәлімдейтін медресе тұрған.
Орталық қаусырықтардың радиусы 1400 – 1600 метр айналасында
тығыздығы әртүрлі болып салынған қора- жайы, бау – бақшалы жеке
қоныс (усадьба) қалдықтары жатыр.
Әрбір қоныстың үй - жайы айнала қабырғамен қоршалған жерінде
бақша дақылдары, жүзім, жеміс – жидек және дәнді дақылдар өсірген.
Әсіресе Бау – бақша дақылдарын өсіретін жер анық байқалады.
Ұқсас ортасында су қоймасы суаты бар квадтратарға берілетін тік
бұрышты төртбұрыш болып бау – бақша отырғызу жобасы шаһарлық
төңіректерде және сол жағадағы Хорезімдегі Дәв кескенде кездеседі.
Ал Бақшалардың молдығы Жаңадариядағы түркімендер тұрған
жерлерде байқалады. Жеке қоныс аудандары әртүрлі. Ішіндегі ең
ірілері әлемдегі 150 – 110 , 180 – 90 м 1 гк - ға дейін, ал кішілері
0,5 га - ден аспаған. Орташа қоныстар басымырақ. Барлығы-
Сауранның ауыл шаруашлығының аймақтарының аэрофото суретері
негізінде жасалған болжамды есеп бойынша 350 қоныс шамасында
табылған материалдар керамика, тиындар Сауран таңайындағы XІІІ - XІV
және XV – XVIII ғасырламен кездестіруге мүмкіндік береді.
Алайда Қаратөбе қалашығынан табылған олжаларға қарап ХІІ ғасыр
немесе Х-ХІІ ғасырларға жатқызуға болады. Бұл жерден көптеген түрлі
түсті керамика ыдыстар табылды. Рабаттарының атысында керамика
шеберханасы және керамикадан жасалған заттар аршылды.
Соңғы жылдары Сауран қаласындағы археологиялық зерттеулер
көптеп жүргізілуде, бұл қазба жұмыстарының нәтижесінде Қаратөбе
қонысының жаңа қырлары ашылуда. 2006 жылдың қыркүйек айынан бастап
20 адамнан тұратын археологиялық отряд жасақталып Қаратөбедегі
зерттеулерді жалғастырды. Қала цитаделіне көлемі 300 шаршы метр, ал
шахристанына көлемі 720 шаршы метрлік енді кең көлемді қазба
түсірді. Мұнан басқа қала аумағының бес жеріне кішігірім
стратиграфиялық қазбалар салды.
Цитадельдегі қазба ХІІ ғ тән құрылыстар қалдығы мен ХІІ –
ХІІІ ғғ. жататын аса бай керамикалық және шыныдан жасалған ыдыстар
бөлшектернің кешенін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Музей қорында
бұрынғы тап осы кезең материалдары тапшы болатын болса, ендігі
жерде музей экспедициясын барынша толықтырудың сәті түсіп отыр.
Сонымен бірге, сыртына штапмты ою өрнек түсіріп, жасыл түсті
шыңылтырмен қапталған ыдыстар бұрын – соңды тарихта кездеспеген
жаңалық, тек Қаратөбеге тән ыдыс түрі деп танылуда. Мұны
конференцияға қатысқан археологтардың барлығы мойындап отыр.
Қаратөбе шахристанына салынған екінші қазба екі махалларға
енетін тоғыз үйде 30 бөлмесі мен бір көшесін аршып үлгерді.
Қаланың сыртқықұрылыс қабатына жататын бұл үйлер тек пахсадан
тұрғызылғанымен ерекшеленеді және Отырардың кезеңіндегі үйлеріне
ішкі құрылмы да, жылу үйесі де, шаруашлық, тұрмыстық құрылыстарыда
мүлдем ұқсамайтындығымен таңқалдырып отыр. Тұрғын бөлмелер камин
деп аталатын қабырға ойып отырылған ошақтармен, ал шаруашылық
бөлмелері тандырлармен жылытылған. Бірақ, тандырдың кендері де, от
салатын есіктері де жоқ, тек үстінен от салу арқылы қыздырған
сияқты. Мұндайда шатырларының арнайы түтін шығатын люк орналасуы
тиіс екендігі мәлім. Табылған ыдыс- аяқ бөлшектері және т.б.
музей қорына өткізілу үстінде.
Ендігі жерде осы Сауран қалашығындағы археологияық экспедицияның
2006 жылғы жүргізген зерттеулеріне біршама тоқталсақ.
Сауран қала жұртын зерттегенде Қаратөбе маңызды орын алады
өйткені Сауранның бұрынғы тарихы Қартөбе қалашығымен байланысты .
Саураннан 3 км жерде орналасқан.
Б.э.д. І мың жылдықтан ХІІІ ғасыр аралығын қамтитын мәдени
қабаты құрады.
Қазіргі кезде Сауран қаласындағы зерттеулер Қаланың өткен
тарихынан қалған әр түрлі және басқаларға ұқсамайтын археологиялық
ескерткіштердің ерекшеліктері мен құрылымы барлығы бірге отырып орта
ғасырлық қала жайлы мәлімет береді. Сондықтан, барлық қазба
жұмыстары кезінде табылған нысандар мен олжалардың зерттелуіне қарай
бұл жер Сауран қалашығы жайында мәлімет береді.
Сауран археологиялық комплексіндегі бірнеше компоненттер әр түрлі
дәрежеде зерттеліп, орналасқан жерлерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz