С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, М.Дулатов шығармашылығы
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. С.Торайғыров шығармашылығы
2.2. А.Байтұрсынов шығармашылығы
2.3. М.Дулатов шығармашылығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
2.1. С.Торайғыров шығармашылығы
2.2. А.Байтұрсынов шығармашылығы
2.3. М.Дулатов шығармашылығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
Торайғыровтың 2 жасында шешесі қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінің тәрбиесінде болған. Кейін әкесі екі ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр кентіне таяу жерге қоныстанған. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат танып, 13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан дәріс алды. Өлеңге үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан Мұқан молда тәлімінің Торайғыровтың ақын ретінде қалыптасуына игі әсері болғанымен, баянауылдық Әбдірахман молданың (1908) қаталдығы, өлең шығарғаны үшін жас қаламгерді жазалауы оның дін мен молдалар жайлы теріс көзқарасының қалыптасуына негіз болған.
• 1911 ж. жаңаша оқыған Нұралы ұстазының көмегімен қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен танысады. *1912 ж. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруының зардабынан оқудан шығып қалады. Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала маңындағы елде жаз бойы бала оқытады. Осы кезден ақындыққа ден қойып, *1912 – 13 жылдар аралығында
“Оқып жүрген жастарға”,
“Тәліптерге”(“Шәкірттерге”),
“Ендігі беталыс”
“Оқудағы мақсат не?”
“Анау-мынау”
“Мағынасыз мешіт”
• 1911 ж. жаңаша оқыған Нұралы ұстазының көмегімен қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен танысады. *1912 ж. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруының зардабынан оқудан шығып қалады. Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала маңындағы елде жаз бойы бала оқытады. Осы кезден ақындыққа ден қойып, *1912 – 13 жылдар аралығында
“Оқып жүрген жастарға”,
“Тәліптерге”(“Шәкірттерге”),
“Ендігі беталыс”
“Оқудағы мақсат не?”
“Анау-мынау”
“Мағынасыз мешіт”
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
2. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
3. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.
5. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
6. «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
7. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
8. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет.ISBN 5-7667-2616-3
9. Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл
10. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
11. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009
2. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
3. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
4. Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.
5. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
6. «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
7. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
8. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет.ISBN 5-7667-2616-3
9. Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл
10. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
11. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
СӨЖ
ТАҚЫРЫБЫ: С.Торайғыров шығармашылығы; А.Байтұрсынов шығармашылығы;
М.Дулатов шығармашылығы;
ОРЫНДАҒАН: СӘКЕН Б.Қ.
ТЕКСЕРГЕН:ЖҮНДІБАЕВА А.Қ..
СЕМЕЙ 2015
ЖОСПАР:
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. С.Торайғыров шығармашылығы
2.2. А.Байтұрсынов шығармашылығы
2.3. М.Дулатов шығармашылығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
С.Торайғыровтың шығармашылығы:
Торайғыровтың 2 жасында шешесі қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінің
тәрбиесінде болған. Кейін әкесі екі ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр
кентіне таяу жерге қоныстанған. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат танып,
13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан дәріс алды. Өлеңге
үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан Мұқан молда тәлімінің
Торайғыровтың ақын ретінде қалыптасуына игі әсері болғанымен, баянауылдық
Әбдірахман молданың (1908) қаталдығы, өлең шығарғаны үшін жас қаламгерді
жазалауы оның дін мен молдалар жайлы теріс көзқарасының қалыптасуына негіз
болған.
• 1911 ж. жаңаша оқыған Нұралы ұстазының көмегімен
қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен
танысады. *1912 ж. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ
мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруының зардабынан оқудан шығып қалады.
Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала
маңындағы елде жаз бойы бала оқытады. Осы кезден ақындыққа ден қойып,
*1912 – 13 жылдар аралығында
“Оқып жүрген жастарға”,
“Тәліптерге”(“Шәкірттерге”),
“Ендігі беталыс”
“Оқудағы мақсат не?”
“Анау-мынау”
“Мағынасыз мешіт”
“Жарлау”,
“Досыма хат”
“Шығамын тірі болсам адам болып”
“Түсімде”
“Жазғы қайғы”
“Қымыз”
“Кешегі түс пен бүгінгі іс”, т.б. өлеңдерін, “Зарландым” атты ұзақ очеркін
жазды. Осы тұста “Қамар сұлу” романын жазуды бастады.
• 1913 жылдың күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров “Айқап” журналына
жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, “Өлең һәм айтушылар”, “Ауырмай
есімнен жаңылғаным”, “Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан”, “Қазақ
ішінде оқу, оқыту жолы қалай?”]], т.б. әңгіме, мақалаларын осы журналда
жариялайды. Журналда аз ғана уақыт қызмет еткен ақын
• 1914 ж. жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту
жұмысын жүргізетін “Шоң серіктігі” деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі
жүзеге аспады. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров
діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көңіл-күй
әсерімен
“Ләнет бұлты шатырлап” “Алтыаяқ”сияқты өлеңдер жазған.
1916 жылдың күзіне дейін әуелі Қатонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс
тілін үйренеді.
• 1916 – 17 жылдардың қысында Томскіде орысша оқиды. Өмірден көп қағажу
көріп қажыған ақын арманына жетіп көңілі көтеріледі. “Шәкірт ойы”
өлеңінде “Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды”, “Мұздаған
елдің жүрегін жылытуды” армандайды. Осы тұста әлем әдебиетінің
классикалық үлгілерімен, саяси кітаптармен танысты.
• 1917 жылғы ақпан айындағы төңкерістен кейін Семейде жаңа құрылған Алаш
партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып, “Алаш ұранын”
жариялады. Бірақ ауруы асқынып кеткендіктен оқуды да, жұмысты да тастап,
• 1918 ж. сәуірде еліне біржола оралады. Онда Колчак үстемдігінен кейін
қайта жанданған совдеп жұмысына араласып, ел шаруаларының дау-шарларын
әділ шешуге қатынасты. Осы тұста саяси-философиялық әдебиетті (Г.Ц.
Плеханов, Н.Г. Чернышевский, т.б.) көп оқып,
Оның шәкірттік кезеңдегі өлеңдері (1907 – 11) көркемдік тұрғыдан кемшін
түсіп жатқанымен, жас ақынның қоғамдық құбылыстар мәнін түсінуге деген
ұмтылысы мен өлең тілімен сурет салуға бағытталған талабын танытады. Ол
қоғамдағы әділетсіздік пен әйелдердің ауыр тағдыры, діни оқудың
схоластикалық сипаты жайлы жазды. Байлық пен кедейліктің теке-тіресін бай
мен кедей ұлының өмірі арқылы көрсетуге тырысқанымен, бұл талпынысы биік
ақындық талант пен саяси көзқарасты таныта алмады. Торайғыров 1912 жылдан
бастау алатын шығармашылығының жаңа кезеңінде Абай, Ыбырай негізін қалаған
ағартушылыққа бет бұрды, жастарды оқу-білімге шақырды. “Туған айдай болып
туып, күнді алуға бел буады”, тұрмысты жеңуде жігерленіп, ақиқатты табу
жолында талмай ізденуді мұрат тұтады. Алғашқы үгіт мәндес өлеңдерінен кейін
ақын лириканың өрісін кеңейтіп, лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-
әрекетін суреттеуге ұмтылады. Оның жырларынан тағдырға мойынсұнбай,
қасарыса алға ұмтылатын, ауыртпалыққа қарсы тұрар өжет мінез көрінеді. Осы
кезден бастап ақын шығармаларында ескіні сынау бой көтерді. Ол қазақ
арасында көп кезігетін келеңсіз мінездер мен кертартпа әдет-ғұрып салтына
қарсы күреседі. Табиғат, махаббат тақырыбына жазған өлеңдерінде ақын адам
сезімін қоғамдық көзқараспен, әлеумет өмірімен байланыста қарайды. Ескіге
қарсы көзқарас оны қоғамдағы әділетсіздікпен қақтығысқа алып келеді (“Осы
да әділдік пе?”, “Бір адамға”, т.б.). Ол өмір шындығын көркем бейнелей
келе, қазақ өлеңінің мазмұнын кеңейтті, сырға толы лирикалық жырлар
туындатты. Көптеген әңгіме, очерктер, әдеби-сын мақалалар жазды, екі роман
(“Қамар сұлу”, “Кім жазықты?”), төрт поэмасын “Таныстыру” (1917 – 18),
“Адасқан өмір” (1918), “Кедей” (1919), “Айтыс” жариялады. Торайғыров “Қамар
сұлуда” әйел теңсіздігі мәселесін көтере отырып, дәуір шындығын әлеум.
тұрғыда талдаса, “Кім жазықты?” романында ауыл өмірінің шындығын жан-жақты
суреттей келе, қазақ халқының шаруашылық тұрғыдан дамымағанын, талапсыздық
пен шаруаға қырсыздықты, жалқаулықты, алауыздықты сынайды.
Торайғыров поэма жанрын жаңа арнада дамытты . Ол сюжетсіз поэмаларында
өмірдегі сан түрлі мәселелерді кеңінен қамтып, өршіл ой-түйіндерін
бүкпестен, өткір де ашық насихаттауға тырысты. Алғашқы поэмасы
“Таныстыруда” Алашорда қозғалысы өкілдерін елге таныту мақсатын
көздеді. Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы,М.Дулатовтарды танысты рып,
олардың “бірі – күн, бірі – шолпан, бірі – ай” екендігін жазады,
алаштықтардың қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы еңбектерін саралайды.
Алаш өкілдерімен қоса, қазақтың көрнекті тұлғалары Абай
мен Шәкерімді ерекше атап көрсетеді. “Адасқан өмір”, “Кедей” поэмаларының
негізгі сарыны қоғамдағы әділетсіздік себептерін ашу, теңдікті іздеу болып
табылады. Ақын бұл жайларды қазақ ауылы шеңберінен шығып, капиталистік
қоғамға тән мәселелер ретінде қозғайды. “Адасқан өмір” – Торайғыров
шығармашылығының зор табысы. Мұнда ақын аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен
түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән асқақ
үнмен ашына, ақтара жырлайды. Поэманың лирикалық кейіпкері түрлі кәсіппен
шұғылданса да, ешбірінен қанағат, теңдік таппай, әділетті қоғамды аңсайды.
Шығармада ақын түсінігіндегі болашақ жаңа қоғамның бейнесі жасалады.
Шығарманың негізгі идеясы адам өмірді өз тілегіне бағындыра алады және
соған ұмтылуға тиіс деген оптимистік қорытындыға саяды. “Кедей” поэмасының
бас кейіпкері де өз ортасынан әділдік таппайды, қоғам мен адам арасындағы
қайшылықты бітіспес күреске ұластырады. “Айтыс” поэмасы толық аяқталмаған,
онда Торайғыров қала ақыны мен дала ақынын айтыстырып, екі ортаның
қайшылықты жақтары мен адамға пайдалы тұстарын қатар алып суреттейді.
Торайғыров шығармалары – 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын,
ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес. Оның ізденістері
“шындықтың ауылын іздеумен” байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз
айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген,
оның тенденциясы да сыншыл.[1]
• Толық шығармалар жинағы Қ-о. 1933;
• Таңдамалы шығармалар А., 1957;
• Избранное А-А, 1958;
• Шығыс 1-2 Торайғыров А., 1987;
• Шығыс 1-2 Торайғыров А., 1993.[2]
А.Байтұрсынұлы шығармашылығы:
Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872 жыл, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді
ауданы Сарытүбек ауылы – 8 желтоқсан1937, Алматы қаласы) — қазақтың ақыны,
әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам
қайраткері.[1] Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы
жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану
ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы,
Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.[2]
Мазмұны
[жасыру]
• 1Өмірбаяны
• 2Хронология
• 3Шығармалары
• 4Қазақ тілінің негізін қалаушы ретінде
• 5Әдебиеттану
• 6Ахмет Байтұрсынұлы туралы айшықты ойлар
• 7Аудармалары
• 8Түркітану
• 9Фильмдер
• 10Сыртқы сілтемелер
• 11Дереккөздер
Атасы Шошақ немересі Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып,
азан шақырып атын қойған. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2
сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағы 4
жылдық мектепке оқуға түседі. 1895-1909 жылы Ақтөбе, Қостанай,Қарқаралы
уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы,Қарқаралы қалалық
училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Ол өте кемеңгер, білімді тұлғаның
бірі болған.
Байтұрсынұлының саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905
жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы
петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы
болды. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру
істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан
бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана
ашуға рұқсат беру, күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай
заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын
қоныс аударуды үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен
бастап жандармдық бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде
губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды.
Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсынұлын қазақ
облыстарынан тыс жерге жер аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге
сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың
соңына дейін сонда тұрды. Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның
қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918
жылы өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейхан, М.Дулатұлымен б ірігіп,
сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық
Қазақ газетін шығарып тұрды. Газет қазақ халқын өнер, білімді игеруге
шақырды.
Байтұрсынұлының Орынбордағы өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң
жандармдық бақылауында болды. Ол Қазаққа жабылған негізсіз жала
салдарынан абақтыға отырып шықты. Байтұрсынұлы 1917 жылы рев. өзгерістер
арнасында өмірге келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері
мен Қазақ комитеттері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында жүрді,
оларға тікелей араласып, Қазақ газеті арқылы саяси теориялық бағыт-бағдар
беріп отырды.
Байтұрсынұлы Алаш партиясы бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында
болды. Байтұрсынұлы пен Дулатұлы қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру –
жүзаралық алауыздыққа байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде
енбей қалды, бірақ олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың
ішінде болғандығын замандастары жақсы біліп, мойындады.
Алаш Орда құрамын бекіткен 2-жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып,
оның төрағасы етіп Байтұрсынұлын бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда
үкіметінің Торғай облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы
наурызда Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге
аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-
революциялық комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.
Байтұрсынұлының ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес
үкіметінің кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде
патшалардың төрінде отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық
деген пікірде болды (ҚР ҰҚК архиві, 78754-іс, 6-т., 44-
п). 1920 жылы В.И.Ленинге үкіметіні ң Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы
қадамын қатал сынға алған хатын жолдады. Қазревком мүшесі ретінде
Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты.
Бүкілресейлік ОАК-нің 1919 ж. 27 тамызда Қостанай уезін Челябі
облысына қосу туралы шешіміне қарсы Б-тың жазған саяси наразылығы Қостанай
уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болды. Ол 1920 ж. тамызда
құрылған Қазақ АКСР-і үкіметінің құрамына еніп, 1920–1921 жылы Қазақ АКСР-і
халық ағарту комиссары қызметінде болды.
1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың,
1922–1925 жылы Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ
өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болып қызмет атқарды. Байтұрсынұлы түрлі
мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны
сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген.
1921–1925 жылы Орынбордағы, 1926–1928 жылы Ташкенттегі Қазақ халық ағарту
институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ
берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогика
институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына
профессор қызметіне ауысты. 1929 жылы 2 маусымда 43 Алаш
қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың
соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. КСРО
Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ үштігінің 1930 ж. 4 сәуірдегі
шешіміне сәйкес Байтұрсынұлы ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет
өзгерістерге ұшырады: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерьге ауыстырылса,
1932 ж. қарашада 3 жылғаАрхангельскіге жер аударылсын деп ұйғарылды.
1926 ж. Бакуде болып өткен "Бірінші Түркологиялық Құрылтайдың" төралқа
мүшесі - Ахмет Байтұрсынұлы
1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді
Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге
рұқсат беріледі. 1934 жылы М.Горькийдің жұбайы Е.П.Пешкованың көмегімен
Байтұрсынұлы отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады. Бұл
жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік
қызметтер атқарады. 1937 жылы 8 тамызда тағы да қамауға алынып, екі айдан
соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Тұтас буынның төл басы болған
Байтұрсынұлының алғашқы кітабы – Қырық мысал 1909 жылы жарық көрді. Ол
бұл еңбегінде Ресей отаршыларының зорлық-зомбылығын, елдің тұралаған халін
жұмбақтап, тұспалдап жеткізді. Байтұрсынұлы мысал жанрының қызықты формасы,
ұғымды идеясы, уытты тілі арқылы әлеум. сананың оянуына ықпал етті. Ақынның
азаматтық арман-мақсаты, ой-толғамдары кестеленген өлеңдері Маса деген
атпен жеке кітап болып жарық көрді (1911). Масаның негізгі идеялық қазығы
– жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге
үндеу. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты
кемшіліктерден арылуға шақырды. Абайдың ағартушылық, сыншылдық дәстүрін
жаңарта отырып, Байтұрсынұлы 20 ғ. басындағы қазақ әдебиетін төңкерісшіл-
демократтық дәрежеге көтерді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ
тіліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер, С.Я.Надсон өлеңдерін аударды.
Бұл аудармалар Байтұрсыновтың тақырыпты, идеялық-көркемдік деңгейі жоғары
туындылар. Ел тағдырының келешегіне алаңдаулы ақын көп қырлы ісімен,
даналық саясатымен қазақ жастарының рухани көсемі болды.
Байтұрсынұлының Қазақтың бас ақыны деген көлемді мақаласы – әдебиеттану
ғылымындағы алғашқы зерттеу еңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың
тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы,
көркемдік-эстетикалық сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерінің даралығын,
сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін, сыншылдығын ұғындырды.
Байтұрсынұлының Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы
ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның
Әдебиет танытқыш деген зерттеуі (1926) қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі
ғылыми-теориялық еңбек. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына,
методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану
ғылымының жүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең,
ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ
әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді. Мысалы, сөз
өнері,шығарма, ауыз әдебиеті, толғау, т.б. ғылыми-теориялық еңбекке қазақ
әдебиетінің ең бейнелі, мазмұны мен мағынасы терең шығармаларын мысал
ретінде пайдаланды. Сөз өнері жайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік
үлгілерін пайдалана отырып, әдебиеттанудағы ұғым, термин, категориялардың
соны ұлттық үлгілерін жасады. Мысалы, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу,
әсірелеу, алмастыру, шендестіру, үдету, түйдектеу, кекесіндеу, т.б.
Әдебиет танытқышта ақындық дарын табиғаты, шығарм. психологиясы, шабыт
стихиясына ғылыми тұжырым берілді. Өлеңге жан-жақты зерттеу
жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас, т.б. ұғымдарға анықтама берді.
Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап
берген. Әдебиет танытқыш – сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып,
талдап-түсіндірген ғылыми зерттеді. Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышымен
қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет тарихының
мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі
айрықша Ер Сайын жыры (1923) мен қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын
23 жоқтау жинағын (1926) кітап етіп шығарды. Халық мұрасына үлкен
жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы әдебиет тіліне негіз етіп ел
аузындағы тіл алынбаса, оның адасып кететіндігін айтты. Байтұрсынұлы –
қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ
халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің
өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен
көрсетті. Байтұрсынұлы ұйымдастырып, бас редактор болған Қазақ газеті
қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. Қазақ газеті
халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы – әлеуметтік
мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары
ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді.
Абайдың қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-
әлеум. жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді
қозғады. Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған
легін қалыптастыруда Байтұрсынұлының публицист, баспасөз ұйымдастырушы
ретіндегі еңбегі ұшантеңіз. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби
жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор.
Ахмет Байтұрсынұлының мұражай-үйі мен ескерткіш, Алматы, 1998
Байтұрсынұлы әліпбиі қазақ тілінің табиғатына бейімделген араб жазуы
негізінде жасалды. Ол Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде (Орынбор,
1924), құрылтайында (Баку, 1926) араб жазуындағы әліпбидің қажеттілігін,
құндылығын жан-жақты тұжырыммен дәлелдеген ғылыми баяндама жасады. Бұл
әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады.
Ол халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана шектелмей, білім
беру ісін жолға қоюға күш салды. Орыс, татар мектептерінен оқып шыққан ұлт
мамандарының өз тілін қолданудағы кемшіліктерін көріп: [[Әр жұрттың
түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде де
сондай басқалық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғайша оқыған
бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынын нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды не
жазса да қиындықпен жазады, себебі, жасынан қазақша жазып дағдыланбағандық
деп жазды. Байтұрсынұлының Оқу құралы (1912) – қазақша жазылған тұңғыш
әліппелердің бірі. Бұл әліппе оқытудың жаңа әдістері тұрғысынан өңделіп,
1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылды. Оқу құралы қазіргі әдістеме
тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде бағаланады. Байтұрсынұлы
қазақ тілінің тазалығын сақтау үшін қам қылды. Өзі жазған Өмірбаянында
(1929): ...Орынборға келгеннен кейін, ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім; одан кейін қазақ
әліпбиі мен емлесін ретке салып, жеңілдету жолында жұмыс істедім,
үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөтен тілдерден келген қажетсіз сөздерден
арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жат әсерінен тазартуға
әрекеттендім; төртіншіден, қазақ прозасын жасанды кітаби сипаттан арылтып,
халықтық сөйлеу тәжірибесіне ыңғайластыру үшін ғылыми терминдерді
қалыптастырумен айналыстым деген. Б. қазақ мектептерінің мұқтаждығын өтеу
мақсатында қазақ тілін пән ретінде үйрететін тұңғыш оқулықтар жазды. Оның
үш бөлімнен тұратын Тіл – құрал атты оқулығының фонетикаға арналған
бөлімі 1915 жылы, морфологияға арналған бөлімі 1914 ж., синтаксис
бөлімі 1916 жылдан бастап жарық көрді. Тіл – құрал – қазақ тілінің тұңғыш
оқулығы. Оқулық қазіргі қазақ тілі оқулықтарының негізі болып қаланды. Тіл
– құрал қазақ тіл білімінің тарау-тарау салаларының құрылымын жүйелеп,
ғылыми негізін салған зерттеу. Оның тілдік ұғымдарға берген анықтамаларының
ғылыми тереңдігі, дәлдігі қазіргі ғылым үшін өте маңызды. Ол тұңғыш төл
граммат. терминдерді қалыптастырды. Мысалы, зат есім, сын
есім, етістік,есімдік, одағай, үстеу, бастауыш, баяндауыш, пысықтауыш,
шылау, сөз таптары, сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз, т.б. жүздеген
ұлттық терминдерді түзді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы практикалық құрал ретінде
Тіл жұмсар, мұғалімдерге арналған Баяншы деген әдістемелік кітаптар
жазды. Ол – қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым-
ағартушы. Байтұрсынұлы оқулығындағы тілдік категорияларды ұғындыру
мақсатында енгізген сынау, дағдыландыру деген арнайы бөлімдер қазіргі
заманғы әдістеме ғылымы үшін де өз маңызын жойған жоқ. Байтұрсынұлының
ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-ғайыр еңбегі өз
дәуірінде зор бағаға ие болды. 1923 жылы Байтұрсыновтың 50 жасқа
толғаны Орынбор, Ташкент 1922 жылы қалаларында салтанатты түрде
аталды.С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин, М .Әуезов, М.Дулатұлы, Е.Омаров сияқт ы
замандастары баспасөзде мақалалар жариялап, Байтұрсынұлының қазақ халқына
сіңірген еңбегін өте жоғары бағалады. Өмірі мен қызметіне, шығармашылығына
ғылыми пікір-тұжырымдар айтылды. Әуезов Ахмет туралы Ақаңның елу жылдық
тойы деген мақаласында ...Кешегі күндерге дейін бәріміз жетегінде
келгенбіз. Қаламынан туған өсиеті, үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ. Патша
заманындағы хүкіметтік өр зорлыққа қарсы салған ұраны, ойымызға салған
пікірі ... әлі күнге дейін үйреніп қалған бесігіміздей көзімізге жылы
ұшырайды, құлағымызға жайлы тиеді деп жазды. 1929 ж. шыққан Әдебиет
энциклопедиясында]] (Мәскеу) Байтұрсынұлы тұлғасына аса көрнекті қазақ
ақыны, журналисі және педагогы. Ол қазақ тілі емлесінің реформаторы және
қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы деген ғылыми әділ баға берілді.
1933 жылы шыққан М.Баталов пен М.С.Сильченконың Қазақ фольклоры мен қазақ
әдебиетінің очерктері деген кітапшасында: оның негізгі бағыты қазақ
халқының қоғамдық-мәдени оянуына ықпал ету болды деп Б-ның қоғамдық
қызметін қорытындылады. Кейінгі коммунистік идеология Б. есімін ауызға
алуға көп жылдар бойы тыйым салып, ол туралы сыңаржақ пікірлер айтылды.
Саяси қысымның қаупіне қарамастан белгілі түркітанушы, академик А.Н.Кононов
Отандық түркітанушылардың биобиблиографиялық сөздігі деген еңбегінде
(1974) Байтұрсынұлының толық өмірбаянын беріп, әлеум.-қоғамдық қызметін,
басты еңбектерін нақты айтты. Оның қазақ әліппесінің авторы екендігі, қазақ
тілінің фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет
тарихы оқулықтарын жазғандығы көрсетілді. 1988 жылдан кейін Қазақстандағы
көптеген көше, мектептерге Байтұрсынұлы есімі берілді. Тіл білімі
институты, Қостанай мемлекеттік университеті Байтұрсынұлының есімімен
аталды. 1998 жылы оның туғанына 125 жыл толған мерейтойы салтанатпен атап
өтіліп Алматы қаласынданда республика ғылыми конференция өткізілді,
Байтұрсынұлының мұражай-үйі мен ескерткіші ашылды.
Туған жері — бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай
облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы).
• 1882—1884 жж. ауыл мектебінде оқыды.
• 1890 ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ
училищесін, 1895 ж. Орынбордағы мұғ алімдер мектебін бітірген.
• 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-
қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады.
• 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей
түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды.
• 1912 ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді.
• 1913 ж. Орынборда Қазақ газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін
оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық
қозғалыс күшейеді.
• 1918-19 жж. Алаш Орда қатарында болады.
• 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық
комитеттің мүшелігіне тағайындалады.
• 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР
ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы Ақ жол газетінде
қызметкер.
• 1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де
оқытушы болды.
• 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер
аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест
комиссиясында қызмет еткен Е. Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы)
қолдаухатымен Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жұбайы
Бадрисафамен бірге Алматыға қайта оралған. 1937 ж. тамыз айында Ахмет
Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алты айдан соң, желтоқсанның
8 халық жауы есебінде атылған.
Сәкен Сейфуллин баға беріп, Ахмет Байтұрсынұлы туралы былай депті:
...Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп,
ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша
заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез,
губерния соттарына күш салып, тілмәш болып, кейбірі арын сатып ұлықтық
іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды... халықтың арын
іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті.
Мұхтар Әуезов былай депті:
Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі
елшілдік ұраны – Қырық мысал, Маса ; Қазақ газетінің қан жылаған
қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған
қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын.
Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл ақиқатты
теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты.
Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған халқына жау етіп көрсетіп,
халық жауы деген жалалы жамылғыны жауып, атқызды, атын атағандарды
қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала – бұлт, шындық –
күн екен, заманы қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын
сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты.
Байтұрсынұлы шығармашылық жұмысын өлең жазудан бастаған. Онда ол еңбекші
халықтың ауыр халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты
оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті
көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық
саясатын, шенді-шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын
сынады.[7]
Ақынның алғашқы өлеңдері Қырық мысал атты аударма жинағында 1909 ж. Санкт-
Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге
жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды.
Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді
мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне,
психологиясына сәйкес қосып отырған.
Байтұрсынұлының екінші кітабы — Маса (1911). Бұл кітапқа енген
өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық
сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық
бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді,
гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы
ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына
көңілі толмайды. Қазақ салты, Қазақ, қалпы, Досыма хат, Жиған-
терген, Тілек батам, Жауға түскен жан сөзі, Бақ т.б. өлеңдерінің
мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ
поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді.
Ахаңның 1914 ж. Орынбордажарық көрген Қазақша әліппесініңмұқаба беті
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910
жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға
кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп
ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан,
туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына
икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады,
арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды -
жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сөйтіп,
24 таңбадан тұратын өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынов жазуы деп
атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе
жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол кезіндегі интелегенциясы жаппай
мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, сауатын ашуды, ол
әрекетті Әліппе құралдарын жазудан бастауды мақсат етті. Сол 1911-1912
жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаханаларында жарық көрген.
Ахмет Байтұрсынұлының [8] әліппесі Оқу құралы деген атпен 1912-1925
жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең
пайдаланылды. 1926 жылы ғалым Әліп-бидің жаңа түрін жазды. Ахмет
Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы қызметі
енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады.
Осы тұста оның атақты Тіл – құрал атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын
кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды. Тіл-құрал тек мектеп
оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды,
қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының, іргетасы болып қаланды. Жалпы
қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда Ахмет
Байтұрсынұлының Оқу құралы мен Тіл құралдарының орны айрықша. Қазақ тіл
білімінің ана тіліміздегі іргетас қалаудағы Ахметтің тағы бір зор еңбегі -
ғылымының осы саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына
қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы күні
қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу,
шылау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
СӨЖ
ТАҚЫРЫБЫ: С.Торайғыров шығармашылығы; А.Байтұрсынов шығармашылығы;
М.Дулатов шығармашылығы;
ОРЫНДАҒАН: СӘКЕН Б.Қ.
ТЕКСЕРГЕН:ЖҮНДІБАЕВА А.Қ..
СЕМЕЙ 2015
ЖОСПАР:
І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. С.Торайғыров шығармашылығы
2.2. А.Байтұрсынов шығармашылығы
2.3. М.Дулатов шығармашылығы
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
С.Торайғыровтың шығармашылығы:
Торайғыровтың 2 жасында шешесі қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінің
тәрбиесінде болған. Кейін әкесі екі ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр
кентіне таяу жерге қоныстанған. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат танып,
13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан дәріс алды. Өлеңге
үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан Мұқан молда тәлімінің
Торайғыровтың ақын ретінде қалыптасуына игі әсері болғанымен, баянауылдық
Әбдірахман молданың (1908) қаталдығы, өлең шығарғаны үшін жас қаламгерді
жазалауы оның дін мен молдалар жайлы теріс көзқарасының қалыптасуына негіз
болған.
• 1911 ж. жаңаша оқыған Нұралы ұстазының көмегімен
қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен
танысады. *1912 ж. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ
мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруының зардабынан оқудан шығып қалады.
Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала
маңындағы елде жаз бойы бала оқытады. Осы кезден ақындыққа ден қойып,
*1912 – 13 жылдар аралығында
“Оқып жүрген жастарға”,
“Тәліптерге”(“Шәкірттерге”),
“Ендігі беталыс”
“Оқудағы мақсат не?”
“Анау-мынау”
“Мағынасыз мешіт”
“Жарлау”,
“Досыма хат”
“Шығамын тірі болсам адам болып”
“Түсімде”
“Жазғы қайғы”
“Қымыз”
“Кешегі түс пен бүгінгі іс”, т.б. өлеңдерін, “Зарландым” атты ұзақ очеркін
жазды. Осы тұста “Қамар сұлу” романын жазуды бастады.
• 1913 жылдың күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров “Айқап” журналына
жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, “Өлең һәм айтушылар”, “Ауырмай
есімнен жаңылғаным”, “Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан”, “Қазақ
ішінде оқу, оқыту жолы қалай?”]], т.б. әңгіме, мақалаларын осы журналда
жариялайды. Журналда аз ғана уақыт қызмет еткен ақын
• 1914 ж. жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту
жұмысын жүргізетін “Шоң серіктігі” деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі
жүзеге аспады. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров
діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көңіл-күй
әсерімен
“Ләнет бұлты шатырлап” “Алтыаяқ”сияқты өлеңдер жазған.
1916 жылдың күзіне дейін әуелі Қатонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс
тілін үйренеді.
• 1916 – 17 жылдардың қысында Томскіде орысша оқиды. Өмірден көп қағажу
көріп қажыған ақын арманына жетіп көңілі көтеріледі. “Шәкірт ойы”
өлеңінде “Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды”, “Мұздаған
елдің жүрегін жылытуды” армандайды. Осы тұста әлем әдебиетінің
классикалық үлгілерімен, саяси кітаптармен танысты.
• 1917 жылғы ақпан айындағы төңкерістен кейін Семейде жаңа құрылған Алаш
партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып, “Алаш ұранын”
жариялады. Бірақ ауруы асқынып кеткендіктен оқуды да, жұмысты да тастап,
• 1918 ж. сәуірде еліне біржола оралады. Онда Колчак үстемдігінен кейін
қайта жанданған совдеп жұмысына араласып, ел шаруаларының дау-шарларын
әділ шешуге қатынасты. Осы тұста саяси-философиялық әдебиетті (Г.Ц.
Плеханов, Н.Г. Чернышевский, т.б.) көп оқып,
Оның шәкірттік кезеңдегі өлеңдері (1907 – 11) көркемдік тұрғыдан кемшін
түсіп жатқанымен, жас ақынның қоғамдық құбылыстар мәнін түсінуге деген
ұмтылысы мен өлең тілімен сурет салуға бағытталған талабын танытады. Ол
қоғамдағы әділетсіздік пен әйелдердің ауыр тағдыры, діни оқудың
схоластикалық сипаты жайлы жазды. Байлық пен кедейліктің теке-тіресін бай
мен кедей ұлының өмірі арқылы көрсетуге тырысқанымен, бұл талпынысы биік
ақындық талант пен саяси көзқарасты таныта алмады. Торайғыров 1912 жылдан
бастау алатын шығармашылығының жаңа кезеңінде Абай, Ыбырай негізін қалаған
ағартушылыққа бет бұрды, жастарды оқу-білімге шақырды. “Туған айдай болып
туып, күнді алуға бел буады”, тұрмысты жеңуде жігерленіп, ақиқатты табу
жолында талмай ізденуді мұрат тұтады. Алғашқы үгіт мәндес өлеңдерінен кейін
ақын лириканың өрісін кеңейтіп, лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-
әрекетін суреттеуге ұмтылады. Оның жырларынан тағдырға мойынсұнбай,
қасарыса алға ұмтылатын, ауыртпалыққа қарсы тұрар өжет мінез көрінеді. Осы
кезден бастап ақын шығармаларында ескіні сынау бой көтерді. Ол қазақ
арасында көп кезігетін келеңсіз мінездер мен кертартпа әдет-ғұрып салтына
қарсы күреседі. Табиғат, махаббат тақырыбына жазған өлеңдерінде ақын адам
сезімін қоғамдық көзқараспен, әлеумет өмірімен байланыста қарайды. Ескіге
қарсы көзқарас оны қоғамдағы әділетсіздікпен қақтығысқа алып келеді (“Осы
да әділдік пе?”, “Бір адамға”, т.б.). Ол өмір шындығын көркем бейнелей
келе, қазақ өлеңінің мазмұнын кеңейтті, сырға толы лирикалық жырлар
туындатты. Көптеген әңгіме, очерктер, әдеби-сын мақалалар жазды, екі роман
(“Қамар сұлу”, “Кім жазықты?”), төрт поэмасын “Таныстыру” (1917 – 18),
“Адасқан өмір” (1918), “Кедей” (1919), “Айтыс” жариялады. Торайғыров “Қамар
сұлуда” әйел теңсіздігі мәселесін көтере отырып, дәуір шындығын әлеум.
тұрғыда талдаса, “Кім жазықты?” романында ауыл өмірінің шындығын жан-жақты
суреттей келе, қазақ халқының шаруашылық тұрғыдан дамымағанын, талапсыздық
пен шаруаға қырсыздықты, жалқаулықты, алауыздықты сынайды.
Торайғыров поэма жанрын жаңа арнада дамытты . Ол сюжетсіз поэмаларында
өмірдегі сан түрлі мәселелерді кеңінен қамтып, өршіл ой-түйіндерін
бүкпестен, өткір де ашық насихаттауға тырысты. Алғашқы поэмасы
“Таныстыруда” Алашорда қозғалысы өкілдерін елге таныту мақсатын
көздеді. Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы,М.Дулатовтарды танысты рып,
олардың “бірі – күн, бірі – шолпан, бірі – ай” екендігін жазады,
алаштықтардың қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы еңбектерін саралайды.
Алаш өкілдерімен қоса, қазақтың көрнекті тұлғалары Абай
мен Шәкерімді ерекше атап көрсетеді. “Адасқан өмір”, “Кедей” поэмаларының
негізгі сарыны қоғамдағы әділетсіздік себептерін ашу, теңдікті іздеу болып
табылады. Ақын бұл жайларды қазақ ауылы шеңберінен шығып, капиталистік
қоғамға тән мәселелер ретінде қозғайды. “Адасқан өмір” – Торайғыров
шығармашылығының зор табысы. Мұнда ақын аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен
түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән асқақ
үнмен ашына, ақтара жырлайды. Поэманың лирикалық кейіпкері түрлі кәсіппен
шұғылданса да, ешбірінен қанағат, теңдік таппай, әділетті қоғамды аңсайды.
Шығармада ақын түсінігіндегі болашақ жаңа қоғамның бейнесі жасалады.
Шығарманың негізгі идеясы адам өмірді өз тілегіне бағындыра алады және
соған ұмтылуға тиіс деген оптимистік қорытындыға саяды. “Кедей” поэмасының
бас кейіпкері де өз ортасынан әділдік таппайды, қоғам мен адам арасындағы
қайшылықты бітіспес күреске ұластырады. “Айтыс” поэмасы толық аяқталмаған,
онда Торайғыров қала ақыны мен дала ақынын айтыстырып, екі ортаның
қайшылықты жақтары мен адамға пайдалы тұстарын қатар алып суреттейді.
Торайғыров шығармалары – 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын,
ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес. Оның ізденістері
“шындықтың ауылын іздеумен” байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз
айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген,
оның тенденциясы да сыншыл.[1]
• Толық шығармалар жинағы Қ-о. 1933;
• Таңдамалы шығармалар А., 1957;
• Избранное А-А, 1958;
• Шығыс 1-2 Торайғыров А., 1987;
• Шығыс 1-2 Торайғыров А., 1993.[2]
А.Байтұрсынұлы шығармашылығы:
Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872 жыл, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді
ауданы Сарытүбек ауылы – 8 желтоқсан1937, Алматы қаласы) — қазақтың ақыны,
әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам
қайраткері.[1] Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы
жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану
ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы,
Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.[2]
Мазмұны
[жасыру]
• 1Өмірбаяны
• 2Хронология
• 3Шығармалары
• 4Қазақ тілінің негізін қалаушы ретінде
• 5Әдебиеттану
• 6Ахмет Байтұрсынұлы туралы айшықты ойлар
• 7Аудармалары
• 8Түркітану
• 9Фильмдер
• 10Сыртқы сілтемелер
• 11Дереккөздер
Атасы Шошақ немересі Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып,
азан шақырып атын қойған. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2
сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағы 4
жылдық мектепке оқуға түседі. 1895-1909 жылы Ақтөбе, Қостанай,Қарқаралы
уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы,Қарқаралы қалалық
училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Ол өте кемеңгер, білімді тұлғаның
бірі болған.
Байтұрсынұлының саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905
жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы
петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы
болды. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру
істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан
бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана
ашуға рұқсат беру, күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай
заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын
қоныс аударуды үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен
бастап жандармдық бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде
губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды.
Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсынұлын қазақ
облыстарынан тыс жерге жер аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге
сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың
соңына дейін сонда тұрды. Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның
қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918
жылы өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейхан, М.Дулатұлымен б ірігіп,
сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық
Қазақ газетін шығарып тұрды. Газет қазақ халқын өнер, білімді игеруге
шақырды.
Байтұрсынұлының Орынбордағы өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң
жандармдық бақылауында болды. Ол Қазаққа жабылған негізсіз жала
салдарынан абақтыға отырып шықты. Байтұрсынұлы 1917 жылы рев. өзгерістер
арнасында өмірге келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері
мен Қазақ комитеттері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында жүрді,
оларға тікелей араласып, Қазақ газеті арқылы саяси теориялық бағыт-бағдар
беріп отырды.
Байтұрсынұлы Алаш партиясы бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында
болды. Байтұрсынұлы пен Дулатұлы қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру –
жүзаралық алауыздыққа байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде
енбей қалды, бірақ олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың
ішінде болғандығын замандастары жақсы біліп, мойындады.
Алаш Орда құрамын бекіткен 2-жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып,
оның төрағасы етіп Байтұрсынұлын бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда
үкіметінің Торғай облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы
наурызда Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге
аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-
революциялық комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.
Байтұрсынұлының ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес
үкіметінің кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде
патшалардың төрінде отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық
деген пікірде болды (ҚР ҰҚК архиві, 78754-іс, 6-т., 44-
п). 1920 жылы В.И.Ленинге үкіметіні ң Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы
қадамын қатал сынға алған хатын жолдады. Қазревком мүшесі ретінде
Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты.
Бүкілресейлік ОАК-нің 1919 ж. 27 тамызда Қостанай уезін Челябі
облысына қосу туралы шешіміне қарсы Б-тың жазған саяси наразылығы Қостанай
уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болды. Ол 1920 ж. тамызда
құрылған Қазақ АКСР-і үкіметінің құрамына еніп, 1920–1921 жылы Қазақ АКСР-і
халық ағарту комиссары қызметінде болды.
1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың,
1922–1925 жылы Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ
өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болып қызмет атқарды. Байтұрсынұлы түрлі
мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны
сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген.
1921–1925 жылы Орынбордағы, 1926–1928 жылы Ташкенттегі Қазақ халық ағарту
институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ
берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогика
институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына
профессор қызметіне ауысты. 1929 жылы 2 маусымда 43 Алаш
қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың
соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. КСРО
Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ үштігінің 1930 ж. 4 сәуірдегі
шешіміне сәйкес Байтұрсынұлы ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет
өзгерістерге ұшырады: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерьге ауыстырылса,
1932 ж. қарашада 3 жылғаАрхангельскіге жер аударылсын деп ұйғарылды.
1926 ж. Бакуде болып өткен "Бірінші Түркологиялық Құрылтайдың" төралқа
мүшесі - Ахмет Байтұрсынұлы
1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді
Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге
рұқсат беріледі. 1934 жылы М.Горькийдің жұбайы Е.П.Пешкованың көмегімен
Байтұрсынұлы отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады. Бұл
жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік
қызметтер атқарады. 1937 жылы 8 тамызда тағы да қамауға алынып, екі айдан
соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Тұтас буынның төл басы болған
Байтұрсынұлының алғашқы кітабы – Қырық мысал 1909 жылы жарық көрді. Ол
бұл еңбегінде Ресей отаршыларының зорлық-зомбылығын, елдің тұралаған халін
жұмбақтап, тұспалдап жеткізді. Байтұрсынұлы мысал жанрының қызықты формасы,
ұғымды идеясы, уытты тілі арқылы әлеум. сананың оянуына ықпал етті. Ақынның
азаматтық арман-мақсаты, ой-толғамдары кестеленген өлеңдері Маса деген
атпен жеке кітап болып жарық көрді (1911). Масаның негізгі идеялық қазығы
– жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге
үндеу. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты
кемшіліктерден арылуға шақырды. Абайдың ағартушылық, сыншылдық дәстүрін
жаңарта отырып, Байтұрсынұлы 20 ғ. басындағы қазақ әдебиетін төңкерісшіл-
демократтық дәрежеге көтерді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ
тіліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер, С.Я.Надсон өлеңдерін аударды.
Бұл аудармалар Байтұрсыновтың тақырыпты, идеялық-көркемдік деңгейі жоғары
туындылар. Ел тағдырының келешегіне алаңдаулы ақын көп қырлы ісімен,
даналық саясатымен қазақ жастарының рухани көсемі болды.
Байтұрсынұлының Қазақтың бас ақыны деген көлемді мақаласы – әдебиеттану
ғылымындағы алғашқы зерттеу еңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың
тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы,
көркемдік-эстетикалық сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерінің даралығын,
сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін, сыншылдығын ұғындырды.
Байтұрсынұлының Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы
ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның
Әдебиет танытқыш деген зерттеуі (1926) қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі
ғылыми-теориялық еңбек. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына,
методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану
ғылымының жүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең,
ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ
әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді. Мысалы, сөз
өнері,шығарма, ауыз әдебиеті, толғау, т.б. ғылыми-теориялық еңбекке қазақ
әдебиетінің ең бейнелі, мазмұны мен мағынасы терең шығармаларын мысал
ретінде пайдаланды. Сөз өнері жайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік
үлгілерін пайдалана отырып, әдебиеттанудағы ұғым, термин, категориялардың
соны ұлттық үлгілерін жасады. Мысалы, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу,
әсірелеу, алмастыру, шендестіру, үдету, түйдектеу, кекесіндеу, т.б.
Әдебиет танытқышта ақындық дарын табиғаты, шығарм. психологиясы, шабыт
стихиясына ғылыми тұжырым берілді. Өлеңге жан-жақты зерттеу
жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас, т.б. ұғымдарға анықтама берді.
Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап
берген. Әдебиет танытқыш – сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып,
талдап-түсіндірген ғылыми зерттеді. Байтұрсынұлы Әдебиет танытқышымен
қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет тарихының
мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі
айрықша Ер Сайын жыры (1923) мен қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын
23 жоқтау жинағын (1926) кітап етіп шығарды. Халық мұрасына үлкен
жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы әдебиет тіліне негіз етіп ел
аузындағы тіл алынбаса, оның адасып кететіндігін айтты. Байтұрсынұлы –
қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ
халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің
өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен
көрсетті. Байтұрсынұлы ұйымдастырып, бас редактор болған Қазақ газеті
қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. Қазақ газеті
халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы – әлеуметтік
мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары
ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді.
Абайдың қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-
әлеум. жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді
қозғады. Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған
легін қалыптастыруда Байтұрсынұлының публицист, баспасөз ұйымдастырушы
ретіндегі еңбегі ұшантеңіз. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби
жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор.
Ахмет Байтұрсынұлының мұражай-үйі мен ескерткіш, Алматы, 1998
Байтұрсынұлы әліпбиі қазақ тілінің табиғатына бейімделген араб жазуы
негізінде жасалды. Ол Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде (Орынбор,
1924), құрылтайында (Баку, 1926) араб жазуындағы әліпбидің қажеттілігін,
құндылығын жан-жақты тұжырыммен дәлелдеген ғылыми баяндама жасады. Бұл
әліпби ұлттық жазудың қалыптасуындағы ірі мәдени жетістік болып табылады.
Ол халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана шектелмей, білім
беру ісін жолға қоюға күш салды. Орыс, татар мектептерінен оқып шыққан ұлт
мамандарының өз тілін қолданудағы кемшіліктерін көріп: [[Әр жұрттың
түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде де
сондай басқалық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғайша оқыған
бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынын нағыз қазақша келтіріп жаза алмайды не
жазса да қиындықпен жазады, себебі, жасынан қазақша жазып дағдыланбағандық
деп жазды. Байтұрсынұлының Оқу құралы (1912) – қазақша жазылған тұңғыш
әліппелердің бірі. Бұл әліппе оқытудың жаңа әдістері тұрғысынан өңделіп,
1925 жылға дейін бірнеше рет қайта басылды. Оқу құралы қазіргі әдістеме
тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде бағаланады. Байтұрсынұлы
қазақ тілінің тазалығын сақтау үшін қам қылды. Өзі жазған Өмірбаянында
(1929): ...Орынборға келгеннен кейін, ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім; одан кейін қазақ
әліпбиі мен емлесін ретке салып, жеңілдету жолында жұмыс істедім,
үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөтен тілдерден келген қажетсіз сөздерден
арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жат әсерінен тазартуға
әрекеттендім; төртіншіден, қазақ прозасын жасанды кітаби сипаттан арылтып,
халықтық сөйлеу тәжірибесіне ыңғайластыру үшін ғылыми терминдерді
қалыптастырумен айналыстым деген. Б. қазақ мектептерінің мұқтаждығын өтеу
мақсатында қазақ тілін пән ретінде үйрететін тұңғыш оқулықтар жазды. Оның
үш бөлімнен тұратын Тіл – құрал атты оқулығының фонетикаға арналған
бөлімі 1915 жылы, морфологияға арналған бөлімі 1914 ж., синтаксис
бөлімі 1916 жылдан бастап жарық көрді. Тіл – құрал – қазақ тілінің тұңғыш
оқулығы. Оқулық қазіргі қазақ тілі оқулықтарының негізі болып қаланды. Тіл
– құрал қазақ тіл білімінің тарау-тарау салаларының құрылымын жүйелеп,
ғылыми негізін салған зерттеу. Оның тілдік ұғымдарға берген анықтамаларының
ғылыми тереңдігі, дәлдігі қазіргі ғылым үшін өте маңызды. Ол тұңғыш төл
граммат. терминдерді қалыптастырды. Мысалы, зат есім, сын
есім, етістік,есімдік, одағай, үстеу, бастауыш, баяндауыш, пысықтауыш,
шылау, сөз таптары, сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз, т.б. жүздеген
ұлттық терминдерді түзді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы практикалық құрал ретінде
Тіл жұмсар, мұғалімдерге арналған Баяншы деген әдістемелік кітаптар
жазды. Ол – қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым-
ағартушы. Байтұрсынұлы оқулығындағы тілдік категорияларды ұғындыру
мақсатында енгізген сынау, дағдыландыру деген арнайы бөлімдер қазіргі
заманғы әдістеме ғылымы үшін де өз маңызын жойған жоқ. Байтұрсынұлының
ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-ғайыр еңбегі өз
дәуірінде зор бағаға ие болды. 1923 жылы Байтұрсыновтың 50 жасқа
толғаны Орынбор, Ташкент 1922 жылы қалаларында салтанатты түрде
аталды.С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин, М .Әуезов, М.Дулатұлы, Е.Омаров сияқт ы
замандастары баспасөзде мақалалар жариялап, Байтұрсынұлының қазақ халқына
сіңірген еңбегін өте жоғары бағалады. Өмірі мен қызметіне, шығармашылығына
ғылыми пікір-тұжырымдар айтылды. Әуезов Ахмет туралы Ақаңның елу жылдық
тойы деген мақаласында ...Кешегі күндерге дейін бәріміз жетегінде
келгенбіз. Қаламынан туған өсиеті, үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ. Патша
заманындағы хүкіметтік өр зорлыққа қарсы салған ұраны, ойымызға салған
пікірі ... әлі күнге дейін үйреніп қалған бесігіміздей көзімізге жылы
ұшырайды, құлағымызға жайлы тиеді деп жазды. 1929 ж. шыққан Әдебиет
энциклопедиясында]] (Мәскеу) Байтұрсынұлы тұлғасына аса көрнекті қазақ
ақыны, журналисі және педагогы. Ол қазақ тілі емлесінің реформаторы және
қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы деген ғылыми әділ баға берілді.
1933 жылы шыққан М.Баталов пен М.С.Сильченконың Қазақ фольклоры мен қазақ
әдебиетінің очерктері деген кітапшасында: оның негізгі бағыты қазақ
халқының қоғамдық-мәдени оянуына ықпал ету болды деп Б-ның қоғамдық
қызметін қорытындылады. Кейінгі коммунистік идеология Б. есімін ауызға
алуға көп жылдар бойы тыйым салып, ол туралы сыңаржақ пікірлер айтылды.
Саяси қысымның қаупіне қарамастан белгілі түркітанушы, академик А.Н.Кононов
Отандық түркітанушылардың биобиблиографиялық сөздігі деген еңбегінде
(1974) Байтұрсынұлының толық өмірбаянын беріп, әлеум.-қоғамдық қызметін,
басты еңбектерін нақты айтты. Оның қазақ әліппесінің авторы екендігі, қазақ
тілінің фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет
тарихы оқулықтарын жазғандығы көрсетілді. 1988 жылдан кейін Қазақстандағы
көптеген көше, мектептерге Байтұрсынұлы есімі берілді. Тіл білімі
институты, Қостанай мемлекеттік университеті Байтұрсынұлының есімімен
аталды. 1998 жылы оның туғанына 125 жыл толған мерейтойы салтанатпен атап
өтіліп Алматы қаласынданда республика ғылыми конференция өткізілді,
Байтұрсынұлының мұражай-үйі мен ескерткіші ашылды.
Туған жері — бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай
облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы).
• 1882—1884 жж. ауыл мектебінде оқыды.
• 1890 ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ
училищесін, 1895 ж. Орынбордағы мұғ алімдер мектебін бітірген.
• 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-
қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады.
• 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей
түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды.
• 1912 ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді.
• 1913 ж. Орынборда Қазақ газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін
оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық
қозғалыс күшейеді.
• 1918-19 жж. Алаш Орда қатарында болады.
• 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық
комитеттің мүшелігіне тағайындалады.
• 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР
ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы Ақ жол газетінде
қызметкер.
• 1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де
оқытушы болды.
• 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер
аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест
комиссиясында қызмет еткен Е. Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы)
қолдаухатымен Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жұбайы
Бадрисафамен бірге Алматыға қайта оралған. 1937 ж. тамыз айында Ахмет
Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алты айдан соң, желтоқсанның
8 халық жауы есебінде атылған.
Сәкен Сейфуллин баға беріп, Ахмет Байтұрсынұлы туралы былай депті:
...Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп,
ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша
заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез,
губерния соттарына күш салып, тілмәш болып, кейбірі арын сатып ұлықтық
іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды... халықтың арын
іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті.
Мұхтар Әуезов былай депті:
Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі
елшілдік ұраны – Қырық мысал, Маса ; Қазақ газетінің қан жылаған
қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған
қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын.
Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл ақиқатты
теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты.
Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған халқына жау етіп көрсетіп,
халық жауы деген жалалы жамылғыны жауып, атқызды, атын атағандарды
қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала – бұлт, шындық –
күн екен, заманы қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын
сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты.
Байтұрсынұлы шығармашылық жұмысын өлең жазудан бастаған. Онда ол еңбекші
халықтың ауыр халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты
оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті
көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық
саясатын, шенді-шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын
сынады.[7]
Ақынның алғашқы өлеңдері Қырық мысал атты аударма жинағында 1909 ж. Санкт-
Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге
жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды.
Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді
мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне,
психологиясына сәйкес қосып отырған.
Байтұрсынұлының екінші кітабы — Маса (1911). Бұл кітапқа енген
өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық
сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық
бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді,
гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы
ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына
көңілі толмайды. Қазақ салты, Қазақ, қалпы, Досыма хат, Жиған-
терген, Тілек батам, Жауға түскен жан сөзі, Бақ т.б. өлеңдерінің
мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ
поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді.
Ахаңның 1914 ж. Орынбордажарық көрген Қазақша әліппесініңмұқаба беті
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910
жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға
кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп
ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан,
туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына
икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады,
арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды -
жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сөйтіп,
24 таңбадан тұратын өзі қазақ жазуы деп, өзгелер Байтұрсынов жазуы деп
атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе
жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол кезіндегі интелегенциясы жаппай
мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, сауатын ашуды, ол
әрекетті Әліппе құралдарын жазудан бастауды мақсат етті. Сол 1911-1912
жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаханаларында жарық көрген.
Ахмет Байтұрсынұлының [8] әліппесі Оқу құралы деген атпен 1912-1925
жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең
пайдаланылды. 1926 жылы ғалым Әліп-бидің жаңа түрін жазды. Ахмет
Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы қызметі
енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады.
Осы тұста оның атақты Тіл – құрал атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын
кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды. Тіл-құрал тек мектеп
оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды,
қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының, іргетасы болып қаланды. Жалпы
қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда Ахмет
Байтұрсынұлының Оқу құралы мен Тіл құралдарының орны айрықша. Қазақ тіл
білімінің ана тіліміздегі іргетас қалаудағы Ахметтің тағы бір зор еңбегі -
ғылымының осы саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына
қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы күні
қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу,
шылау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz