Латын алфавитінің тарихы және ғылымдағы маңызы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СОӨЖ

Тақырыбы: Латын алфавитінің тарихы және ғылымдағы

маңызы.

Орындаған:Әділханова. Д. С

Топ:ВС-503

Тексерген:Билялов. Е. Е

Семей 2015 жыл

Жоспар

Ι Кіріспе

Латын тілі жайлы мәлімет.

ΙΙ Негізгі бөлім

Латын тілінің шығу тарихы.

ΙΙΙ Қорытынды

ΙV Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Латын тілі - біздің дәуіріміздеи бірнеше ғасыр бұрын, қазіргі Италия мемлекеті орналасқан Апеннин түбегінің орталығындағы Лациум (Ьасіиш) аймағында өмір сүріп, тіршілік еткен “латинян” деген тайпаның тілі. Аталған аймақтың орталық қаласы б. з. б. VIII ғасырда ірге- тасы қаланған, қазіргі кезде Италия мемлекетінің астанасы Рим қаласы болатын. Лаңиум аймағының халқы б. з. б. III - II ғасыр- ларда коптеген көрші елдерге соғыс ашып, оларды (Грекия, Маке- дония, Карфаген, Сирия, Мысыр, Галия, Британия, Азия мен Африканың біраз жерлері) күшпен бағындырып, халқының қүрамы әр түрлі және түрлі тілде сойлейтін Рим империясын қүрды. Оның территориясы қазіргі замандағы батысы Порту- галиядан бастап, шығысы Румыниямен шектеліп жатқан үлкен аймақты алып жатты. Жазудың дамуына байланысты омірге латын әліпбиі келді. Бірақ, оның күрамына кейбір грек әріптері де енді. Мысалы, Ү- ипсилон, Ъ - зета. Латын тілі б. з. б. I ғасырда шарықтап дамыды. Сол кездегі заманының асқан дарынды философтары, жазушылары, ғалымдары, ақындары (Цицерон, Цезарь, Гораций, Лукреций, Вергилий, Овидий т. б. ) өз туындыларын латын тілінде жазды. Қазіргі таңда таза латын тілінде сөйлейтін ел жоқ және ол мем- лекеттік тіл мәртебесін де жоғалтқан. Сондықтан да, латьін тілін “өлі тіл” деп те атайды. Себебі, Рим империясы күлағаннан кейін, оның қоластындағы халықтар өз мемлекеттерін қүрып, өз ана тіл- дерін дамытты. Бірақ, жаңа мемлекеттер тілдерінің дамуына латын тілінің күшті ықпалы нәтижесінде латын тілінен туындаған коптеген мемлекеттік тілдер өмірге келді. Бүл тілдер тобын “роман (лат. Кота - Рим) тілдері”, - деп атайды. Роман тілдеріне итальян, испан, португал, румын, француз және латын америкасындағы мемлекеттер тілдері жатады.

Қазіргі кезде, латын тілі - халықаралық ғылымдар тілі. Латын тілінің медицина мен ветеринария салаларына ғылыми терминология ретінде енуіне Рим ғалымдары А. К. Цельс пенК. Гален зор үлес қосты. Бүларға дейін медицина мен вететеринария атаулары тек грек тілдерінде ғана болған. Себебі, адам- зат тарихында ғылыми медицина мен ветеринарияның іргетасын қалап, оларды дамытқан көне Грекия ғүлама дәрігері Гиппократ және оның ізбасарлары мен шәкірттері еді. Медициналық латын терминологиясын қалыптастыруда Римнің ғалым-дәрігері Авл Корнелий Цельс (б. з. д. I ғ., б. з. I ғ. бірінші жартысы) орасан зор еңбек егті. Ол “Медицина туралы” сегіз томдық кітап жа- зып, медицина ғылымына бүрын ғылымда үстем грек тілімен қатар, жаңа латын терминологиясын енгізіп, ғылымдағы оның атқаратын маңызын көрсетті. Римде өмір сүрген грек философы ғалым-дәрігер Клавдий Гален (б. з. 130-200 ж. ж. ) Гиппократтың медициналық ғылыми туындыларына арнайы

сөздік жасап, грек-латын қостілдік (билингвизм) медициналық терминоло- гияның қалыптасуына зор еңбек сіңірді. Анатомиялық но- менклатурада анатомиялық атаулардың латын тілінде аталып, клиникалық практикада аурулардың грек тілінде жазылуы қостілдіктің көрінісі.

Латын тіліндегі халықаралық анатомиялық терминология дүниежүзіндегі барлық елдердің морфолог-ғалымдарына ортақ және ғылыми байланыс тілі қызметін атқаруда.

Термин (лат. Іегтіпив - шекара, шегі, термин) - арнайы ғылыми мағынаны анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі. Терминге тән қасиет - бір мағыналық (моносемия, грек. топоз - бір, біреу; зетеіоп - белгі) . Терминнің қазақша баламасы - атауыш. Атауыш ғылыми түсінігінің мөні анықтауыш (лат. сіеііпііло - анықтауыш) арқылы анықталады. Ғылыми терминдердің көзі - латын және көне грек тілдері. Бүл тілдер 2000 жылдан астам мерзім ішінде сөйлеу тілі ретінде өздерінің маңызын жоғалтқан. Латын жөне көне грек тілдерінің әрбір сөздері бір мағыналық ойды айқындап, халықаралық ғылыми терминге немесе номенклатура атауларына айналады.

Терминология (лат. Іегтіпш - термин; грек. іойоз - ілім) - ғылыми түсініктер туралы ілім. Ол - белгілі бір ғылым ауқымы түсініктер жүйесіндегі ғылыми терминдердің мәнін анықтау үшін қолданылып жүрген атауыштардың (сөздер немесе сөз тіркес- терінің) жиынтығы.

Номенклатура (лат. потепсіаіига - атаулар жиынтығы) - белгілі бір ғылым ауқымында қолданылып жүрген атауыштар мен кате- гориялардың жиынтығы. Мысалы, жануарлар морфологтарының халықаралық конгресстерінде (лат. соп§геззиз - жиналыс, мәжіліс) “Халықаралық анатомиялық номенклатура”және “Халықаралық гистологиялық номенклатура” бекітілген. Окулықгар, оку қүралдарын, ғылыми туындыларды жазу барысында, терминдердің қаншама қазақша баламасын пайдаланғанмен, осы аталған номенклатуралардан алшақ кетуге болмайды.

Латын әліпбиі, латын терминдерінің оқылу ережелері. Латын әліпбиі 24 әріптен түрады. Олар:

Латын әріптерінің емлесі

Латын әліпбиіндегі дауыссыз дыбыстарға: b, с, d, f, g, һ, k, 1, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z әріптері, ал дауысты дыбыстарға: a, е, і, o, u, у әріптері жатады.

Терминдерде қатарынан жазылатын дауысты дыбыстар тіркесін дифтонгтар (грек. diphthongos - қос дауысты) - деп атайды. Оларға латын терминдерінде кездесетін: ае, ое, au, еи дифтонгтары жатады.

Дауысты дыбыстардың оқылуы

A a - “а” болып оқылады. Мысалы, caput (капут) - бас.

Оо - “о” болып оқылады. Мысалы, opticus (оптккус) - көру.

U u - “у”болып оқылады. Мысалы, nervus (нэрвус) - жүйке, genu (гэну) - тобық.

E e - “э” болып оқылады. Мысалы, vertebra (вэртэбра) - омыртқа.

I і - “и” болып оқылады. Мысалы, digitus (дигитус) - саусақ, бакай. Ал J j әрпі сөздің басында дауысты дыбыс алдында немесе сөз ортасында екі дауысты дыбыстар арасында жазылса, онда ол “й” болып оқылады. Мысалы, jodum (йодум) - йод, major (майор) - үлкен.

ү у - “ _и ” болып оқылады. Бүл әріп негізінен көне грек тілінен енген терминдерде кездеседі. Мысалы, pharynx (фаринкс) - жүтқыншақ, larynx (ляринкс) - көмекей, көмей.

Дифтонгтардьщ оқылуы

ае - дифтонгі “э” болып окылады. Мысалы, vertebrae (вэртэбрэ) - омыртқалар (көпше түрі) .

ое - дифтонгі “ё”, кейде “э” болып оқылады. Мысалы, foetus (фетус) - іштөлі.

ае және ое - тіркестері дифтонгтар құрамайтын болса, онда тіркестегі әріптер жеке дьібыстар ретінде оқылады. Бүндай жағдайда бір әріптің төбесіне екі нүкте қойылады. Мысалы, аёг (аэр) - ауа.

au - “ay” болып, “у” қысқа оқылады. Мысалы, auris (аурис) - қүлақ.

еи - “эу” болып, “у” қысқа оқылады. Мысалы, pleura (плэура. ) - ішперде.

Дауыссыз дыбыстардың оқылуы

С с - әрпі е, і, у дауысты дыбыстарының және ае, ое дифтонг- тарының алдында “ц” болып оқылады. Мысалы, cerebellum (цэрэбэллум) - мишық, acidum (ацидум) қышқыл; cytus (цитус) - торша, клетка; caecum (цэкум) - бүйен; соеііа (цэлиа) - дене қуысы. Ал басқа дыбьістардың алдында “к” болып оқылады. Мысалы, caput (капут) - бас; crista (криста) қыр; Іас (лак) - сүт.

L 1 - “ль” болып оқылады. Мысалы, animal (анималь) - жануар; collum (кольлюм) - імойын; labium (лябиум) - ерін.

Q q - “кв” болып оқылады. Мысалы, aqua (аква) - су; liquor (ликвор) - сүйық.

S s - “с”, ал дауысты дыбыстар аралығында, сондай-ақ, дауысты дыбыстар мен дауыссыз “ш” және “п” дыбыстары арасында “з” болып оқылады. Мысалы, septum (сэптум) - перде, перделік; scapula (скапула) - жауырын; basis (базис) - негіз; plasma (плазма) - плазма; mensio (мензио) - өлшеу.

X х - “кс”, ал дауысты дыбыстар аралығында “кз” болып оқылады. Мысалы, radix (радикс) - тамыр (өсімдікте), түбір, тү- біршік (анатомияда) ; apex (апекс) - төбесі, үшы; exitus (экзитус) - нәтиже.

Z z - грек тілінен шыққан терминдерде “з” болып оқылады. Мысалы, zygoma (зигома) - бет; zona (зона) - аймақ. Ал басқа тілдерден туындаған терминдерде “ц” болып оқылады. Мысалы, zincum (цинкум) - мырыш.

nqu - сөздердегі әріптер тіркесі “нгв” болып оқылады. Мысалы, linqua (лингва) - тіл; unqis (унгвис) - тырнақ.

ti - әріптер тіркесі “ци”, ал “s” және “х” дауыссыз дыбыстары соңында “ти” болып оқылады. Мысалы, substantia (субстанция) - зат; mixtio (микстио) - араласу; ostium (остиум) - кіреберіс тесік.

Грек тілінен туындаған терминдердегі төмендегідей әріптер тір- кестері тек бір дыбыс ретінде оқылады:

сһ - “х” болып оқылады. Мысалы, chirurgus (хирургус) - хирург, оташы.

рһ - “ф” болып оқылады. Мысалы, encephalon (енсзфалон) -

ми.

гһ - “р” болып оқылады. Мысалы, гһарһе (рафе) - жік. th - “т” болып болып оқылады. Мысалы, thorax (торакс) - көкірек керегесі.

Латын тілінің шығу тарихы.

Латын тілі (Linqua Latina) - бұл ежелгі Лация (Latium) тұрғындарының тілі. Лация - сабиняндар жерімен, Этрурия және Кампаниямен шектескен

Италияның ортасындағы кішігірім аймақ. Лацияның тұрғындары латындар (Latini), ол олардың тілі латын тілі (Linqua Latina) деп аталды.

Ежелгі тілдер жайлы сөз қозғалғанда, ең алдымен еске латын мен грек тілдері келеді. Әрине, грек тілінде және оның әртүрлі диалектлерінде гректер сөйлейтіні түсінікті, ал латын тілі римдіктердің тілі болды. Бұнда енді: «неге римдіктер латын тілінде сөйледі?»-деген сұрақ пайда болады.

Грек тілімен қатар латын тілі Еуропаның ежелгі мәдениетті халықтарының тілдері қатарына жатқызылады. Жалпы тараған лингвистикалық классификация бойынша латын тілі өлі (яғни қазіргі кезде қолданылмайтын) италийлік тілдерге жатады. Италилік тілдер қатарына Италияда б. з. д І ғ. екінші ширегінен б. з І ғ. аралығында мекендеген ежелгі италилік тайпа тілдері жатады (тарихқа мәлім оск, умбр, сикул және т. б) . Өз кезегінде италилік тіл үндіеуропалық тіл тобына жатады, сонымен қатар бұл топқа грек тілі, үнді тілдері, ирандық, славяндық, балтық, германдық және т. б тілдер жатады. Латын тілінің атауы Тибр өзенінің төменгі ағысында орналасқан Лациум (Latium) тарихи аймағында мекендеген ежелгі италилік латын тайпасымен

тығыз байланысты. Лациумнің орталығы б. з. д VIII ғ. латын тайпасы негізін қалаған Рим қаласы болды. Оның негізін латындар мен сабиндік ауылдардан тұрған, ал саяси және мәдени жағынан гректер мен этрускілер үстемдік етті. Б. з. д 753 жылы Римнің қалыптасқан уақытында мемлекеттің басты құрамын италиктер құрап, екі диалектикалық топ - латын - фалилік және оск - умбрилік топтарды қалыптастырылған-ды. Латындар алғашында ежелгі Лация территориясында өмір сүрген, оның шекаралары-Тибр және Аниен өзендері, Апенин, Вольск таулары мен Тиренн теңіз аралығы. Римдік жаулап алу соғыстары кезінде олардың тілі бүкіл Италияға, кейін бүкіл антик әлеміне тараған. Латын хаты ежелгі римдіктермен

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс