Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи көзқарасы
Мазмұны
Кіріспе 2
І.тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи көзқарасы. 6
ІІ.тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимакасы . 16
ІІІ.тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия
халықтарының саяси.экономикалық өмірі туралы. 22
ІV.тарау. Ш. Уәлиханов Қырғыстанның кейбір әлеуметтік.
экономикалық және мәдени өмірі туралы. 32
Қорытынды. 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 40
Кіріспе 2
І.тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи көзқарасы. 6
ІІ.тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимакасы . 16
ІІІ.тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия
халықтарының саяси.экономикалық өмірі туралы. 22
ІV.тарау. Ш. Уәлиханов Қырғыстанның кейбір әлеуметтік.
экономикалық және мәдени өмірі туралы. 32
Қорытынды. 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 40
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Биыл көрнекті шығыстанушы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы ғалым Ш. Уәлихановтың (1835-1865ж.ж.) туғанына 170 жыл толды.
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бірнеше ғылым саласында еңбек етіп, олардың әрқайсысында өшпес із қалдырған. Ол түркі халықтарының тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, этнографиясы жөніндегі еңбектеріне байланысты ғылымда мәңгілік орын алды. Әсіресе, оның түрлі саяхаттар кезінде жинаған географиялық мәліметтері – кейінгі ұрпақ үшін баға жетпес бай мұра. Шоқан Шыңғысұлының Орталық Азия (оның ішінде Қазақстан да бар) халықтарының тарихын зерттеуге қосқан үлесі төл тарихнамада едәуір айтылды.
Бірнші қазақ ағартушысы және демократы, ғалым, зерттеуші, орыс және қазақ тағы басқа халықтармен достықты жақтаушы Шоқан Шыңғыс ұлы Уәлихановқа әрқашанда ғалымдар мен жазушылар, суретшілер назар аударып, жазып, зерттеп келді.
Шоқан Уәлиханов еңбектерінен ғылымның әр саласын зерттеуші ғалымдар бір тума бай ой-пікірлерді, оның кең ой-өрісін, білімін қарастырды.
Философиялық, саяси және экономикалық көзқарсы туралы қарастырған арнайы зерттеулер К. Бейсенбиев және О. Сегiзбаев.[1], С. Булатов [2], Л. Дюкова [3], М. Елеусiзова [4] еңбектерінде қарастырылады.
Шоқан шығармалары туралы маңызды еңбекті М.Әуезов [5], А. Марғұлан [6], Х. Айдарова [7], М. Фетисов [8], Н. Хасанов [9] жазды. Әйткенменде олар Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарасы туралы толық мағұлат берген жоқ, себебі тарихи көзқарасы толық зерттелмеген, тек қана бұл зерттеулерде философиялық құқықтарды, экономикалық және әдеби және сұрақтарға ғана жауап беруші ретінде қолданылады. Осыған қарамастан Ш.Уәлиханов мұрасын зерттегенде, оның Қазақстан тарихы мәселелерін, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының терең тарихын қарастырғанын көреміз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бірінші қазақ демократының қызметінің зерттеу көзқарастарын, оның тарихи проблемаларын жетілдіру, Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан халықтарының қоғамдық даму тарихы заңдылықтарын ұстаныммен анықтау, нақты және толық қорытындылау. Уәлиханов өз зерттеулерінде кішігірім сұрақтарға жауап берумен шектелмейді, тарихтың ең бір өзекті мәслелеріне де назар аударды, оны яғни, Шоқан Уәлихановты қызықтырған сұрақтар;
- қазақ және қырғыз халықтарының шығу тегі;
- сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылысы;
- Шығыс Түркістан халықтарының экономикалық- саяси жағдайы;
- жоңғар феодалдарына қарсы қазақ халқының азаттық күресі;
- Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Бұл мәселелер мен қатар Ш. Уәлиханов ХIX ғасырдағы Орта Азия мемлекеттерінің қоғамдық және экономикалық құрылысына және Шығыс Түркістандағы Маньчжурлерге қарсы азаттық соғысы мен т.б. сұрақтарды да қарастырды. Міне осы мәселелерді зерттей келе жалпы Шоқан Уәлихановтың ғылыми - шығармашылығы мен тарихи көзқарастарын, шығыстану ғылымына қосқан үлесіне сипаттама беру.
Бір айта кететін жайт Ш. Уәлихановтың тарихи көзқарасын жете зерттеген монументалды зерттеудің күні бүгінге дейін жоқтығы. Сондықтан да Шоқан Уәлихановтың Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан туралы тарихи ғылыми мұрасын толығымен зерттеу өз кезегін күтуде.
Тақырыптың деректік негізі. Ш. Уәлиханов тарихи көзқарасын зерттеуде бірқатар деректермен қатар Шоқанның өз шығармаларын толығымен қолданылды. Оның алғашқы еңбегі 1904ж. орыс география қоғамының жазбаларында жарық көрді. Оны шығыстанушы Н.И.Веселовский дайындады.
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география ғылымының дамуындағы ірі бетбұрыс кезеңіне сәйкес келеді.. Бұл туралы Ш. Уәлиханов «Тянь-Шанның және Ыстықкөл алқабының географиялық очеркі» деген еңбегінде былай деп өкініш білдіреді: «Географияның соңғы кездегі орасан зор табыстарына қармастан жанартаулары әлемге әйгілі және жұмбақ халықтар жайлаған Орталық Азияның шығыс бөлігі немесе Орталық Азия қыратының нақ өзі қазірге дейін жан баспаған terra incognita (белгісіз жер – М.Н.) қалпында қалып отыр» [10].
Ғалым бұл пікірін «Жоңғария очерктерінде» онан әрі ширата түседі. «Біздің Қоғам (География қоғамы – М.Н.) бойынша жолдамасыз П.П Семенов, - деп жазады ол, - Риттердің «Erdkunde von Asien» кітабының ІІ томының өзі жасаған аудармасын бастырып шығарғанда Орталық Азия ішкі Африкадан ешқандай да артық зерттелмеген деген қорытындыға келді.[11]
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеуде қазақтың ғұлама ғалымы Ш. Уәлиханов есімі география ғылымының тарихында қазақ даласын, Орта және Орталық Азияны тұңғыш зерттеушілердің бірі ретінде заңды түрде аталады. Орта ғасырлардан бері белгісіз жатқан «Алтышаһар елі» - Қашғарияның табиғаты, халқының тарихы мен шаруашылығы туралы тұңғыш тарихи және географиялық мәлімет әкелді. [12]
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі мен әдебиеті, этнографиясы жайында географиясы, жазған жұмыстарының нәтижелерін өз кезінде замандастары жоғары бағалады. Орыс география қоғамының ұзақ жылдар бойындағы басшысы - П.П. Семенов Тян-Шанский, шығыс зерттеушілері - Н.И. Веселовский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, И.И. Ибрагимов, саяхатшы-географтар Н.А. Северцов, А.И. Макшеев, Ф.Р. Остен-Сакен, геологтар - И.В. Мушкетов пен Д.И. Романовский, француз географиясының ірі өкілі Э. Реклю және басқа да көптеген ғылымдар Шоқанның еңбектерін зор ілтипатпен атады. Біздің кезімізде Л.С. Берг, Ә. Марғұлан, С. Зиманов т.б ғалымдар Шоқантану ғылымына өз үлестерін қосты. Алайда, өкінішке орай осы кезге дейін ғалымның кейінгі ұрпаққа қалдырған бай мұрасынан Ішкі Азия топономикасына байланысты ой-пікірі шоқантанушылардың назарынан тыс қалып келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аса көрнекті ағартушы, ғалым және зерттеуші Шоқан Уәлихановтың (1835-1865жж) тарихи-географиялық және өлкетану мен топонимика саласына қосқан үлесі, ғылыми-шығармашылық бай мұрасын зерттей отырып, оның шығыстану іліміне қосқан үлесінің туындылары: «Қырғыздар туралы жазбалар», «Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» және тағы да басқа мақалалары мен географиялық атауларға түсініктемелер Шоқанның, әсіресе, жол жазбаларында көптеп кездесетіндігі туралы мәлімдейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, төрт бөлімнен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.
Тақырыптың өзектілігі. Биыл көрнекті шығыстанушы, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы ғалым Ш. Уәлихановтың (1835-1865ж.ж.) туғанына 170 жыл толды.
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бірнеше ғылым саласында еңбек етіп, олардың әрқайсысында өшпес із қалдырған. Ол түркі халықтарының тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, этнографиясы жөніндегі еңбектеріне байланысты ғылымда мәңгілік орын алды. Әсіресе, оның түрлі саяхаттар кезінде жинаған географиялық мәліметтері – кейінгі ұрпақ үшін баға жетпес бай мұра. Шоқан Шыңғысұлының Орталық Азия (оның ішінде Қазақстан да бар) халықтарының тарихын зерттеуге қосқан үлесі төл тарихнамада едәуір айтылды.
Бірнші қазақ ағартушысы және демократы, ғалым, зерттеуші, орыс және қазақ тағы басқа халықтармен достықты жақтаушы Шоқан Шыңғыс ұлы Уәлихановқа әрқашанда ғалымдар мен жазушылар, суретшілер назар аударып, жазып, зерттеп келді.
Шоқан Уәлиханов еңбектерінен ғылымның әр саласын зерттеуші ғалымдар бір тума бай ой-пікірлерді, оның кең ой-өрісін, білімін қарастырды.
Философиялық, саяси және экономикалық көзқарсы туралы қарастырған арнайы зерттеулер К. Бейсенбиев және О. Сегiзбаев.[1], С. Булатов [2], Л. Дюкова [3], М. Елеусiзова [4] еңбектерінде қарастырылады.
Шоқан шығармалары туралы маңызды еңбекті М.Әуезов [5], А. Марғұлан [6], Х. Айдарова [7], М. Фетисов [8], Н. Хасанов [9] жазды. Әйткенменде олар Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарасы туралы толық мағұлат берген жоқ, себебі тарихи көзқарасы толық зерттелмеген, тек қана бұл зерттеулерде философиялық құқықтарды, экономикалық және әдеби және сұрақтарға ғана жауап беруші ретінде қолданылады. Осыған қарамастан Ш.Уәлиханов мұрасын зерттегенде, оның Қазақстан тарихы мәселелерін, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының терең тарихын қарастырғанын көреміз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бірінші қазақ демократының қызметінің зерттеу көзқарастарын, оның тарихи проблемаларын жетілдіру, Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан халықтарының қоғамдық даму тарихы заңдылықтарын ұстаныммен анықтау, нақты және толық қорытындылау. Уәлиханов өз зерттеулерінде кішігірім сұрақтарға жауап берумен шектелмейді, тарихтың ең бір өзекті мәслелеріне де назар аударды, оны яғни, Шоқан Уәлихановты қызықтырған сұрақтар;
- қазақ және қырғыз халықтарының шығу тегі;
- сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылысы;
- Шығыс Түркістан халықтарының экономикалық- саяси жағдайы;
- жоңғар феодалдарына қарсы қазақ халқының азаттық күресі;
- Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Бұл мәселелер мен қатар Ш. Уәлиханов ХIX ғасырдағы Орта Азия мемлекеттерінің қоғамдық және экономикалық құрылысына және Шығыс Түркістандағы Маньчжурлерге қарсы азаттық соғысы мен т.б. сұрақтарды да қарастырды. Міне осы мәселелерді зерттей келе жалпы Шоқан Уәлихановтың ғылыми - шығармашылығы мен тарихи көзқарастарын, шығыстану ғылымына қосқан үлесіне сипаттама беру.
Бір айта кететін жайт Ш. Уәлихановтың тарихи көзқарасын жете зерттеген монументалды зерттеудің күні бүгінге дейін жоқтығы. Сондықтан да Шоқан Уәлихановтың Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан туралы тарихи ғылыми мұрасын толығымен зерттеу өз кезегін күтуде.
Тақырыптың деректік негізі. Ш. Уәлиханов тарихи көзқарасын зерттеуде бірқатар деректермен қатар Шоқанның өз шығармаларын толығымен қолданылды. Оның алғашқы еңбегі 1904ж. орыс география қоғамының жазбаларында жарық көрді. Оны шығыстанушы Н.И.Веселовский дайындады.
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география ғылымының дамуындағы ірі бетбұрыс кезеңіне сәйкес келеді.. Бұл туралы Ш. Уәлиханов «Тянь-Шанның және Ыстықкөл алқабының географиялық очеркі» деген еңбегінде былай деп өкініш білдіреді: «Географияның соңғы кездегі орасан зор табыстарына қармастан жанартаулары әлемге әйгілі және жұмбақ халықтар жайлаған Орталық Азияның шығыс бөлігі немесе Орталық Азия қыратының нақ өзі қазірге дейін жан баспаған terra incognita (белгісіз жер – М.Н.) қалпында қалып отыр» [10].
Ғалым бұл пікірін «Жоңғария очерктерінде» онан әрі ширата түседі. «Біздің Қоғам (География қоғамы – М.Н.) бойынша жолдамасыз П.П Семенов, - деп жазады ол, - Риттердің «Erdkunde von Asien» кітабының ІІ томының өзі жасаған аудармасын бастырып шығарғанда Орталық Азия ішкі Африкадан ешқандай да артық зерттелмеген деген қорытындыға келді.[11]
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеуде қазақтың ғұлама ғалымы Ш. Уәлиханов есімі география ғылымының тарихында қазақ даласын, Орта және Орталық Азияны тұңғыш зерттеушілердің бірі ретінде заңды түрде аталады. Орта ғасырлардан бері белгісіз жатқан «Алтышаһар елі» - Қашғарияның табиғаты, халқының тарихы мен шаруашылығы туралы тұңғыш тарихи және географиялық мәлімет әкелді. [12]
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі мен әдебиеті, этнографиясы жайында географиясы, жазған жұмыстарының нәтижелерін өз кезінде замандастары жоғары бағалады. Орыс география қоғамының ұзақ жылдар бойындағы басшысы - П.П. Семенов Тян-Шанский, шығыс зерттеушілері - Н.И. Веселовский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, И.И. Ибрагимов, саяхатшы-географтар Н.А. Северцов, А.И. Макшеев, Ф.Р. Остен-Сакен, геологтар - И.В. Мушкетов пен Д.И. Романовский, француз географиясының ірі өкілі Э. Реклю және басқа да көптеген ғылымдар Шоқанның еңбектерін зор ілтипатпен атады. Біздің кезімізде Л.С. Берг, Ә. Марғұлан, С. Зиманов т.б ғалымдар Шоқантану ғылымына өз үлестерін қосты. Алайда, өкінішке орай осы кезге дейін ғалымның кейінгі ұрпаққа қалдырған бай мұрасынан Ішкі Азия топономикасына байланысты ой-пікірі шоқантанушылардың назарынан тыс қалып келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аса көрнекті ағартушы, ғалым және зерттеуші Шоқан Уәлихановтың (1835-1865жж) тарихи-географиялық және өлкетану мен топонимика саласына қосқан үлесі, ғылыми-шығармашылық бай мұрасын зерттей отырып, оның шығыстану іліміне қосқан үлесінің туындылары: «Қырғыздар туралы жазбалар», «Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» және тағы да басқа мақалалары мен географиялық атауларға түсініктемелер Шоқанның, әсіресе, жол жазбаларында көптеп кездесетіндігі туралы мәлімдейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, төрт бөлімнен және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. К. Бейсембиев «Из истории общественной мысли Казахстана во ІІ половине ХІХ в.» , Алма-Ата, 1957; О. Сегизбаев «Мировоззрение Ч. Валиханова», Алма-Ата, 1959.
2. С.Я. Булатов. «К вопросу о государственных и правовых возрениях Ч. Валиханова». Вестник АН КазССР, 1956, №3.
3. Л.В.Дюков. «Ч.Ч. Валиханов как исследователь Н.Г. Чернышевского» Ученые записки КазГУ им. С.М. Кирова, т. 49, серия юридическая, вып. 6, Алма-Ата, 1960.
4. М. Илиусизова. Экономические взгляды Чокана Валиханова. М., 1960.
5. М. Ауезов. Ф.М.Достоевский и Чокан Валихан. «Дружба народов», 1956, №3.
6. А.Х. Маргулан «Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова». В книге собрание сочинений Ч.Ч Валиханова в пяти томах, Т.І, Алма-Ата, 1961; «Жизнь и деятельность Ч. Валиханова». В книге «Избранные произведения Ч.Валиханова, Алма-Ата, 1958.
7. Х. Айдарова. Чокан Валиханов. Алма-Ата, 1945.
8. М.И.Фетисов. Литературные связи России и Казахстана. М., 1956. Зарождение казахской публицистики. Алма-Ата, 1950.
9. Кадыр Хасанов. Чокан Валиханов как уйгуровед. Алма-Ата, 1963.
10. Бес томдық шығармалар жинағы, ІІ том, А., 1985, 11-б.
11. Бес томдық шығармалар жинағы ІІІ том, А., 1985, 125-б.
12. Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алма-Ата. 1966. С. 152.
13. Қазақстан тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық» ІІІ том 527-б,
14. Кононов А. Некоторые вопросы отечественного востоковедения периода становления. М., 1960. С.16.
15. Сонда 181-б.
16. «Шоқан және Ұлық Ұлыс» // Қазақ тарихы.-2000. №4 29-31б.
17. Қ.Исабай. Қазақтың жоқшысы //Егемен Қазақстан 27 қазан 2004жыл..
18. П.П.Семенов- Тяньшанский «Путешествие в Тянь-Шань» 1856-1857гг., М., 1946, стр 249-250.
19. Ш.Ш Уәлиханов. Шығармалар жинағы Т. ІІ. 458 -б.
20. Ахинжанов М.Б. Формирование общественно-политических взглядов казахских просветителей. Алма-ата, 1955.
21. Дулатова Д.И. Исторические взгляды Ч.Валиханова Дисс. на соис. уч. степ. к.и.н. Алма-Ата 1963. 298- б.
22. Ш.Ш Уәлиханов. Шығармалар жинағы Т.ІІІ 462 б.
23. Венюков М.И. Опыт обозрения Русских границ в Азии, Спб, 1873, стр.278.
24. Мушкетов И.В. «Туркестан», т.І, Изд.П.Петр., 1915, стр.183.
25. Аманжол Күзембайұлы. История Казахстана. Алматы.1992.; Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая.// Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ХVІ- ХVІІ вв. Алматы. 1983. 106-165-б.б.
26. Ш.Уәлиханов Бес томдық шығармалар жинағы ІІІ том, А., 1985, 125-б.
27. Бұл да сонда ІІ том 23-б.
28. Бұл да сонда І том, 351-б.
29. Бұл да сонда ІІ том, 15-18 б.
30. Бұл да сонда ІІ том, 16- б.
31. Бұл да сонда ІV том, 58-б.
32. Сарсенбай К. Ақиқат па аңыз ба... немесе Ш.Уәлиханов қазасы теңірегіндей толғаныс// Егемен Қазақстан, 1994 16-шілде.
33. Географический энциклопедический словарь.- М., «Советская энциклопедия», 1988, 298-б.
34. Валиханов Ч.Ч. Письмо профессору И.Н Березину Сочинения. Алма-Ата. 1961. Т.І.С 121-130.
35. Бұл да сонда 124-бет
36. Бұл да сонда 125-б.
37. Қазақстан тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық» ІІ том Алматы 2002ж.32-б.
38. Ерофеева И.В. А.И. Левшин и его труд «Описание киргиз-казачих или киргиз-кайсацских орд и степей» Алма-Ата 1996. 578-б.
39. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А.Ч Валиханов как исследователь Центральной Азии// Народы Азии и Африки. 1985. №6. С.62
40. «Қазақстан-Үндістан: ежелгі және қазіргі кезеңде».// Материалы Первой Казахстанской конференции по исследованием в индиологии, г. Алматы, 28 марта 2000г. С.87
41. Маргулан А.Х. Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова // Ч. Валиханов. Сочинения. Алматы. 1961. 1-т., 3-92-б.б; Момынова Ш.Р., Рыспекова Е.Т. Ч. Ч. Валиханов о происхождении казахского народа// Сб. Статей аспирантов. Алматы. 1979. Вып. 1. 36-46-б.б.
42. Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая // Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ХV- ХVІІ вв. Алматы. 1883. с.106-165; Аманжол Кузембайұлы. История дореволюционного Казахстана. Алма-Ата. 1992.
43. Уәлханов Ш. Таңд. Шығ. Алматы, 1985, 171-172 беттер.
44. Бұл да сонда. 171 б.
45. Ш.Ш.Уәлиханов., Шығармалар жинағы., 1985, 175 б.
46. Бұл да сонда., 1985, 172 б.
47. Бұл да сонда., 1985, 173 б.
48. Айдаров А., Хасанов К.,Ч.Уәлиханов как уйгуровед// Известия А.Н. Каз ССР сер. обществ. наук. 1985 №11. с.40-48
49. Ш.Ш.Уәлиханов., Шығармалар жинағы., 1985, 126 б.
50. Бұл да сонда, 1985, 126-127 беттер
51. Дулатова Д. Шоқан- тарихшы. Алматы 1976. 60-б.
52. Марғұлан Ә. Ғылымдағы алғашқы жарық жұлдыз //Социалистік Қазақстан 1960. 24-желтоқсан
53. Ш.Ш. Уәлиханов Шығармалар жинағы., 1985ж. Т. V.77-78 б.
54. Бұл да сонда. 1985ж. Т.V. 577 б.
1. К. Бейсембиев «Из истории общественной мысли Казахстана во ІІ половине ХІХ в.» , Алма-Ата, 1957; О. Сегизбаев «Мировоззрение Ч. Валиханова», Алма-Ата, 1959.
2. С.Я. Булатов. «К вопросу о государственных и правовых возрениях Ч. Валиханова». Вестник АН КазССР, 1956, №3.
3. Л.В.Дюков. «Ч.Ч. Валиханов как исследователь Н.Г. Чернышевского» Ученые записки КазГУ им. С.М. Кирова, т. 49, серия юридическая, вып. 6, Алма-Ата, 1960.
4. М. Илиусизова. Экономические взгляды Чокана Валиханова. М., 1960.
5. М. Ауезов. Ф.М.Достоевский и Чокан Валихан. «Дружба народов», 1956, №3.
6. А.Х. Маргулан «Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова». В книге собрание сочинений Ч.Ч Валиханова в пяти томах, Т.І, Алма-Ата, 1961; «Жизнь и деятельность Ч. Валиханова». В книге «Избранные произведения Ч.Валиханова, Алма-Ата, 1958.
7. Х. Айдарова. Чокан Валиханов. Алма-Ата, 1945.
8. М.И.Фетисов. Литературные связи России и Казахстана. М., 1956. Зарождение казахской публицистики. Алма-Ата, 1950.
9. Кадыр Хасанов. Чокан Валиханов как уйгуровед. Алма-Ата, 1963.
10. Бес томдық шығармалар жинағы, ІІ том, А., 1985, 11-б.
11. Бес томдық шығармалар жинағы ІІІ том, А., 1985, 125-б.
12. Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алма-Ата. 1966. С. 152.
13. Қазақстан тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық» ІІІ том 527-б,
14. Кононов А. Некоторые вопросы отечественного востоковедения периода становления. М., 1960. С.16.
15. Сонда 181-б.
16. «Шоқан және Ұлық Ұлыс» // Қазақ тарихы.-2000. №4 29-31б.
17. Қ.Исабай. Қазақтың жоқшысы //Егемен Қазақстан 27 қазан 2004жыл..
18. П.П.Семенов- Тяньшанский «Путешествие в Тянь-Шань» 1856-1857гг., М., 1946, стр 249-250.
19. Ш.Ш Уәлиханов. Шығармалар жинағы Т. ІІ. 458 -б.
20. Ахинжанов М.Б. Формирование общественно-политических взглядов казахских просветителей. Алма-ата, 1955.
21. Дулатова Д.И. Исторические взгляды Ч.Валиханова Дисс. на соис. уч. степ. к.и.н. Алма-Ата 1963. 298- б.
22. Ш.Ш Уәлиханов. Шығармалар жинағы Т.ІІІ 462 б.
23. Венюков М.И. Опыт обозрения Русских границ в Азии, Спб, 1873, стр.278.
24. Мушкетов И.В. «Туркестан», т.І, Изд.П.Петр., 1915, стр.183.
25. Аманжол Күзембайұлы. История Казахстана. Алматы.1992.; Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая.// Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ХVІ- ХVІІ вв. Алматы. 1983. 106-165-б.б.
26. Ш.Уәлиханов Бес томдық шығармалар жинағы ІІІ том, А., 1985, 125-б.
27. Бұл да сонда ІІ том 23-б.
28. Бұл да сонда І том, 351-б.
29. Бұл да сонда ІІ том, 15-18 б.
30. Бұл да сонда ІІ том, 16- б.
31. Бұл да сонда ІV том, 58-б.
32. Сарсенбай К. Ақиқат па аңыз ба... немесе Ш.Уәлиханов қазасы теңірегіндей толғаныс// Егемен Қазақстан, 1994 16-шілде.
33. Географический энциклопедический словарь.- М., «Советская энциклопедия», 1988, 298-б.
34. Валиханов Ч.Ч. Письмо профессору И.Н Березину Сочинения. Алма-Ата. 1961. Т.І.С 121-130.
35. Бұл да сонда 124-бет
36. Бұл да сонда 125-б.
37. Қазақстан тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық» ІІ том Алматы 2002ж.32-б.
38. Ерофеева И.В. А.И. Левшин и его труд «Описание киргиз-казачих или киргиз-кайсацских орд и степей» Алма-Ата 1996. 578-б.
39. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А.Ч Валиханов как исследователь Центральной Азии// Народы Азии и Африки. 1985. №6. С.62
40. «Қазақстан-Үндістан: ежелгі және қазіргі кезеңде».// Материалы Первой Казахстанской конференции по исследованием в индиологии, г. Алматы, 28 марта 2000г. С.87
41. Маргулан А.Х. Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова // Ч. Валиханов. Сочинения. Алматы. 1961. 1-т., 3-92-б.б; Момынова Ш.Р., Рыспекова Е.Т. Ч. Ч. Валиханов о происхождении казахского народа// Сб. Статей аспирантов. Алматы. 1979. Вып. 1. 36-46-б.б.
42. Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая // Казахстан, Средняя и Центральная Азия в ХV- ХVІІ вв. Алматы. 1883. с.106-165; Аманжол Кузембайұлы. История дореволюционного Казахстана. Алма-Ата. 1992.
43. Уәлханов Ш. Таңд. Шығ. Алматы, 1985, 171-172 беттер.
44. Бұл да сонда. 171 б.
45. Ш.Ш.Уәлиханов., Шығармалар жинағы., 1985, 175 б.
46. Бұл да сонда., 1985, 172 б.
47. Бұл да сонда., 1985, 173 б.
48. Айдаров А., Хасанов К.,Ч.Уәлиханов как уйгуровед// Известия А.Н. Каз ССР сер. обществ. наук. 1985 №11. с.40-48
49. Ш.Ш.Уәлиханов., Шығармалар жинағы., 1985, 126 б.
50. Бұл да сонда, 1985, 126-127 беттер
51. Дулатова Д. Шоқан- тарихшы. Алматы 1976. 60-б.
52. Марғұлан Ә. Ғылымдағы алғашқы жарық жұлдыз //Социалистік Қазақстан 1960. 24-желтоқсан
53. Ш.Ш. Уәлиханов Шығармалар жинағы., 1985ж. Т. V.77-78 б.
54. Бұл да сонда. 1985ж. Т.V. 577 б.
Мазмұны
Кіріспе 2
І-тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи 6
көзқарасы.
ІІ-тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимакасы . 16
ІІІ-тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия 22
халықтарының саяси-экономикалық өмірі туралы.
ІV-тарау. Ш. Уәлиханов Қырғыстанның кейбір әлеуметтік- 32
экономикалық және мәдени өмірі туралы.
Қорытынды. 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 40
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Биыл көрнекті шығыстанушы, тарихшы, этнограф,
әдебиеттанушы ғалым Ш. Уәлихановтың (1835-1865ж.ж.) туғанына 170 жыл толды.
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бірнеше
ғылым саласында еңбек етіп, олардың әрқайсысында өшпес із қалдырған. Ол
түркі халықтарының тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, этнографиясы
жөніндегі еңбектеріне байланысты ғылымда мәңгілік орын алды. Әсіресе, оның
түрлі саяхаттар кезінде жинаған географиялық мәліметтері – кейінгі ұрпақ
үшін баға жетпес бай мұра. Шоқан Шыңғысұлының Орталық Азия (оның ішінде
Қазақстан да бар) халықтарының тарихын зерттеуге қосқан үлесі төл
тарихнамада едәуір айтылды.
Бірнші қазақ ағартушысы және демократы, ғалым, зерттеуші, орыс және
қазақ тағы басқа халықтармен достықты жақтаушы Шоқан Шыңғыс ұлы Уәлихановқа
әрқашанда ғалымдар мен жазушылар, суретшілер назар аударып, жазып, зерттеп
келді.
Шоқан Уәлиханов еңбектерінен ғылымның әр саласын зерттеуші ғалымдар
бір тума бай ой-пікірлерді, оның кең ой-өрісін, білімін қарастырды.
Философиялық, саяси және экономикалық көзқарсы туралы қарастырған
арнайы зерттеулер К. Бейсенбиев және О. Сегiзбаев.[1], С. Булатов [2], Л.
Дюкова [3], М. Елеусiзова [4] еңбектерінде қарастырылады.
Шоқан шығармалары туралы маңызды еңбекті М.Әуезов [5], А. Марғұлан
[6], Х. Айдарова [7], М. Фетисов [8], Н. Хасанов [9] жазды. Әйткенменде
олар Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарасы туралы толық мағұлат берген жоқ,
себебі тарихи көзқарасы толық зерттелмеген, тек қана бұл зерттеулерде
философиялық құқықтарды, экономикалық және әдеби және сұрақтарға ғана жауап
беруші ретінде қолданылады. Осыған қарамастан Ш.Уәлиханов мұрасын
зерттегенде, оның Қазақстан тарихы мәселелерін, Орта Азия мен Шығыс
Түркістан халықтарының терең тарихын қарастырғанын көреміз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бірінші қазақ демократының
қызметінің зерттеу көзқарастарын, оның тарихи проблемаларын жетілдіру,
Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан халықтарының қоғамдық даму
тарихы заңдылықтарын ұстаныммен анықтау, нақты және толық қорытындылау.
Уәлиханов өз зерттеулерінде кішігірім сұрақтарға жауап берумен шектелмейді,
тарихтың ең бір өзекті мәслелеріне де назар аударды, оны яғни, Шоқан
Уәлихановты қызықтырған сұрақтар;
- қазақ және қырғыз халықтарының шығу тегі;
- сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылысы;
- Шығыс Түркістан халықтарының экономикалық- саяси жағдайы;
- жоңғар феодалдарына қарсы қазақ халқының азаттық күресі;
- Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Бұл мәселелер мен қатар Ш. Уәлиханов ХIX ғасырдағы Орта Азия
мемлекеттерінің қоғамдық және экономикалық құрылысына және Шығыс
Түркістандағы Маньчжурлерге қарсы азаттық соғысы мен т.б. сұрақтарды да
қарастырды. Міне осы мәселелерді зерттей келе жалпы Шоқан Уәлихановтың
ғылыми - шығармашылығы мен тарихи көзқарастарын, шығыстану ғылымына қосқан
үлесіне сипаттама беру.
Бір айта кететін жайт Ш. Уәлихановтың тарихи көзқарасын жете зерттеген
монументалды зерттеудің күні бүгінге дейін жоқтығы. Сондықтан да Шоқан
Уәлихановтың Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан туралы тарихи
ғылыми мұрасын толығымен зерттеу өз кезегін күтуде.
Тақырыптың деректік негізі. Ш. Уәлиханов тарихи көзқарасын зерттеуде
бірқатар деректермен қатар Шоқанның өз шығармаларын толығымен қолданылды.
Оның алғашқы еңбегі 1904ж. орыс география қоғамының жазбаларында жарық
көрді. Оны шығыстанушы Н.И.Веселовский дайындады.
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география
ғылымының дамуындағы ірі бетбұрыс кезеңіне сәйкес келеді.. Бұл туралы Ш.
Уәлиханов Тянь-Шанның және Ыстықкөл алқабының географиялық очеркі деген
еңбегінде былай деп өкініш білдіреді: Географияның соңғы кездегі орасан
зор табыстарына қармастан жанартаулары әлемге әйгілі және жұмбақ халықтар
жайлаған Орталық Азияның шығыс бөлігі немесе Орталық Азия қыратының нақ өзі
қазірге дейін жан баспаған terra incognita (белгісіз жер – М.Н.) қалпында
қалып отыр [10].
Ғалым бұл пікірін Жоңғария очерктерінде онан әрі ширата түседі.
Біздің Қоғам (География қоғамы – М.Н.) бойынша жолдамасыз П.П Семенов, -
деп жазады ол, - Риттердің Erdkunde von Asien кітабының ІІ томының өзі
жасаған аудармасын бастырып шығарғанда Орталық Азия ішкі Африкадан ешқандай
да артық зерттелмеген деген қорытындыға келді.[11]
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеуде қазақтың ғұлама ғалымы Ш.
Уәлиханов есімі география ғылымының тарихында қазақ даласын, Орта және
Орталық Азияны тұңғыш зерттеушілердің бірі ретінде заңды түрде аталады.
Орта ғасырлардан бері белгісіз жатқан Алтышаһар елі - Қашғарияның
табиғаты, халқының тарихы мен шаруашылығы туралы тұңғыш тарихи және
географиялық мәлімет әкелді. [12]
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі
мен әдебиеті, этнографиясы жайында географиясы, жазған жұмыстарының
нәтижелерін өз кезінде замандастары жоғары бағалады. Орыс география
қоғамының ұзақ жылдар бойындағы басшысы - П.П. Семенов Тян-Шанский, шығыс
зерттеушілері - Н.И. Веселовский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, И.И.
Ибрагимов, саяхатшы-географтар Н.А. Северцов, А.И. Макшеев, Ф.Р. Остен-
Сакен, геологтар - И.В. Мушкетов пен Д.И. Романовский, француз
географиясының ірі өкілі Э. Реклю және басқа да көптеген ғылымдар Шоқанның
еңбектерін зор ілтипатпен атады. Біздің кезімізде Л.С. Берг, Ә. Марғұлан,
С. Зиманов т.б ғалымдар Шоқантану ғылымына өз үлестерін қосты. Алайда,
өкінішке орай осы кезге дейін ғалымның кейінгі ұрпаққа қалдырған бай
мұрасынан Ішкі Азия топономикасына байланысты ой-пікірі шоқантанушылардың
назарынан тыс қалып келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аса көрнекті ағартушы, ғалым және
зерттеуші Шоқан Уәлихановтың (1835-1865жж) тарихи-географиялық және
өлкетану мен топонимика саласына қосқан үлесі, ғылыми-шығармашылық бай
мұрасын зерттей отырып, оның шығыстану іліміне қосқан үлесінің туындылары:
Қырғыздар туралы жазбалар, Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу
провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы
және тағы да басқа мақалалары мен географиялық атауларға түсініктемелер
Шоқанның, әсіресе, жол жазбаларында көптеп кездесетіндігі туралы
мәлімдейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, төрт бөлімнен және
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.
І-тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы
тарихи көзқарасы.
Шоқан өз кезеңінің жан-жақты аса терең білімді адамы болды. Әсіресе
оның тарихи білімі зор болды және ғылым мен әдебиет саласында да зор
білімділігімен ерекшеленетін Шоқан өз ойын бейнелеп тартымды жеткізе
білетін асқақ шешен болатын.
Шоқанға аса көрнекті орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен және оның досы,
патша самодержавиесіне қарсы күрескен революционер - демократ С.Ф. Дуровпен
кездесу өшпес әсер етті. Олардың екеуі де каторгалық жұмыстармен түрме
мерзімдерін өтегенен кейін қатаң қадағалауда жүрген еді. Ф.М.Достоевскиймен
Ш.Уәлихановтың достық қарым-қатынастарын олардың түрлі уақытта жазысқан
хаттары дәлелдейді. [13] Достоевский өзінің хаттарында дос ретінде Шоқанға
пайдалы кеңестер беріп, рухын көтеріп, оның алдына зор игі міндеттер қояды.
1853 жылы Шоқан кадет корпусын бітіргенен кейін Сібір қазақ әскеріне
қызметке жіберіледі. Көп ұзамай Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт
оның қабілеттілігіне назар аударып 1854 жылы Шоқан оған адьютант болып
тағайындалды. Жаңа қызмет оны Сібірдің шенеуліктік аппаратымен тікелей
бетпе-бет келтірді, олардың арасында астанадан, Орталық Ресей мен оның шет
аймақтары - Финляндиядан, Поляк патшалығынан, Қырымнан, Кавказдан осында
мансап іздеп, қаржы жағдайын жақсарту үшін келегн немесе қайсы бір
оқиғаларға араласып, істі болған әртүрлі адамдар бар еді. Болашақ ағартушы
өзінің демократиялық көзқарастары арқылы патша өкіметінің мұндай
итаршыларынан бірте-бірте алыстай берді және патшаның отаршылдық аппараты
тудырған зұлымдыққа қарсы аянбай күрескен үшін олардың тарапынан
қудалануға, зәбірленушілікке ұшырап отырды. Үкімет орындарының заңсыз
әрекеттеріне Шоқан қатты күйінді, оған езілген халықтың үміт арманы жақын
болатын. Өзінің достары - Ф.М. Достоевскийге, А.Н. Майковқа, В.С.
Курочкинге, К.К. Гутковскийге үкімет орындарының озбырлығы жайлы ызалы
хаттар жазды.
Келесі, 1855 жылы Ш.Уәлиханов Гасфорттың Омбыдан Іле Алатуына дейінгі
сапарына қатысады. Бұл сапар қарапайым халықтың өмірін танып білудің басы
болды.Олардың тарихи аңыз әңгімелері мен жырларын жазып алуға мүмкіндік
берді. Сапар кезінде көрінген білімдарлығы мен қабілетіне тәнті болған
Гасфорттың өзі қайтып келегенен кейін Шоқанға аса мақтаулы мінездеме беріп,
наградаға ұсынады. Генерал-губернатор Гасфорт былай деп жазды: ...корнет
Уәлиханов сұлтан қызмет істегеніне екі жылдай ғана болса да, қырғыз-қазақ
тіліне мейлінше жетік болуының және жергілікті қырғыздардың әдет-ғұрыптарын
терең білуінің арқасында менің сахараға шыққан сапарымда қасыма ере жүріп,
үлкен пайда келтірді...мен Уәлихановты марқабатты сыйлықпен марапаттау
қажет деп санаймын, оның үстінде Уәлихановты жергілікті қырғыздар ерекеше
құрметтейді.
Ш. Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 жылғы Қашақарияға
құпия сапары болды. Марко Поло мен Иезуит Гоестен (1603ж) кейін осы бір
онша мәлім емес елге тұңғыш рет барған Шоқан Алтышаһардың немесе Қытайдың
Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы
туралы деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде
де шығыстанушылар жоғары бағалады және көп ұзамай ағылышын тіліне
аударылып, басылып шықты. Бұл еңбек шығыстану ғылымына сол халықтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірі туралы маңызды мағлұмат болып
табылады. Бір айта кететін жайт Шоқан Уәлихановқа дейін бұл өлкенің, яғни
Қашғарияның қоғамдық тарихи және саяси-экономикалық жағдайын зерттеген
бірде-бір ғалым Қашғариядан сәтті орала алмаған. Мұнан кейін бұл елдің
тарихы мен айналысқан немесе сол жерде болған ғалымдардың барлығы ең
алдымен Ш.Уәлиханов еңбектерін қарастырып, одан өздеріне қажетті
мағлұматтарды алған. Бұл еңбекте қандай тарихи жағдай және қоғамдық ғылым
не себепті жоғары бағалаған? Уәлихановтың Қашғар жеріндегі мәліметтері
ғылымда не себепті өз бағасын ала алмады?
Себебі, Ресей Қашғарияның ең жақын көршілерінің бірі болатын. Петр І
кезеңінен бастап Ресейге бұл елдің таңғажайып байлығы белгілі болып,
Петрдың жіберген елшілері бірнеше рет шекараны басып өтуге тырысты.
Мәселен, І Петр 1714 жылғы 22-мамырдағы бұйрығы бойынша капитан Бухгольц
Жаркент көлі арқылы жүріп отырып, егер де бұл елді билеп алған жағдайда,
одан әрі алтыннын олжалап және жергілікті жерді Ресей мемлекетіне бекітуін
жүктейді.[14] Бірақ капитан Бухгольц Қашғарияға кіре алмады. Жоңғарлар оған
Ертістің оң жағалауындағы Томбыға жақын Ямыш қамалына дейін ғана жылжуға
мүмкіндік берді. Бірақ Ресей бұдан кейін де Қашғария жағдайын үнемі
қадағалап сәті түскенде басып кіруді көздеді.
ХVІІ ғ. соңы – ХVІІІ ғ. басында Қашғарияны Қытайлық Маньчужурлер басып
алды. Қытай бұл жерді иеленіп өзінің батыс шекарасының қауіпсіздігін
жақсартумен қатар, үлкен аумақтық өтімді сауда тауарын ең алдымен шәйді
иеленді. Қашғария (Алтышар) осы тұста Үлкен Бұхария Ауғанстан, Бадахшан,
Кіші Тибет, Кашмир, Хива және парсылардың бірқатар провинцияларын шәймен
қамтамасыз етіп отырған жалғыз ғана ел болатын. Қашғария арқылы фарфор
бұйымдарын көптеп тасымалдайтын. Бір жылда Қытайдан мұнда отыздан - жүзге
дейін артпа түйелер өтетін. Қашғарияға тек қана азияттықтар ғана кіре
алатын. Бұл ереже 1826 жылға дейін сақталды. Бірақ ертеректе Қоқанда
тұрған, 1826 жылы бұрынғы билеушілердің тұқымынан шыққан мұрагер Жәңгір
айтулы әскер жинап, Қашғарға жылжыды. Ол Маньчужур әскерін қиратып, қалаға
кіріп, Саид-Жәңгір Сұлтан деген титулды қабылдады.
Бұл жағдай онсыз да үңіле қарап отырған патшалық Ресейдің назарын одан
әрі қызықтыра түсті. 1826 жылдың 5-желтоқсанында сыртқы істер министірінің
басқарушы граф Нессельрод Батыс Сібір генерал губернаторы Капцевичке жазған
хатында: Из Оренбурга дошли сюда (в Петербург) известия, будто бы Малая
Бухария, по случаю какого-то возмущения, готово отторгнуться от китайского
правительства. Хотя известие это требует еще подтверждения, но по важности
происшествия в стране, нельзя оставить означенное обстоятельство без
внимания. По Высочайшему повелению, я обращаюсь к Вам, с просьбою
отправить, сколь можно поспешнее верного конфедерата в места, сопредельные
с Малой Бухарией. Если не удастся ему проникнуть в самую область сию,
поручить разведать самым основательным образом, с соблюдением строжайшей
осторожности: до какой степени справедливый разнесшиеся слухи об упомянутом
отторжении и кто глава такого возмущения, сколько сильна противоборствующая
сторона, как велики ее успехи, а равно, такие меры приняты по всему случаю
китайским правительством, имеют ли они надежду сохранить ту область за
собою по-прежнему или старания в том оказываются тщетными. Не меньше сего
надо знать, в каком положении находятся киргизы, имеющие смежные кочевья с
Малой Бухарию; принимают ли они в этом происшествии какое-либо участие, или
остаются праздными зрителями возникшего неустройства; в особенности не
поддерживают ли стороны, отстаивающей независимость свою. Всякое известие,
какое вследствие всего. Вы получите через конфедерата, я прошу сообщить мне
для немедленного доклада государю императору. [15]
Патша үкіметін, әсіресе Қашғарияға ағылшындардың енуі мазалады.
Нессельродың хатын алғаннан кейін Батыс Сібір генерал-губернаторы
алған мағлұматтарды тексеру үшін Кіші Бұхарияға кеңесшісі Бубеновты
саудагер ретінде Қашғарияға кіруге жібереді. 1827 жылдың бірінші ақпанында
Бубенов сапарға аттанып, Кіші Бұхарияға сапары барысындағы естіп
білгендерін патша үкіметіне жеткізіп отырды. Солардың бірі 1827 жылғы 1-
маусымдағы Бубеновтың берген мәлімдемесінде ағылшындардың қатысы бар
екендігін дәлелдеген мәліметі. Бубеновтың мәліметімен танысқан Омбы
облыстық басшысы сыртқы істер министірлігіне төмендегідей хат жолдайды:[16]
... не остается никакого сомнения на счет принятного кашгарцами решение
отторжения от Китая, но тем не менее казалось бы необходимым по важности
происшествия в стране, состоящей в связи с здешним краем ипо той
наклонности и порывам, какие оказывают калмыки и киргизы к соучастию в
возмушении, иметь в соседственной к тем местам Большой Киргизской Орде
способного конфедерата, который бы, оставаясь нам на известное время,
замечал за дальнейшими послетствиями возгорающихся замешательств и доносил
бы по временам. Для такого поручения можно было бы употребить из здешних
переводчиков, дать ему в охранение до пяти казахов с тем, чтобы они под
предлогом торговли в виде азиатцев и с соблюдением строгой остсрожности
находились в Большой Орде,особенно при тех султанах, которые более к нам
преданы и кочуют в сопределенности к китайскому пограничнаму городу
Кульдже, главному пункту, через который настоящие действия китайского
правительства
Омбы областық басшысының бұл болжамы кейінірек расталды. 1827 жылдың
көктем мен жаз айларында маньчжур өкіметі өзінің барлық күшін жиып, Жәнгір
әскерін жойып, Кашқарға енді. Қашқарды бар-жоғы он ай билеген Жәңгір бас
сауғалап тауға қашып, елде тонаушылық пен жазалау әрекеттері бой алды.
Әскери қақтығыстар 1831 жлғы келісімен кейін тоқататылды. Кашқариядағы
кейінгі яғни қанды қақтығыстар 1857 жылы Уәлихан төре өзін хан жариялап
билеген жылдар болды. Бұл халықтың шамасы келмейтін салықтар салып, әуре
сарсаңға салып, халықтың қанын төгіп отырды. Бірақ төрт айдан кейін
маньчужур әскерінің айбарынан қорқып Қоқанға қашты.
Пташа өкіметінің Қашқарияға деген қызығушылығы бұл тұстада
толастамаған, әсіресе орыс өкіметінің Қытаймен (1857-1858жж) шиеленіс
жағдайында күшейе түсті. Осыған байланысты Батыс Сібір губернаторы Гасфорт
әскери қақтығыстар бола қалған жағдайда батыс Қытай империясының шекарасына
басты назар аудару қажет екендігін, сонымен қатар Қашқарияны күшпен басып
алып, онда хандықты орнатып, Ресей бодандығына алу керектігін айтады. 1857
жылдың август айында патша өкіметінің шешімімен Қашқариямен экономикалық
және саяси байланыс орнату мәселесі қаралды. Бірақ не патша өкіметінде, не
болмаса сібір әкімшілігінде сол тұстағы Қашқария туралы мәлімет жоқтың қасы
еді.
Қашқарияға деген құлшыныс тек экономикалық-саяси жағынан ғана емес,
сонымен қатар таза ғылыми қызығушылықты да тудырған болатын. Осы тұста
Ресей қоғамдық ғылымы Шығыс елдеріне ғылыми саяхат жасаушы Германияның
атақты географы Адольф Шлагинтвейттің Үндістан арқылы Қашқарияда сапар
шекендігін білген, бірақ бұл туралы ешқандай мәлімет жоқ еді.
Патша өкіметі Қашқарияға маңызды мәліметтер жинау үшін тағы да өзінің
сенімді бір адамын жіберу керек деп ұғынды. Тек баратын адам батыл да күшті
болмау керек, сонымен қатар шығыс тілдерін жетік білуші, елдің ауыр ішкі
жағдайын жақсы түсінетін, Ресей мен Қашқарияның экономикалық және саяси
жағдайларын реттейтін адам болу керек деп түсінді.
Міне осындай ақылды да алғыр, шығыс тілдеріне жетік, адам ер жүрек,
батыл Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов еді.
1858-1959 жылдары Шоқан өзiн ер жүрек саяхатшы данқына бөлеген атақты
Қашқария саяхатына барып қайтады. [17] Марко Поло мен иезуит Гоестен кейiн
(1603 жылы) бұл елге тұнғыш рет барған адам Шоқан едi. Еуропаға беймәлiм
болып келген бұл елдiң географиясы, тарихы, мәдениетi және саяси жағдайымен
терең танысып, Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркiстанды ғылыми жолмен зерттеудiң
бастамасын жасады.
Ғылым жүзiнде мүлдем белгiсiз болып келген, мәдениетi бай Қашқариядай
елдi зерттеудiң маңызы өте зор едi. Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға сапар
шегуiне себепкер болған ең алдымен ұлы географ Семенов-Тяньшанский едi.
Семенов-Тяньшанский Г.Х.Гасфортқа: (Генерал-губернатордың қарамағында
iстейтiн офицерлердiң iшiнде Қашқарға қырғыздардың ұлттық киiмiн кигiзiп
жiберген күнде өзiнiң бiлiмi мен дарындылығы арқасында, жалғыз Қашқар емес,
бүкiл Алтышаһардың бүгiнгi жағдайы жөнiнде Россия үшiн аса бағалы
мәлiметтер жинап және сол кездегi Қытай Түркiстанда болып жатқан
бүлiктердiң себептерiн анықтап, дұрыс түсiнiк бере алатын бiрден бiр офицер
тек қана Уәлиханов( ( деп атап көрсетедi [18].
1858 жылдың жазында татар саудагерінің киімін киген Шоқан ұзақ жолға
жолай керуенмен атанады. Ш.Уәлиханов өз күнделігін жол бойы яғни керуенге
қосылған Әлімбай атанған күнінен, Карамол шатқалынан бастап 2 қазан 1858
жылы Қашқарияға жеткенге дейін жазып отырды. Бұл күнделік Ыстықкөлден -
Қашқарға дейінгі жолды баяндайтын өзінің ғылыми құндылығымен қымбат құжат.
Венюков М.В., Проценко., Захаров., Голубев және тағы басқалардың
зерттеулеріне дейінгі бұл жалғыз ғана зерттеу болып табылады.
Келген күнінен бастап Шоқан Қашқария тарихымен танысып, бұл өлке
туралы нақты мәліметтер жинауға әсіресе, Кіші Бұхарияның саяси жағдайы
туралы жиған мәліметтерін барлық деректер арқылы дұрыстығына көп көңіл
бөледі.
Шоқанның өжеттілігі мен батылдығының арқасында көптен бері белгісіз
болып кеткен белгiлi географ Адольф Шлагинтвейт Қашқариядағы тағдырын
біледі. Көптен берi орнығып, қалыптасқан тәртiп бойынша Қашқарияның қақпасы
ол кезде Еуропа ғалымдары үшiн жабық едi.
Шоқанның бiр жыл бұрын бараған Адольф Шлагинтвейтке, Уәлихан төре
деген қожа оны өлiм жазасына бұйырып, басын алады. Ғалымның қайғылы хабарын
ең алғаш Шоқан алып келедi.
Шоқан мұндағы сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды жинауға көп
көңіл бөлді. Мұндағы қиыншылық Қашқарияда кітап сауда дүкендері атымен жоқ
болатын бұл жөнінде Уәлихановтан кейін Қашқарияға сапар шекен Зеланд:
Книгопечатание для Кашгара как бы составляет неизвестное открытие, дей
келе – нигде не заметил я книжных лавок, а в домах не видел намека на
книги [19] деп жазады. Бірақ Шоқанға кітап жинауда көптеген сонда танысқан
достары қол үшін береді. Солардың арқасында Шоқан Уәлихановтың Қашқардан
(Тазкиряи Сұлтан Бұғрахан(, (Тазкиряи Ходжагян( (Қожалар тарихы),
(Абумұслим Мауризи( және т.б. сирек кездесетiн шығыс қолжазбаларын алып
келедi. Сонымен қатар Шоқан тау жыныстарының коллекциясын, нефрит түрлерiн,
гербарий, нумизматика мен керамика ескерткiштерiн, этнографиялық бұйымдар
алып келедi.
Уәлиханов сапарының ең басты нәтижесi (Алтышаһардың немесе Қытайдың
Нан-Лу (Кiшi Бухара) провинциясын шығыстағы алты қаласының жайы туралы(
деген күрделi еңбегi болды. Бұл Шығыс Түркiстан халықтарының тарихы мен
географиясы, әлеуметтiк құрылысы жөнiнде толық мағлұмат беретiн алғашқы
ғылыми еңбек едi. Жаңа материалдарды қамтуы және мәселенi терең талдауы
жағынан Ш.Уәлихановтың еңбегi бiздiң отандық ғылымызға қосылған үлкен
байлық болды және күнi бүгiнге дейiн өзiнiң маңызын жоғалтқан жоқ.
Қашқария тарихы мен халқының өмірінен толық мағұлмат алу үшін, жазба
деректерден басқа, осы елдің тілі саналатын ұйғыр тілін үйренеді. Міне
осының арқасында жергілікті халықпен араласып, олардың салт-дәстүрін, халық
әндерін жазып алды.
Қашқария тарихынан басқа елдің қоныстану, этнографиялық, сауда және
экономикалық жағдайларымен де жақсы таныс болады. Қашқария барлық Орта Азия
мемлекеттерімен әсіресе Қытай мен Үндістанмен сауда қатынастарын жүргізді.
Осыған байланысты Ш.Уәлиханов керуен жолдарының маршруттары мен олардың
сауда айырбасын анықтайды.
Шоқан Уәлихановтың Қашқариядағы сапары ұзаққа созылмады. Қоқан мен
Семейден келген саудагерлердің ішінен біреуі керуен ішінде орыс агентінің
бар екендігі туралы сыбыс таратады, міне осыдан кейін Шоқанға бұл жерде
қалу қауіпті болды. Шоқан Уәлиханов өзiнiң бұл саяхатын он ай, төрт күнде
ойдағыдай аяқтап, 1859 жылдың он екiншi сәуiрiнде Верныйға (Алматыға)
келедi. [20]
Уәлиханов елдің шаруашылық жағдайын суреттей келе – әділдігін айту
керек түркістандықтар, топырақтың құнарсыздығына қарамастан екен егінінен
өнім алуда, Өздерінің еткен еңбегінің арқасында егін шаруашылығында
жетістіктерге жетіп, бау-бақша мен темекі өсіруде деп жалғастырады. Шығыс
Түркістанда күш иесі ретінде көбіне ат қолданылады. Егін шаруашылығында
көбіне бұл жерде бидай, күріш, арпа және аз мөлшерде тары екті. Қашқарияның
ауыл шаруашылығын мәселелерін қарастыра келе, мұнда егін шаруашылығы
халықтың басым көпшілігі айналыстарын шаруашылық екенін анықтай отырып, мал
шаруашылығымен тек Кунь-Лунь ауданының ірі феодалдары ғана жыл бойына
айналыстып, мал бағушы тау халықтарын тығлықтар - деп атап орыс ғалымы
Певцов бұл жөнінде: – оазистің байларына тиселі халықтың малын бағушылар
дәстүрі әкеден балаға жалғасып, көптеген ұрпақтары өз өмірін осы тау
бөктерінде өткізуде.
Кіші Бұхара басқа да Азия халықтарына тән нәрсе мануфактураның
жоқтығы, тек қолеңбегімен, мұның өзі де өте нашар дамыған, тек қағаз
өндірісінде ғана қолданылады [21] - дей келе Шығыс Түркістанның әрбір
қаласы немен айналысатынын, ішкі жағдайларға қаншалықты өнімінің
жұмсалатыны мен қайда немен айырбас жасау үшін қаншалықты жіберілетінін
және бұдан түсетін пайданың қаншалықты екендігін анықтайды. Уәлиханов Шығыс
Түркістанның өнеркәсіп жағдайының төмен болуы мен экономикалық жағдайына
нашарлығын ретсіз салынған салық,- өнеркәсіп пен сауданың дамуына өз
ықпалын тигізеді - деп көрсетеді.
Шығыс Түркістанның экономикасының дұрысталуы тек мұның сауда
қатынастары арқасында ғана, себебі, ертеден бұл жер сауда жолдарының
орталығы болғандықтан Қытай товарлары Орта Азияға және керісінше келіп
жататын. Қашғар қаласы өзінің ірі базарларымен атақты.
Ферғана алқабынан сауда жолдары Қашқарға Теректі арқылы өтетінін
сонау Птоломей кезінен белгілі екенін айта келе Шоқан - қазіргі таңда Орта
Азия Қашқардан әсіресе шай және Алтышаһардан мақта, жібек, хашиш -
әкелетінін айтады. [22]
Мұнымен қатар Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістандықтардың қазақ
жүздерімен сауда байланысы барлығын аңғарды. Жыл сайын Қашғарға 200 мыңға
жуық мал айдалып әкелініп, барлық қалаларға жөнелтіліп кейбір жерлерде мал
базарлары да болды.
Сонымен Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістанның тек экономикалық- саяси
жағдайларын ғана емес сонымен бірге бұл елдің ертеден келе жатқан тарихына
да үңіледі. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайларын жете зерттеп,
талдау жасайды.
Уәлихановтың Орта Азия мен Шығыс Түркiстанды зерттеушi ретiнде ғылымға
сiңiрген еңбегiн бүкiл дүние жүзiлiк ғылым тегiс мойындады. Еңбектерi орыс,
ағылшын, немiс және француз тiлдерiнде жарияланады.
Атақты орыс ғалымдары, ең алдымен П.П.Семенов-Тяньшанский, И.В.
Мушкетов, Н.А.Аристов Шоқанның бұл еңбектерi өте жоғары бағалады.
М.И.Венюков Ш.Уәлихановтың Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу (Кiшi
Бухара) провинциясын шығыстағы алты қаласының жайы туралы( еңбегін өте
жоғары бағалай келе Уәлиханов Шығыс Түркістанды, Ыстықкөл мен Тянь-Шаньды
ең алғаш зерттеуші деп бағаласа [23], И.В. Мушкетов өзінің Түркістан
еңбегінде [24] – Труды Валиханова имеют важный научный интерес и облигчают
широкое образование и редкую наблюдательность в авторе; киргиз по
происхождению, он прекрасно знал и туземные языки и, разумеется, лучше, чем
кто-либо, мог собрать от туземцев самые разнообразные и полные сведения -
деп жазады.
Қашғар саяхаты барысындағы ауыр сапар және жол үстінде кездескен
қауіпті жағдайлар әсерінен жүйкесінің сыр беруі және жол үстінде азап пен
бейнет жас ғалымның денсаулығына кесірін тигізіп, елге қайтып келгенен
кейін ауырып қалады. 1859 жылдың күзінде Шоқан Әскери министрліктің
шақырумен Петербургке сапар шекті. Орыс ғалымдары оны ержүрек саяхатшы және
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өмірін кемел білетін адам ретінде
қарсы алды. Владимир орденімен марапатталып, шені жоғарылатылды.
ІІ-тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимикасы
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география
ғылымының дамуындағы ірі бетбұрыс кезеңіне сәйкес келеді. Олай дейтініміз,
ХІХ ғасыр ортасына дейін жер шарының картасы негізінен қалыптасқан еді. Бұл
кезде барлық материктер мен мұхиттардың сыртқы нобайы анықталды. Ендігі
жерде география ғалымдарының алдында материктердің ішкі бөліктерін зерттеу
міндеті тұрды. Еуропа елдері мен Ресейдің география қоғамдары Солтүстік
Америка мен Оңтүстік Американың, Африканың, Аустралияның ішкі аудандарына,
Сібірге көптеген экспедициялар жіберіліп жатты. Алайда Жер шарындағы ең ірі
Азия материгінің ішкі бөлігі әлі де зерттеушілердің назарынан тыс қалып
отырды. Бұл туралы Ш. Уәлиханов Тянь-Шанның және Ыстықкөл алқабының
географиялық очеркі деген еңбегінде былай деп өкініш білдіреді:
Географияның соңғы кездегі орасан зор табыстарына қармастан жанартаулары
әлемге әйгілі және жұмбақ халықтар жайлаған Орталық Азияның шығыс бөлігі
немесе Орталық Азия қыратының нақ өзі қазірге дейін жан баспаған terra
incognita (белгісіз жер.) қалпында қалып отыр [25]
Ғалым бұл пікірін Жоңғария очерктерінде онан әрі ширата түседі.
Біздің Қоғам (География қоғамы - М.Н.) бойынша жолдамасыз П.П Семенов, -
деп жазады ол,- Риттердің Erdkunde von Asіen кітабының ІІ томының өзі
жасаған аудармасын бастырып шығарғанда Орталық Азия ішкі Африкадан ешқандай
да артық зерттелмеген деген қорытындыға келді. Шынында да, біздің
географиялық әдебиеттеріміздегі Орта Азия туралы жаңсақ, әрі кереғар
деректер бұл аймақты ертеде айтатындай мүлде terra incognita-ға жатқызбаса
да, шынтуайтқа келгенде шешуі қиын ребусқа айналдырып отыр, ал Орта Азия
адамы туралы біз еш нәрсе білмейміз деуімізге болады [26]
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеу орыс география қоғамы
мүшелерінің үлесіне тиді. Солардың ішінде алғы сапта қазақтың ғұлама ғалымы
Ш. Уәлиханов тұрды. Оның есімі география ғылымының тарихында қазақ даласын,
Орта және Орталық Азияны тұңғыш зерттеушілердің бірі ретінде заңды түрде
аталады. Ол Орталық Азияға әйгілі саяхатшы Н.М. Пржевальскийден 13 жыл
бұрын, Г.Н Потанин мен М.В.Певцовтан 19 жыл бұрын саяхат жасады. Орта
ғасырлардан бері белгісіз жатқан Алты шаһар елі - Қашғарияның табиғаты,
халқының тарихы мен шаруашылығы туралы тұңғыш тарихи және географиялық
мәлімет әкелді.
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі
мен әдебиеті, этнографиясы жайында географиясы, жазған жұмыстарының
нәтижелерін өз кезінде замандастары жоғары бағалады. Орыс география
қоғамының ұзақ жылдар бойындағы басшысы- П.П. Семенов Тян-Шанский, шығыс
зерттеушілері - Н.И. Веселовский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, И.И.
Ибрагимов, саяхатшы-географтар Н.А. Северцов, А.И. Макшеев, Ф.Р. Остен-
Сакен, геологтар - И.В. Мушкетов пен Д.И. Романовский, француз
географиясының ірі өкілі Э. Реклю және басқа да көптеген ғылымдар Шоқанның
еңбектерін зор ілтипатпен атады. Біздің кезімізде Л.С. Берг, Ә. Марғұлан,
С. Зиманов т.б ғалымдар Шоқантану ғылымына өз үлестерін қосты. Алайда,
өкінішке орай осы кезге дейін ғалымның кейінгі ұрпаққа қалдырған бай
мұрасынан Ішкі Азия топономикасына байланысты ой-пікірі шоқантанушылардың
назарынан тыс қалып келді. Ал абзалы Ш.Уалиханов Ішкі Азияны
зерттеушілердің ішінде топономика мәселелеріне айырықша назар аударған
тұңғыш ғалым болған. Жер-су аттарынна байланысты мағұлматтар, негізінен,
оның осы өлкенің әр жеріне жасаған саяхаттарының нәтижесінде жинақталған.
Географиялық атауларға байланысты түсініктемелер саяхатшының географиялық
еңбегінде ғана емес, сонымен бірге тарихи, этнографиялық және статистикалық
жұмыстарында да баршылық.
Ш.Уәлиханов әр жылдары Сарыарқа, Жетісу өңірі және Қашқарға жасаған
саяхаттары кезінде жол-жөнекей географиялық атаулардың шығу тегі және
олардың тарихи оқиғалармен байланыстылығы жайында мағлұматтар алып отырған.
Атауларға байланысты аңыз әңгімелерді де қаперінен тыс қалдырмаған.
Шоқан дүниежүзілік география ғылымна орыс ғалымдары атынан үлес
қосқаны белгілі. Оның ғылыми еңбектері орыс тілінде жарық көрді. Сондықтан
ол географиялық атаулардың орысша түсінігін беруді өзіне міндет етіп
қойған. Ағартушы ғалым жер-су атауларына тек күнделік жазбаларында ғана
емес, жүйелі ірі еңбектерінде де түсінік беріп отырған. Мәселен, Қытай
империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы деген көлемді шығармасында
қытай тіліндегі атауларға айрықша көңіл бөлген.
Ғалымның топономика мәселелеріне ерекше назар аударуы оның Ішкі
Азияның жеке аймақтарының географиялық карталарын жасау жұмыстарымен де
байланысты. Шоқанның қаламынан ХVIII ғасырдағы қазақ даласының Жетісудың,
ежелгі Моғолстанның, Орта және Орталық Азия карталары, шағын аудандардың
көптеген сызбалары туған. Олардың әрқайсысы қаптаған жер-су атауларын
қамтиды.
Ш. Уәлихановтың артына қалдырған мол ғылыми мұрасын оның карта жасауға
дайындық жұмысы жайында да мағұлмат табуға болады. Мұны Тарбағатай мен
Солтүстік Тянь-Шань географиялық атауларының орналасу схемасының өзі-ақ
айқын дәлеледеп бере алады. [27] Бұл айтылғандарға жеке округтер бойынша
жасалған географиялық атаулар тізімін қосқан жөн. Мәселен, бірғана
Қарқаралы сыртқы округі болыстарындағы қысқы жайылымдар тізімінде 1600-ден
астам жер-су аттары аталған.
Жалпы алғанда Ш.Уәлихановтың қаламынан туған ғылыми еңбектер ХIХ
ғасырдағы батыс ғалымдарының Ішкі Азия жайындағы шығармаларынан
топономикалық мәліметтердің жиі пайдалануымен озық тұрады. Ғалым өз
шығармаларында жер-су атауларының анықтамасын жергілікті жердің
географиялық, тарихи, тілдік-этнографиялық сипаттамаларының мазмұн
мағанасын тереңдете түсу мақстатында шебер пайдалана білген.
Географиялық атауларға түсініктемелер Шоқанның, әсіресе, жол
жазбаларында көптеп кездеседі. Мәселен: Тянь-Шань арқылы Ыстықкөлге
сапарында ғана 25 атауға түсініктеме береді. Тянь-Шаньнан Қашқарға асу
жолында Чахрқорым, Күбіргенті, Геджеге сияқты тек орыс оқырманы ғана емес,
жергілікті халықтың өзі де түсіне бермейтін көптеген атаулардың сырын ашып
береді.
Шоқанның Ішкі Азияға саяхаттары кезінде қамтыған аумағының ауқымдылығы
оның түсініктеме беріп, талдау жасаған тарихи және географиялық атауларының
тек сан жағынан ғана емес, тілі жөнінен де сан алуандығына себеп болған.
Оның еңбектерінде қазақ, қырғыз және басқа түркі халықтарымен қатар монғол,
қалмақ, қытай тілдеріндегі атаулардың түсініктемелері де көптеп кездеседі.
Ш.Уәлиханов – қазақ жерінде кездесетін монғол, қалмақ, қытай атауларына
тұңғыш ғылыми тұрғыдан түсініктеме берген ғалым.
Алтынемел – моңғол атауы, - деп жазады саяхатшы өзінің Ыстықкөл сапары
күнделігінде,- бұл маңда қазіргі кезге дейін қалмақ атауларымен аталатын
жерлер баршылық: Цаган-Бұғы (Ақ бұғы), Лабасы, т.б. [28]
Ш.Уәлиханов шекара және сауда мәсәлелерімен Құлжаға барған сапарында,
Қашғарияда тұрған кезінде және жинаған мағлұматтар қорыту үстінде Ішкі Азия
картасындағы қытай атауларына көп көңіл бөлді. Қытай және моңғол
атауларының мәнін анықтау оған Тянь-Шаньның географиялық құрылысын ғылыми
негізінде талдауға мүмкіндік береді [29]. Тань-Шань - Тәңірі тау, Куэн-Лунь
– Жуалы тау, Бэй-Шань – Ақ тау, Сюэ-Шань – Қарлы тау, Бинь-Шань – Мұзды
тау, Фу-шу-шань – Ұзақ өмір тауы, Хуан-хэ – Сары өзен, Янцзы цзянь – Көк
өзен, Лоб-Нор – Жұлдыз теңізі, Үрімші – Күл шұқыр, т.б. түсініктемелер Ішкі
Азия туралы географиялық мағлұматтарды толықтыра түседі.
Қытай және моңғол атауларын қатар қойып, салыстыру арқылы ғалым Орта
Азияның географиялық құрылысын айқындап, аша түседі. Тань-Шань жотасының
қытайларға Саваци-дауан деген атауларымен белгілі бөлігі,- деп жазады
саяхатшы ғалым, -Мұсар- Дуанға жалғасады да, Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауын
бойлап өтеді. Сібір және Орынбор корпустарының штабтарында жасалған Орта
Азия картасындағы таулар Қытайдың Саваци–тағ дегеніне сәйкес келетін әйгілі
Тянь-Шань жотасының түпкілікті атаулары [30]
Сөз орайына қарай, басқа тілдерден енген, Шоқан түсініктеме берген
атаулардан Тянь-Шань атауына ерекше тоқтап кеткен жөн деп есептейміз.
Өйткені географиялық, көпшілікке арналған ғылыми және көркем әдебиетте,
мектеп оқулықтарында Тянь-Шань- Аспан таулары деп айтылып жүр. Бұл –
қытайша атауды орысша Небесные горы деп аударудан алынған балама.
Ш.Уәлихановтың зерттеулурі Тянь-Шаньның қазақша баламасы Тәңірі тау деп
кесіп айтуға мүмкіндік береді. Оған ғалымның Қазақтар арасындағы шаман
дінінің қалдықтары мақаласындағы мына пікірі дәлел бола алады: Көк шаман
дініндегі Құдайға деген ең жоғары сенім. Көк тәңірі деп көк аспанды айтады.
Қазақша көк деген анықтауыш сөздің заттық мағынасы бар, ал зат есім (тәңірі
сөзі) Алланың және Құдайдың синонимі. Айта кетерлік жағдай, даланың алыс
түкпірлерінде тау қырғыздарында Құдайға сиынғанда айтылатын көк –Тәңірі
деген деген сөз сақталып қалған. Мұсылмандар тәңірі деген сөзді
Шыңғысханның кезінде-ақ алла деген сөзбен ауыстырған... ал кіші Бұхарада
қазіргі кездің өзінде Қытайдың Тянь деген сөзін парсының құдай деген сөзіне
балайды [31]
Саяхатшы жол жазбаларында Ішкі Азияның географиялық атауларына
байланысты аңыз-әңгімелерді жиі келтіреді. Ыстықкөл, Торыайғыр, Қарқара,
Қалмакқошақ, Үйгентас, Сантас, Цаған-Бұғы, Іле, Лабасы, Талғардың тау
шоқысы, Шөлтөбе, Қорам, т.б. туралы аңыздар мен ертегілерді география
сабақтарында оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру мақсатында
пайдалануға әбден болады.
Ш. Уәлихановтың еңбектерінде географиялық атаулармен қатар олармен
байланысты кейбір географиялық терминдер мен ұғымдардың мәні ашылған. Гоби,
тағ (тау), теріскей, күнгей, асу, мұзарт, сырт, шұбар, саз сөздерінің
мағынасына географиялық әдебиетте тұңғыш көңіл бөлінген. Олардың анықтамасы
қазіргі кездегі ғылыми түсінікке толық сәйкес келеді. Мысал үшін сырт
терминніің Шоқан берген сипаттамасы мен қазіргі анықтамасын салыстырып
байқайық.
Ш.Уәлиханов еңбегінде Тянь-Шань Ақсу өзенінен батысқа қарай Қашғар
меридианына дейін қырғыздар сырт деп атайтын кең тау қыратына айналды. Ені
150 шақырым шамасында. Үлкен абсолют биіктікте өтетін ұзына бойғы
аңғарлармен тілімденген. Сыртта орман өспейді, ұдайы төмен температураның
салдарынан егіс егуге келмейді, аласа, бірақ қалың шөп өсімдігі басқан.
Мұнда қырғыздар жағы жайлауға шығады [32].
Қазіргі кездегі анықтамада: Сырт деп аталатын Тянь-Шань мен Шығыс
Памирде ең жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде 3000-4000м
биіктікке көтерілген, аз тілімденген, белесті денудациялық жазықтарды
айтады. Сыртты биік жоталар жеке бөліктерге бөліп жатады. Тау даласы мен
суық шөл өсімдіутері өседі. Сырт, негізінен, тау жайылымы ретінде
пайдаланылады [33].
Сырт жайындағы осы екі анықтаманы салыстырудан Шоқанның аумақтық
табиғат кешені ерекшеліктерін қалай дөп басып, дәл сипаттайтынына қайран
қалмай қоймайсы. Мұндай ғылыми анықтамалар ғалымның жол жазбалары мен
қорытынды еңбектерінде жиі кездеседі.
Қорыта айтқанда, Ш. Уәлиханов Ішкі Азия жер-су аттарын талдау арқылы
топономикалық зерттеулердің алдыңғы қатарынан орын алды. Сонымен бірге,
ағарту саласында ғалым географиялық атаулар мен ұғымдарды қалыптастыру
жөнінде де алғашқы қадам жасағандардың бірі болды.
ІІІ-тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия
халықтарының саяси-экономикалық өмірі туралы.
Шоқанның жастайынан Шығыс халықтары тарихына деген қызығушылығының
оянуына сонымен қатар оқу бағдарламаларында Азия елдерін зерттеуге көп
көңіл бөлінуі де түрткі болды. Оқу жоспарына Арабия, Қытай, Ост-Үндістан,
Бұхар, Қоқан тарихы, Азия халықтар, олардың діни-нанымдары мен тұрмыс
жағдайы, Тұранның географиялық және саяси бөлінуі енгізілді. Одан басқа
түрік, араб, парсы, монғол тілдері оқытылды. ХIХ ғасырдың бірінші
жартысында Шығыстанушы – тарихшылар өкілдері: Х. Френ, В.В. Григорьева,
В.П. Васильев, П.С. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І-тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы тарихи 6
көзқарасы.
ІІ-тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимакасы . 16
ІІІ-тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия 22
халықтарының саяси-экономикалық өмірі туралы.
ІV-тарау. Ш. Уәлиханов Қырғыстанның кейбір әлеуметтік- 32
экономикалық және мәдени өмірі туралы.
Қорытынды. 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 40
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Биыл көрнекті шығыстанушы, тарихшы, этнограф,
әдебиеттанушы ғалым Ш. Уәлихановтың (1835-1865ж.ж.) туғанына 170 жыл толды.
Қазақ халқының ұлттық мақтанышы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов бірнеше
ғылым саласында еңбек етіп, олардың әрқайсысында өшпес із қалдырған. Ол
түркі халықтарының тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті, этнографиясы
жөніндегі еңбектеріне байланысты ғылымда мәңгілік орын алды. Әсіресе, оның
түрлі саяхаттар кезінде жинаған географиялық мәліметтері – кейінгі ұрпақ
үшін баға жетпес бай мұра. Шоқан Шыңғысұлының Орталық Азия (оның ішінде
Қазақстан да бар) халықтарының тарихын зерттеуге қосқан үлесі төл
тарихнамада едәуір айтылды.
Бірнші қазақ ағартушысы және демократы, ғалым, зерттеуші, орыс және
қазақ тағы басқа халықтармен достықты жақтаушы Шоқан Шыңғыс ұлы Уәлихановқа
әрқашанда ғалымдар мен жазушылар, суретшілер назар аударып, жазып, зерттеп
келді.
Шоқан Уәлиханов еңбектерінен ғылымның әр саласын зерттеуші ғалымдар
бір тума бай ой-пікірлерді, оның кең ой-өрісін, білімін қарастырды.
Философиялық, саяси және экономикалық көзқарсы туралы қарастырған
арнайы зерттеулер К. Бейсенбиев және О. Сегiзбаев.[1], С. Булатов [2], Л.
Дюкова [3], М. Елеусiзова [4] еңбектерінде қарастырылады.
Шоқан шығармалары туралы маңызды еңбекті М.Әуезов [5], А. Марғұлан
[6], Х. Айдарова [7], М. Фетисов [8], Н. Хасанов [9] жазды. Әйткенменде
олар Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарасы туралы толық мағұлат берген жоқ,
себебі тарихи көзқарасы толық зерттелмеген, тек қана бұл зерттеулерде
философиялық құқықтарды, экономикалық және әдеби және сұрақтарға ғана жауап
беруші ретінде қолданылады. Осыған қарамастан Ш.Уәлиханов мұрасын
зерттегенде, оның Қазақстан тарихы мәселелерін, Орта Азия мен Шығыс
Түркістан халықтарының терең тарихын қарастырғанын көреміз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бірінші қазақ демократының
қызметінің зерттеу көзқарастарын, оның тарихи проблемаларын жетілдіру,
Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан халықтарының қоғамдық даму
тарихы заңдылықтарын ұстаныммен анықтау, нақты және толық қорытындылау.
Уәлиханов өз зерттеулерінде кішігірім сұрақтарға жауап берумен шектелмейді,
тарихтың ең бір өзекті мәслелеріне де назар аударды, оны яғни, Шоқан
Уәлихановты қызықтырған сұрақтар;
- қазақ және қырғыз халықтарының шығу тегі;
- сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылысы;
- Шығыс Түркістан халықтарының экономикалық- саяси жағдайы;
- жоңғар феодалдарына қарсы қазақ халқының азаттық күресі;
- Қазақстанның Ресейге қосылуы.
Бұл мәселелер мен қатар Ш. Уәлиханов ХIX ғасырдағы Орта Азия
мемлекеттерінің қоғамдық және экономикалық құрылысына және Шығыс
Түркістандағы Маньчжурлерге қарсы азаттық соғысы мен т.б. сұрақтарды да
қарастырды. Міне осы мәселелерді зерттей келе жалпы Шоқан Уәлихановтың
ғылыми - шығармашылығы мен тарихи көзқарастарын, шығыстану ғылымына қосқан
үлесіне сипаттама беру.
Бір айта кететін жайт Ш. Уәлихановтың тарихи көзқарасын жете зерттеген
монументалды зерттеудің күні бүгінге дейін жоқтығы. Сондықтан да Шоқан
Уәлихановтың Қазақстан тарихы, Орта Азия және Шығыс Түркістан туралы тарихи
ғылыми мұрасын толығымен зерттеу өз кезегін күтуде.
Тақырыптың деректік негізі. Ш. Уәлиханов тарихи көзқарасын зерттеуде
бірқатар деректермен қатар Шоқанның өз шығармаларын толығымен қолданылды.
Оның алғашқы еңбегі 1904ж. орыс география қоғамының жазбаларында жарық
көрді. Оны шығыстанушы Н.И.Веселовский дайындады.
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география
ғылымының дамуындағы ірі бетбұрыс кезеңіне сәйкес келеді.. Бұл туралы Ш.
Уәлиханов Тянь-Шанның және Ыстықкөл алқабының географиялық очеркі деген
еңбегінде былай деп өкініш білдіреді: Географияның соңғы кездегі орасан
зор табыстарына қармастан жанартаулары әлемге әйгілі және жұмбақ халықтар
жайлаған Орталық Азияның шығыс бөлігі немесе Орталық Азия қыратының нақ өзі
қазірге дейін жан баспаған terra incognita (белгісіз жер – М.Н.) қалпында
қалып отыр [10].
Ғалым бұл пікірін Жоңғария очерктерінде онан әрі ширата түседі.
Біздің Қоғам (География қоғамы – М.Н.) бойынша жолдамасыз П.П Семенов, -
деп жазады ол, - Риттердің Erdkunde von Asien кітабының ІІ томының өзі
жасаған аудармасын бастырып шығарғанда Орталық Азия ішкі Африкадан ешқандай
да артық зерттелмеген деген қорытындыға келді.[11]
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеуде қазақтың ғұлама ғалымы Ш.
Уәлиханов есімі география ғылымының тарихында қазақ даласын, Орта және
Орталық Азияны тұңғыш зерттеушілердің бірі ретінде заңды түрде аталады.
Орта ғасырлардан бері белгісіз жатқан Алтышаһар елі - Қашғарияның
табиғаты, халқының тарихы мен шаруашылығы туралы тұңғыш тарихи және
географиялық мәлімет әкелді. [12]
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі
мен әдебиеті, этнографиясы жайында географиясы, жазған жұмыстарының
нәтижелерін өз кезінде замандастары жоғары бағалады. Орыс география
қоғамының ұзақ жылдар бойындағы басшысы - П.П. Семенов Тян-Шанский, шығыс
зерттеушілері - Н.И. Веселовский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, И.И.
Ибрагимов, саяхатшы-географтар Н.А. Северцов, А.И. Макшеев, Ф.Р. Остен-
Сакен, геологтар - И.В. Мушкетов пен Д.И. Романовский, француз
географиясының ірі өкілі Э. Реклю және басқа да көптеген ғылымдар Шоқанның
еңбектерін зор ілтипатпен атады. Біздің кезімізде Л.С. Берг, Ә. Марғұлан,
С. Зиманов т.б ғалымдар Шоқантану ғылымына өз үлестерін қосты. Алайда,
өкінішке орай осы кезге дейін ғалымның кейінгі ұрпаққа қалдырған бай
мұрасынан Ішкі Азия топономикасына байланысты ой-пікірі шоқантанушылардың
назарынан тыс қалып келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аса көрнекті ағартушы, ғалым және
зерттеуші Шоқан Уәлихановтың (1835-1865жж) тарихи-географиялық және
өлкетану мен топонимика саласына қосқан үлесі, ғылыми-шығармашылық бай
мұрасын зерттей отырып, оның шығыстану іліміне қосқан үлесінің туындылары:
Қырғыздар туралы жазбалар, Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу
провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы
және тағы да басқа мақалалары мен географиялық атауларға түсініктемелер
Шоқанның, әсіресе, жол жазбаларында көптеп кездесетіндігі туралы
мәлімдейді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, төрт бөлімнен және
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.
І-тарау. Ш. Уәлихановтың Шығыс Түркістан халықтары туралы
тарихи көзқарасы.
Шоқан өз кезеңінің жан-жақты аса терең білімді адамы болды. Әсіресе
оның тарихи білімі зор болды және ғылым мен әдебиет саласында да зор
білімділігімен ерекшеленетін Шоқан өз ойын бейнелеп тартымды жеткізе
білетін асқақ шешен болатын.
Шоқанға аса көрнекті орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен және оның досы,
патша самодержавиесіне қарсы күрескен революционер - демократ С.Ф. Дуровпен
кездесу өшпес әсер етті. Олардың екеуі де каторгалық жұмыстармен түрме
мерзімдерін өтегенен кейін қатаң қадағалауда жүрген еді. Ф.М.Достоевскиймен
Ш.Уәлихановтың достық қарым-қатынастарын олардың түрлі уақытта жазысқан
хаттары дәлелдейді. [13] Достоевский өзінің хаттарында дос ретінде Шоқанға
пайдалы кеңестер беріп, рухын көтеріп, оның алдына зор игі міндеттер қояды.
1853 жылы Шоқан кадет корпусын бітіргенен кейін Сібір қазақ әскеріне
қызметке жіберіледі. Көп ұзамай Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт
оның қабілеттілігіне назар аударып 1854 жылы Шоқан оған адьютант болып
тағайындалды. Жаңа қызмет оны Сібірдің шенеуліктік аппаратымен тікелей
бетпе-бет келтірді, олардың арасында астанадан, Орталық Ресей мен оның шет
аймақтары - Финляндиядан, Поляк патшалығынан, Қырымнан, Кавказдан осында
мансап іздеп, қаржы жағдайын жақсарту үшін келегн немесе қайсы бір
оқиғаларға араласып, істі болған әртүрлі адамдар бар еді. Болашақ ағартушы
өзінің демократиялық көзқарастары арқылы патша өкіметінің мұндай
итаршыларынан бірте-бірте алыстай берді және патшаның отаршылдық аппараты
тудырған зұлымдыққа қарсы аянбай күрескен үшін олардың тарапынан
қудалануға, зәбірленушілікке ұшырап отырды. Үкімет орындарының заңсыз
әрекеттеріне Шоқан қатты күйінді, оған езілген халықтың үміт арманы жақын
болатын. Өзінің достары - Ф.М. Достоевскийге, А.Н. Майковқа, В.С.
Курочкинге, К.К. Гутковскийге үкімет орындарының озбырлығы жайлы ызалы
хаттар жазды.
Келесі, 1855 жылы Ш.Уәлиханов Гасфорттың Омбыдан Іле Алатуына дейінгі
сапарына қатысады. Бұл сапар қарапайым халықтың өмірін танып білудің басы
болды.Олардың тарихи аңыз әңгімелері мен жырларын жазып алуға мүмкіндік
берді. Сапар кезінде көрінген білімдарлығы мен қабілетіне тәнті болған
Гасфорттың өзі қайтып келегенен кейін Шоқанға аса мақтаулы мінездеме беріп,
наградаға ұсынады. Генерал-губернатор Гасфорт былай деп жазды: ...корнет
Уәлиханов сұлтан қызмет істегеніне екі жылдай ғана болса да, қырғыз-қазақ
тіліне мейлінше жетік болуының және жергілікті қырғыздардың әдет-ғұрыптарын
терең білуінің арқасында менің сахараға шыққан сапарымда қасыма ере жүріп,
үлкен пайда келтірді...мен Уәлихановты марқабатты сыйлықпен марапаттау
қажет деп санаймын, оның үстінде Уәлихановты жергілікті қырғыздар ерекеше
құрметтейді.
Ш. Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 жылғы Қашақарияға
құпия сапары болды. Марко Поло мен Иезуит Гоестен (1603ж) кейін осы бір
онша мәлім емес елге тұңғыш рет барған Шоқан Алтышаһардың немесе Қытайдың
Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы
туралы деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде
де шығыстанушылар жоғары бағалады және көп ұзамай ағылышын тіліне
аударылып, басылып шықты. Бұл еңбек шығыстану ғылымына сол халықтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірі туралы маңызды мағлұмат болып
табылады. Бір айта кететін жайт Шоқан Уәлихановқа дейін бұл өлкенің, яғни
Қашғарияның қоғамдық тарихи және саяси-экономикалық жағдайын зерттеген
бірде-бір ғалым Қашғариядан сәтті орала алмаған. Мұнан кейін бұл елдің
тарихы мен айналысқан немесе сол жерде болған ғалымдардың барлығы ең
алдымен Ш.Уәлиханов еңбектерін қарастырып, одан өздеріне қажетті
мағлұматтарды алған. Бұл еңбекте қандай тарихи жағдай және қоғамдық ғылым
не себепті жоғары бағалаған? Уәлихановтың Қашғар жеріндегі мәліметтері
ғылымда не себепті өз бағасын ала алмады?
Себебі, Ресей Қашғарияның ең жақын көршілерінің бірі болатын. Петр І
кезеңінен бастап Ресейге бұл елдің таңғажайып байлығы белгілі болып,
Петрдың жіберген елшілері бірнеше рет шекараны басып өтуге тырысты.
Мәселен, І Петр 1714 жылғы 22-мамырдағы бұйрығы бойынша капитан Бухгольц
Жаркент көлі арқылы жүріп отырып, егер де бұл елді билеп алған жағдайда,
одан әрі алтыннын олжалап және жергілікті жерді Ресей мемлекетіне бекітуін
жүктейді.[14] Бірақ капитан Бухгольц Қашғарияға кіре алмады. Жоңғарлар оған
Ертістің оң жағалауындағы Томбыға жақын Ямыш қамалына дейін ғана жылжуға
мүмкіндік берді. Бірақ Ресей бұдан кейін де Қашғария жағдайын үнемі
қадағалап сәті түскенде басып кіруді көздеді.
ХVІІ ғ. соңы – ХVІІІ ғ. басында Қашғарияны Қытайлық Маньчужурлер басып
алды. Қытай бұл жерді иеленіп өзінің батыс шекарасының қауіпсіздігін
жақсартумен қатар, үлкен аумақтық өтімді сауда тауарын ең алдымен шәйді
иеленді. Қашғария (Алтышар) осы тұста Үлкен Бұхария Ауғанстан, Бадахшан,
Кіші Тибет, Кашмир, Хива және парсылардың бірқатар провинцияларын шәймен
қамтамасыз етіп отырған жалғыз ғана ел болатын. Қашғария арқылы фарфор
бұйымдарын көптеп тасымалдайтын. Бір жылда Қытайдан мұнда отыздан - жүзге
дейін артпа түйелер өтетін. Қашғарияға тек қана азияттықтар ғана кіре
алатын. Бұл ереже 1826 жылға дейін сақталды. Бірақ ертеректе Қоқанда
тұрған, 1826 жылы бұрынғы билеушілердің тұқымынан шыққан мұрагер Жәңгір
айтулы әскер жинап, Қашғарға жылжыды. Ол Маньчужур әскерін қиратып, қалаға
кіріп, Саид-Жәңгір Сұлтан деген титулды қабылдады.
Бұл жағдай онсыз да үңіле қарап отырған патшалық Ресейдің назарын одан
әрі қызықтыра түсті. 1826 жылдың 5-желтоқсанында сыртқы істер министірінің
басқарушы граф Нессельрод Батыс Сібір генерал губернаторы Капцевичке жазған
хатында: Из Оренбурга дошли сюда (в Петербург) известия, будто бы Малая
Бухария, по случаю какого-то возмущения, готово отторгнуться от китайского
правительства. Хотя известие это требует еще подтверждения, но по важности
происшествия в стране, нельзя оставить означенное обстоятельство без
внимания. По Высочайшему повелению, я обращаюсь к Вам, с просьбою
отправить, сколь можно поспешнее верного конфедерата в места, сопредельные
с Малой Бухарией. Если не удастся ему проникнуть в самую область сию,
поручить разведать самым основательным образом, с соблюдением строжайшей
осторожности: до какой степени справедливый разнесшиеся слухи об упомянутом
отторжении и кто глава такого возмущения, сколько сильна противоборствующая
сторона, как велики ее успехи, а равно, такие меры приняты по всему случаю
китайским правительством, имеют ли они надежду сохранить ту область за
собою по-прежнему или старания в том оказываются тщетными. Не меньше сего
надо знать, в каком положении находятся киргизы, имеющие смежные кочевья с
Малой Бухарию; принимают ли они в этом происшествии какое-либо участие, или
остаются праздными зрителями возникшего неустройства; в особенности не
поддерживают ли стороны, отстаивающей независимость свою. Всякое известие,
какое вследствие всего. Вы получите через конфедерата, я прошу сообщить мне
для немедленного доклада государю императору. [15]
Патша үкіметін, әсіресе Қашғарияға ағылшындардың енуі мазалады.
Нессельродың хатын алғаннан кейін Батыс Сібір генерал-губернаторы
алған мағлұматтарды тексеру үшін Кіші Бұхарияға кеңесшісі Бубеновты
саудагер ретінде Қашғарияға кіруге жібереді. 1827 жылдың бірінші ақпанында
Бубенов сапарға аттанып, Кіші Бұхарияға сапары барысындағы естіп
білгендерін патша үкіметіне жеткізіп отырды. Солардың бірі 1827 жылғы 1-
маусымдағы Бубеновтың берген мәлімдемесінде ағылшындардың қатысы бар
екендігін дәлелдеген мәліметі. Бубеновтың мәліметімен танысқан Омбы
облыстық басшысы сыртқы істер министірлігіне төмендегідей хат жолдайды:[16]
... не остается никакого сомнения на счет принятного кашгарцами решение
отторжения от Китая, но тем не менее казалось бы необходимым по важности
происшествия в стране, состоящей в связи с здешним краем ипо той
наклонности и порывам, какие оказывают калмыки и киргизы к соучастию в
возмушении, иметь в соседственной к тем местам Большой Киргизской Орде
способного конфедерата, который бы, оставаясь нам на известное время,
замечал за дальнейшими послетствиями возгорающихся замешательств и доносил
бы по временам. Для такого поручения можно было бы употребить из здешних
переводчиков, дать ему в охранение до пяти казахов с тем, чтобы они под
предлогом торговли в виде азиатцев и с соблюдением строгой остсрожности
находились в Большой Орде,особенно при тех султанах, которые более к нам
преданы и кочуют в сопределенности к китайскому пограничнаму городу
Кульдже, главному пункту, через который настоящие действия китайского
правительства
Омбы областық басшысының бұл болжамы кейінірек расталды. 1827 жылдың
көктем мен жаз айларында маньчжур өкіметі өзінің барлық күшін жиып, Жәнгір
әскерін жойып, Кашқарға енді. Қашқарды бар-жоғы он ай билеген Жәңгір бас
сауғалап тауға қашып, елде тонаушылық пен жазалау әрекеттері бой алды.
Әскери қақтығыстар 1831 жлғы келісімен кейін тоқататылды. Кашқариядағы
кейінгі яғни қанды қақтығыстар 1857 жылы Уәлихан төре өзін хан жариялап
билеген жылдар болды. Бұл халықтың шамасы келмейтін салықтар салып, әуре
сарсаңға салып, халықтың қанын төгіп отырды. Бірақ төрт айдан кейін
маньчужур әскерінің айбарынан қорқып Қоқанға қашты.
Пташа өкіметінің Қашқарияға деген қызығушылығы бұл тұстада
толастамаған, әсіресе орыс өкіметінің Қытаймен (1857-1858жж) шиеленіс
жағдайында күшейе түсті. Осыған байланысты Батыс Сібір губернаторы Гасфорт
әскери қақтығыстар бола қалған жағдайда батыс Қытай империясының шекарасына
басты назар аудару қажет екендігін, сонымен қатар Қашқарияны күшпен басып
алып, онда хандықты орнатып, Ресей бодандығына алу керектігін айтады. 1857
жылдың август айында патша өкіметінің шешімімен Қашқариямен экономикалық
және саяси байланыс орнату мәселесі қаралды. Бірақ не патша өкіметінде, не
болмаса сібір әкімшілігінде сол тұстағы Қашқария туралы мәлімет жоқтың қасы
еді.
Қашқарияға деген құлшыныс тек экономикалық-саяси жағынан ғана емес,
сонымен қатар таза ғылыми қызығушылықты да тудырған болатын. Осы тұста
Ресей қоғамдық ғылымы Шығыс елдеріне ғылыми саяхат жасаушы Германияның
атақты географы Адольф Шлагинтвейттің Үндістан арқылы Қашқарияда сапар
шекендігін білген, бірақ бұл туралы ешқандай мәлімет жоқ еді.
Патша өкіметі Қашқарияға маңызды мәліметтер жинау үшін тағы да өзінің
сенімді бір адамын жіберу керек деп ұғынды. Тек баратын адам батыл да күшті
болмау керек, сонымен қатар шығыс тілдерін жетік білуші, елдің ауыр ішкі
жағдайын жақсы түсінетін, Ресей мен Қашқарияның экономикалық және саяси
жағдайларын реттейтін адам болу керек деп түсінді.
Міне осындай ақылды да алғыр, шығыс тілдеріне жетік, адам ер жүрек,
батыл Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов еді.
1858-1959 жылдары Шоқан өзiн ер жүрек саяхатшы данқына бөлеген атақты
Қашқария саяхатына барып қайтады. [17] Марко Поло мен иезуит Гоестен кейiн
(1603 жылы) бұл елге тұнғыш рет барған адам Шоқан едi. Еуропаға беймәлiм
болып келген бұл елдiң географиясы, тарихы, мәдениетi және саяси жағдайымен
терең танысып, Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркiстанды ғылыми жолмен зерттеудiң
бастамасын жасады.
Ғылым жүзiнде мүлдем белгiсiз болып келген, мәдениетi бай Қашқариядай
елдi зерттеудiң маңызы өте зор едi. Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға сапар
шегуiне себепкер болған ең алдымен ұлы географ Семенов-Тяньшанский едi.
Семенов-Тяньшанский Г.Х.Гасфортқа: (Генерал-губернатордың қарамағында
iстейтiн офицерлердiң iшiнде Қашқарға қырғыздардың ұлттық киiмiн кигiзiп
жiберген күнде өзiнiң бiлiмi мен дарындылығы арқасында, жалғыз Қашқар емес,
бүкiл Алтышаһардың бүгiнгi жағдайы жөнiнде Россия үшiн аса бағалы
мәлiметтер жинап және сол кездегi Қытай Түркiстанда болып жатқан
бүлiктердiң себептерiн анықтап, дұрыс түсiнiк бере алатын бiрден бiр офицер
тек қана Уәлиханов( ( деп атап көрсетедi [18].
1858 жылдың жазында татар саудагерінің киімін киген Шоқан ұзақ жолға
жолай керуенмен атанады. Ш.Уәлиханов өз күнделігін жол бойы яғни керуенге
қосылған Әлімбай атанған күнінен, Карамол шатқалынан бастап 2 қазан 1858
жылы Қашқарияға жеткенге дейін жазып отырды. Бұл күнделік Ыстықкөлден -
Қашқарға дейінгі жолды баяндайтын өзінің ғылыми құндылығымен қымбат құжат.
Венюков М.В., Проценко., Захаров., Голубев және тағы басқалардың
зерттеулеріне дейінгі бұл жалғыз ғана зерттеу болып табылады.
Келген күнінен бастап Шоқан Қашқария тарихымен танысып, бұл өлке
туралы нақты мәліметтер жинауға әсіресе, Кіші Бұхарияның саяси жағдайы
туралы жиған мәліметтерін барлық деректер арқылы дұрыстығына көп көңіл
бөледі.
Шоқанның өжеттілігі мен батылдығының арқасында көптен бері белгісіз
болып кеткен белгiлi географ Адольф Шлагинтвейт Қашқариядағы тағдырын
біледі. Көптен берi орнығып, қалыптасқан тәртiп бойынша Қашқарияның қақпасы
ол кезде Еуропа ғалымдары үшiн жабық едi.
Шоқанның бiр жыл бұрын бараған Адольф Шлагинтвейтке, Уәлихан төре
деген қожа оны өлiм жазасына бұйырып, басын алады. Ғалымның қайғылы хабарын
ең алғаш Шоқан алып келедi.
Шоқан мұндағы сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды жинауға көп
көңіл бөлді. Мұндағы қиыншылық Қашқарияда кітап сауда дүкендері атымен жоқ
болатын бұл жөнінде Уәлихановтан кейін Қашқарияға сапар шекен Зеланд:
Книгопечатание для Кашгара как бы составляет неизвестное открытие, дей
келе – нигде не заметил я книжных лавок, а в домах не видел намека на
книги [19] деп жазады. Бірақ Шоқанға кітап жинауда көптеген сонда танысқан
достары қол үшін береді. Солардың арқасында Шоқан Уәлихановтың Қашқардан
(Тазкиряи Сұлтан Бұғрахан(, (Тазкиряи Ходжагян( (Қожалар тарихы),
(Абумұслим Мауризи( және т.б. сирек кездесетiн шығыс қолжазбаларын алып
келедi. Сонымен қатар Шоқан тау жыныстарының коллекциясын, нефрит түрлерiн,
гербарий, нумизматика мен керамика ескерткiштерiн, этнографиялық бұйымдар
алып келедi.
Уәлиханов сапарының ең басты нәтижесi (Алтышаһардың немесе Қытайдың
Нан-Лу (Кiшi Бухара) провинциясын шығыстағы алты қаласының жайы туралы(
деген күрделi еңбегi болды. Бұл Шығыс Түркiстан халықтарының тарихы мен
географиясы, әлеуметтiк құрылысы жөнiнде толық мағлұмат беретiн алғашқы
ғылыми еңбек едi. Жаңа материалдарды қамтуы және мәселенi терең талдауы
жағынан Ш.Уәлихановтың еңбегi бiздiң отандық ғылымызға қосылған үлкен
байлық болды және күнi бүгiнге дейiн өзiнiң маңызын жоғалтқан жоқ.
Қашқария тарихы мен халқының өмірінен толық мағұлмат алу үшін, жазба
деректерден басқа, осы елдің тілі саналатын ұйғыр тілін үйренеді. Міне
осының арқасында жергілікті халықпен араласып, олардың салт-дәстүрін, халық
әндерін жазып алды.
Қашқария тарихынан басқа елдің қоныстану, этнографиялық, сауда және
экономикалық жағдайларымен де жақсы таныс болады. Қашқария барлық Орта Азия
мемлекеттерімен әсіресе Қытай мен Үндістанмен сауда қатынастарын жүргізді.
Осыған байланысты Ш.Уәлиханов керуен жолдарының маршруттары мен олардың
сауда айырбасын анықтайды.
Шоқан Уәлихановтың Қашқариядағы сапары ұзаққа созылмады. Қоқан мен
Семейден келген саудагерлердің ішінен біреуі керуен ішінде орыс агентінің
бар екендігі туралы сыбыс таратады, міне осыдан кейін Шоқанға бұл жерде
қалу қауіпті болды. Шоқан Уәлиханов өзiнiң бұл саяхатын он ай, төрт күнде
ойдағыдай аяқтап, 1859 жылдың он екiншi сәуiрiнде Верныйға (Алматыға)
келедi. [20]
Уәлиханов елдің шаруашылық жағдайын суреттей келе – әділдігін айту
керек түркістандықтар, топырақтың құнарсыздығына қарамастан екен егінінен
өнім алуда, Өздерінің еткен еңбегінің арқасында егін шаруашылығында
жетістіктерге жетіп, бау-бақша мен темекі өсіруде деп жалғастырады. Шығыс
Түркістанда күш иесі ретінде көбіне ат қолданылады. Егін шаруашылығында
көбіне бұл жерде бидай, күріш, арпа және аз мөлшерде тары екті. Қашқарияның
ауыл шаруашылығын мәселелерін қарастыра келе, мұнда егін шаруашылығы
халықтың басым көпшілігі айналыстарын шаруашылық екенін анықтай отырып, мал
шаруашылығымен тек Кунь-Лунь ауданының ірі феодалдары ғана жыл бойына
айналыстып, мал бағушы тау халықтарын тығлықтар - деп атап орыс ғалымы
Певцов бұл жөнінде: – оазистің байларына тиселі халықтың малын бағушылар
дәстүрі әкеден балаға жалғасып, көптеген ұрпақтары өз өмірін осы тау
бөктерінде өткізуде.
Кіші Бұхара басқа да Азия халықтарына тән нәрсе мануфактураның
жоқтығы, тек қолеңбегімен, мұның өзі де өте нашар дамыған, тек қағаз
өндірісінде ғана қолданылады [21] - дей келе Шығыс Түркістанның әрбір
қаласы немен айналысатынын, ішкі жағдайларға қаншалықты өнімінің
жұмсалатыны мен қайда немен айырбас жасау үшін қаншалықты жіберілетінін
және бұдан түсетін пайданың қаншалықты екендігін анықтайды. Уәлиханов Шығыс
Түркістанның өнеркәсіп жағдайының төмен болуы мен экономикалық жағдайына
нашарлығын ретсіз салынған салық,- өнеркәсіп пен сауданың дамуына өз
ықпалын тигізеді - деп көрсетеді.
Шығыс Түркістанның экономикасының дұрысталуы тек мұның сауда
қатынастары арқасында ғана, себебі, ертеден бұл жер сауда жолдарының
орталығы болғандықтан Қытай товарлары Орта Азияға және керісінше келіп
жататын. Қашғар қаласы өзінің ірі базарларымен атақты.
Ферғана алқабынан сауда жолдары Қашқарға Теректі арқылы өтетінін
сонау Птоломей кезінен белгілі екенін айта келе Шоқан - қазіргі таңда Орта
Азия Қашқардан әсіресе шай және Алтышаһардан мақта, жібек, хашиш -
әкелетінін айтады. [22]
Мұнымен қатар Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістандықтардың қазақ
жүздерімен сауда байланысы барлығын аңғарды. Жыл сайын Қашғарға 200 мыңға
жуық мал айдалып әкелініп, барлық қалаларға жөнелтіліп кейбір жерлерде мал
базарлары да болды.
Сонымен Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістанның тек экономикалық- саяси
жағдайларын ғана емес сонымен бірге бұл елдің ертеден келе жатқан тарихына
да үңіледі. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайларын жете зерттеп,
талдау жасайды.
Уәлихановтың Орта Азия мен Шығыс Түркiстанды зерттеушi ретiнде ғылымға
сiңiрген еңбегiн бүкiл дүние жүзiлiк ғылым тегiс мойындады. Еңбектерi орыс,
ағылшын, немiс және француз тiлдерiнде жарияланады.
Атақты орыс ғалымдары, ең алдымен П.П.Семенов-Тяньшанский, И.В.
Мушкетов, Н.А.Аристов Шоқанның бұл еңбектерi өте жоғары бағалады.
М.И.Венюков Ш.Уәлихановтың Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу (Кiшi
Бухара) провинциясын шығыстағы алты қаласының жайы туралы( еңбегін өте
жоғары бағалай келе Уәлиханов Шығыс Түркістанды, Ыстықкөл мен Тянь-Шаньды
ең алғаш зерттеуші деп бағаласа [23], И.В. Мушкетов өзінің Түркістан
еңбегінде [24] – Труды Валиханова имеют важный научный интерес и облигчают
широкое образование и редкую наблюдательность в авторе; киргиз по
происхождению, он прекрасно знал и туземные языки и, разумеется, лучше, чем
кто-либо, мог собрать от туземцев самые разнообразные и полные сведения -
деп жазады.
Қашғар саяхаты барысындағы ауыр сапар және жол үстінде кездескен
қауіпті жағдайлар әсерінен жүйкесінің сыр беруі және жол үстінде азап пен
бейнет жас ғалымның денсаулығына кесірін тигізіп, елге қайтып келгенен
кейін ауырып қалады. 1859 жылдың күзінде Шоқан Әскери министрліктің
шақырумен Петербургке сапар шекті. Орыс ғалымдары оны ержүрек саяхатшы және
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өмірін кемел білетін адам ретінде
қарсы алды. Владимир орденімен марапатталып, шені жоғарылатылды.
ІІ-тарау. Ш. Уәлиханов және Ішкі Азия топонимикасы
Шоқанның өмір сүрген уақыты және дүние жүзі бойынша география
ғылымының дамуындағы ірі бетбұрыс кезеңіне сәйкес келеді. Олай дейтініміз,
ХІХ ғасыр ортасына дейін жер шарының картасы негізінен қалыптасқан еді. Бұл
кезде барлық материктер мен мұхиттардың сыртқы нобайы анықталды. Ендігі
жерде география ғалымдарының алдында материктердің ішкі бөліктерін зерттеу
міндеті тұрды. Еуропа елдері мен Ресейдің география қоғамдары Солтүстік
Америка мен Оңтүстік Американың, Африканың, Аустралияның ішкі аудандарына,
Сібірге көптеген экспедициялар жіберіліп жатты. Алайда Жер шарындағы ең ірі
Азия материгінің ішкі бөлігі әлі де зерттеушілердің назарынан тыс қалып
отырды. Бұл туралы Ш. Уәлиханов Тянь-Шанның және Ыстықкөл алқабының
географиялық очеркі деген еңбегінде былай деп өкініш білдіреді:
Географияның соңғы кездегі орасан зор табыстарына қармастан жанартаулары
әлемге әйгілі және жұмбақ халықтар жайлаған Орталық Азияның шығыс бөлігі
немесе Орталық Азия қыратының нақ өзі қазірге дейін жан баспаған terra
incognita (белгісіз жер.) қалпында қалып отыр [25]
Ғалым бұл пікірін Жоңғария очерктерінде онан әрі ширата түседі.
Біздің Қоғам (География қоғамы - М.Н.) бойынша жолдамасыз П.П Семенов, -
деп жазады ол,- Риттердің Erdkunde von Asіen кітабының ІІ томының өзі
жасаған аудармасын бастырып шығарғанда Орталық Азия ішкі Африкадан ешқандай
да артық зерттелмеген деген қорытындыға келді. Шынында да, біздің
географиялық әдебиеттеріміздегі Орта Азия туралы жаңсақ, әрі кереғар
деректер бұл аймақты ертеде айтатындай мүлде terra incognita-ға жатқызбаса
да, шынтуайтқа келгенде шешуі қиын ребусқа айналдырып отыр, ал Орта Азия
адамы туралы біз еш нәрсе білмейміз деуімізге болады [26]
Ішкі Азияның табиғаты мен халқын зерттеу орыс география қоғамы
мүшелерінің үлесіне тиді. Солардың ішінде алғы сапта қазақтың ғұлама ғалымы
Ш. Уәлиханов тұрды. Оның есімі география ғылымының тарихында қазақ даласын,
Орта және Орталық Азияны тұңғыш зерттеушілердің бірі ретінде заңды түрде
аталады. Ол Орталық Азияға әйгілі саяхатшы Н.М. Пржевальскийден 13 жыл
бұрын, Г.Н Потанин мен М.В.Певцовтан 19 жыл бұрын саяхат жасады. Орта
ғасырлардан бері белгісіз жатқан Алты шаһар елі - Қашғарияның табиғаты,
халқының тарихы мен шаруашылығы туралы тұңғыш тарихи және географиялық
мәлімет әкелді.
Ғұлама ғалым, ержүрек саяхатшының Ішкі Азияның халқының тарихы, тілі
мен әдебиеті, этнографиясы жайында географиясы, жазған жұмыстарының
нәтижелерін өз кезінде замандастары жоғары бағалады. Орыс география
қоғамының ұзақ жылдар бойындағы басшысы- П.П. Семенов Тян-Шанский, шығыс
зерттеушілері - Н.И. Веселовский, Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, И.И.
Ибрагимов, саяхатшы-географтар Н.А. Северцов, А.И. Макшеев, Ф.Р. Остен-
Сакен, геологтар - И.В. Мушкетов пен Д.И. Романовский, француз
географиясының ірі өкілі Э. Реклю және басқа да көптеген ғылымдар Шоқанның
еңбектерін зор ілтипатпен атады. Біздің кезімізде Л.С. Берг, Ә. Марғұлан,
С. Зиманов т.б ғалымдар Шоқантану ғылымына өз үлестерін қосты. Алайда,
өкінішке орай осы кезге дейін ғалымның кейінгі ұрпаққа қалдырған бай
мұрасынан Ішкі Азия топономикасына байланысты ой-пікірі шоқантанушылардың
назарынан тыс қалып келді. Ал абзалы Ш.Уалиханов Ішкі Азияны
зерттеушілердің ішінде топономика мәселелеріне айырықша назар аударған
тұңғыш ғалым болған. Жер-су аттарынна байланысты мағұлматтар, негізінен,
оның осы өлкенің әр жеріне жасаған саяхаттарының нәтижесінде жинақталған.
Географиялық атауларға байланысты түсініктемелер саяхатшының географиялық
еңбегінде ғана емес, сонымен бірге тарихи, этнографиялық және статистикалық
жұмыстарында да баршылық.
Ш.Уәлиханов әр жылдары Сарыарқа, Жетісу өңірі және Қашқарға жасаған
саяхаттары кезінде жол-жөнекей географиялық атаулардың шығу тегі және
олардың тарихи оқиғалармен байланыстылығы жайында мағлұматтар алып отырған.
Атауларға байланысты аңыз әңгімелерді де қаперінен тыс қалдырмаған.
Шоқан дүниежүзілік география ғылымна орыс ғалымдары атынан үлес
қосқаны белгілі. Оның ғылыми еңбектері орыс тілінде жарық көрді. Сондықтан
ол географиялық атаулардың орысша түсінігін беруді өзіне міндет етіп
қойған. Ағартушы ғалым жер-су атауларына тек күнделік жазбаларында ғана
емес, жүйелі ірі еңбектерінде де түсінік беріп отырған. Мәселен, Қытай
империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы деген көлемді шығармасында
қытай тіліндегі атауларға айрықша көңіл бөлген.
Ғалымның топономика мәселелеріне ерекше назар аударуы оның Ішкі
Азияның жеке аймақтарының географиялық карталарын жасау жұмыстарымен де
байланысты. Шоқанның қаламынан ХVIII ғасырдағы қазақ даласының Жетісудың,
ежелгі Моғолстанның, Орта және Орталық Азия карталары, шағын аудандардың
көптеген сызбалары туған. Олардың әрқайсысы қаптаған жер-су атауларын
қамтиды.
Ш. Уәлихановтың артына қалдырған мол ғылыми мұрасын оның карта жасауға
дайындық жұмысы жайында да мағұлмат табуға болады. Мұны Тарбағатай мен
Солтүстік Тянь-Шань географиялық атауларының орналасу схемасының өзі-ақ
айқын дәлеледеп бере алады. [27] Бұл айтылғандарға жеке округтер бойынша
жасалған географиялық атаулар тізімін қосқан жөн. Мәселен, бірғана
Қарқаралы сыртқы округі болыстарындағы қысқы жайылымдар тізімінде 1600-ден
астам жер-су аттары аталған.
Жалпы алғанда Ш.Уәлихановтың қаламынан туған ғылыми еңбектер ХIХ
ғасырдағы батыс ғалымдарының Ішкі Азия жайындағы шығармаларынан
топономикалық мәліметтердің жиі пайдалануымен озық тұрады. Ғалым өз
шығармаларында жер-су атауларының анықтамасын жергілікті жердің
географиялық, тарихи, тілдік-этнографиялық сипаттамаларының мазмұн
мағанасын тереңдете түсу мақстатында шебер пайдалана білген.
Географиялық атауларға түсініктемелер Шоқанның, әсіресе, жол
жазбаларында көптеп кездеседі. Мәселен: Тянь-Шань арқылы Ыстықкөлге
сапарында ғана 25 атауға түсініктеме береді. Тянь-Шаньнан Қашқарға асу
жолында Чахрқорым, Күбіргенті, Геджеге сияқты тек орыс оқырманы ғана емес,
жергілікті халықтың өзі де түсіне бермейтін көптеген атаулардың сырын ашып
береді.
Шоқанның Ішкі Азияға саяхаттары кезінде қамтыған аумағының ауқымдылығы
оның түсініктеме беріп, талдау жасаған тарихи және географиялық атауларының
тек сан жағынан ғана емес, тілі жөнінен де сан алуандығына себеп болған.
Оның еңбектерінде қазақ, қырғыз және басқа түркі халықтарымен қатар монғол,
қалмақ, қытай тілдеріндегі атаулардың түсініктемелері де көптеп кездеседі.
Ш.Уәлиханов – қазақ жерінде кездесетін монғол, қалмақ, қытай атауларына
тұңғыш ғылыми тұрғыдан түсініктеме берген ғалым.
Алтынемел – моңғол атауы, - деп жазады саяхатшы өзінің Ыстықкөл сапары
күнделігінде,- бұл маңда қазіргі кезге дейін қалмақ атауларымен аталатын
жерлер баршылық: Цаган-Бұғы (Ақ бұғы), Лабасы, т.б. [28]
Ш.Уәлиханов шекара және сауда мәсәлелерімен Құлжаға барған сапарында,
Қашғарияда тұрған кезінде және жинаған мағлұматтар қорыту үстінде Ішкі Азия
картасындағы қытай атауларына көп көңіл бөлді. Қытай және моңғол
атауларының мәнін анықтау оған Тянь-Шаньның географиялық құрылысын ғылыми
негізінде талдауға мүмкіндік береді [29]. Тань-Шань - Тәңірі тау, Куэн-Лунь
– Жуалы тау, Бэй-Шань – Ақ тау, Сюэ-Шань – Қарлы тау, Бинь-Шань – Мұзды
тау, Фу-шу-шань – Ұзақ өмір тауы, Хуан-хэ – Сары өзен, Янцзы цзянь – Көк
өзен, Лоб-Нор – Жұлдыз теңізі, Үрімші – Күл шұқыр, т.б. түсініктемелер Ішкі
Азия туралы географиялық мағлұматтарды толықтыра түседі.
Қытай және моңғол атауларын қатар қойып, салыстыру арқылы ғалым Орта
Азияның географиялық құрылысын айқындап, аша түседі. Тань-Шань жотасының
қытайларға Саваци-дауан деген атауларымен белгілі бөлігі,- деп жазады
саяхатшы ғалым, -Мұсар- Дуанға жалғасады да, Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауын
бойлап өтеді. Сібір және Орынбор корпустарының штабтарында жасалған Орта
Азия картасындағы таулар Қытайдың Саваци–тағ дегеніне сәйкес келетін әйгілі
Тянь-Шань жотасының түпкілікті атаулары [30]
Сөз орайына қарай, басқа тілдерден енген, Шоқан түсініктеме берген
атаулардан Тянь-Шань атауына ерекше тоқтап кеткен жөн деп есептейміз.
Өйткені географиялық, көпшілікке арналған ғылыми және көркем әдебиетте,
мектеп оқулықтарында Тянь-Шань- Аспан таулары деп айтылып жүр. Бұл –
қытайша атауды орысша Небесные горы деп аударудан алынған балама.
Ш.Уәлихановтың зерттеулурі Тянь-Шаньның қазақша баламасы Тәңірі тау деп
кесіп айтуға мүмкіндік береді. Оған ғалымның Қазақтар арасындағы шаман
дінінің қалдықтары мақаласындағы мына пікірі дәлел бола алады: Көк шаман
дініндегі Құдайға деген ең жоғары сенім. Көк тәңірі деп көк аспанды айтады.
Қазақша көк деген анықтауыш сөздің заттық мағынасы бар, ал зат есім (тәңірі
сөзі) Алланың және Құдайдың синонимі. Айта кетерлік жағдай, даланың алыс
түкпірлерінде тау қырғыздарында Құдайға сиынғанда айтылатын көк –Тәңірі
деген деген сөз сақталып қалған. Мұсылмандар тәңірі деген сөзді
Шыңғысханның кезінде-ақ алла деген сөзбен ауыстырған... ал кіші Бұхарада
қазіргі кездің өзінде Қытайдың Тянь деген сөзін парсының құдай деген сөзіне
балайды [31]
Саяхатшы жол жазбаларында Ішкі Азияның географиялық атауларына
байланысты аңыз-әңгімелерді жиі келтіреді. Ыстықкөл, Торыайғыр, Қарқара,
Қалмакқошақ, Үйгентас, Сантас, Цаған-Бұғы, Іле, Лабасы, Талғардың тау
шоқысы, Шөлтөбе, Қорам, т.б. туралы аңыздар мен ертегілерді география
сабақтарында оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру мақсатында
пайдалануға әбден болады.
Ш. Уәлихановтың еңбектерінде географиялық атаулармен қатар олармен
байланысты кейбір географиялық терминдер мен ұғымдардың мәні ашылған. Гоби,
тағ (тау), теріскей, күнгей, асу, мұзарт, сырт, шұбар, саз сөздерінің
мағынасына географиялық әдебиетте тұңғыш көңіл бөлінген. Олардың анықтамасы
қазіргі кездегі ғылыми түсінікке толық сәйкес келеді. Мысал үшін сырт
терминніің Шоқан берген сипаттамасы мен қазіргі анықтамасын салыстырып
байқайық.
Ш.Уәлиханов еңбегінде Тянь-Шань Ақсу өзенінен батысқа қарай Қашғар
меридианына дейін қырғыздар сырт деп атайтын кең тау қыратына айналды. Ені
150 шақырым шамасында. Үлкен абсолют биіктікте өтетін ұзына бойғы
аңғарлармен тілімденген. Сыртта орман өспейді, ұдайы төмен температураның
салдарынан егіс егуге келмейді, аласа, бірақ қалың шөп өсімдігі басқан.
Мұнда қырғыздар жағы жайлауға шығады [32].
Қазіргі кездегі анықтамада: Сырт деп аталатын Тянь-Шань мен Шығыс
Памирде ең жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде 3000-4000м
биіктікке көтерілген, аз тілімденген, белесті денудациялық жазықтарды
айтады. Сыртты биік жоталар жеке бөліктерге бөліп жатады. Тау даласы мен
суық шөл өсімдіутері өседі. Сырт, негізінен, тау жайылымы ретінде
пайдаланылады [33].
Сырт жайындағы осы екі анықтаманы салыстырудан Шоқанның аумақтық
табиғат кешені ерекшеліктерін қалай дөп басып, дәл сипаттайтынына қайран
қалмай қоймайсы. Мұндай ғылыми анықтамалар ғалымның жол жазбалары мен
қорытынды еңбектерінде жиі кездеседі.
Қорыта айтқанда, Ш. Уәлиханов Ішкі Азия жер-су аттарын талдау арқылы
топономикалық зерттеулердің алдыңғы қатарынан орын алды. Сонымен бірге,
ағарту саласында ғалым географиялық атаулар мен ұғымдарды қалыптастыру
жөнінде де алғашқы қадам жасағандардың бірі болды.
ІІІ-тарау. Ш. Уәлиханов ХІХғ. бірінші жартысындағы Орта Азия
халықтарының саяси-экономикалық өмірі туралы.
Шоқанның жастайынан Шығыс халықтары тарихына деген қызығушылығының
оянуына сонымен қатар оқу бағдарламаларында Азия елдерін зерттеуге көп
көңіл бөлінуі де түрткі болды. Оқу жоспарына Арабия, Қытай, Ост-Үндістан,
Бұхар, Қоқан тарихы, Азия халықтар, олардың діни-нанымдары мен тұрмыс
жағдайы, Тұранның географиялық және саяси бөлінуі енгізілді. Одан басқа
түрік, араб, парсы, монғол тілдері оқытылды. ХIХ ғасырдың бірінші
жартысында Шығыстанушы – тарихшылар өкілдері: Х. Френ, В.В. Григорьева,
В.П. Васильев, П.С. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz