Топырақты пайдаланудың экологиялық мәселелері
1.Топырақты пайдаланудың экологиялық мәселелері:
2.Топырақ эрозиясы түрлері
3.Онымен күресу шаралары
4.Топырақ эрозиясының ауаға және су ресурстарына әсері
5. Ауыл шаруашылығын экологиялық тәсілдермен жүргізу
Пайдаланған әдебиеттер
2.Топырақ эрозиясы түрлері
3.Онымен күресу шаралары
4.Топырақ эрозиясының ауаға және су ресурстарына әсері
5. Ауыл шаруашылығын экологиялық тәсілдермен жүргізу
Пайдаланған әдебиеттер
Топырақтың экологиялық қызметi оның химиялық, физикалық жəне биологиялық ерекшелiктерiмен байла- нысты жəне де ол топырақ жамылғысының құнарлық дəрежесiмен реттеледi. Топырақ құнарлығының төмендеуi, техногендiк қысымның артуы жəне топырақ жамылғысының ластануы топырақтың қорғаныстық қабiлетiн на- шарлатады. Бұл топырақтың дегредацияланып шөлейттенуiне алып келедi. Топырақжамылғысының антропогендiк шөлейттенуi Қазақстанның барлық өңiрлерiн қамтыды жəне биологиялық əртүрлiктi қысқартып экожүйенiң по- тенциалын төмендетуде. Топырақтың экологиялық қызметi топырақ түзушi негiзгi факторлар: климат, өсiмдiк, топырақ түзушi жыныстар, жербедерi, тiрi ағзалардыңтiршiлiк əрекеттерi жəнежаратылысынан жасампаз адамзат- тың түрлендiрушi əрекетiнен қалыптасады. Топырақ – биокостық табиғи жүйе. Ол əртүрлi биосфералық жəне экожүйелiк қызмет атқарады. Атмосфера, ли- тосфера, гидросфера құблыстарының қалыпты жүруiне сонымен қатар айтарлықтай дəрежеде қоғам дамуының əлеуметтiк-экономикалық жағдайларын анықтайды Топырақ биоценоздың тiршiлiк ор- тасысоныменқатар қоршағанортаныңантропогендiк ластанудан пайда болған уыттық заттарын физика- химиялық жəне биологиялық сiңiрушiсi. Топырақтың экологиялық қызметi оның химия- лық, физикалық жəне биологиялық ерекшелiктерiмен байланысты жəне де ол топырақ жамылғысының құнарлық дəрежесiмен реттеледi. Топырақтың экологиялық қызметi оның маңызды генетикалық көрсеткiшi болып табылады. Табиғат қорларын пайдаланунəтижесiнде бұзылып ластануы оның мүлтiксiз деградацияланып шөлейттенуiне алып келедi. Қазiргi таңда Қазақстанда 180 млн гажершөлей- ттенген. Бұл Қазақстан жер көлемiнiң 60% құрай- ды. 12 млн га-дан астам егiстiк жерлердiң қарашiрiндi мөлшерi əртүрлi дəрежеде азайып құнар- лығы төмендеген. 60 млн.га жер тұзданып кебiрленген, 33 млн га химиялық жəне радиоактивтiк ластанған, 30 млн га эрозия мен деф- ляцияға ұшыраған. Топырақ жамылғасының антропогендiк шөлейттенуi ауқымы мен қарқыны жағынын жыл санап үдей түсуде. Олар Қазақстан- ның барлық өңiрлерiн қамтыды жəне биологиялық əртүрлiлiктi қысқартып экожүйенiң потенциалын төмендетуде. Кең байтақ Арал өңiрiнде соңғы 40 жыл iшiнде ауыр экологиялық ахуал орнады. Əмудария мен Сырдария бассейнiнде су-жер қорларын тиiмсiз пайдалануАралтеңiзi деңгейiнiң апаттық төмендеуiне алып келдi. Соның салдарынан топырақ жамылғы- сы тұзданып жел эрозиясына түстi. Iргелесжатқан аумақтаруыттыхимиялық заттармен ластанды. Аэро- зольдардың жылдық шығыны 7,3 млн т. соның iшiнде 50-70 мың тоннасы тұздар. Қазiргi таңда күрделi экологиялық жағдай Ба- тыс Қазақстанның iрi өндiрiстiк жəне ауылшаруа- шылық өңiрлерiнде орнаған. Мұнда көмiрсутек шикiзаттарының 90%-дан астам зерттелiнген жəне потенциалдық қорлары орналасқан. Жылына 35 млн.т мұнай өндiрiледi жəне өндiру қарқыны жыл- дан-жылға артуда. Өндiрiстегi мұнай-газ кəсiпшiлiгi аумағының топырақтары өте күштi бүлiнген жəне мұнаймен сонымен қатар əртүрлi токсикалық хим- реактивтермен ластанған.
1.Əрінов Қ.Қ, Өсімдік шаруашылығы практикумы, Ақмола, 1996.
2. Байзаков С.Б., Медведев А.Н., Искаков С.И. Лесные культуры, Алматы, 2006.
3. Бараев А.И., Почвозащитная система земледелия, Алма-Ата, 1985
4. Богарное земледение (коллектив авторов), Алматы, 1976.
5. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений, М:, 1966.
6. Дюсенбеков З.Д. Агроэкологический потенциал горного земледелия северного Тянь-Шаня, Алматы, 1980.
7. Дурасов А.М.,Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана, Алма-Ата 1981.
8. Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі, (жалпы редакциясын басқарған А.И.Бараев), Алматы, 1997. 9. Жаңабаев Қ.Ш Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы Алматы, 1994.
10. Жаңабаев Қ.Ш Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер жəне олармен күрес, Алматы, 1994.
11. Жаңабаев Қ.Ш Жаздық бидай “Егіншілікте өнім сапасын арттыру», Алматы 1980.
2. Байзаков С.Б., Медведев А.Н., Искаков С.И. Лесные культуры, Алматы, 2006.
3. Бараев А.И., Почвозащитная система земледелия, Алма-Ата, 1985
4. Богарное земледение (коллектив авторов), Алматы, 1976.
5. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений, М:, 1966.
6. Дюсенбеков З.Д. Агроэкологический потенциал горного земледелия северного Тянь-Шаня, Алматы, 1980.
7. Дурасов А.М.,Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана, Алма-Ата 1981.
8. Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі, (жалпы редакциясын басқарған А.И.Бараев), Алматы, 1997. 9. Жаңабаев Қ.Ш Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы Алматы, 1994.
10. Жаңабаев Қ.Ш Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер жəне олармен күрес, Алматы, 1994.
11. Жаңабаев Қ.Ш Жаздық бидай “Егіншілікте өнім сапасын арттыру», Алматы 1980.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СӨЖ
Тексерген: Бейсебаев Ш.Т.
Топ: Эл-217
Орындаған: Жумағалиева Г.
Семей қаласы. 2015 жыл.
1.Топырақты пайдаланудың экологиялық мәселелері:
Топырақтың экологиялық қызметi оның химиялық, физикалық жəне биологиялық ерекшелiктерiмен байла- нысты жəне де ол топырақ жамылғысының құнарлық дəрежесiмен реттеледi. Топырақ құнарлығының төмендеуi, техногендiк қысымның артуы жəне топырақ жамылғысының ластануы топырақтың қорғаныстық қабiлетiн на- шарлатады. Бұл топырақтың дегредацияланып шөлейттенуiне алып келедi. Топырақжамылғысының антропогендiк шөлейттенуi Қазақстанның барлық өңiрлерiн қамтыды жəне биологиялық əртүрлiктi қысқартып экожүйенiң по- тенциалын төмендетуде. Топырақтың экологиялық қызметi топырақ түзушi негiзгi факторлар: климат, өсiмдiк, топырақ түзушi жыныстар, жербедерi, тiрi ағзалардыңтiршiлiк əрекеттерi жəнежаратылысынан жасампаз адамзат- тың түрлендiрушi əрекетiнен қалыптасады. Топырақ - биокостық табиғи жүйе. Ол əртүрлi биосфералық жəне экожүйелiк қызмет атқарады. Атмосфера, ли- тосфера, гидросфера құблыстарының қалыпты жүруiне сонымен қатар айтарлықтай дəрежеде қоғам дамуының əлеуметтiк-экономикалық жағдайларын анықтайды Топырақ биоценоздың тiршiлiк ор- тасысоныменқатар қоршағанортаныңантропогендiк ластанудан пайда болған уыттық заттарын физика- химиялық жəне биологиялық сiңiрушiсi. Топырақтың экологиялық қызметi оның химия- лық, физикалық жəне биологиялық ерекшелiктерiмен байланысты жəне де ол топырақ жамылғысының құнарлық дəрежесiмен реттеледi. Топырақтың экологиялық қызметi оның маңызды генетикалық көрсеткiшi болып табылады. Табиғат қорларын пайдаланунəтижесiнде бұзылып ластануы оның мүлтiксiз деградацияланып шөлейттенуiне алып келедi. Қазiргi таңда Қазақстанда 180 млн гажершөлей- ттенген. Бұл Қазақстан жер көлемiнiң 60% құрай- ды. 12 млн га-дан астам егiстiк жерлердiң қарашiрiндi мөлшерi əртүрлi дəрежеде азайып құнар- лығы төмендеген. 60 млн.га жер тұзданып кебiрленген, 33 млн га химиялық жəне радиоактивтiк ластанған, 30 млн га эрозия мен деф- ляцияға ұшыраған. Топырақ жамылғасының антропогендiк шөлейттенуi ауқымы мен қарқыны жағынын жыл санап үдей түсуде. Олар Қазақстан- ның барлық өңiрлерiн қамтыды жəне биологиялық əртүрлiлiктi қысқартып экожүйенiң потенциалын төмендетуде. Кең байтақ Арал өңiрiнде соңғы 40 жыл iшiнде ауыр экологиялық ахуал орнады. Əмудария мен Сырдария бассейнiнде су-жер қорларын тиiмсiз пайдалануАралтеңiзi деңгейiнiң апаттық төмендеуiне алып келдi. Соның салдарынан топырақ жамылғы- сы тұзданып жел эрозиясына түстi. Iргелесжатқан аумақтаруыттыхимиялық заттармен ластанды. Аэро- зольдардың жылдық шығыны 7,3 млн т. соның iшiнде 50-70 мың тоннасы тұздар. Қазiргi таңда күрделi экологиялық жағдай Ба- тыс Қазақстанның iрi өндiрiстiк жəне ауылшаруа- шылық өңiрлерiнде орнаған. Мұнда көмiрсутек шикiзаттарының 90%-дан астам зерттелiнген жəне потенциалдық қорлары орналасқан. Жылына 35 млн.т мұнай өндiрiледi жəне өндiру қарқыны жыл- дан-жылға артуда. Өндiрiстегi мұнай-газ кəсiпшiлiгi аумағының топырақтары өте күштi бүлiнген жəне мұнаймен сонымен қатар əртүрлi токсикалық хим- реактивтермен ластанған. Мұнай өнiмдерi мен газ- дардың (күкiрттiсутек, күкiрт ангидридi, көмiртегi тотығы, азот жəне басқалары) апатты шығарылым- дары атмосфера ауасын, жер асты ыза сулары мен жер бетiндегi суларды, топырақ жамылғысын лас- тайды Көптеген кен орындары, əсiресе ескiлерi (Доссор, Мақат, Байшонасжəне т.б.) күштi суландырылған (98%-дейiн) беткi қабатта күштi минералданған кəсiптiк сулардыжинақтайды. Кен орындарының аумағында топырақ жабыны (құба жəне шалғын-құба шөлдi, сортаң, сор, шалғ- ынды жəне шалғын- батпақты теңiз маңындағы тұзды топырақтар) қарқынды техногендiк қысым əсерiнде болады, морфогенетикалық кескiннiң бұзылу дəрежесiнiң жоғарылығымен, мұнай-хими- ялық ластанумен жəне сарқындыкəсiптiк сулармен тұзданумен өзгешеленедi
2.Топырақ эрозиясы түрлері
Топырақтың эрозияға шалдығуы өте қатерлі, зиянды құбылыс. Латын тілінде эrosio-бүліну деген мағынаны білдіреді. Топырақ эрозиясы деп оның бұзылып, үгіліп желмен ұшуын немесе сумен шайылуын айтамыз.
Жер шарының көптеген елдерінде (АҚШ, Қытай, Үнді, Италия, Ресей және т.б.) топырақтың эрозияға шалдығуы жиі байқалады. Мысалы АҚШ-та кейінге 150 жыл ішінде 100 млн гектар егістікпен жайылымдар эрозияға қатты шалдығып істен шыққан. Ал ТМД елдерінде 110 млн.га ауыл шаруашылығы жерлері, соның ішінде 64 млн.га егістік жер, жел және су эрозиясына шалдыққан. Қазақстанда жел және су эрозиясына шалдыққан және оларға шалдығу қауіпі жоғары болып келетін жер ауданы 126 млн. гектардан асып түседі. Эрозияға іліккен топырақтың құнарлығы төмендейді, кейде ол біржола жойылып кетуі мүмкін. Мысалы, жел эрозиясына орташа дәрежеде шалдыққан топырақтан әр гектарға шаққанда 600 кг жалпы азот, 108 кг жылжымалы фосфор, 105 кг калий шығын болады (Е.Жамалбеков, Р.Білдебаева, 2004). Эрозиямен бүлінген топырақтың биологиялық өнімділігі 35-70%-ға дейін кемиді. Топырақ құнарлылығының төмендеуінің себебі эрозияға шалдыққан жерде оның ең үстінгі қабатында майда, элементтерге бай бөлшектер азайып, қарашірінді қабатының қалыңдығы кемиді. Сонымен бірге бұл топырақтардың физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттері де нашарлайды.
Ғалымдардың есептеулері бойынша 1см құнарлы топырақ қабаты қалыптасуы үшін табиғи жағдайда 300-600 жыл уақыт қажет. Эрозияға іліккен топырақтың 1см қабаты бірнеше сағатта жойылып кетуі мүмкін.
Топырақтың эрозияға шалдығуының зардабы тек қана ауыл шаруашылығына зиянды емес. Ол сонымен бірге басқа да халық шаруашылығы салаларына, табиғатқа, адам денсауығына кеселін тигізеді. Мысалы желмен ұшқан немесе сумен шайылған топырақ өзендер, көлдер немесе су қоймалары түбіне шөгіп, олардың саяздануына, су құрамында биогенді элементтердің молайып, олардың балдырлар және өсімдіктермен ластануына соқтырып, батпақтану үдірісінің жүруіне ықпал жасайды. Эрозия құбылысының өнімдері автокөлікпен темір жол торабтарын, ғимараттарды, пайдалы жерлерді басуы ықтимал. Су эрозиясы әсерінен пайда болған жыралар мен сайлар да халық шаруашылығына үлкен нұсқан келтіреді. Жел эрозиясы әсерінен топырақтың шаңы ауаны ластап, адам денсаулығына зиянын тигізеді.
Топырақтың бұзылып, жойылуына басты ықпал етуші факторына байланысты топырақ эрозиясы екі түрге бөлінеді. Олар жел эрозиясы (дефляция) және су эрозиясы. Қарқынына байланысты геологиялық және жеделдетілген (қарқынды) эрозия түрлеріне бөлінеді.
Геологиялық эрозия - табиғи өсімдік жамылғысы бар жерде, баяу үдірісте жүретін, топырақтың майда бөлшектерінің желмен ұшуы немесе сумен шайылуы. Осы жағдайда шығын болған топырақ мөлшері табиғи топырақ түзілу процесі әсерінен қайтадан толықтырылады. Сондықтан бұл эрозия түрі зиянды емес. Ал жеделдетілген эрозия адам әрекеті әсерінен туындайды. Адамдар табиғи өсімдіктер жамылғысын жойып, топырақты жыртып қарқынды өңдегінде, мал жайылымдарын жөнсіз, жүйесіз пайдаланғанда табиғатқа зиянды топырақтың жеделдетілген эрозиясы пайда болады.
3.Онымен күресу шаралары
Топырақтың құнарлылығы жəне оны ұдайы арттыру туралы ілім ғылыми егіншіліктің негізі болып табылады. Академик В.Р.Вильямс топырақтың құнарлылығы деп оның өсімдіктерді ылғал жəне коректік заттармен бір мезгілде жəне максималды мөлшерде қамтамасыз ету қабілетін айтты. Ал, В.Р.Вильямстың осы анықтамасына А.А.Роде толықтырулар енгізіп, былай деді: Топырақтың өсімдік тамырларының ауамен коректенуін қамтамасыз ету қабілеті, сонымен қатар топырақта зиянды заттардың болмауы оның құнарлылығын арттырады деп түсіндірді. Академик И.В.Тюрии топырақтың потенциалды құнарлылығының көрсеткіші ретінде ондағы жалпы азоттың қорын алды. Оның ойы бойынша жыл сайын топырақ бөліп шығаратын минералдық азоттың мөлшері тиімді құнарлылықтың көрсеткіші болып табылады. Осы күнгі егіншілікте топырақтың құнарлылығы деп "оның физикалық, химиялық, физика-химиялық жəне биологиялық қасиеттерінің негізінде мəдени өсімдіктер өсетін орта бола алатын, қазіргі технологиялық, экологиялық жəне экономикалық талаптарға сай өсімдіктерді жер бетіндегі факторлармен қамтамасыз ететін қабілетін айтады". Құнарлы топырақтарда мына жағдайлардың болуы шарт: - жеткілікті мөлшерде ылғал мен коректік заттардың болуы, олардың тиімді сіңіп дер кезінде өсімдіктерге жетуі, топырақтың оптималды ауа жəне жылу режимдерін жасау; - топырақ өңдеудің озық технологиясын қолдануға жəне егістік дақылдарды өсіруге жарамды болуы; - фитосанитарлық жағдайының жақсы болуы. Топырақ түзілу кезінде əсер еткен табиғи жағдайлардың факторларына жəне адамдардың өндірістік іс əрекетіне байланысты оның құнарлылығы əр түрлі болады. Осыған байланысты топырақ-құнарлылығының табиғи (жаранды) жəне жасанды түрлері бар
4.Топырақ эрозиясының ауаға және су ресурстарына әсері
Топырақ өте күрделі организм сияқты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Онда үздіксіз түзілу және бұзылу процестері жүріліп отырады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабаттың сумен шайылу, желмен ұшыу құбылыстары эрозия деп аталады.
Эрозия термині ла erodere - бұзу деген сөзінен алынған. Эрозия дегеніміз топырақ жабынының су не желмен бұзылуы. Бұл кезде топырақтың ең құнарлы қабаты бұзылады: топырақ түзілу процесінің жүру жылдамдығышамамен 0,5-2,0см 100жыл болғанда қалыңдығы шамамен 18 см болатын осы қабаттың табиғи жолмен түзілуіне 1400-7000жыл қажет болған болар еді. Бұл қабаттың жойылуы кейде 20-30 жыл, кейде бір ғана қатты жауған жаңбыр, не шаңды дауыл нәтижесінде болуы мүмкін.
Эрозиялық процестердің байқалу сипатына қарай қалыпты не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозия болып бөлінеді.
Қалыпты эрозия - орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердіңтопырағында жүреді. Ол өте жай байқалып, нәтижесінде бұзылған топырақ қабаты топырақ түзілу процестерінің нәтижесінде бір жылда қайта қалпына келе алады.
Жылдам эрозия - табиғи өсімдіктер дүниесі жайылып біткен, топырақтың табиғи ерекшеліктері ескерусіз пайдаланылған територияларда байқалып, бұл эрозия өте тез жүреді.
Кең тараған эрозиялардың түрлері: жазықтық, сызықтық, дефляция, ирригациялық, өндірістік (техногендік), абразия, жайылымдық.
Жазықтық эрозия - тау беткейлеріндегі жоғары горизонттағы топырақтардың жаңбыр, еріген қар сулармен шайылуы.
Сызықтықэрозия - тау беткейлері топырақтарының жаңбыр, еріген қар сулардың әсерінен терең жыралар мен жылғалар түзіп шайылуы.
Жел эрозиясы, не дефляция - топырақтың жоғарғы құрғақ, құнарлы қабатының бөлшектерінің желімен ұшуы.
Ирригациялық эрозия - сулармен егін шаруашылығымен айналысатын аудандарда байқалып, топыраққа көп мөлшардегі су массасының бірілуіне байланысты болды. Бұл су топыраққа сіңіп үлгірмейді де, топырақ бетімен ағады. Су жіберілетін егістік жер аз ғана болсада тегіс болмаса топырақтың қарашірігі су мен бірге төменге қарай жуылып, ағып кетеді. Ирригациялық эрозия кезінде бір уақытта эрозия да , топырақтың сортаңдануы да жүреді.
Өндірістік эрозия - пайдалы қазбаларды өндіру кезінде, әсіресе, ашық әдіспен өндіруде, тұрған ұй, өндіріс орындарының құрылысын, жолдар, газ және мұнай трубопроводтарын салу кезінде байқалады.
Абыразия кезінде (жыртылатын және мал жайылатын жерлердің ауданы кеміді.
Шамадан тыс көп мал жаю кезінде жайылымдық эрозия байқалады.
Механикалық эрозия ауылшаруашылық техникалардың ауыр түрлерін топырақтың өздігінен қалпына келу қабылетін ескермей пайдаланған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СӨЖ
Тексерген: Бейсебаев Ш.Т.
Топ: Эл-217
Орындаған: Жумағалиева Г.
Семей қаласы. 2015 жыл.
1.Топырақты пайдаланудың экологиялық мәселелері:
Топырақтың экологиялық қызметi оның химиялық, физикалық жəне биологиялық ерекшелiктерiмен байла- нысты жəне де ол топырақ жамылғысының құнарлық дəрежесiмен реттеледi. Топырақ құнарлығының төмендеуi, техногендiк қысымның артуы жəне топырақ жамылғысының ластануы топырақтың қорғаныстық қабiлетiн на- шарлатады. Бұл топырақтың дегредацияланып шөлейттенуiне алып келедi. Топырақжамылғысының антропогендiк шөлейттенуi Қазақстанның барлық өңiрлерiн қамтыды жəне биологиялық əртүрлiктi қысқартып экожүйенiң по- тенциалын төмендетуде. Топырақтың экологиялық қызметi топырақ түзушi негiзгi факторлар: климат, өсiмдiк, топырақ түзушi жыныстар, жербедерi, тiрi ағзалардыңтiршiлiк əрекеттерi жəнежаратылысынан жасампаз адамзат- тың түрлендiрушi əрекетiнен қалыптасады. Топырақ - биокостық табиғи жүйе. Ол əртүрлi биосфералық жəне экожүйелiк қызмет атқарады. Атмосфера, ли- тосфера, гидросфера құблыстарының қалыпты жүруiне сонымен қатар айтарлықтай дəрежеде қоғам дамуының əлеуметтiк-экономикалық жағдайларын анықтайды Топырақ биоценоздың тiршiлiк ор- тасысоныменқатар қоршағанортаныңантропогендiк ластанудан пайда болған уыттық заттарын физика- химиялық жəне биологиялық сiңiрушiсi. Топырақтың экологиялық қызметi оның химия- лық, физикалық жəне биологиялық ерекшелiктерiмен байланысты жəне де ол топырақ жамылғысының құнарлық дəрежесiмен реттеледi. Топырақтың экологиялық қызметi оның маңызды генетикалық көрсеткiшi болып табылады. Табиғат қорларын пайдаланунəтижесiнде бұзылып ластануы оның мүлтiксiз деградацияланып шөлейттенуiне алып келедi. Қазiргi таңда Қазақстанда 180 млн гажершөлей- ттенген. Бұл Қазақстан жер көлемiнiң 60% құрай- ды. 12 млн га-дан астам егiстiк жерлердiң қарашiрiндi мөлшерi əртүрлi дəрежеде азайып құнар- лығы төмендеген. 60 млн.га жер тұзданып кебiрленген, 33 млн га химиялық жəне радиоактивтiк ластанған, 30 млн га эрозия мен деф- ляцияға ұшыраған. Топырақ жамылғасының антропогендiк шөлейттенуi ауқымы мен қарқыны жағынын жыл санап үдей түсуде. Олар Қазақстан- ның барлық өңiрлерiн қамтыды жəне биологиялық əртүрлiлiктi қысқартып экожүйенiң потенциалын төмендетуде. Кең байтақ Арал өңiрiнде соңғы 40 жыл iшiнде ауыр экологиялық ахуал орнады. Əмудария мен Сырдария бассейнiнде су-жер қорларын тиiмсiз пайдалануАралтеңiзi деңгейiнiң апаттық төмендеуiне алып келдi. Соның салдарынан топырақ жамылғы- сы тұзданып жел эрозиясына түстi. Iргелесжатқан аумақтаруыттыхимиялық заттармен ластанды. Аэро- зольдардың жылдық шығыны 7,3 млн т. соның iшiнде 50-70 мың тоннасы тұздар. Қазiргi таңда күрделi экологиялық жағдай Ба- тыс Қазақстанның iрi өндiрiстiк жəне ауылшаруа- шылық өңiрлерiнде орнаған. Мұнда көмiрсутек шикiзаттарының 90%-дан астам зерттелiнген жəне потенциалдық қорлары орналасқан. Жылына 35 млн.т мұнай өндiрiледi жəне өндiру қарқыны жыл- дан-жылға артуда. Өндiрiстегi мұнай-газ кəсiпшiлiгi аумағының топырақтары өте күштi бүлiнген жəне мұнаймен сонымен қатар əртүрлi токсикалық хим- реактивтермен ластанған. Мұнай өнiмдерi мен газ- дардың (күкiрттiсутек, күкiрт ангидридi, көмiртегi тотығы, азот жəне басқалары) апатты шығарылым- дары атмосфера ауасын, жер асты ыза сулары мен жер бетiндегi суларды, топырақ жамылғысын лас- тайды Көптеген кен орындары, əсiресе ескiлерi (Доссор, Мақат, Байшонасжəне т.б.) күштi суландырылған (98%-дейiн) беткi қабатта күштi минералданған кəсiптiк сулардыжинақтайды. Кен орындарының аумағында топырақ жабыны (құба жəне шалғын-құба шөлдi, сортаң, сор, шалғ- ынды жəне шалғын- батпақты теңiз маңындағы тұзды топырақтар) қарқынды техногендiк қысым əсерiнде болады, морфогенетикалық кескiннiң бұзылу дəрежесiнiң жоғарылығымен, мұнай-хими- ялық ластанумен жəне сарқындыкəсiптiк сулармен тұзданумен өзгешеленедi
2.Топырақ эрозиясы түрлері
Топырақтың эрозияға шалдығуы өте қатерлі, зиянды құбылыс. Латын тілінде эrosio-бүліну деген мағынаны білдіреді. Топырақ эрозиясы деп оның бұзылып, үгіліп желмен ұшуын немесе сумен шайылуын айтамыз.
Жер шарының көптеген елдерінде (АҚШ, Қытай, Үнді, Италия, Ресей және т.б.) топырақтың эрозияға шалдығуы жиі байқалады. Мысалы АҚШ-та кейінге 150 жыл ішінде 100 млн гектар егістікпен жайылымдар эрозияға қатты шалдығып істен шыққан. Ал ТМД елдерінде 110 млн.га ауыл шаруашылығы жерлері, соның ішінде 64 млн.га егістік жер, жел және су эрозиясына шалдыққан. Қазақстанда жел және су эрозиясына шалдыққан және оларға шалдығу қауіпі жоғары болып келетін жер ауданы 126 млн. гектардан асып түседі. Эрозияға іліккен топырақтың құнарлығы төмендейді, кейде ол біржола жойылып кетуі мүмкін. Мысалы, жел эрозиясына орташа дәрежеде шалдыққан топырақтан әр гектарға шаққанда 600 кг жалпы азот, 108 кг жылжымалы фосфор, 105 кг калий шығын болады (Е.Жамалбеков, Р.Білдебаева, 2004). Эрозиямен бүлінген топырақтың биологиялық өнімділігі 35-70%-ға дейін кемиді. Топырақ құнарлылығының төмендеуінің себебі эрозияға шалдыққан жерде оның ең үстінгі қабатында майда, элементтерге бай бөлшектер азайып, қарашірінді қабатының қалыңдығы кемиді. Сонымен бірге бұл топырақтардың физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттері де нашарлайды.
Ғалымдардың есептеулері бойынша 1см құнарлы топырақ қабаты қалыптасуы үшін табиғи жағдайда 300-600 жыл уақыт қажет. Эрозияға іліккен топырақтың 1см қабаты бірнеше сағатта жойылып кетуі мүмкін.
Топырақтың эрозияға шалдығуының зардабы тек қана ауыл шаруашылығына зиянды емес. Ол сонымен бірге басқа да халық шаруашылығы салаларына, табиғатқа, адам денсауығына кеселін тигізеді. Мысалы желмен ұшқан немесе сумен шайылған топырақ өзендер, көлдер немесе су қоймалары түбіне шөгіп, олардың саяздануына, су құрамында биогенді элементтердің молайып, олардың балдырлар және өсімдіктермен ластануына соқтырып, батпақтану үдірісінің жүруіне ықпал жасайды. Эрозия құбылысының өнімдері автокөлікпен темір жол торабтарын, ғимараттарды, пайдалы жерлерді басуы ықтимал. Су эрозиясы әсерінен пайда болған жыралар мен сайлар да халық шаруашылығына үлкен нұсқан келтіреді. Жел эрозиясы әсерінен топырақтың шаңы ауаны ластап, адам денсаулығына зиянын тигізеді.
Топырақтың бұзылып, жойылуына басты ықпал етуші факторына байланысты топырақ эрозиясы екі түрге бөлінеді. Олар жел эрозиясы (дефляция) және су эрозиясы. Қарқынына байланысты геологиялық және жеделдетілген (қарқынды) эрозия түрлеріне бөлінеді.
Геологиялық эрозия - табиғи өсімдік жамылғысы бар жерде, баяу үдірісте жүретін, топырақтың майда бөлшектерінің желмен ұшуы немесе сумен шайылуы. Осы жағдайда шығын болған топырақ мөлшері табиғи топырақ түзілу процесі әсерінен қайтадан толықтырылады. Сондықтан бұл эрозия түрі зиянды емес. Ал жеделдетілген эрозия адам әрекеті әсерінен туындайды. Адамдар табиғи өсімдіктер жамылғысын жойып, топырақты жыртып қарқынды өңдегінде, мал жайылымдарын жөнсіз, жүйесіз пайдаланғанда табиғатқа зиянды топырақтың жеделдетілген эрозиясы пайда болады.
3.Онымен күресу шаралары
Топырақтың құнарлылығы жəне оны ұдайы арттыру туралы ілім ғылыми егіншіліктің негізі болып табылады. Академик В.Р.Вильямс топырақтың құнарлылығы деп оның өсімдіктерді ылғал жəне коректік заттармен бір мезгілде жəне максималды мөлшерде қамтамасыз ету қабілетін айтты. Ал, В.Р.Вильямстың осы анықтамасына А.А.Роде толықтырулар енгізіп, былай деді: Топырақтың өсімдік тамырларының ауамен коректенуін қамтамасыз ету қабілеті, сонымен қатар топырақта зиянды заттардың болмауы оның құнарлылығын арттырады деп түсіндірді. Академик И.В.Тюрии топырақтың потенциалды құнарлылығының көрсеткіші ретінде ондағы жалпы азоттың қорын алды. Оның ойы бойынша жыл сайын топырақ бөліп шығаратын минералдық азоттың мөлшері тиімді құнарлылықтың көрсеткіші болып табылады. Осы күнгі егіншілікте топырақтың құнарлылығы деп "оның физикалық, химиялық, физика-химиялық жəне биологиялық қасиеттерінің негізінде мəдени өсімдіктер өсетін орта бола алатын, қазіргі технологиялық, экологиялық жəне экономикалық талаптарға сай өсімдіктерді жер бетіндегі факторлармен қамтамасыз ететін қабілетін айтады". Құнарлы топырақтарда мына жағдайлардың болуы шарт: - жеткілікті мөлшерде ылғал мен коректік заттардың болуы, олардың тиімді сіңіп дер кезінде өсімдіктерге жетуі, топырақтың оптималды ауа жəне жылу режимдерін жасау; - топырақ өңдеудің озық технологиясын қолдануға жəне егістік дақылдарды өсіруге жарамды болуы; - фитосанитарлық жағдайының жақсы болуы. Топырақ түзілу кезінде əсер еткен табиғи жағдайлардың факторларына жəне адамдардың өндірістік іс əрекетіне байланысты оның құнарлылығы əр түрлі болады. Осыған байланысты топырақ-құнарлылығының табиғи (жаранды) жəне жасанды түрлері бар
4.Топырақ эрозиясының ауаға және су ресурстарына әсері
Топырақ өте күрделі организм сияқты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Онда үздіксіз түзілу және бұзылу процестері жүріліп отырады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабаттың сумен шайылу, желмен ұшыу құбылыстары эрозия деп аталады.
Эрозия термині ла erodere - бұзу деген сөзінен алынған. Эрозия дегеніміз топырақ жабынының су не желмен бұзылуы. Бұл кезде топырақтың ең құнарлы қабаты бұзылады: топырақ түзілу процесінің жүру жылдамдығышамамен 0,5-2,0см 100жыл болғанда қалыңдығы шамамен 18 см болатын осы қабаттың табиғи жолмен түзілуіне 1400-7000жыл қажет болған болар еді. Бұл қабаттың жойылуы кейде 20-30 жыл, кейде бір ғана қатты жауған жаңбыр, не шаңды дауыл нәтижесінде болуы мүмкін.
Эрозиялық процестердің байқалу сипатына қарай қалыпты не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозия болып бөлінеді.
Қалыпты эрозия - орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердіңтопырағында жүреді. Ол өте жай байқалып, нәтижесінде бұзылған топырақ қабаты топырақ түзілу процестерінің нәтижесінде бір жылда қайта қалпына келе алады.
Жылдам эрозия - табиғи өсімдіктер дүниесі жайылып біткен, топырақтың табиғи ерекшеліктері ескерусіз пайдаланылған територияларда байқалып, бұл эрозия өте тез жүреді.
Кең тараған эрозиялардың түрлері: жазықтық, сызықтық, дефляция, ирригациялық, өндірістік (техногендік), абразия, жайылымдық.
Жазықтық эрозия - тау беткейлеріндегі жоғары горизонттағы топырақтардың жаңбыр, еріген қар сулармен шайылуы.
Сызықтықэрозия - тау беткейлері топырақтарының жаңбыр, еріген қар сулардың әсерінен терең жыралар мен жылғалар түзіп шайылуы.
Жел эрозиясы, не дефляция - топырақтың жоғарғы құрғақ, құнарлы қабатының бөлшектерінің желімен ұшуы.
Ирригациялық эрозия - сулармен егін шаруашылығымен айналысатын аудандарда байқалып, топыраққа көп мөлшардегі су массасының бірілуіне байланысты болды. Бұл су топыраққа сіңіп үлгірмейді де, топырақ бетімен ағады. Су жіберілетін егістік жер аз ғана болсада тегіс болмаса топырақтың қарашірігі су мен бірге төменге қарай жуылып, ағып кетеді. Ирригациялық эрозия кезінде бір уақытта эрозия да , топырақтың сортаңдануы да жүреді.
Өндірістік эрозия - пайдалы қазбаларды өндіру кезінде, әсіресе, ашық әдіспен өндіруде, тұрған ұй, өндіріс орындарының құрылысын, жолдар, газ және мұнай трубопроводтарын салу кезінде байқалады.
Абыразия кезінде (жыртылатын және мал жайылатын жерлердің ауданы кеміді.
Шамадан тыс көп мал жаю кезінде жайылымдық эрозия байқалады.
Механикалық эрозия ауылшаруашылық техникалардың ауыр түрлерін топырақтың өздігінен қалпына келу қабылетін ескермей пайдаланған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz