Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайын талдаудың мәні және маңызы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ
1.1 Шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
1.2 Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Талдаудың мақсаттары мен міндеттері
2.2 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру
2.3 Бухгалтерлік баланстың құрылымымен динамикасын жалпы бағалау
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның қаржы саясаты. кәсіпорын қызметі тиімділігін жоғарлатудың негізі
3.2 Кәсіпорын қызметі тиімділігін басқару мен жоспарлау
3.3 Кәсіпорынның өтімділігімен төлемқабілеттілігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ
1.1 Шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
1.2 Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Талдаудың мақсаттары мен міндеттері
2.2 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру
2.3 Бухгалтерлік баланстың құрылымымен динамикасын жалпы бағалау
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның қаржы саясаты. кәсіпорын қызметі тиімділігін жоғарлатудың негізі
3.2 Кәсіпорын қызметі тиімділігін басқару мен жоспарлау
3.3 Кәсіпорынның өтімділігімен төлемқабілеттілігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі.
Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық меншікті сандарына және қыызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық бірліктер.Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Шаруашылық субъектілер түсінігі соңғы кездері шаруашылық қызметке заңды тұлғаларды ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тұлғаларды -жеке кәсіпкерлерді, шағын бизнестің дамуымен байланысты қолданады.Соңғы уақыттарда коммерциялық қызметтердің рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды тұлғаларға, соның ішінде мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік емес салаларына коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын шектемейді, бұл субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз қызметін жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның, бірлестіктер мен ұйымдардың қаржысын кірістіреді.
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы көрініс түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы қаржы құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-бірімен байланысты. Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының көрініс түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді.Шаруашылық субъектілер қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен бірдей:
1. бөлу
2. бақылау.
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынастардың болуымен себепті.Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен, еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржыға қатысты алуан-түрлі қарым-қатынастарға барады:
1. мемлекетпен
2. несие жүйесімен
3. жоғары ұйымдармен
4. басқа шаруашылық субъектілермен
5. сақтандыру ұйымдарымен
6. жұмысшылармен
7. кәсіптік иелерімен.
Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері:
1. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы;
2. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы;
3. жоғары белсенділік;
4. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы -өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар.
Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі.
Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық меншікті сандарына және қыызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық бірліктер.Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Шаруашылық субъектілер түсінігі соңғы кездері шаруашылық қызметке заңды тұлғаларды ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тұлғаларды -жеке кәсіпкерлерді, шағын бизнестің дамуымен байланысты қолданады.Соңғы уақыттарда коммерциялық қызметтердің рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды тұлғаларға, соның ішінде мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік емес салаларына коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын шектемейді, бұл субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз қызметін жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның, бірлестіктер мен ұйымдардың қаржысын кірістіреді.
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы көрініс түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы қаржы құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-бірімен байланысты. Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының көрініс түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді.Шаруашылық субъектілер қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен бірдей:
1. бөлу
2. бақылау.
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынастардың болуымен себепті.Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен, еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржыға қатысты алуан-түрлі қарым-қатынастарға барады:
1. мемлекетпен
2. несие жүйесімен
3. жоғары ұйымдармен
4. басқа шаруашылық субъектілермен
5. сақтандыру ұйымдарымен
6. жұмысшылармен
7. кәсіптік иелерімен.
Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері:
1. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы;
2. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы;
3. жоғары белсенділік;
4. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы -өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Н. Назарбаев «Қазақстан-2030» Процветание, безопасность и благсостояние всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
2. Қазақстан Республикасының Ата Заңы 1995 ж.
3. К. Ш. Дюсембаев «Анализ финисового состояния предприятия» Учебное пособие Алматы «Экономика» 1998 г.
4. К. Ш. Дүйсенбаев, Э. Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдаиын талдау». Оқу құралы, Алматы: Экономика.
5. О.В. Ефимова «Как проанализировать финансовое положение предприятия». Практическое пособие. Москва 1994г.
6. П. Балабанов «Управление финансами предприятия»
7. Под редакцией профессора И.О. Волкова «Экономика предприятия» Москва Инф. 1997г.
8. Под редакцией профессора В.Я. Горфинкеля Учебник для ВУЗ-ов «Экономика предприятия» 2001г.
9. С.С. Уткин «Финансовый менеджмент» Учебник 2001г.
10. Б.Нидлз, Х. Андерсон, Д. Колдуелл «Финансовый учет», «Финансы и статистика» Москва 1996г.
11. А. Андерсон «Практика заподного ведения бухгалтерского учета» 1997
12. О.В. Ефимова «Финансовый анализ» Москва 1996г.
13. В.И. Бренстайн « Анализ финансовой отчетности» Москва 1996г.
14. В.М. Родионова, М.А. Федотова «Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции», «Перспектива» Москва 1995г.
15. Л.Н. Павлова «Финансовый менеджмент» Москва 1995г.
16. В.В. Потров, В.В. Ковалев «Как читать баланс» «Финансы и статистика» Москва 1993г.
17. У.С. Радостовец «Бухгалтерский учет на предприятий» Алматы 2000г.
18. «Қаржы – Қаражат» Минфин РК, Алматы
19. Стандарты бухгалтерского учета РК
20. А.И. Ковалев, В.П. Привалов «Анализ финансового состояния предприятия» Москва 1995г.
21. Н.А. Русак «Анализ финансового положения предприятия» Минск 1998г.
22. Э.А. Макарян, Г.П. Геросименко «Финансовый анализ» Москва 2001г.
23. Г.Г. Виноградов «Руководство по финансовому учету, отчетности и аудита.»
24. И.А. Багдоновская «Анализ хозяиственной деятельности в промышленности» Минск 2000г.
25. Е.С. Стоянова «Финансовый менеджмент, Теория и практика» Москва 2001г.
26. Т.Б.Крылова «Анализ капиталистического предприятия»
27. Л. Сидельникова «Методы оценки инвестиции»
28. Н.Г. Чумаченко «Учет и анализ в производстве» Москва 1997г.
29. Об организации работы по предостовлению предприятиям и организациям кредитов, выделяемых на пополнение собственных оборотных средств. ПКМ РК от 07.01.1997г.
30. С.А. Николаева «Особенности учета затрат в условиях рынка, системадирекции хостинга» Москва 1997г.
31. М.С. Ержанов «Учетная политика на Казахстанском предприятии» Алматы 1999г.
32. С.А. Стуков «Система производственного учета и контроля» Москва 2002г.
33. В.М. Ткач «Управленческий учет, международный опыт» Москва 2000г.
34. В.И. Палии «Основы колькулирования» Москва 1997г.
35. «Ақша қаражатарының қозғалысы туралы есептер» 2002-2003жж.
36. Қаржылық шаруашылық қызмет натижесі тураны есебі.
1. Н. Назарбаев «Қазақстан-2030» Процветание, безопасность и благсостояние всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
2. Қазақстан Республикасының Ата Заңы 1995 ж.
3. К. Ш. Дюсембаев «Анализ финисового состояния предприятия» Учебное пособие Алматы «Экономика» 1998 г.
4. К. Ш. Дүйсенбаев, Э. Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдаиын талдау». Оқу құралы, Алматы: Экономика.
5. О.В. Ефимова «Как проанализировать финансовое положение предприятия». Практическое пособие. Москва 1994г.
6. П. Балабанов «Управление финансами предприятия»
7. Под редакцией профессора И.О. Волкова «Экономика предприятия» Москва Инф. 1997г.
8. Под редакцией профессора В.Я. Горфинкеля Учебник для ВУЗ-ов «Экономика предприятия» 2001г.
9. С.С. Уткин «Финансовый менеджмент» Учебник 2001г.
10. Б.Нидлз, Х. Андерсон, Д. Колдуелл «Финансовый учет», «Финансы и статистика» Москва 1996г.
11. А. Андерсон «Практика заподного ведения бухгалтерского учета» 1997
12. О.В. Ефимова «Финансовый анализ» Москва 1996г.
13. В.И. Бренстайн « Анализ финансовой отчетности» Москва 1996г.
14. В.М. Родионова, М.А. Федотова «Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции», «Перспектива» Москва 1995г.
15. Л.Н. Павлова «Финансовый менеджмент» Москва 1995г.
16. В.В. Потров, В.В. Ковалев «Как читать баланс» «Финансы и статистика» Москва 1993г.
17. У.С. Радостовец «Бухгалтерский учет на предприятий» Алматы 2000г.
18. «Қаржы – Қаражат» Минфин РК, Алматы
19. Стандарты бухгалтерского учета РК
20. А.И. Ковалев, В.П. Привалов «Анализ финансового состояния предприятия» Москва 1995г.
21. Н.А. Русак «Анализ финансового положения предприятия» Минск 1998г.
22. Э.А. Макарян, Г.П. Геросименко «Финансовый анализ» Москва 2001г.
23. Г.Г. Виноградов «Руководство по финансовому учету, отчетности и аудита.»
24. И.А. Багдоновская «Анализ хозяиственной деятельности в промышленности» Минск 2000г.
25. Е.С. Стоянова «Финансовый менеджмент, Теория и практика» Москва 2001г.
26. Т.Б.Крылова «Анализ капиталистического предприятия»
27. Л. Сидельникова «Методы оценки инвестиции»
28. Н.Г. Чумаченко «Учет и анализ в производстве» Москва 1997г.
29. Об организации работы по предостовлению предприятиям и организациям кредитов, выделяемых на пополнение собственных оборотных средств. ПКМ РК от 07.01.1997г.
30. С.А. Николаева «Особенности учета затрат в условиях рынка, системадирекции хостинга» Москва 1997г.
31. М.С. Ержанов «Учетная политика на Казахстанском предприятии» Алматы 1999г.
32. С.А. Стуков «Система производственного учета и контроля» Москва 2002г.
33. В.М. Ткач «Управленческий учет, международный опыт» Москва 2000г.
34. В.И. Палии «Основы колькулирования» Москва 1997г.
35. «Ақша қаражатарының қозғалысы туралы есептер» 2002-2003жж.
36. Қаржылық шаруашылық қызмет натижесі тураны есебі.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ
1.1 Шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
1.2 Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Талдаудың мақсаттары мен міндеттері
2.2 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру
2.3 Бухгалтерлік баланстың құрылымымен динамикасын жалпы бағалау
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫН
ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның қаржы саясаты- кәсіпорын қызметі тиімділігін жоғарлатудың
негізі
3.2 Кәсіпорын қызметі тиімділігін басқару мен жоспарлау
3.3 Кәсіпорынның өтімділігімен төлемқабілеттілігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы жүйесінің құрамдас
бөлігі.
Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық
меншікті сандарына және қыызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық
субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық
бірліктер.Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп
басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Шаруашылық субъектілер
түсінігі соңғы кездері шаруашылық қызметке заңды тұлғаларды ғана емес,
сонымен қатар қоғамдық тұлғаларды -жеке кәсіпкерлерді, шағын бизнестің
дамуымен байланысты қолданады.Соңғы уақыттарда коммерциялық қызметтердің
рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды тұлғаларға, соның ішінде
мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік емес салаларына
коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын шектемейді, бұл
субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз қызметін
жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын. Шаруашылық
жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады.
Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның, бірлестіктер мен
ұйымдардың қаржысын кірістіреді.
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы
көрініс түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы
қаржы құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-
бірімен байланысты. Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының
көрініс түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді.Шаруашылық
субъектілер қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен
бірдей:
1. бөлу
2. бақылау.
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар
болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынастардың
болуымен себепті.Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен,
еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржыға қатысты алуан-түрлі қарым-
қатынастарға барады:
1. мемлекетпен
2. несие жүйесімен
3. жоғары ұйымдармен
4. басқа шаруашылық субъектілермен
5. сақтандыру ұйымдарымен
6. жұмысшылармен
7. кәсіптік иелерімен.
Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері:
1. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы;
2. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы;
3. жоғары белсенділік;
4. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы -өнімдерді,
жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай
табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастар.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ
1.1 Шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
Шаруашылық субъектілердің қаржылары бірегей қаржы жүйесінің құрамды
бөлімі. Шаруашылық субъектілер қаржысын қарастырмас бұрын шаруашылық
субъектілер ұғымына келесі түрдегідей анықтама беруге болады: өзінің атынан
активтерді иемдене алатын, өз мойнына міндеттер алатын, экономикалық
қызметтерді жүзеге асыратын экономикалық агенттер немесе экономикалық
бірліктер. Осы шаруашылық субъектілерге атап айтқанда компаниялар,
серіктестер, фермерлік шаруашылықтар, бірлестіктер және тағы басқалары
жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы ақша түрінде кеңейтілген ұдайы
өндіріс процесінің негізгі тұстарын көрсетеді.
Шаруашылық субъектілер қаржысы ақшалай түрде көрсетілген өндіріс
процесінің негізгі жақтарын сипаттайды және оны экономикалық заңдардың
талаптарымен сәйкес жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар ұлттық
шаруашылықты әрі қарай дамыту үшін қажет ақшалай жиынтықтар мен табыстарды
пайдалану мен қайта бөлу үшін пайдаланады. Бұл даму процесі ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық құралы болып табылады.
Шаруашылық субъектілердің қаржысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың
бір бөлігі ретінде, олар басқа да өндірістік қатынастармен сәйкес ұлттық
шаруашылықты басқарудағы төмеңгі бөлімшелердің шаруашылық қызметінің
тиімділігіне әсер етеді.
Шаруашылық субъектілер қаржысы өзіне кәсіпорын, фирма, қоғам,
ассоциация, салалық министрліктермен басқа да шаруашылық ұйымдардың,
шаруашылық аралық, сала аралық, мекемелердің, құрылыс, транспорттық,
саудалық, жобалық қызметтердің, байланыс, сақтандыру, ғылым, білім,
медицина, ақпараттық, маркетингтік және басқа да қоғам саласындағы
қызметтердің қаржыларын қамтиды.
Жекеменшіктің дамуы кәсіпорынның жаңа түрлерінің пайда болуына
әкеледі: жеке, кооперативті, акционерлік және аралас.
Ұлттық шаруашылықтағы әр салаларының қаржылары өзіндік ерекшеліктерге
ие болады. Бірақ, барлық саладағы шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
мен негізгі принциптері ұқсас болып келеді, бұл жалпы шаруашылық
принциптермен бірыңғай экономикалық заңдармен себепті.
Шаруашылық субъектілер қаржысы саласындағы көп жақты қатынастар
ііріленген топтарға жинақталады: бұл қатынастар мынадай процестер негізінде
қалыптасады:
• мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру кезінде кеңейтілген өндіріс
пен мемлекеттік және оның өндірістік кәсіпорындары;
• ұсынылған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді төлеу бойынша
шаруашылық субъектілер мен несие жүйесі;
• қорларды, табысты қайта бөлу кезінде шаруашылық субъектілер мен жоғарғы
деңгейлі ұйымдар;
• персоналды, мүлікті сақтандыру бойынша шаруашылық субъектілер мен
сақтандыру ұйымдары;
• шаруашылық субъектілердің негізгі қызметімен қаржылық ресурстарды
қамтамасыз ету процесіндегі капитал арасындағы процестер.
1.2 Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы
Көптеген кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер әр түрлі белгілер бойынша
сыныпталады, және оның негіздемесі қаржы ұйымының сипатына әсер етуі
мүмкін.
Қызмет ету өрісіне қарай кәсіпорындар –материалды және материалды емес
(өндірістік емес) болып екіге бөлінеді.
Материалды саладағы кәсіпорын қызметі жалпы қоғамға қажетті игіліктер
мен материалды өнімдерді өндіреді. Өнімдер мен игіліктер табиғи-заттық
сипатта болады.
Өндірістік емес салаларының қызметтік нәтижесі қызмет көрсетулер
түрінде болады, бұл түрлерді құру процесі оларды тұтыну процесімен сай
келеді.
Материалды және материалды емес салаларының құрамы бірнеше бөлімдерге,
бөлімшелерге бөлінеді. Бұл бөліну процесі экономикалық қызметтің сапалық
жағын сипаттағанымен, экономикалық субъектілер тобындағы оның көп
түрлілігін ұйғарады. Бұл өндірістің ұйымдық-техникалық, технологиялық
сипатымен байланысты.
Материалдық өндіріс саласындағы қаржылардың ұйымдастыруына өнімді
өндіру циклдың ұзақтылығы, мезгілдік, климаттық факторлар әсер етеді.
Мезгілдік факторларқұрылыс, ауыл шаруашылық өндірістеріне тән болып келеді.
Мұндай факторлар өндіріс шығындарының көлеміне әсер етеді. Табиғи-климаттық
факторлар еңбекақыға төленген төлемдермен байланысты шығындардың ұлғаюына
әкеледі.
Келесі сыныптаманың негізгі белгісі мекемелердің, ұйымдардың,
кәсіпорындардың коммерциялық және коммерциялық емес қаржылық қызметінің
сипаты болып табылады.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс табу болып табылады.
Өндіріс түрлері бойынша кәсіпорындардың екі түрі ерекшеленеді: тауар
өндіретін кәсіпорындар және қызмет көрсететін кәсіпорындар. Меншік нысаны
бойынша келесі түрлерге бөлінеді: мемлекеттік, жеке, қоғамдық ұйымдар,
шетел субъектілер және аралас кәсіпорындар.
Ұйымның құқықтық нысандары бойынша шаруашылық субъектілер мемлекеттік,
кооперативтік
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Талдаудың мақсаттары мен міндеттері
Қазіргі заманғы жағдайларда тиімді қызметті қамтамасыз ету үшін
басшыларға өз кәсіпорындарының қаржылық-экономикалық жағдайдың, сондай-
ақ серіктері мен бәсекелестерінің іскерлік белсенділігі жағдайын нақты
бағалай білуі қажет. Ол үшін:
• кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын бағалау әдістемесін
меңгеруі;
• қаржылық ақпараттарды жинақтаудың, өндеудің үстірт және үстірт емес
түрде пайдалануы;
• тәжірибеде осы әдістерді жүзеге асыруға қабілетті талдаушы мамандарды
тарту қажет.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы, деп жазады профессор
Балабанов И.Т.*, бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын
(яғни төлемқабілеттілігі мен несие қабілеттілігі), қаржы ресурстары мен
капиталды пайдалану, мемлекеттік алдында өз міндеттемелерін орындау.
Стуков С.А. қаржылық жағдай жөніндегі өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды**: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүрү қабілеттілігін кешенді талдау.
Қаржылық-экономикалық жағдай шаруашылық қызметтің барлық қатысушыларының
экономикалық мүдделерін тиімді жүргізуде. Оның бәсеке қабілеттілігі мен
артықшылығын анықтайтын кәсіпорынның белсенділігі мен сенімділігін маңызды
критерийлері. Ол қаражаттарды орналастыру мен пайдалану және олардың
қалыптасу көздерімен сипатталады.
Талдаудың негізгі мақсаты – кәсіпорынды жалпы және сонымен бірге оның
қаржылық ресурстарын басқарудағы ең күрделі проблемаларды айқандау.
Қаржылық талдаудың мақсаттары:
← қаржылық жағдайдың көрсеткіштерінің өзгерістерін табу;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды табу;
← қаржылық жағдайдың сандық және сапалық өзгерістерін бағалау;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайдың белгілі бір датаға (күнге) бағалау;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайының тенденцияларының өзгерісін бағалау;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайдың тенденцияларының өзгерісін анықтау;
Қаржылық жағдайды талдау келесі тұтынушылар тобына керекті:
• Кәсіпорынның менеджерлеріне және ең бірінші кезекте қаржылық
менеджерлерге. Кәсіпорынды оның қаржылық жағдайын білмей шаруашылық
шешімдер қабылдау, оны басқару мүмкін емес. Менеджерлер үшін алынған
қаржылық натижелер мен ресурстардың шаруашылық қызметінде қолданылатын
(шешімдерді) олармен қабылданған шешімдердің тиімділігін бағалау маңызды
болып табылады.
• Меншік иелеріне, соның ішінде акционерлерге.Оларға кәсіпорындарға
салынған қаражаттардың қайтарымдылығы қандай болатындығын, кәсіпорынның
табыстылығы мен рентабелділігін, сонымен бірге экономикалық
тәуекелділіктің деңгейі мен өздерінің капиталдарының жоғалту мүмкіндігін
білу маңызды.
• Кредиторлар мен инвесторларға. Оларды берілген несиелерінің қайтару
мүмкіндігін бағалау қызықтырады.
• Жеткізіп берушілерге. Олар үшін жеткізілген өнімдер үшін төлемдер,
көрсетілген қызметтері мен жүмысты төлеуді бағалау маңызды.
Сөйтіп, жоғарында атап өтілген қаржылық талдаудың тұтынушыларының
тізімі осы талдауды экономикалық процестердің барлық қатысушылары қажет
ететіндігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдаудың басты міндеті
бастапқы қаржылық жағдайы мен оның одан әрі даму динамикасын дұрыс бағалау
болып табылады. Ол келесі сатылардан құралады:
1) қаржылық-экономикалық жағдайды теңестіру;
2) кеңістіктік уақыттық айырымда қаржылық-экономикалық жағдайдың өзгерісін
айқындау;
3) қаржылық-экономикалық жағдайға өзгеріс әкелген негізгі факторларды
анықтау;
4) қаржылық жағдайды нығайтудың шаруашылықішілік резервтерін айқындау.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау қаржылық
талдаудың, сондай-ақ менеджменті мен аудиттің мәнді элементі болып
табылады.
Қаржылық талдаудың негізіне қаржылық есеп беруді талдау жатады. Бұл
қаржылық-экономикалық жағдайды бағалауды жүргізуде қаржылық талдаудың
әдістері мен жүмысшы амалдарын пайдалануды негіздейді. Қаржы менеджментінің
мәні нң тиімді жағдайларда қосымша қаржы көздерін тартуға, ең тиімді
инвестициялауға, қаржы нарығында пайдалы операцияларды жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін қаржылардыбасқаруды ұйымдастырудан тұрады. Кәсіпорын
дамуының қаржы қаржы көздерін іздестіру, сонымен қатар қаржы ресурстарын ең
тиімді инвестициялау бағыттарын анықтау нарықтық экономика жағдайларында
өзекті болуда. Қаржы менежменті маңындағы табыс көбіне қаржылық есеп беруді
зерттеп білудің жан-жақтылығына, жүйелігіне, мұқияттылығына тәуелді.
Мұнда алдынғы орынды кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
алады.
Кәсіпорындар арасында, соның ішінде және хаалықаралық деңгейде, банктік
және сақтандыру бизнесінде шаруашылық байланыстың кеңінен дамуы шаруашылық
субъектінің де, және оның қарсы агенттерінің де қаржылық-экономикалық
жағдайын бағалау объективтігі мен негізділігіне талаптардың елеулі артуын
білдіреді. Бұл міндетті шешудің алғышарттарының бірі болып аудиторлық
институттың қызмет етуі журеді.
Аудит – бұл кәсіпорынының бухгалтерлік есебі мен қаржылық есептілігінің
әрекеттегі заңға сәйкес сенімділігін, толықтығын тексеру. Аудит келісімін
шарттық бастамаларда тәуелсіз аудитормен немесе аудиторлық ұйыммен жүзеге
асырылады. Аудиттің негізгі қызметтері болып табылатындар:
← консалтингтік қызметті жүргізу (кеңес беру);
← бизнес жоспардың негізділігін тексеру;
← құжаттармен құжатайналымын тексеру;
← қаржылық-экономикалық жағдайды талдау;
← сауда-өндірістік қызметті және оның қаржылық нәтижелерін бағалау және
басқалары.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тексеру және талдау нәтижесіндегі
аудиторлар ресми нысанындада белгілі бір кезеңде бақыланып отыоған
экономикалық объектілердің қызметі қортындысы туралы негізделген түйін
ұсынады.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық талдау субъектілері болып кәсіпорын
қызметіне тікелей және жанама мүдделі ақпараттарды пайдаланушылар жүреді
(сызба 1).
Қаржылық-экономикалық жағдай – кәсіпорынның нарықтағы сенімділігі,
бәсеке қабілеттілігі, орнықтылығының маңызды сипаты. Сондықтан талдауды
пайдаланушылардың бірінші тобының әрбірі субъектісі өзмүддесінен шыға
отырып қаржылық ақпараттарды өз тұрғысынан танып біледі.
Кәсіпорын қаржыларының меншік иелерін ең алдымен меншікті капитал
үлесінің өсуі немесе кемуі, кәсіпорын әкімшілігімен ресурстардың тиімді
пайдаланылуы қызықтырады. Кредиторлар мен инвесторлар несиенің ұзартылуының
дұрыстығына, несиелендіру шарттарына, ақшалардыңқайтарылу кепілдігіне, өз
капиталдарын салудың табыстылығына көңіл бөледі. Жеткізушілер мен клиенттер
кәсіпорынның төлемқабілеттілігіне, өтімді активтердің бар болуына және т.б.
мүдделі.
Пайдаланушылардың екінші тобына кәсіпорын қызметіне тікелей мүдделі
емес, бірақ келісім-шарт бойынша бірінші топтың мүдделерін қорғауға тиісті
талдау субъектілері жатады.
Әрбір кәсіпорын, өз шаруашылық мінез-құлқын өзгеріп тұратын нарықтық
коньюктура жағдайларында жоспарлай отырып, өз бәсекелестік айқымдамасын
нығайтуға ұмтылады. Сондықтанда қаржылық ақпараттың белгілі бір бөлімі
коммерциялық құпия аймағына өтеді. Бухгалтерлік есеп беруге негізделінетін
қаржылық-экономикалық жағдайды талдау сырткы талдау сипатын алады, яғни
ішкі басқарушылық есеп берілгендерін тартусыз және жариялаусыз жүргізілетін
талдау.
Жоғарында айтылғандар кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын
талдауды жүргізу ерекшелігін анықтайды, және де мұнда қаржылық талдаудың
барлық әдістерін пайдалануды шектейді.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдаудың мәнін қайта
бағалау қиын, себебі нақ соның өзі кәсіпорынның қаржы саясатын әзірлеу
құрылатын база болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық саясатының стратегиялық міндеттерін келесілер:
← кәсіпорын пайдасын жоғарлату;
← капитал құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
← кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету;
← меншік иелері үшін кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайының
мөлдірлігіне қол жеткізу;
← кәсіпорынды басқару тиімді тетігін құру;
← қаржы қаражаттарды тартудың нарықтық тетігін кәсіпорынның
пайдалануы.
Талдаудың алынған нәтижелері негізінде қаржылық саясаттың бағытын
таңдау жүзеге асырылады.
Кәсіпорын үшін инвестициялық, жабдықтау-өткізілімдік, баға
аймақтарындағы басқарушылық шешімдерді талдау нәтижелері үлкен мәнге ие.
Даму стратегиясының басты мақсаты – барлық ресурстарды тиімді бөлу мен
пайдалануға негізделген нарықтағы орнықты жағдай. Мұнда ресурстарды
басқарудың басты әдісі болып шарушылық қызмет нәтижелерін аналитакалық
бағалау және болжамдау әдісі жүреді.
Технология, қажы, өткізілім мен өндірісті жаңарту аймағында тиімді және
нәтижелі шешімдер қабылдау үшін басқарушы қызметкерлерге кәсіпорынның
ағымдағы жағдайы туралы тұрақты және үздіксіз мониторинг керек. Қаржылық-
экономикалық жағдайды талдау шаруашылық жағдайға қас қағымдағы жағдайын
бейнелеп бар ресурстарды пайдаланудың ең күрделі проблемаларын бөлуге,
сөйтіп қалыптасқан нарықтың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне мақсаттар
мен ресурстарды ұйымдастыруға сәйкес келтіру күшін азайтуға мүмкіндік
береді.
Қаржылық-экономикалық жағдайды талдаудың негізгі міндеттеріне
жататындар:
← активтердің құрылымы мен динамикасын, олардың жағдайы мен
қозғалысын бағалау;
← меншікті және қарыз капиталы көздерінің құрылымы мен құрамы
динамикасын, олардың жағдайы мен өзгерісін бағалау;
← кәсіпорынның төлемқабілеттілігін бағалау мен баланс өтімділігін
бағалау;
← кәсіпорынның қаржы орнықтылығының салыстырмалы және абсолюттік
көрсеткіштерін талдау, оның өзгеру деңгейін бағалау;
← кәсіпорын ресурстары мен қаражаттарын пайдалану тиімділігін
бағалау.
2.2 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау негізгі көрсеткіштер
арасында өзара байланысты құрылымдандыруға мүмкіндік беретін әдістер мен
амалдар жиынтығы көмегімен жүргізіледі.
Абсолюттік көрсеткіштерді талдау – бұл бухгалтерлік есептілікте
көрсетілген берілгендерді танып білу: кәсіпорын мүлігінің құрамы қаржлық
салымдардың құрылымы, меншікті капиталдың қалыптасуы көздері, қарызға
алынатын қаражаттар мөлшері, өткізуден түскен түсүм көлемі, пайда мөлшері
анықталады.
Көлденең (уақыттық) талдау – бүл өткен кезеңмен өткізуден есеп берудің
арбір айқындамасын салыстыру, ал ол баланс баптарының және олардың
топтарының өзгеру бағытын айқындауға және оның негізінде базистік өсу
қарқындарын есептеуге мүмкіндік береді.
Тікесінен (құрылымдық) талдау қортындылық қаржылық көрсеткіштер
құрылымын анықтау, яғни жалпы натижелік көрсеткіштері есеп беру дегі жеке
баптардың үлес салмағын айқындау мақсатында жүргізіледі.
Тренділік (динамикалық) талдау бір қатар жылдарға есептіліктің әрбір
айқындамасын салыстыруға және трендіні анықтауға негізделген.
Тренді көмегімен келешектік, болжамдық талдау жүргізіледі. Қаржылық-
экономикалық талдаудың басты әдісі қаржылық (аналитикалық) коэфициенттерді
есептеу болып табылады.
Қаржылық коэффициенттер пайдаланушылардың әр түрлі топтарына:
акционерлерге, менеджерлерге, талдаушыларға қажет. Мұндай коэффициенттерді
талдау – бұл есептің жеке айқындамалары немесе есептіліктің әр түрлі
нысандары айқындамалары арасында арақатысты есептеу, олардың өз ара
байланысын анықтау.
Ондаған салыстырмалы көрсеткіштер белгілі, бірақ қолайлы болу үшін олар
бірнеше топтарға біріктірілген:
← өтімділік;
← төлемқабілеттілік;
← қаржылық орнықтылық;
← мүлік құрылымының сипаттамасы.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын алдын ала бағалау үшін
жоғарыда келтірілген көрсеткіштер топтары өз араларында сапалық
айырмашылықтары бар бірінші және екінші сыныптарға бөлінеді. Көрсеткіштер
тобының екі сыныпқа бөлінуі елеулі шамада қарастырылып отырған талдаушылық
құралдың жеткіліксіз дамығандығының салдары.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдауды жүргізу үшін
ақпараттық база болып бухгалтрлік есептілік (есеп беру) қызмет етеді.
Ұйымның (шаруашылық субьектінің) есеп берушілігі – бүл натижелерді
сипаттайтын және өткен уақытқа оның жұмысының жағдайын бейнелейтін
көрсеткіштер жүйесі.
Есеп берушілікке ағымдағы есептің барлық түрлері кірістірілген.
Соның арқасында есеп беруде кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің барлық
түрлерін бейнелеу мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.
Есептерді құрайтын мәліметтер сипаты бойынша басқарушылық (ішкі) және
қаржылық (сыртқы) есеп беру етіп бөледі.
Қаржылық есеп беруге бір қатар талаптар қойылады, олардың негізгілері:
← ақпараттардың орындылығы мен дұрыстығы;
← берілген есеп берудің мәнділігі.
Жоғарыда айтылып кеткенде, кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау негізінен қаржылық бухгалтерлік есеп беруіне сүйінеді.
Қаржылық бухгалтерлік есеп беру бірнеше құраушы бырынғай тұтас есеп
құжаттарынан тұрады:
← бухгалтерлік баланс;
← пайда және зиян шегу туралы есеп;
← капитал қозғалысы;
← ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп; бухгалтерлік балансқа
жалғама.
Кәсіпорын жыл қорытындысы бойынша жоғарыда аталған құжаттардан басқа,
аудиторлар пікірінен, қаржылық есеп берулерге ескертулерден түратын
құжаттар қосымша ақпараттарды ұсынуға тиісті. Атап өткен жөн, аудиторлар
қаржылық есеп берулердің дәлділігін растамайды, тек есеп берудің
белгіленген ережелерге сайкес құрылғаны туралы касіби түйін жасайды.
Қаржылық есеп беру-бүл ұйымның откен белгілі бір кезеңге қызмет
нәтижелерін көрсететін құжат болғандықтан, сыртқы талдаушылардың ескірген
мәліметтерге сүйеніп сол кездегі жағдайын бағалағаннан басқа амалы жоқ.
Кәсіпорынның қызметі туралы көп түрлі экономикалық ақпарат және сол
қызметті талдаудың көптеген тәсілдері бар.
Сыртқы қаржылық есеп берудің берілгендері бойынша кәсіпорынның қаржылық-
экономикалық жағдайын талдаудың класикалықтәсілі болып табылады. Оның
жүргізілуі келесі сатылардан тұрады:
1. Ақпараттарды жинақтау және оның дұрыстығын бағалау, талап етілетін уақыт
кезеңіне бухгалтерлік есеп беру нысанынан берілгендерді іріктеу.
Бухгалтерлік есеп берудің типтік нысандарының аналитикалық нысанға өзгеруі.
1. Есеп құрылымы мен көрсеткіштер өзгерісінің сипаттамасы.
2. Талдаудың негізгі бағыттары бойынша көрсеткіштерді есептеу және
топтау.
3. Зерттелінетін кезеңге көрсеткіштер топтарын айқындау және өзгерту.
4. Негізгі зерттелінетін көрсеткіштер мен нәтижелер дәйектемесі арасында
өзара байланысты белгілеу.
5. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайы туралы түйінді дайындау.
6. Тар орындарды айқындау және резервтерді іздестіру.
7. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын жақсарту бойынша ұсыныстар
әзірлеу.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау құрылымы бас негізгі
блок параметрлерді бағалаудаан тұрады:
1. Баланстың құрамы мен құрлымын;
2. Кәсіпорын қаржылық орнықтылығын;
3. Кәсіпорын өтімділігі мен төлемқабілеттілігін;
4. Рентабелділігін;
5. Іскерлік белсенділікті;
Өзара байланысты бұл блоктар кәсіпорынның ағымдағы экономикалық
жағдайының ең дәл және объективтік бейнесін бепетін көрсеткіштерді есептеу
мен топтауды жүргізуге негіз болатын талдау құрылымын білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау қажетті мәліметтер
болғанда күрделі емес.
2.3 Бухгалтерлік баланстың құрылымымен динамикасын жалпы бағалау
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау бухгалтерлік
балансты, оның құрылымын, құрамымен динамикасын танып білуден басталады. Ол
үшін келесі мәселелерді қарастыру керек:
← баланстың негізгі тұжырымдамаларын;
← баланстың мәнімен қызметтерін;
← бухгалтерлік баланстың құрылуын.
Бухгалтерлік баланс – бүл кәсіпорын мүлігінің құны мен қаржыландыру
көздері құнын бейнелейтін белгілі бір уақыт кезеңіне шаруашылық бірліктің
каржылық жағдайы туралы ақпарат.
Кәсіпорын балансында бухгалтерлік есептің неғізін құраушы
тұжырымдамалар бар:
1. Ақшамен өлшеу тұжырымдамасы. Есеп беруде ақша тұрінде көріне
алатын ақпарат ғана тіркеледі.
2. Жекеленген кәсіпорын тұжырымдамасы ұйымнаң шаруашылық қызметін
есепке алу оны заңды тұлға ретінде тіркелген кезден бастап
үздіксіз жүргізіледі.
3. Әрекет етуші кәсіпорын тұжырымдамасы кәсіпорын қызмет етіп
тұратын уақыт аралығы белгісіз екендігімен жіберіледі.
Шаруашылық субъект әрекеттегі кәсіпорын болып табылады және одан әрі
қызмет етуін жалғастырады.
4. Құны бойынша есепке алу тұжырымдамасы, кәсіпорын мүлкін алуға
төленген баға бойынша есепке алу реестіріне еңгізіледі. Бүл
активтерді келесіде есепке алу үшін негіз болып табылады.
5. Екі ұдайлық есеп жұргізу тұжырымдамасы, кәсіпорынның барлық
активтері олардың иелерімен немесе кредиторлармен талап етілуі
мүмкін және бұл талаптардың жалпы сомасы талап етіліп отырған
активтер сомасынан арта алмайды. Бұл активтер мен пассивтердің
тең екендігін білдіреді.
Негізін құрайтын тұжырымдамалармен қатар мәнділік,сақтық есеп
ақпаратының зарарсыздығы және т.б. болады.
Бухгалтерлік баланс – кәсіпорын қаражаттарының олардың қаржыландыру
көздеріне қатысы бойынша жағдайын орналастыруын және пайдалануын ақша
нысанында бейнелеу тәсілі. Нысан боиынша баланс нәтежелері өз араларында
тең сандардың екі қатарын білдіреді, сондықтан бухгалтерлік баланстың
маңызды сыртқы белгісі екі жақтық тепе теңдігі қағидасын сақтау болып
табылады.
Нарықтық экономикада бухгалтерлік баланс – нгізгі ақпараттар көздері.
Олардың көмегімен пайдаланушылардың кең шеңбері:
← Шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайымен танысу;
← Кәсіпорын әл – ауқатын анықтау;
← Ұйым үшінші тұлға – акционерлер, инвесторлар, кредиторлар сатып
алушылар және басқалары алдында өз міндеттемелерін орындай алуы;
← Кәсіпорын жұмысының соңғы қаржылық нәтижелерір аныктау
мүмкіндігіне ие болады.
Бухгалтерлік баланстың құрылуы мынадай: баланстың негізгі бөлімдері мен
олардың негізгі баптары белгілі бір түрде топтастырылған.
Бұл аналитикалық зерттеулерді орындау және активтер мен пассивтер
құрылымын бағалау үшін қажет (Сызба
Активтер деп әдетте ақшалар салынған мүлікті айтады. Активтің баптарын
мүліктің өтімділігі дарежесіне байланысты, яғни активтің сол тұрін ақша
тұріне қаншалықты тез ауыстыруға болатынына байланысты орналастырады балнс
активінің бөлімдері өтімділіктің өсу тәртібімен құрылады.
1. Айналымнан тыс активтер
• Материалдық емес активтер (патенттер, авторлық құқықтар, лицензиялар,
сауда маркалары, т.б. кәсіпорындармен бақыланатын заттандырылмаған
активтер);
• Негізгі құралдар (мүлік, ғимарат, жабдықтар, жер яғни салыстырмалы
алғанда ұзақ мерзімде пайдалы қызмет ететін материалдық активтер);
• Күрделі салымдар (аяқталмаған құрылыс ұзақ мерзімді қаржылық салымдар).
2. Айналым активтер:
• Тауар материалдық құндылықтар запастарымен шығындары;
• дебиторлық борыш;
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫН
ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның қаржы саясаты- кәсіпорын қызметі тиімділігін жоғарлатудың
негізі
Кәсіпорындардың қызмет түрлері мен ауқымдары, ұйымдық – құқұтық
нысандары, қызмет ету жағдаилары бойчнша нақты жалқылануы оларды басқарудың
ұйымдық құрылымының кең көлемді алуан түрлігін туғызады.
Кәсіпорынның қаржы саясатын жасақтаудың мақсаты кәсіпорын қызметінің
стратегиялық және тактикалық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған қаржыны
басқарудың тиімді жүиесі кіру болып табылады.
Көрсетілгген мақсаттар әрбір шаруашылық субъекті үшін жекше. Кәсіпорын
жоғары инфляция және бар салық саясаты жағдайларында пайданы қалыптастыру
және бөлу; дивиденттер төлеу; өндіріс шығындарын реттеу мүлікті және сату
көлемін өсіру мәселелерінде мемлекеттің әртүрлі мүдделерін білдіруі мүмкін.
Бірақта кәсіпорын қызметін есепке алудың қаржылық, салықтық және
басқарушылық түрлерінде көрсетілген барлық аспектілері әлемдік тәжірибемен
жасақталған жиынтығы басқару жүйесін құрайтын әдістердің көмегімен
басқаруға көшеді.
Қазіргі жағдайларда көптеген кәсіпорындар үшін қаржыны басқарудың
реактивтік нысаны тән екендігі танымал, яғни ағымдағы проблемаларға
басқарушылық шешімдерді қабылдау. Басқарудың мұндай нысаны көптеген қарама-
қайшылықтар қатарын туғызады: кәсіпорындар мүдделері мен мемлекеттің
фискалдық мүдделері; ақалар бағасы және өндіріс рентабелділігі; меншікті
өндіріс рентабелділігімен қаржы нарықтарының рентабелділігі; өндіріс
мүдделерімен қаржы қызметі арасында және т.б..
Кәсіпорынды реформалау міндеттерінің бірі нарықтық жағдайларға барабар
кәсіпорын қызметінің стратегиялық мақсаттарын қоюды ескерумен және оларға
қол жеткізу жолдарын іздестірумен қаржылық-экономикалық жағдайын талдаудың
негізінде қаржыны басқаруға көшу болып табылады. Кез келген кәсіпорын
қызметінің нәтижесі сыртқы нарық агенттерін де (бірінші кезекте
инвесторларды, кредиторларды, акционерлерді тұтынушыларды және
өндірушілерді), ішкілерінде (кәсіпорын басшыларын, құрылымдық бөлімшенің
әкімшіліктік-басқарушылық жұмысшыларын, өндірістік бөлімшелер
жұмысшыларын).
Кәсіпорынды реформалауды жүргізуде кәсіпорынның қаржы саясатын
жасақтаудың стратегиялық міндеттері болып табылатындар:
1. пайданы ең жоғары жеткізу;
2. кәсіпорын капиталы құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық
орнықтылығын қамтамасыз ету;
3. меншік иелері инвесторлар, кредиторлар үшін кәсіпорынның қаржылық
экономикалық жағдаиына қол жеткізу;
4. кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету;
5. қаржы қаражаттарды тарту үшін нарықтық тетіктерді кәсіпорынның
пайдалануы;
6. кәсіпорынды басқаруды тиімді тетігін құру.
Бұл міндеттер шегінде қаржыны басқару төңірегінде бір қатар бағыттар
бойынша келесі шараларды ұсынады:
1. Активтерді нарықтық бағалауды жүргізу;
2. Бюджетке төлемдер бойынша бере жақды қайта құрылымдауды жұргізу;
3. Жалақыны төлеу бойынша бережақтарды жоюдағы шаралар бағдарламасын
жасақтау;
4. Нарықтағы кәсіпорын жағдайын талдауды жургізу стратегиясын дайындау;
5. Мүліктелді түгендеуді жүргізу және кәсіпорынның мүлік кешенін қайта
құрылымдауды жүзеге асыру.
Қаржыны басқарудың тиімді жүйесін құруда кәсіпорынның даму мүдделерін,
көрсетілген дамуды жүргізу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ
1.1 Шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
1.2 Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Талдаудың мақсаттары мен міндеттері
2.2 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру
2.3 Бухгалтерлік баланстың құрылымымен динамикасын жалпы бағалау
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫН
ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның қаржы саясаты- кәсіпорын қызметі тиімділігін жоғарлатудың
негізі
3.2 Кәсіпорын қызметі тиімділігін басқару мен жоспарлау
3.3 Кәсіпорынның өтімділігімен төлемқабілеттілігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы жүйесінің құрамдас
бөлігі.
Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық
меншікті сандарына және қыызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық
субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық
бірліктер.Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп
басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Шаруашылық субъектілер
түсінігі соңғы кездері шаруашылық қызметке заңды тұлғаларды ғана емес,
сонымен қатар қоғамдық тұлғаларды -жеке кәсіпкерлерді, шағын бизнестің
дамуымен байланысты қолданады.Соңғы уақыттарда коммерциялық қызметтердің
рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды тұлғаларға, соның ішінде
мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік емес салаларына
коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын шектемейді, бұл
субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз қызметін
жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын. Шаруашылық
жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады.
Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның, бірлестіктер мен
ұйымдардың қаржысын кірістіреді.
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы
көрініс түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы
қаржы құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-
бірімен байланысты. Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының
көрініс түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді.Шаруашылық
субъектілер қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен
бірдей:
1. бөлу
2. бақылау.
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар
болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынастардың
болуымен себепті.Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен,
еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржыға қатысты алуан-түрлі қарым-
қатынастарға барады:
1. мемлекетпен
2. несие жүйесімен
3. жоғары ұйымдармен
4. басқа шаруашылық субъектілермен
5. сақтандыру ұйымдарымен
6. жұмысшылармен
7. кәсіптік иелерімен.
Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері:
1. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы;
2. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы;
3. жоғары белсенділік;
4. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады.
Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы -өнімдерді,
жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай
табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты
экономикалық қатынастар.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ, СЫНЫПТАМАСЫ
1.1 Шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
Шаруашылық субъектілердің қаржылары бірегей қаржы жүйесінің құрамды
бөлімі. Шаруашылық субъектілер қаржысын қарастырмас бұрын шаруашылық
субъектілер ұғымына келесі түрдегідей анықтама беруге болады: өзінің атынан
активтерді иемдене алатын, өз мойнына міндеттер алатын, экономикалық
қызметтерді жүзеге асыратын экономикалық агенттер немесе экономикалық
бірліктер. Осы шаруашылық субъектілерге атап айтқанда компаниялар,
серіктестер, фермерлік шаруашылықтар, бірлестіктер және тағы басқалары
жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы ақша түрінде кеңейтілген ұдайы
өндіріс процесінің негізгі тұстарын көрсетеді.
Шаруашылық субъектілер қаржысы ақшалай түрде көрсетілген өндіріс
процесінің негізгі жақтарын сипаттайды және оны экономикалық заңдардың
талаптарымен сәйкес жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар ұлттық
шаруашылықты әрі қарай дамыту үшін қажет ақшалай жиынтықтар мен табыстарды
пайдалану мен қайта бөлу үшін пайдаланады. Бұл даму процесі ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық құралы болып табылады.
Шаруашылық субъектілердің қаржысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың
бір бөлігі ретінде, олар басқа да өндірістік қатынастармен сәйкес ұлттық
шаруашылықты басқарудағы төмеңгі бөлімшелердің шаруашылық қызметінің
тиімділігіне әсер етеді.
Шаруашылық субъектілер қаржысы өзіне кәсіпорын, фирма, қоғам,
ассоциация, салалық министрліктермен басқа да шаруашылық ұйымдардың,
шаруашылық аралық, сала аралық, мекемелердің, құрылыс, транспорттық,
саудалық, жобалық қызметтердің, байланыс, сақтандыру, ғылым, білім,
медицина, ақпараттық, маркетингтік және басқа да қоғам саласындағы
қызметтердің қаржыларын қамтиды.
Жекеменшіктің дамуы кәсіпорынның жаңа түрлерінің пайда болуына
әкеледі: жеке, кооперативті, акционерлік және аралас.
Ұлттық шаруашылықтағы әр салаларының қаржылары өзіндік ерекшеліктерге
ие болады. Бірақ, барлық саладағы шаруашылық субъектілер қаржысының мәні
мен негізгі принциптері ұқсас болып келеді, бұл жалпы шаруашылық
принциптермен бірыңғай экономикалық заңдармен себепті.
Шаруашылық субъектілер қаржысы саласындағы көп жақты қатынастар
ііріленген топтарға жинақталады: бұл қатынастар мынадай процестер негізінде
қалыптасады:
• мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру кезінде кеңейтілген өндіріс
пен мемлекеттік және оның өндірістік кәсіпорындары;
• ұсынылған ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді төлеу бойынша
шаруашылық субъектілер мен несие жүйесі;
• қорларды, табысты қайта бөлу кезінде шаруашылық субъектілер мен жоғарғы
деңгейлі ұйымдар;
• персоналды, мүлікті сақтандыру бойынша шаруашылық субъектілер мен
сақтандыру ұйымдары;
• шаруашылық субъектілердің негізгі қызметімен қаржылық ресурстарды
қамтамасыз ету процесіндегі капитал арасындағы процестер.
1.2 Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы
Көптеген кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер әр түрлі белгілер бойынша
сыныпталады, және оның негіздемесі қаржы ұйымының сипатына әсер етуі
мүмкін.
Қызмет ету өрісіне қарай кәсіпорындар –материалды және материалды емес
(өндірістік емес) болып екіге бөлінеді.
Материалды саладағы кәсіпорын қызметі жалпы қоғамға қажетті игіліктер
мен материалды өнімдерді өндіреді. Өнімдер мен игіліктер табиғи-заттық
сипатта болады.
Өндірістік емес салаларының қызметтік нәтижесі қызмет көрсетулер
түрінде болады, бұл түрлерді құру процесі оларды тұтыну процесімен сай
келеді.
Материалды және материалды емес салаларының құрамы бірнеше бөлімдерге,
бөлімшелерге бөлінеді. Бұл бөліну процесі экономикалық қызметтің сапалық
жағын сипаттағанымен, экономикалық субъектілер тобындағы оның көп
түрлілігін ұйғарады. Бұл өндірістің ұйымдық-техникалық, технологиялық
сипатымен байланысты.
Материалдық өндіріс саласындағы қаржылардың ұйымдастыруына өнімді
өндіру циклдың ұзақтылығы, мезгілдік, климаттық факторлар әсер етеді.
Мезгілдік факторларқұрылыс, ауыл шаруашылық өндірістеріне тән болып келеді.
Мұндай факторлар өндіріс шығындарының көлеміне әсер етеді. Табиғи-климаттық
факторлар еңбекақыға төленген төлемдермен байланысты шығындардың ұлғаюына
әкеледі.
Келесі сыныптаманың негізгі белгісі мекемелердің, ұйымдардың,
кәсіпорындардың коммерциялық және коммерциялық емес қаржылық қызметінің
сипаты болып табылады.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс табу болып табылады.
Өндіріс түрлері бойынша кәсіпорындардың екі түрі ерекшеленеді: тауар
өндіретін кәсіпорындар және қызмет көрсететін кәсіпорындар. Меншік нысаны
бойынша келесі түрлерге бөлінеді: мемлекеттік, жеке, қоғамдық ұйымдар,
шетел субъектілер және аралас кәсіпорындар.
Ұйымның құқықтық нысандары бойынша шаруашылық субъектілер мемлекеттік,
кооперативтік
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Талдаудың мақсаттары мен міндеттері
Қазіргі заманғы жағдайларда тиімді қызметті қамтамасыз ету үшін
басшыларға өз кәсіпорындарының қаржылық-экономикалық жағдайдың, сондай-
ақ серіктері мен бәсекелестерінің іскерлік белсенділігі жағдайын нақты
бағалай білуі қажет. Ол үшін:
• кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын бағалау әдістемесін
меңгеруі;
• қаржылық ақпараттарды жинақтаудың, өндеудің үстірт және үстірт емес
түрде пайдалануы;
• тәжірибеде осы әдістерді жүзеге асыруға қабілетті талдаушы мамандарды
тарту қажет.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы, деп жазады профессор
Балабанов И.Т.*, бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын
(яғни төлемқабілеттілігі мен несие қабілеттілігі), қаржы ресурстары мен
капиталды пайдалану, мемлекеттік алдында өз міндеттемелерін орындау.
Стуков С.А. қаржылық жағдай жөніндегі өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндайды**: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүрү қабілеттілігін кешенді талдау.
Қаржылық-экономикалық жағдай шаруашылық қызметтің барлық қатысушыларының
экономикалық мүдделерін тиімді жүргізуде. Оның бәсеке қабілеттілігі мен
артықшылығын анықтайтын кәсіпорынның белсенділігі мен сенімділігін маңызды
критерийлері. Ол қаражаттарды орналастыру мен пайдалану және олардың
қалыптасу көздерімен сипатталады.
Талдаудың негізгі мақсаты – кәсіпорынды жалпы және сонымен бірге оның
қаржылық ресурстарын басқарудағы ең күрделі проблемаларды айқандау.
Қаржылық талдаудың мақсаттары:
← қаржылық жағдайдың көрсеткіштерінің өзгерістерін табу;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды табу;
← қаржылық жағдайдың сандық және сапалық өзгерістерін бағалау;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайдың белгілі бір датаға (күнге) бағалау;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайының тенденцияларының өзгерісін бағалау;
← кәсіпорынның қаржылық жағдайдың тенденцияларының өзгерісін анықтау;
Қаржылық жағдайды талдау келесі тұтынушылар тобына керекті:
• Кәсіпорынның менеджерлеріне және ең бірінші кезекте қаржылық
менеджерлерге. Кәсіпорынды оның қаржылық жағдайын білмей шаруашылық
шешімдер қабылдау, оны басқару мүмкін емес. Менеджерлер үшін алынған
қаржылық натижелер мен ресурстардың шаруашылық қызметінде қолданылатын
(шешімдерді) олармен қабылданған шешімдердің тиімділігін бағалау маңызды
болып табылады.
• Меншік иелеріне, соның ішінде акционерлерге.Оларға кәсіпорындарға
салынған қаражаттардың қайтарымдылығы қандай болатындығын, кәсіпорынның
табыстылығы мен рентабелділігін, сонымен бірге экономикалық
тәуекелділіктің деңгейі мен өздерінің капиталдарының жоғалту мүмкіндігін
білу маңызды.
• Кредиторлар мен инвесторларға. Оларды берілген несиелерінің қайтару
мүмкіндігін бағалау қызықтырады.
• Жеткізіп берушілерге. Олар үшін жеткізілген өнімдер үшін төлемдер,
көрсетілген қызметтері мен жүмысты төлеуді бағалау маңызды.
Сөйтіп, жоғарында атап өтілген қаржылық талдаудың тұтынушыларының
тізімі осы талдауды экономикалық процестердің барлық қатысушылары қажет
ететіндігін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдаудың басты міндеті
бастапқы қаржылық жағдайы мен оның одан әрі даму динамикасын дұрыс бағалау
болып табылады. Ол келесі сатылардан құралады:
1) қаржылық-экономикалық жағдайды теңестіру;
2) кеңістіктік уақыттық айырымда қаржылық-экономикалық жағдайдың өзгерісін
айқындау;
3) қаржылық-экономикалық жағдайға өзгеріс әкелген негізгі факторларды
анықтау;
4) қаржылық жағдайды нығайтудың шаруашылықішілік резервтерін айқындау.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау қаржылық
талдаудың, сондай-ақ менеджменті мен аудиттің мәнді элементі болып
табылады.
Қаржылық талдаудың негізіне қаржылық есеп беруді талдау жатады. Бұл
қаржылық-экономикалық жағдайды бағалауды жүргізуде қаржылық талдаудың
әдістері мен жүмысшы амалдарын пайдалануды негіздейді. Қаржы менеджментінің
мәні нң тиімді жағдайларда қосымша қаржы көздерін тартуға, ең тиімді
инвестициялауға, қаржы нарығында пайдалы операцияларды жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін қаржылардыбасқаруды ұйымдастырудан тұрады. Кәсіпорын
дамуының қаржы қаржы көздерін іздестіру, сонымен қатар қаржы ресурстарын ең
тиімді инвестициялау бағыттарын анықтау нарықтық экономика жағдайларында
өзекті болуда. Қаржы менежменті маңындағы табыс көбіне қаржылық есеп беруді
зерттеп білудің жан-жақтылығына, жүйелігіне, мұқияттылығына тәуелді.
Мұнда алдынғы орынды кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын талдау
алады.
Кәсіпорындар арасында, соның ішінде және хаалықаралық деңгейде, банктік
және сақтандыру бизнесінде шаруашылық байланыстың кеңінен дамуы шаруашылық
субъектінің де, және оның қарсы агенттерінің де қаржылық-экономикалық
жағдайын бағалау объективтігі мен негізділігіне талаптардың елеулі артуын
білдіреді. Бұл міндетті шешудің алғышарттарының бірі болып аудиторлық
институттың қызмет етуі журеді.
Аудит – бұл кәсіпорынының бухгалтерлік есебі мен қаржылық есептілігінің
әрекеттегі заңға сәйкес сенімділігін, толықтығын тексеру. Аудит келісімін
шарттық бастамаларда тәуелсіз аудитормен немесе аудиторлық ұйыммен жүзеге
асырылады. Аудиттің негізгі қызметтері болып табылатындар:
← консалтингтік қызметті жүргізу (кеңес беру);
← бизнес жоспардың негізділігін тексеру;
← құжаттармен құжатайналымын тексеру;
← қаржылық-экономикалық жағдайды талдау;
← сауда-өндірістік қызметті және оның қаржылық нәтижелерін бағалау және
басқалары.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын тексеру және талдау нәтижесіндегі
аудиторлар ресми нысанындада белгілі бір кезеңде бақыланып отыоған
экономикалық объектілердің қызметі қортындысы туралы негізделген түйін
ұсынады.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық талдау субъектілері болып кәсіпорын
қызметіне тікелей және жанама мүдделі ақпараттарды пайдаланушылар жүреді
(сызба 1).
Қаржылық-экономикалық жағдай – кәсіпорынның нарықтағы сенімділігі,
бәсеке қабілеттілігі, орнықтылығының маңызды сипаты. Сондықтан талдауды
пайдаланушылардың бірінші тобының әрбірі субъектісі өзмүддесінен шыға
отырып қаржылық ақпараттарды өз тұрғысынан танып біледі.
Кәсіпорын қаржыларының меншік иелерін ең алдымен меншікті капитал
үлесінің өсуі немесе кемуі, кәсіпорын әкімшілігімен ресурстардың тиімді
пайдаланылуы қызықтырады. Кредиторлар мен инвесторлар несиенің ұзартылуының
дұрыстығына, несиелендіру шарттарына, ақшалардыңқайтарылу кепілдігіне, өз
капиталдарын салудың табыстылығына көңіл бөледі. Жеткізушілер мен клиенттер
кәсіпорынның төлемқабілеттілігіне, өтімді активтердің бар болуына және т.б.
мүдделі.
Пайдаланушылардың екінші тобына кәсіпорын қызметіне тікелей мүдделі
емес, бірақ келісім-шарт бойынша бірінші топтың мүдделерін қорғауға тиісті
талдау субъектілері жатады.
Әрбір кәсіпорын, өз шаруашылық мінез-құлқын өзгеріп тұратын нарықтық
коньюктура жағдайларында жоспарлай отырып, өз бәсекелестік айқымдамасын
нығайтуға ұмтылады. Сондықтанда қаржылық ақпараттың белгілі бір бөлімі
коммерциялық құпия аймағына өтеді. Бухгалтерлік есеп беруге негізделінетін
қаржылық-экономикалық жағдайды талдау сырткы талдау сипатын алады, яғни
ішкі басқарушылық есеп берілгендерін тартусыз және жариялаусыз жүргізілетін
талдау.
Жоғарында айтылғандар кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын
талдауды жүргізу ерекшелігін анықтайды, және де мұнда қаржылық талдаудың
барлық әдістерін пайдалануды шектейді.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдаудың мәнін қайта
бағалау қиын, себебі нақ соның өзі кәсіпорынның қаржы саясатын әзірлеу
құрылатын база болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық саясатының стратегиялық міндеттерін келесілер:
← кәсіпорын пайдасын жоғарлату;
← капитал құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
← кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету;
← меншік иелері үшін кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайының
мөлдірлігіне қол жеткізу;
← кәсіпорынды басқару тиімді тетігін құру;
← қаржы қаражаттарды тартудың нарықтық тетігін кәсіпорынның
пайдалануы.
Талдаудың алынған нәтижелері негізінде қаржылық саясаттың бағытын
таңдау жүзеге асырылады.
Кәсіпорын үшін инвестициялық, жабдықтау-өткізілімдік, баға
аймақтарындағы басқарушылық шешімдерді талдау нәтижелері үлкен мәнге ие.
Даму стратегиясының басты мақсаты – барлық ресурстарды тиімді бөлу мен
пайдалануға негізделген нарықтағы орнықты жағдай. Мұнда ресурстарды
басқарудың басты әдісі болып шарушылық қызмет нәтижелерін аналитакалық
бағалау және болжамдау әдісі жүреді.
Технология, қажы, өткізілім мен өндірісті жаңарту аймағында тиімді және
нәтижелі шешімдер қабылдау үшін басқарушы қызметкерлерге кәсіпорынның
ағымдағы жағдайы туралы тұрақты және үздіксіз мониторинг керек. Қаржылық-
экономикалық жағдайды талдау шаруашылық жағдайға қас қағымдағы жағдайын
бейнелеп бар ресурстарды пайдаланудың ең күрделі проблемаларын бөлуге,
сөйтіп қалыптасқан нарықтың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне мақсаттар
мен ресурстарды ұйымдастыруға сәйкес келтіру күшін азайтуға мүмкіндік
береді.
Қаржылық-экономикалық жағдайды талдаудың негізгі міндеттеріне
жататындар:
← активтердің құрылымы мен динамикасын, олардың жағдайы мен
қозғалысын бағалау;
← меншікті және қарыз капиталы көздерінің құрылымы мен құрамы
динамикасын, олардың жағдайы мен өзгерісін бағалау;
← кәсіпорынның төлемқабілеттілігін бағалау мен баланс өтімділігін
бағалау;
← кәсіпорынның қаржы орнықтылығының салыстырмалы және абсолюттік
көрсеткіштерін талдау, оның өзгеру деңгейін бағалау;
← кәсіпорын ресурстары мен қаражаттарын пайдалану тиімділігін
бағалау.
2.2 Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау негізгі көрсеткіштер
арасында өзара байланысты құрылымдандыруға мүмкіндік беретін әдістер мен
амалдар жиынтығы көмегімен жүргізіледі.
Абсолюттік көрсеткіштерді талдау – бұл бухгалтерлік есептілікте
көрсетілген берілгендерді танып білу: кәсіпорын мүлігінің құрамы қаржлық
салымдардың құрылымы, меншікті капиталдың қалыптасуы көздері, қарызға
алынатын қаражаттар мөлшері, өткізуден түскен түсүм көлемі, пайда мөлшері
анықталады.
Көлденең (уақыттық) талдау – бүл өткен кезеңмен өткізуден есеп берудің
арбір айқындамасын салыстыру, ал ол баланс баптарының және олардың
топтарының өзгеру бағытын айқындауға және оның негізінде базистік өсу
қарқындарын есептеуге мүмкіндік береді.
Тікесінен (құрылымдық) талдау қортындылық қаржылық көрсеткіштер
құрылымын анықтау, яғни жалпы натижелік көрсеткіштері есеп беру дегі жеке
баптардың үлес салмағын айқындау мақсатында жүргізіледі.
Тренділік (динамикалық) талдау бір қатар жылдарға есептіліктің әрбір
айқындамасын салыстыруға және трендіні анықтауға негізделген.
Тренді көмегімен келешектік, болжамдық талдау жүргізіледі. Қаржылық-
экономикалық талдаудың басты әдісі қаржылық (аналитикалық) коэфициенттерді
есептеу болып табылады.
Қаржылық коэффициенттер пайдаланушылардың әр түрлі топтарына:
акционерлерге, менеджерлерге, талдаушыларға қажет. Мұндай коэффициенттерді
талдау – бұл есептің жеке айқындамалары немесе есептіліктің әр түрлі
нысандары айқындамалары арасында арақатысты есептеу, олардың өз ара
байланысын анықтау.
Ондаған салыстырмалы көрсеткіштер белгілі, бірақ қолайлы болу үшін олар
бірнеше топтарға біріктірілген:
← өтімділік;
← төлемқабілеттілік;
← қаржылық орнықтылық;
← мүлік құрылымының сипаттамасы.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын алдын ала бағалау үшін
жоғарыда келтірілген көрсеткіштер топтары өз араларында сапалық
айырмашылықтары бар бірінші және екінші сыныптарға бөлінеді. Көрсеткіштер
тобының екі сыныпқа бөлінуі елеулі шамада қарастырылып отырған талдаушылық
құралдың жеткіліксіз дамығандығының салдары.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдауды жүргізу үшін
ақпараттық база болып бухгалтрлік есептілік (есеп беру) қызмет етеді.
Ұйымның (шаруашылық субьектінің) есеп берушілігі – бүл натижелерді
сипаттайтын және өткен уақытқа оның жұмысының жағдайын бейнелейтін
көрсеткіштер жүйесі.
Есеп берушілікке ағымдағы есептің барлық түрлері кірістірілген.
Соның арқасында есеп беруде кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің барлық
түрлерін бейнелеу мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.
Есептерді құрайтын мәліметтер сипаты бойынша басқарушылық (ішкі) және
қаржылық (сыртқы) есеп беру етіп бөледі.
Қаржылық есеп беруге бір қатар талаптар қойылады, олардың негізгілері:
← ақпараттардың орындылығы мен дұрыстығы;
← берілген есеп берудің мәнділігі.
Жоғарыда айтылып кеткенде, кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау негізінен қаржылық бухгалтерлік есеп беруіне сүйінеді.
Қаржылық бухгалтерлік есеп беру бірнеше құраушы бырынғай тұтас есеп
құжаттарынан тұрады:
← бухгалтерлік баланс;
← пайда және зиян шегу туралы есеп;
← капитал қозғалысы;
← ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп; бухгалтерлік балансқа
жалғама.
Кәсіпорын жыл қорытындысы бойынша жоғарыда аталған құжаттардан басқа,
аудиторлар пікірінен, қаржылық есеп берулерге ескертулерден түратын
құжаттар қосымша ақпараттарды ұсынуға тиісті. Атап өткен жөн, аудиторлар
қаржылық есеп берулердің дәлділігін растамайды, тек есеп берудің
белгіленген ережелерге сайкес құрылғаны туралы касіби түйін жасайды.
Қаржылық есеп беру-бүл ұйымның откен белгілі бір кезеңге қызмет
нәтижелерін көрсететін құжат болғандықтан, сыртқы талдаушылардың ескірген
мәліметтерге сүйеніп сол кездегі жағдайын бағалағаннан басқа амалы жоқ.
Кәсіпорынның қызметі туралы көп түрлі экономикалық ақпарат және сол
қызметті талдаудың көптеген тәсілдері бар.
Сыртқы қаржылық есеп берудің берілгендері бойынша кәсіпорынның қаржылық-
экономикалық жағдайын талдаудың класикалықтәсілі болып табылады. Оның
жүргізілуі келесі сатылардан тұрады:
1. Ақпараттарды жинақтау және оның дұрыстығын бағалау, талап етілетін уақыт
кезеңіне бухгалтерлік есеп беру нысанынан берілгендерді іріктеу.
Бухгалтерлік есеп берудің типтік нысандарының аналитикалық нысанға өзгеруі.
1. Есеп құрылымы мен көрсеткіштер өзгерісінің сипаттамасы.
2. Талдаудың негізгі бағыттары бойынша көрсеткіштерді есептеу және
топтау.
3. Зерттелінетін кезеңге көрсеткіштер топтарын айқындау және өзгерту.
4. Негізгі зерттелінетін көрсеткіштер мен нәтижелер дәйектемесі арасында
өзара байланысты белгілеу.
5. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайы туралы түйінді дайындау.
6. Тар орындарды айқындау және резервтерді іздестіру.
7. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын жақсарту бойынша ұсыныстар
әзірлеу.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау құрылымы бас негізгі
блок параметрлерді бағалаудаан тұрады:
1. Баланстың құрамы мен құрлымын;
2. Кәсіпорын қаржылық орнықтылығын;
3. Кәсіпорын өтімділігі мен төлемқабілеттілігін;
4. Рентабелділігін;
5. Іскерлік белсенділікті;
Өзара байланысты бұл блоктар кәсіпорынның ағымдағы экономикалық
жағдайының ең дәл және объективтік бейнесін бепетін көрсеткіштерді есептеу
мен топтауды жүргізуге негіз болатын талдау құрылымын білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау қажетті мәліметтер
болғанда күрделі емес.
2.3 Бухгалтерлік баланстың құрылымымен динамикасын жалпы бағалау
Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау бухгалтерлік
балансты, оның құрылымын, құрамымен динамикасын танып білуден басталады. Ол
үшін келесі мәселелерді қарастыру керек:
← баланстың негізгі тұжырымдамаларын;
← баланстың мәнімен қызметтерін;
← бухгалтерлік баланстың құрылуын.
Бухгалтерлік баланс – бүл кәсіпорын мүлігінің құны мен қаржыландыру
көздері құнын бейнелейтін белгілі бір уақыт кезеңіне шаруашылық бірліктің
каржылық жағдайы туралы ақпарат.
Кәсіпорын балансында бухгалтерлік есептің неғізін құраушы
тұжырымдамалар бар:
1. Ақшамен өлшеу тұжырымдамасы. Есеп беруде ақша тұрінде көріне
алатын ақпарат ғана тіркеледі.
2. Жекеленген кәсіпорын тұжырымдамасы ұйымнаң шаруашылық қызметін
есепке алу оны заңды тұлға ретінде тіркелген кезден бастап
үздіксіз жүргізіледі.
3. Әрекет етуші кәсіпорын тұжырымдамасы кәсіпорын қызмет етіп
тұратын уақыт аралығы белгісіз екендігімен жіберіледі.
Шаруашылық субъект әрекеттегі кәсіпорын болып табылады және одан әрі
қызмет етуін жалғастырады.
4. Құны бойынша есепке алу тұжырымдамасы, кәсіпорын мүлкін алуға
төленген баға бойынша есепке алу реестіріне еңгізіледі. Бүл
активтерді келесіде есепке алу үшін негіз болып табылады.
5. Екі ұдайлық есеп жұргізу тұжырымдамасы, кәсіпорынның барлық
активтері олардың иелерімен немесе кредиторлармен талап етілуі
мүмкін және бұл талаптардың жалпы сомасы талап етіліп отырған
активтер сомасынан арта алмайды. Бұл активтер мен пассивтердің
тең екендігін білдіреді.
Негізін құрайтын тұжырымдамалармен қатар мәнділік,сақтық есеп
ақпаратының зарарсыздығы және т.б. болады.
Бухгалтерлік баланс – кәсіпорын қаражаттарының олардың қаржыландыру
көздеріне қатысы бойынша жағдайын орналастыруын және пайдалануын ақша
нысанында бейнелеу тәсілі. Нысан боиынша баланс нәтежелері өз араларында
тең сандардың екі қатарын білдіреді, сондықтан бухгалтерлік баланстың
маңызды сыртқы белгісі екі жақтық тепе теңдігі қағидасын сақтау болып
табылады.
Нарықтық экономикада бухгалтерлік баланс – нгізгі ақпараттар көздері.
Олардың көмегімен пайдаланушылардың кең шеңбері:
← Шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайымен танысу;
← Кәсіпорын әл – ауқатын анықтау;
← Ұйым үшінші тұлға – акционерлер, инвесторлар, кредиторлар сатып
алушылар және басқалары алдында өз міндеттемелерін орындай алуы;
← Кәсіпорын жұмысының соңғы қаржылық нәтижелерір аныктау
мүмкіндігіне ие болады.
Бухгалтерлік баланстың құрылуы мынадай: баланстың негізгі бөлімдері мен
олардың негізгі баптары белгілі бір түрде топтастырылған.
Бұл аналитикалық зерттеулерді орындау және активтер мен пассивтер
құрылымын бағалау үшін қажет (Сызба
Активтер деп әдетте ақшалар салынған мүлікті айтады. Активтің баптарын
мүліктің өтімділігі дарежесіне байланысты, яғни активтің сол тұрін ақша
тұріне қаншалықты тез ауыстыруға болатынына байланысты орналастырады балнс
активінің бөлімдері өтімділіктің өсу тәртібімен құрылады.
1. Айналымнан тыс активтер
• Материалдық емес активтер (патенттер, авторлық құқықтар, лицензиялар,
сауда маркалары, т.б. кәсіпорындармен бақыланатын заттандырылмаған
активтер);
• Негізгі құралдар (мүлік, ғимарат, жабдықтар, жер яғни салыстырмалы
алғанда ұзақ мерзімде пайдалы қызмет ететін материалдық активтер);
• Күрделі салымдар (аяқталмаған құрылыс ұзақ мерзімді қаржылық салымдар).
2. Айналым активтер:
• Тауар материалдық құндылықтар запастарымен шығындары;
• дебиторлық борыш;
3. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУШЫ РЕТІНДЕГІ КӘСІПОРЫН
ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның қаржы саясаты- кәсіпорын қызметі тиімділігін жоғарлатудың
негізі
Кәсіпорындардың қызмет түрлері мен ауқымдары, ұйымдық – құқұтық
нысандары, қызмет ету жағдаилары бойчнша нақты жалқылануы оларды басқарудың
ұйымдық құрылымының кең көлемді алуан түрлігін туғызады.
Кәсіпорынның қаржы саясатын жасақтаудың мақсаты кәсіпорын қызметінің
стратегиялық және тактикалық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған қаржыны
басқарудың тиімді жүиесі кіру болып табылады.
Көрсетілгген мақсаттар әрбір шаруашылық субъекті үшін жекше. Кәсіпорын
жоғары инфляция және бар салық саясаты жағдайларында пайданы қалыптастыру
және бөлу; дивиденттер төлеу; өндіріс шығындарын реттеу мүлікті және сату
көлемін өсіру мәселелерінде мемлекеттің әртүрлі мүдделерін білдіруі мүмкін.
Бірақта кәсіпорын қызметін есепке алудың қаржылық, салықтық және
басқарушылық түрлерінде көрсетілген барлық аспектілері әлемдік тәжірибемен
жасақталған жиынтығы басқару жүйесін құрайтын әдістердің көмегімен
басқаруға көшеді.
Қазіргі жағдайларда көптеген кәсіпорындар үшін қаржыны басқарудың
реактивтік нысаны тән екендігі танымал, яғни ағымдағы проблемаларға
басқарушылық шешімдерді қабылдау. Басқарудың мұндай нысаны көптеген қарама-
қайшылықтар қатарын туғызады: кәсіпорындар мүдделері мен мемлекеттің
фискалдық мүдделері; ақалар бағасы және өндіріс рентабелділігі; меншікті
өндіріс рентабелділігімен қаржы нарықтарының рентабелділігі; өндіріс
мүдделерімен қаржы қызметі арасында және т.б..
Кәсіпорынды реформалау міндеттерінің бірі нарықтық жағдайларға барабар
кәсіпорын қызметінің стратегиялық мақсаттарын қоюды ескерумен және оларға
қол жеткізу жолдарын іздестірумен қаржылық-экономикалық жағдайын талдаудың
негізінде қаржыны басқаруға көшу болып табылады. Кез келген кәсіпорын
қызметінің нәтижесі сыртқы нарық агенттерін де (бірінші кезекте
инвесторларды, кредиторларды, акционерлерді тұтынушыларды және
өндірушілерді), ішкілерінде (кәсіпорын басшыларын, құрылымдық бөлімшенің
әкімшіліктік-басқарушылық жұмысшыларын, өндірістік бөлімшелер
жұмысшыларын).
Кәсіпорынды реформалауды жүргізуде кәсіпорынның қаржы саясатын
жасақтаудың стратегиялық міндеттері болып табылатындар:
1. пайданы ең жоғары жеткізу;
2. кәсіпорын капиталы құрылымын оңтайландыру және оның қаржылық
орнықтылығын қамтамасыз ету;
3. меншік иелері инвесторлар, кредиторлар үшін кәсіпорынның қаржылық
экономикалық жағдаиына қол жеткізу;
4. кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын қамтамасыз ету;
5. қаржы қаражаттарды тарту үшін нарықтық тетіктерді кәсіпорынның
пайдалануы;
6. кәсіпорынды басқаруды тиімді тетігін құру.
Бұл міндеттер шегінде қаржыны басқару төңірегінде бір қатар бағыттар
бойынша келесі шараларды ұсынады:
1. Активтерді нарықтық бағалауды жүргізу;
2. Бюджетке төлемдер бойынша бере жақды қайта құрылымдауды жұргізу;
3. Жалақыны төлеу бойынша бережақтарды жоюдағы шаралар бағдарламасын
жасақтау;
4. Нарықтағы кәсіпорын жағдайын талдауды жургізу стратегиясын дайындау;
5. Мүліктелді түгендеуді жүргізу және кәсіпорынның мүлік кешенін қайта
құрылымдауды жүзеге асыру.
Қаржыны басқарудың тиімді жүйесін құруда кәсіпорынның даму мүдделерін,
көрсетілген дамуды жүргізу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz