Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
I бөлім Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны, оның құрамдас бөліктері және мақсаттары
1.1. Шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында оқытудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.12
1.2. Шетел тілін оқытуда лексиканың маңызы және оны меңгеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.14
II бөлім Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
2.1. Лексиканы іріктеу критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.17
2.2. Экономикалық сөздіктің сипаттамасы және оны іріктеу қағидалары— ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.19
2.3. Шетел тілін оқытуда лексикалық материалмен жұмыс ... ... ... ... .19.23
III бөлім Сөздік минимуммен жұмыс жасау әдістемесі
3.1. Экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.28
3.2. Тәжірибелік оқытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар ... ... .29.37
3.3. Тәжірибелік оқытудың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39.40
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.43
Қосымша материал: Экономикалық сөздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.6
I бөлім Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны, оның құрамдас бөліктері және мақсаттары
1.1. Шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында оқытудың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.12
1.2. Шетел тілін оқытуда лексиканың маңызы және оны меңгеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.14
II бөлім Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
2.1. Лексиканы іріктеу критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.17
2.2. Экономикалық сөздіктің сипаттамасы және оны іріктеу қағидалары— ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.19
2.3. Шетел тілін оқытуда лексикалық материалмен жұмыс ... ... ... ... .19.23
III бөлім Сөздік минимуммен жұмыс жасау әдістемесі
3.1. Экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.28
3.2. Тәжірибелік оқытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар ... ... .29.37
3.3. Тәжірибелік оқытудың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39.40
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.43
Қосымша материал: Экономикалық сөздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45.60
Кіріспе
Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап шетел тілдерінің мәртебесі жоғарылады. Мемлекетіміздің шет елдермен халықаралық қатынасы дүниежүзілік мемлекеттер арасындағы интеграциялық үрдісінің дамуымен байланысты өркендеуде. Елімізде шетелдік ұйымдар мен инвесторлардың, компаниялардың, банктердің қатары да өсуде. Сондықтан да шетел тілін жетік игерген мамандарға деген қажеттілік күннен-күнге артуда.
Әлемдік білім алу кеңістігінде (шет ел тілін оқыту) интеграциялық процестердің тереңдеп, кең қанат жайған жағдайында шет ел тілін оқыту өзекті біліктілігі жоғары дәрежеде маманданған білім жағынан бәсекеге түсе алатын, өзін халықаралық еңбек жәрмеңкесінде еркін сезініп, жүре алатын мамандар дайындау мәселесінің бөлінбес бөлігі болып табылады.
Тәуелсіздік мемлекет болу – қазақ халқының ежелден аңсаған арманы болатын. Тағдыр осыдан жеті жыл бұрын халқымызға армандаған тәуелсіздігін сыйлады. Мемлекетіміздің егемендік жолмен дамуының алғашқы жылдары, өтпелі кезеңнің қандай да болсын қиыншылықтарын басымыздан кешіре тұрсақ та, біздің халқымыздың, қоғамымыздың, саяси күштеріміздің бойынан жас мемлекетімізді нығайту, экономиканы реформалау, құқықтық демократиялық қоғам орнату, рухани бірлік пен ұлтаралық келісім ахуалын қалыптастыру жөніндегі ұлан-ғасыр жұмыстарды батыл бастауға ерік-жігер мен ақыл-парасат жеткілікті өмір көрсетіп отыр.
Шетел тілін арнайы кәсіби тіл ретінде оқыту өзіндік мән-мазмұны, құрылымы бар толық аяқталған курс болып табылады. Қазіргі заман тілдері; тіл үйрету, оқыту, бағалау, европа одағы қолдаған жалпы европалық біліктілік стандартына қол жеткізуге бағытталған. Демек, мектеп қабырғасында шет ел тілін үйренудің негізі қаланса, ол жоғарғы оқу орынында болашақ мамандарға шет ел тіліне кәсіптік бағдар беріледі.
Осыдан келіп оқытылатын тілдік материалды іріктеу және оны негізгі білім беру кешенін ұйымдастыруға енгізу келіп шығады. Алайда студенттер шет елдердің сөйлеген сөзін түсініп, газет, журнал, кітаптардағы текстерді оқып, олардың мазмұнын сөздіктің көмегімен түсіндіруі қажет етеді.
Осы ұсынылып отырған зерттеу жұмысында іріктеліп жасалатын сөздік тілдік емес жоғарғы оқу орнында экономика мамандығы бойынша шетел тілін оқитын студенттер үшін маңызды.
Қазіргі таңда шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында үйрету барысында оқыту мазмұнына қандай компоненттер кіретінін анықтау, соның ішінде лексикамен жұмысқа көңіл бөлу аса маңызды. Сонымен қатар «Экономика» мамандығы бойынша сөздікті іріктеу (ағылшын тілі) – көп зерттелмеген салалардың бірі. Осыған байланысты біз зерттеліп отырған тақырыпты таңдауды жөн көрдік. Тақырыптың өзектілігі осыған негізделеді.
Біздің алға қойған мақсатымыз зерттеу жүргізу барысында арнайы лексикамен жұмыс істеудің теориялық негіздеріне сүйене отырып, белгілі әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар беру. Шетел тілін тілдік емес жоғары оқу орнында оқытуды, атап айтқанда, оның негізінде экономика мамандығы бойынша ағылшынша-орысша-қазақша сөздер минимумын жасап, лексикалық материалмен жұмыс жасау жолдарын терең арнайы зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру керек.
а) лексикалық материалды іріктеу жолдарын анықтау;
ә) арнайы сөздік жасауға қойылатын талаптарды анықтау
б) экономикалық сөздік құрастыру
в) экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар беру.
Зерттеу нысаны Экононмика мамандығында оқитын орыс және қазақ бөлім студенттеріне шетел тілін (ағылшын тілі) оқыту процесі.
Зерттеу пәні - шетел тілін оқытудың мазмұнының бір компоненті ретінде арнайы лексикалық материалмен жұмыс жасау, лексикалық дағдыларды қалыптастыру қарастырылады.
Зерттеу әдістері Алға қойған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін төмендегідей зерттеу әдістері қолданылады.
- зерттеу тақырыбына байланысты ғылыми әдістемелік әдебиеттерді сын көзбен талдау,
- студенттердің арнайы лексиканы (экономикалық) қолдануын сабақ барысында бақылау,
- экономикалық лексиканы меңгеруге байланысты тест жұмысын жасау,
- ғылыми-тәжірибелік оқытуды жүргізу.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық құндылығы Жұмыс барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің одан әрі зерттелуіне негіз бола алады. Бұл еңбекті жоғарғы оқу орнындарының оқытушылары студенттерге лекция оқығанда пайдалануына болады. Зерттеу жұмысы бойынша арнайы курс оқуға, семинарлар жүргізуге қолдануға болады. Сол сияқты мектеп мұғалімдері үшін де бұл еңбек өте пайдалы көмекші құрал бола алады.
- студенттердің сөздік қорын экономика мамандығы бойынша дамытуда лексикалық минимумды іріктеу қағидаларын анықтау,
- жұмыс барысында зерттеудің теориялық әдістемесін жасау.
Зерттеуде қарастырылатын мәселелер сөздіктер жасау ісінің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Шетел тілдерінен орыс, қазақ тілдеріне немесе керісінше орыс, қазақ тілдерінен ағылшын тіліне тікелей экономикалық сөздікпен, яғни 3 тілде қолдану өте құнды.
Ғылыми жаңалығы. Біздің зерттеу жұмысымыздың бірден-бір жаңалығы «экономика» мамандығы бойынша лексикалық минимумды іріктеу, соның негізінде сөздік жасау аса маңызды.
Тіліміздің жедел қарқынмен дамуының арқасында сөздікті қолдану мәселесі негізгі болып, бұл мәселелердің шешімін талап етеді.
-жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі тілдік емес жоғары оқу орнында білім беруде қолдануға ұсынылады.
-жасалынатын сөздік ағылшын тілі практика сабағында студенттерге көмекші құрал ретінде ұсынылады.
Сонымен қатар осы оқу құралы кез келген оқу орнында шетел тілін оқыту барысында қолдануға болады. Бұл жұмыстың нәтижесі экономистердің құжаттарын, мәтіндерін аудару теориясына да өз үлесін қоса алады. Зерттеу жұмысының нәтижесі ағылшынша-орысша –қазақша сөздіктер оқу құралын жасауға септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Ғылыми болжам. Егер арнайы лексикамен (экономикалық) жұмыс істеуде оны меңгеруге тиімді болатын әдіс-тәсілдерді қолдансақ, арнайы лексиканы меңгеру ұтымды болмақ.
Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап шетел тілдерінің мәртебесі жоғарылады. Мемлекетіміздің шет елдермен халықаралық қатынасы дүниежүзілік мемлекеттер арасындағы интеграциялық үрдісінің дамуымен байланысты өркендеуде. Елімізде шетелдік ұйымдар мен инвесторлардың, компаниялардың, банктердің қатары да өсуде. Сондықтан да шетел тілін жетік игерген мамандарға деген қажеттілік күннен-күнге артуда.
Әлемдік білім алу кеңістігінде (шет ел тілін оқыту) интеграциялық процестердің тереңдеп, кең қанат жайған жағдайында шет ел тілін оқыту өзекті біліктілігі жоғары дәрежеде маманданған білім жағынан бәсекеге түсе алатын, өзін халықаралық еңбек жәрмеңкесінде еркін сезініп, жүре алатын мамандар дайындау мәселесінің бөлінбес бөлігі болып табылады.
Тәуелсіздік мемлекет болу – қазақ халқының ежелден аңсаған арманы болатын. Тағдыр осыдан жеті жыл бұрын халқымызға армандаған тәуелсіздігін сыйлады. Мемлекетіміздің егемендік жолмен дамуының алғашқы жылдары, өтпелі кезеңнің қандай да болсын қиыншылықтарын басымыздан кешіре тұрсақ та, біздің халқымыздың, қоғамымыздың, саяси күштеріміздің бойынан жас мемлекетімізді нығайту, экономиканы реформалау, құқықтық демократиялық қоғам орнату, рухани бірлік пен ұлтаралық келісім ахуалын қалыптастыру жөніндегі ұлан-ғасыр жұмыстарды батыл бастауға ерік-жігер мен ақыл-парасат жеткілікті өмір көрсетіп отыр.
Шетел тілін арнайы кәсіби тіл ретінде оқыту өзіндік мән-мазмұны, құрылымы бар толық аяқталған курс болып табылады. Қазіргі заман тілдері; тіл үйрету, оқыту, бағалау, европа одағы қолдаған жалпы европалық біліктілік стандартына қол жеткізуге бағытталған. Демек, мектеп қабырғасында шет ел тілін үйренудің негізі қаланса, ол жоғарғы оқу орынында болашақ мамандарға шет ел тіліне кәсіптік бағдар беріледі.
Осыдан келіп оқытылатын тілдік материалды іріктеу және оны негізгі білім беру кешенін ұйымдастыруға енгізу келіп шығады. Алайда студенттер шет елдердің сөйлеген сөзін түсініп, газет, журнал, кітаптардағы текстерді оқып, олардың мазмұнын сөздіктің көмегімен түсіндіруі қажет етеді.
Осы ұсынылып отырған зерттеу жұмысында іріктеліп жасалатын сөздік тілдік емес жоғарғы оқу орнында экономика мамандығы бойынша шетел тілін оқитын студенттер үшін маңызды.
Қазіргі таңда шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында үйрету барысында оқыту мазмұнына қандай компоненттер кіретінін анықтау, соның ішінде лексикамен жұмысқа көңіл бөлу аса маңызды. Сонымен қатар «Экономика» мамандығы бойынша сөздікті іріктеу (ағылшын тілі) – көп зерттелмеген салалардың бірі. Осыған байланысты біз зерттеліп отырған тақырыпты таңдауды жөн көрдік. Тақырыптың өзектілігі осыған негізделеді.
Біздің алға қойған мақсатымыз зерттеу жүргізу барысында арнайы лексикамен жұмыс істеудің теориялық негіздеріне сүйене отырып, белгілі әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар беру. Шетел тілін тілдік емес жоғары оқу орнында оқытуды, атап айтқанда, оның негізінде экономика мамандығы бойынша ағылшынша-орысша-қазақша сөздер минимумын жасап, лексикалық материалмен жұмыс жасау жолдарын терең арнайы зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру керек.
а) лексикалық материалды іріктеу жолдарын анықтау;
ә) арнайы сөздік жасауға қойылатын талаптарды анықтау
б) экономикалық сөздік құрастыру
в) экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар беру.
Зерттеу нысаны Экононмика мамандығында оқитын орыс және қазақ бөлім студенттеріне шетел тілін (ағылшын тілі) оқыту процесі.
Зерттеу пәні - шетел тілін оқытудың мазмұнының бір компоненті ретінде арнайы лексикалық материалмен жұмыс жасау, лексикалық дағдыларды қалыптастыру қарастырылады.
Зерттеу әдістері Алға қойған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін төмендегідей зерттеу әдістері қолданылады.
- зерттеу тақырыбына байланысты ғылыми әдістемелік әдебиеттерді сын көзбен талдау,
- студенттердің арнайы лексиканы (экономикалық) қолдануын сабақ барысында бақылау,
- экономикалық лексиканы меңгеруге байланысты тест жұмысын жасау,
- ғылыми-тәжірибелік оқытуды жүргізу.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық құндылығы Жұмыс барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің одан әрі зерттелуіне негіз бола алады. Бұл еңбекті жоғарғы оқу орнындарының оқытушылары студенттерге лекция оқығанда пайдалануына болады. Зерттеу жұмысы бойынша арнайы курс оқуға, семинарлар жүргізуге қолдануға болады. Сол сияқты мектеп мұғалімдері үшін де бұл еңбек өте пайдалы көмекші құрал бола алады.
- студенттердің сөздік қорын экономика мамандығы бойынша дамытуда лексикалық минимумды іріктеу қағидаларын анықтау,
- жұмыс барысында зерттеудің теориялық әдістемесін жасау.
Зерттеуде қарастырылатын мәселелер сөздіктер жасау ісінің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Шетел тілдерінен орыс, қазақ тілдеріне немесе керісінше орыс, қазақ тілдерінен ағылшын тіліне тікелей экономикалық сөздікпен, яғни 3 тілде қолдану өте құнды.
Ғылыми жаңалығы. Біздің зерттеу жұмысымыздың бірден-бір жаңалығы «экономика» мамандығы бойынша лексикалық минимумды іріктеу, соның негізінде сөздік жасау аса маңызды.
Тіліміздің жедел қарқынмен дамуының арқасында сөздікті қолдану мәселесі негізгі болып, бұл мәселелердің шешімін талап етеді.
-жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі тілдік емес жоғары оқу орнында білім беруде қолдануға ұсынылады.
-жасалынатын сөздік ағылшын тілі практика сабағында студенттерге көмекші құрал ретінде ұсынылады.
Сонымен қатар осы оқу құралы кез келген оқу орнында шетел тілін оқыту барысында қолдануға болады. Бұл жұмыстың нәтижесі экономистердің құжаттарын, мәтіндерін аудару теориясына да өз үлесін қоса алады. Зерттеу жұмысының нәтижесі ағылшынша-орысша –қазақша сөздіктер оқу құралын жасауға септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Ғылыми болжам. Егер арнайы лексикамен (экономикалық) жұмыс істеуде оны меңгеруге тиімді болатын әдіс-тәсілдерді қолдансақ, арнайы лексиканы меңгеру ұтымды болмақ.
Жоспар
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------3-6
I бөлім Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны, оның құрамдас бөліктері және
мақсаттары
1.1. Шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында оқытудың мазмұны ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------7-12
1.2. Шетел тілін оқытуда лексиканың маңызы және оны меңгеру жолдары -------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------------12-14
II бөлім Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
2.1. Лексиканы іріктеу критерийлері ----------------------------------- -----
-----15-17
2.2. Экономикалық сөздіктің сипаттамасы және оны іріктеу қағидалары—--------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--------------17-19
2.3. Шетел тілін оқытуда лексикалық материалмен жұмыс -----------------19-
23
III бөлім Сөздік минимуммен жұмыс жасау әдістемесі
3.1. Экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---23-28
3.2. Тәжірибелік оқытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар---------29-37
3.3. Тәжірибелік оқытудың қорытындысы------------------------ ---------------
38
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
----------39-40
Қолданылған әдебиеттер----------------------------------- -------------------
-------42-43
Қосымша материал: Экономикалық сөздік----------------------------- ---------
45-60
Кіріспе
Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап шетел
тілдерінің мәртебесі жоғарылады. Мемлекетіміздің шет елдермен халықаралық
қатынасы дүниежүзілік мемлекеттер арасындағы интеграциялық үрдісінің
дамуымен байланысты өркендеуде. Елімізде шетелдік ұйымдар мен
инвесторлардың, компаниялардың, банктердің қатары да өсуде. Сондықтан да
шетел тілін жетік игерген мамандарға деген қажеттілік күннен-күнге артуда.
Әлемдік білім алу кеңістігінде (шет ел тілін оқыту) интеграциялық
процестердің тереңдеп, кең қанат жайған жағдайында шет ел тілін оқыту
өзекті біліктілігі жоғары дәрежеде маманданған білім жағынан бәсекеге түсе
алатын, өзін халықаралық еңбек жәрмеңкесінде еркін сезініп, жүре алатын
мамандар дайындау мәселесінің бөлінбес бөлігі болып табылады.
Тәуелсіздік мемлекет болу – қазақ халқының ежелден аңсаған арманы
болатын. Тағдыр осыдан жеті жыл бұрын халқымызға армандаған тәуелсіздігін
сыйлады. Мемлекетіміздің егемендік жолмен дамуының алғашқы жылдары, өтпелі
кезеңнің қандай да болсын қиыншылықтарын басымыздан кешіре тұрсақ та,
біздің халқымыздың, қоғамымыздың, саяси күштеріміздің бойынан жас
мемлекетімізді нығайту, экономиканы реформалау, құқықтық демократиялық
қоғам орнату, рухани бірлік пен ұлтаралық келісім ахуалын қалыптастыру
жөніндегі ұлан-ғасыр жұмыстарды батыл бастауға ерік-жігер мен ақыл-парасат
жеткілікті өмір көрсетіп отыр.
Шетел тілін арнайы кәсіби тіл ретінде оқыту өзіндік мән-мазмұны,
құрылымы бар толық аяқталған курс болып табылады. Қазіргі заман тілдері;
тіл үйрету, оқыту, бағалау, европа одағы қолдаған жалпы европалық
біліктілік стандартына қол жеткізуге бағытталған. Демек, мектеп
қабырғасында шет ел тілін үйренудің негізі қаланса, ол жоғарғы оқу орынында
болашақ мамандарға шет ел тіліне кәсіптік бағдар беріледі.
Осыдан келіп оқытылатын тілдік материалды іріктеу және оны негізгі
білім беру кешенін ұйымдастыруға енгізу келіп шығады. Алайда студенттер шет
елдердің сөйлеген сөзін түсініп, газет, журнал, кітаптардағы текстерді
оқып, олардың мазмұнын сөздіктің көмегімен түсіндіруі қажет етеді.
Осы ұсынылып отырған зерттеу жұмысында іріктеліп жасалатын сөздік
тілдік емес жоғарғы оқу орнында экономика мамандығы бойынша шетел тілін
оқитын студенттер үшін маңызды.
Қазіргі таңда шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында үйрету
барысында оқыту мазмұнына қандай компоненттер кіретінін анықтау, соның
ішінде лексикамен жұмысқа көңіл бөлу аса маңызды. Сонымен қатар Экономика
мамандығы бойынша сөздікті іріктеу (ағылшын тілі) – көп зерттелмеген
салалардың бірі. Осыған байланысты біз зерттеліп отырған тақырыпты таңдауды
жөн көрдік. Тақырыптың өзектілігі осыған негізделеді.
Біздің алға қойған мақсатымыз зерттеу жүргізу барысында арнайы
лексикамен жұмыс істеудің теориялық негіздеріне сүйене отырып, белгілі
әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар беру. Шетел тілін тілдік емес жоғары
оқу орнында оқытуды, атап айтқанда, оның негізінде экономика мамандығы
бойынша ағылшынша-орысша-қазақша сөздер минимумын жасап, лексикалық
материалмен жұмыс жасау жолдарын терең арнайы зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
керек.
а) лексикалық материалды іріктеу жолдарын анықтау;
ә) арнайы сөздік жасауға қойылатын талаптарды анықтау
б) экономикалық сөздік құрастыру
в) экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар
беру.
Зерттеу нысаны Экононмика мамандығында оқитын орыс және қазақ бөлім
студенттеріне шетел тілін (ағылшын тілі) оқыту процесі.
Зерттеу пәні - шетел тілін оқытудың мазмұнының бір компоненті ретінде
арнайы лексикалық материалмен жұмыс жасау, лексикалық дағдыларды
қалыптастыру қарастырылады.
Зерттеу әдістері Алға қойған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін
төмендегідей зерттеу әдістері қолданылады.
- зерттеу тақырыбына байланысты ғылыми әдістемелік әдебиеттерді сын
көзбен талдау,
- студенттердің арнайы лексиканы (экономикалық) қолдануын сабақ
барысында бақылау,
- экономикалық лексиканы меңгеруге байланысты тест жұмысын жасау,
- ғылыми-тәжірибелік оқытуды жүргізу.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық құндылығы Жұмыс
барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің одан әрі зерттелуіне негіз бола
алады. Бұл еңбекті жоғарғы оқу орнындарының оқытушылары студенттерге
лекция оқығанда пайдалануына болады. Зерттеу жұмысы бойынша арнайы курс
оқуға, семинарлар жүргізуге қолдануға болады. Сол сияқты мектеп мұғалімдері
үшін де бұл еңбек өте пайдалы көмекші құрал бола алады.
- студенттердің сөздік қорын экономика мамандығы бойынша дамытуда
лексикалық минимумды іріктеу қағидаларын анықтау,
- жұмыс барысында зерттеудің теориялық әдістемесін жасау.
Зерттеуде қарастырылатын мәселелер сөздіктер жасау ісінің құрамдас бір
бөлігі болып табылады. Шетел тілдерінен орыс, қазақ тілдеріне немесе
керісінше орыс, қазақ тілдерінен ағылшын тіліне тікелей экономикалық
сөздікпен, яғни 3 тілде қолдану өте құнды.
Ғылыми жаңалығы. Біздің зерттеу жұмысымыздың бірден-бір жаңалығы
экономика мамандығы бойынша лексикалық минимумды іріктеу, соның негізінде
сөздік жасау аса маңызды.
Тіліміздің жедел қарқынмен дамуының арқасында сөздікті қолдану
мәселесі негізгі болып, бұл мәселелердің шешімін талап етеді.
-жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі тілдік емес жоғары оқу орнында
білім беруде қолдануға ұсынылады.
-жасалынатын сөздік ағылшын тілі практика сабағында студенттерге
көмекші құрал ретінде ұсынылады.
Сонымен қатар осы оқу құралы кез келген оқу орнында шетел тілін оқыту
барысында қолдануға болады. Бұл жұмыстың нәтижесі экономистердің
құжаттарын, мәтіндерін аудару теориясына да өз үлесін қоса алады. Зерттеу
жұмысының нәтижесі ағылшынша-орысша –қазақша сөздіктер оқу құралын жасауға
септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Ғылыми болжам. Егер арнайы лексикамен (экономикалық) жұмыс істеуде
оны меңгеруге тиімді болатын әдіс-тәсілдерді қолдансақ, арнайы лексиканы
меңгеру ұтымды болмақ.
I ТАРАУ Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны, оның құрамдас бөліктері және
мақсаттары
1.1. Шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында оқытудың мазмұны
Оқытудың жалпы мазмұны және оның құрамдас бөліктері тіл
құбылыстарының, тақырыптардың, мәтіндердің тек бір шамалы бөлігін қамтиды.
Осыған орай, методикада тіл мен сөз материалдарының минимумы деген ұғым
бар. Бұл ұғымға алға қойған міндетті шешуге қажетті тілдік материалдың ең
аз көлемі, тақырыптар минимумы мен мәтіндер минимумы жатады. Әр минимум
белгілі критерийлерге сүйене отырып іріктеледі. Осы жерде минимумдарды
іріктеп алуды неден бастау керек деген сұрақ туады.
Іріктеліп алынуға тиісті оқыту мазмұнының бірінші әлементі – тақырып
минимумы, яғни әуелі тақырып минимумын іріктеп алу керек, өйткені тақырыпты
білмей тұрып, мәтіндерді, сөздерді іріктеу мүмкін емес. Сонан соң сол
тақырыптарға сәйкес тіл материалы мен мәтіндер минимумын іріктеуге кірісу
керек.
Тіл материалын (лексиканы, фонетиканы, грамматиканы) іріктеп алуда
жетекші рольді лексика атқарады. Ең алдымен лексика іріктеліп алынып, соған
сәйкес грамматикалық материал іріктеледі. Грамматикалық ережелер сөздермен
жұмыс істеуге жетекші болуға тиіс. Ол үшін іріктеп алынған грамматикалық
ережелер көптеген сөздерді қамтуы керек. Әйтпесе, олар өз қызметін атқара
алмайды. Сондықтан әуелі лексикалық минимумды, сонан соң сөздермен жұмыс
істеуге лайықты, оларды жинақтап қорытатын грамматикалық ережелерді іріктеп
алу керек. Бұдан кейін тіл материалы мен тақырыптар минимумын ескере
отырып, мәтіндер мен ана тілінде жоқ ұғымдарды іріктеп алуға болады.
Лингвистика мен әдістеме ғылымдарында әдетте продуктивті сөзде
қолданылатын тілдік материал – активтік материал, ал рецептивтік сөздегі
тілдік материал – пассивтік материал деп аталады. Бұлардың айырмашылығын
лексиканы меңгерудегі ерекшелік арқылы көрсетуге болады. Белгілі бір сөзді
қолдвну үшін (активтік материал) сол сөздің өзін, оның грамматикалық
формаларын, мағыналарын және ең бастысы оның басқа сөздермен тіркесу
мүмкіндігін білу керек. Рецептивтік сөзде (пассивтік материал) сөздің
тіркесуін білудің қажеті жоқ, өйткені тыңдаушы (оқырман) сөздерді өзі
тіркестірмейді, тіркестер дайын күйде берілген. Бұл жерде айтылған (немесе
жазылған) сөзді басқа сөздерден ажырата білу керек, оны танып, мағынасымен
ұштастыра білу керек.
Алайда активтік сөзбен пассивтік сөздің қиындығы бірдей емес, олардың
сипаттары да әр түрлі болады. Сол сияқты грамматикалық материалдардың да
активті түрде меңгерілуге тиістілері мен пассивті түрде меңгерілетіндері
бар.
Әр адамның активтік тіл материалы пассивтік тіл материалынан ана
тілінің өзінде әлдеқайда кем болады. Шетел тілін оқытуда да продуктивтік
сөз үшін қажетті активтік тіл материалы рецептивтік сөз үшін қажетті
пассивтік материалдан әлдеқайда кемірек болуы керек, сонымен қатар активтік
түрде меңгерілетін тілдік материал (лексика, грамматика) пассивтік
миинмумның құрамына соның бір бөлігі ретінде кіруге тиіс.
Шетел тілін оқытуда білім, іскерлік, дағдылар үлкен рөл атқарады.
Сондықтан оқыту процесін дұрыс ұйымдастыру үшін бұлардың арақатынасын,
оларды меңгеретін ретін білу керек.
Шетел тілін оқытуда білім деп сөздерді олардың мағыналарын, формаларын
білуді, сондай-ақ рецептивтік сөз бен продуктивтік сөз процесінде осы
тілдік материалмен істелетін операцияларға қажетті мәліметтерді меңгеруді
айтамыз.
Сонымен, шетел тілінде сөзді меңгеруге байланысты дағды деп
рецептивтік және продуктивтік сөз процесінде лексикалық материалды қолдану
әрекетін автоматтандыру деп айтуға болады.
В.А.Бухбиндер мен В.Штраустың баспасынан шыққан Основы методики
преподавания иностранных языков атты оқулықта авторлар оқытудың мазмұнына
тіл материалын, іскерліктер мен дағдыларды, сөз материалын және ана тілінде
жоқ тіл құбылыстарын енгізуді ұсынады. [6]
Ал сөз материалы деген ұғымға Г.В.Рогованың пікірі бойынша, сөз
үлгілері, монолог және диалог түріндегі айтылымдар үлгісі, белгілі
тақырыптарды қамтитын мәтіндер мен ситуациялар кіреді. Бұл мәтіндерде әр
түрлі функционалдық стильдер; яғни көркем мәтіндер, қоғамдық-саяси мен
ғылыми-көпшілік стильдер көрініс табады. [31]
Сонымен қатар оқытудың мазмұнына сөз материалын да енгізу керек деген
ұсыныс орынды сияқты. Олай болса, оқытудың мазмұны мынадай компонеттерден
тұрады: арнайы іріктеліп алынған, меңгеруге жататын тіл материалы
(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және орфографиялық материал);
ауызша және жазбаша сөзді дамытуға негіз болып табылатын тақырыптар; ауызша
және жазбаша мәтіндер; оқушылардың ана тілінде жоқ тіл құбылыстары;
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық дағдылар; оқыту
барысында анықтама әдебиетті қолдану іскерлігі; сөз материалы (сөз
үлгілері, монолог пен диалог түріндегі айтылымдар үлгілері).
Яғни, әдістемелік әдебиеттерді талдай отырып, біз шетел тілін оқыту
мазмұнын төмендегі сызбадан көрсетеміз.
Шетел тілге оқытудың негізгі мақсаттарының бірі-ол практикада әр түрлі
ситуацияларда қолдана білу керек. Жоғарыда берілген оқытудың негізі а)
(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, елтанымдық, лингвоелтанымдық), ә)
қарым-қатынас процесінде қандай құралдарды қолдануын білу. б) дағды мен
іскерлік оқыту барысында-тілді қарым-қатынас туралы ретінде қолдану,
в) сфера, тақырып, ситуациялар онда оқыту мазмұны жүзеге асыралады.,
г) мәдениет –оқыту мазмұнының материалды негізін құрайды. Оқыту мазмұны
тұрақты емес. Оны мемлекеттік стандарт, оқыту бағдарламасы анықтайды.
Әдістемелік проблемалардың маңыздысының бірі-оқыту мазмұнын әрбір оқыту
орнына лайықты етіп таңдау болып табылады. Қазіргі кезде бұл таңдау 2
принцип бойынша жүзеге асырылады. 1-принцип-алға қойылған оқыту мақсатына
жету үшін тілдік мазмұнының жетекшелігі мен қажеттілігі. 2-принцип-оқыту
мазмұнын меңгеру үшін қол жететіндей болу. Бұнда оқушы таңдап алынған
материалды меңгеруге мүмкіншілігі туралы сөз болып отыр. Бұл жерде тілге
құрал ретінде баса назар аударайық. Арнайы шетел тілін үйрететін жоғары оқу
орындарында жетік маман қалыптастыру ерекше орын алуы тиіс. Оның маңызы
тілді оқытуда, үйренуде тілдік емес басқа маман иелеріне, өз мамандықтарына
қатысты шетел тілін жетік меңгеруіне атсалысу. Соған байланысты жаңа
технологиялық оқыту тәсілімен қолданатын оқу орындар сапалы білімді
қадағалаудағы жаңа тәсілді нығайтуға негізделген.
Тіл үйретуде сондай-ақ жоғары оқу орнына сай оқу бағдарламасы қажет.
Шет ел тілін меңгеруде студенттер төмендегідей дағдыларды білуі тиіс:
- фонетика: дыбыстардың оқылу ережелері және алфавиттегі әріптерді сөз
тіркесінде, әріп тіркестерінде, дұрыс айту;
- орфография: белгілі бір дыбыстарға сәйкес келетін әріптер мен әріп
тіркесін жаза білу, негізгі тілдік қолданыста жиі кездесетін белгілерінің
орфография жағынан дұрыстығы сәйкестігін білу;
- лексика: сөзжасам үлгілері, көп мағыналы сөздердің контекстегі
мағынасы, оқытылатын мамандыққа байланысты терминдер мен лексикалық
құрылымдарды меңгеру;
- грамматика: негізгі қаржы және экономика мамандықтары саласында жиі
кездесетін грамматикалық құбылыстарды меңгеру.
Студенттер мынадай іскерліктерді де меңгеруі керек:
оқу: мәтіндерді сөздікпен және сөздіксіз оқу; мәтінне қажетті
ақпаратты табу; оқыған мәтіннің мағынасын түсіну және есте сақтау;
жазу: іс-қағазын толтыру, қысқа тұжырым жазу, құрастыру, іскерлік,
ресми және жеке адамның шағын хатын жазу;
- аударма: аударма ережелеріне сәйкес сөздікті қолданып, шет ел
тіліндегі мәтінді қазақ тілінде немесе орыс тілінде аудару;
- аудирование (тыңдап түсіну): шет ел тілінде айтылған сөйлемдерді
түсіну.
-сөйлеу: сөйлеу ережелеріне сәйкес өз ойын, пікірін шет ел тілінде
қалыптасқан тілдік нормаға сай жеткізу, сұрақ қою, жауап беру, оқытылған
тақырып бойынша шет ел тілінде әңгімелесе білу. Өзі оқыған, тыңдаған мәтін
мазмұнын айтып беру. [16 ]
Біздің зерттеу жұмысымызда лексика маңызды орын алады. Лексикаға
байланысты төмендегі ұғымдар, білімдер шет тілі пәнінен сабақ беретін
мұғалім үшін рөлі зор. [17 ]
Сөз – лексикалық жүйенің басты бірлігі. Тілдегі номинацияның негізгі
тәсілдері. Лексиканың этимологиялық негіздері. Семасиология. Лексикалық
бірліктердің семантикасы. Сөздің функционалдық аспекттегі семантикасы. Сөз
мағыналарын ажырату әдістері және мағына компоннетерін анықтау. Ана тілі
мен шетел тілдеріндегі сәйкес сөздердің мағыналық құрылымының ұлттық -
мәдени ерекшеліктері. Сөздің мағыналық құрылымының тарихи өзгермелілігі.
Тілдің лексикалық жүйесіндегі семантикалық топтар.
Омонимия және оның тілдің лексикалық жүйесіндегі орны. Омонимияның
көздері. Сөз тудыру. Сөздің морфологиялық және деривациялық құрылымы. Сөз
құрылымының тарихи өзгермелілігі. Тілдегі сөз құрылымын морфемдік және сөз
тудыру тәсілі тұрғысынан талдаудың принциптері мен әдістері.
Сөз тудыру моделі туралы ұғым. Сөз тудыру жүйесінің негізгі және
кешенді бірліктері. Сөз тудыру жүйесіндегі функционалдық аспект. Тілдегі
сөз тудыру тәсілдері. Сөз тудырудың ұлттық - мәдени ерекшеліктері. Кірме
сөздер – тілдің сөздік қорын байытудың тәсілдері мен жолдарының бірі.
Лексикалық бірліктердің тіркесуі. Валенттілік туралы ұғым. Еркін және
тұрақты сөз тіркестері. Фразеологиялық бірліктер. Фразеологиялық бірлікпен
сөздің бір-біріне сәйкестігі. Фразеологиялық бірліктерді топтау. Сөздік
қордың әлеуметтік және территориялық ажыратылуы. Лексикографияның
негіздері. [18 ]
Тілдік емес жоғары оқу орнында оқытылатын пәндердің студенттерге жалпы
білім беруде өзіндік үлесі бар. Шетел тілі де студенттердің жалпы білім
деңгейін көтеруге атсалысады. Шетел тілін үйрену студенттердің логикалық ой-
өрісін дамытуға көмегін тигізеді. Атап айтқанда, мәтінге, тақырыпқа жоспар
құру, жоспарға, суретке қарап, әңгіме айту студенттердің логикалық жүйелі
ойлауын дамытады. Шетел тілін оқып-үйрену барысында студенттер оның жүйесі,
ерекшеліктері жөнінде мағлұмат алады. Мысалы, белгілік және белгісіздік
категориясы, ағылшын, неміс, француз тілдеріндегі шақ жүйесінің
ерекшеліктері туралы білімін толықтыра түседі. Бұл мағлұматтар
студенттердің жалпы білім деңгейін арттырады. Ал болашақ мамандыққа
байланысты лексикаға байланысты үйретудің орны ерекше.
1.2. Шетел тілін оқытуда лексиканың маңызы және оны меңгеру жолдары
Оқу процесінде студенттер меңгеруге тиісті шетел тілі аспектілерінің
ішінде аса маңыздысы – лексика. Өйткені шамалы болса да, сөздік қорын
игермей шетел тілін іс жүзінде игеру мүмкін емес.
Басқа білім салаларының ішінде лексиканың бірінші орын алуының себебі
мынада: кейбір грамматикалық материалды меңгермегендіктен, сөзде
грамматикалық қателер бола тұрса да, адамдар арасында қатынас болуы мүмкін,
олар бір-бірімен түсінісе алады.
Ал басқа біреудің сөзін түсіну үшін немесе өз ойын айтып жеткізу үшін
қажетті лексиканы білмеген жағдайда коммуникация бола алмайды, яғни басқа
адамның сөзін түсіне алмаймыз, өз ойымызды да айтып жеткізе алмаймыз.
Сондықтан шетел тілін оқытуда лексиканы меңгерудің маңызы ерекше, олай
болса, лексикаға көп көңіл бөлу керек. Әрине, бұл айтылғаннан лексиканы
меңгеру өз алдына оқыту мақсаты екен деген қорытынды шықпау керек. Маңызы
қандай зор болғанмен, лексиканы меңгеру оқытудың мақсаты емес, тек сол
мақсатқа жетудің өте маңызды құралы. Сонымен лексиканы лексика үшін емес,
оны сөзде қолдана алу үшін меңгеру керек, яғни басқа адамдардың сөзін оқып
немесе тыңдап-түсіну, өз ойын ауызша немесе жазбаша түрде жеткізу үшін
қажетті лексиканы қолдана алатындай шамада меңгеру жөн. Онсыз шетел тілінде
сөз іскерліктері мен дағдыларын меңгеру мүмкін емес.
Шетел тілін оқытуда лексиканы меңгертуге қойылған мақсат бойынша
студенттер шет елдіктердің сөйлеген сөзін түсініп, газет, журнал,
кітаптардағы мәтіндерді оқып, олардың мазмұнын сөздіктің көмегімен
түсінулері қажет етеді. Әдістеме саласында алдыңғы қатарлы әдіскерлердің
бірі болып саналған К.А.Ганшинаның пайымдауынша, шетел тілін оқытуда ең
алдымен жетекші орын мәтінді оқуға берілген. [13 ]
Ал лексика тек сол мәтіннің мазмұнын түсінуге керекті құрал ретінде
ғана пайдаланылған.
Лексика сөйлем арқылы түсіндіріліп, керекті құралдармен әрі қарай
пысықтау, бекіту жұмыстары жүргізілген. Жаңа сөзді меңгеруде студенттерден
төмендегідей нақты іскерліктер талап етілді.
- таныс емес сөздерді ережелерге сай оқи алу;
- өтілген грамматикалық және лексикалық материалдар негізінде құрылған
мәтіндерді сөздіктің көмегінсіз оқи, түсіне және аудара алу;
- оқытушының шетел тілінде қойған сұрағына жауап бере алу;
- өтілген материалдарға құралған оқытушының кішігірім әңгімелерін
түсіне алу;
Қазіргі кезде республикамызда демократиялық, экономикалық, саяси және
әлеуметтік өзгерістер болып жатқанда жоғары оқу орнында шетел тілдерін
оқыту да оған жаңа тұрғыдан қарауды талап етуде. Республикамыз өз алдына
егеменді ел болуына байланысты шетел тілдерін оқытудың жаңа кезеңі туды.
Сол себепті де оқу бағдарламасы, оқу және әдіскерлік құралдары түгелдей
қайтадан жасауды қажет етіп отыр. Бүгінде пәндерді оқытуда шәкірттердің
жеке басының ерекшеліктерін, қажеттіліктерін, қызығушылықтарын ескере
отырып оқыту көзделуде. Сондай-ақ студенттердің елтану, лингвоелтану,
экономикалық, психологиялық, мәдени-информациялық білімін көтеру арқылы
оларды болашақ мамандыққа дайындауға үлкен мән берілуде.
II ТАРАУ Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
2.1. Лексиканы іріктеу критерийлері
Шетел тілдерін оқыту барысында сол тілдің барлық сөздік қорын меңгеру
мүмкін емес, өйткені шетел тілін оқытуға бөлінген уақыт шектелген. Совет
методикасында лексикалық минимумды іріктеудің негізгі принциптерін біршама
толық түрде қамтыған И.В.Рахманов ең әуелі активтік сөздік пен пассивтік
сөздікті ажырату қажеттігін атап көрсетеді. [29] Ол әуелі пассивтік
сөздікті іріктеу принциптерін келтіреді: 1) сөздердің тіркесу қабілеті, 2)
стильдік шектелмегендігі, 3) семантикалық құндылығы, 4) сөз тудыру
құндылығы, 5) көп мағыналылығы, 6) көмекші сөз ретінде қолданылу мүмкіндігі
және 7) жиілігі.
Бұлардың алғашқы үшеуі негізгі, соңғы төртеуі қосымша принциптер. Осы
принциптер негізінде пассивтік сөздікті іріктеп алған соң, соның ішінен
активтік сөздікті іріктеп алу керек.
Ол үшін жоғарыда аталған принциптерге қосымша тағы да екі принцип
қолданылады: Синонимдерді минимумға енгізбеу және ұғымдарды түсіндіру
принципі.
Қазіргі кезде совет методикасында қолданылып жүрген сөздерді іріктеу
принциптерін үш топқа бөледі: I топ статистикалық принциптер, II топ
методикалық принциптер III топ – лингвистикалық принциптер. Бұл принциптер
бір-бірімен тығыз байланысты және жоғарыда аталған И.В.Рахмановтың
принциптеріне сүйеніп, оларды одан әрі дамытады. [30] Бұл принциптер
мыналар:
I топқа жататын негізгі принциптер – сөздің қолданылу жиілігі және
оның көп тарағандығы сөздің қолданылу жиілігі деп оның бір мәтінен немесе
зерттелген мәтіндердің бәрінде неше рет кездескен санын айтады. Ал оның көп
тарағандығы дегеніміз зерттелген мәтіндерде сол сөздің кездесуі (әр мәтінде
ең болмаса бір рет кездесуі). Сөздерді минимумға іріктеп алу үшін бұл
принципті жеке-жеке емес, комплексті түрде пайдаланған жөн.
II топқа шетел тілдерін оқыту мақсатын ескеретін принциптер жатады,
яғни активтік лексиканы бір бөлек, пассивтік лексиканы бір бөлек іріктеуді
талап ететін принциптер. Бұл топқа жататын принциптер мыналар: а)
бағдарламада белгіленген тақырыптарға сәйкестік принципті. Бұл принцип
бойынша минимумға тек оқытылатын тақырыптарға сәйкес келетін сөздер ғана
енгізіледі: ә) ұғымды бейнелеу принципі, яғни минимумға көптеген ұғымдарды
бейнелеуге қатысатын сөздерді енгізу принципі. Бұл принцип негізінде арнайы
терминдер мен белгілі топтар ғана қолданылатын сөздер (мысалы, кәсіптік
сөздер) минимумға енгізілмейді: б) семантикалық принцип бойынша минимумға
бағдарламалық тақырыптарға байланысты аса маңызды сөздер іріктеліп алынады.
III топқа жататын принциптер мыналар: а) сөздердің бір-бірімен тіркесу
қабілетін ескеру. Бұл принципке негізінде минимумға неғұрлым көп сөздермен
тіркесіп, көптеген сөз тіркестерін құрайтын сөз енгізіледі: ә) сөз тудыру
құндылығы, яғни сөздің туынды сөздерге негіз болу қабілеті. Бұл принцип
бойынша неғұрлым көп туынды сөздерге негіз бола алатын сөйтіп жаңа сөздің
мағынасын болжауға, өз бетімен ашуға мүмкіндік беретін сөздер алынады: б)
сөздің көп мағыналылығын ескеру принципі: в) минимумға стилистикалық
тұрғыдан шектелмеген сөздерді енгізу принципі бойынша тілдің әр түрлі
стилінде қолданылатын сөздер іріктеліп алынады: г) сөздердің көмекші сөз
ретінде қолданылу мүмкіндігін ескеру принципі және ғ) синоинмдерді
минимумға енгізбеу принципі.
Активтік сөздерді іріктеуде I, II топ принциптері толық пайдаланылады
да, III топ принциптерінің кейбіреулері қолданылады: синонимдерді енгізбеу,
тіркесу қабілеті, сөз тудыру құндылығы және көп мағыналық принциптері.
Пасивтік сөздерді іріктеуде I топ принциптері мен семантикалық принцип
сөз тудыру құндылығы көп мағыналық принциптері және тақырыпқа қатысытылығы
пайдаланылады.
2.2. Экономикалық сөздіктің сипаттамасы және оны іріктеу қағидалары
Қазіргі таңда қаржы және экономикалық сектордың маңызы әлеуметтік
қоғамда үлкен рөлге ие. Сауда және финанстық қарым-қатынастардың күнделікті
қарқынды өсуі экономикалық терминологияның қажеттілігін туындатып отыр.
Экономикалық сферадағы маман иелері жаңа стандарт жүйесінде жұмыс істеу
үшін және шет елдік азаматтармен қарқынды қарым-қатынас қалыптастыру үшін
жаңа экономикалық сөздіктің қажеттілігіне жүгіліп отыр.
АҚШ мемлекетінде және Ұлыбританиядағы экономиканың және халықаралық
қатынастардың дамуы, ағылшын тілінің мәртебесін көтеріп, және қарым-
қатынастың құралы ретінде тек Батыс Европа елдерінде таралған жоқ, сонымен
қатар Қазақстан республикасында да таралып отыр. Осыған байланысты шетелден
көптеген жаңа экономикалық терминдер: англицизмдер, американцизмдер және
т.б. көптеген сөздер келіп жетті. Экономикалық сөздікке тоқталмас бұрын,
алдымен сөздіктің жалпы сипаттамасына мән берейік.
Сөз - лексикалық тұлға. Сөз – тілдің ең маңызды, ең басты категорясы.
Сөз – ұғымның материалдық көрсеткіші.
Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы лексика деп аталады. Лексика
тіл білімінде сөздік құрам деген терминнің синонимі ретінде қолданылып,
тілдегі барлық сөздердің жиынтығы белгілі бір тілдің бүтіндей сөз байлығы
деген ұғымды білдіреді.
Сөз мағынасы қоғамның дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің
дамуымен байланысты өзгеруі де мүмкін. Мысалы: құн деген сөз бұрынғы
заманда кісі өлтірген адамның төлейтін айыбы болса, қазір құн (стоимость)
деген экономикалық ұғымда қолданылады.
М. Балақаевтың: ... сөз байлығын молайту, сөз тіркестерін,
сөйлемдерді дұрыс түсініп, дұрыс құрай білу, сөздердің орфографиялық
нормаларын сақтап, дұрыс оқу-қазақ тілі студенттердің бәріне ортақ, бәріне
тиісті талаптар - дегені орынды пікір. [7]
Шет тілдер сөздерінің сөздігі (Словарь иностранных слов) шығу төркіні
басқа тілдік сөздер мен терминдерге қысқаша түсінік беруді мақсат етеді.
Шет тілдер сөздерінің сөздігі шығу төркіні басқа тілдік сөздердің бәрін
бірдей емес, қоғамдық ғылымдар мен көпшілікке арналған ғылыми-техникалық
әдебиетте, газет-журналдарда қолданылатын шет тілдік сөздер мен терминдерді
қамтиды.
Шет тілдер сөздерінің сөздігінде, біріншіден, шет тілдік сөздердің
мағынасы түсіндіріледі, екіншіден, ол сөздердің шығу тегі, қай тілдік сөз
екені көрсетіледі. Аталған Сөздікте түбірлес бірнеше сөздің біреуінің
ғана шығу төркіні, қай тілдік сөз екені көрсетілген. Мысалы: Price – цена,
ценный, баға, бағалау деген түбірлес бірнеше сөздің біреуі – цена, баға
деген сөзден кейін ғана оның этимологиясы жайында түсінік берілген.
Орфографиялық сөздік, Тарихи сөздік деп аталатын сөздіктер де
болады. Орфографиялық сөздікте сөздердің қалай жазылатындығы көрсетіледі,
бұл сөздік дұрыс жазудың анықтығышы (справочник) ретінде қолданылады.
Тарихи сөздікте тілдің ескі жазба нұсқаларында қолданылған сөздер
хронологиялық тәртіппен беріледі де, олардың мағыналары қазіргі тілдегі
сөздермен аударылады; ертеде қолданылған сөздерге тарихи тұрғыдан түсінік
беріледі. Мұндай сөздік ерте уақытта жазылған ескерткіштерді, қолжазбаларды
оқу үшін өте қажет.
Лексикографиялық жұмыстар жүргізу үшін лексикографияның теориясы мен
практикасын жете білу қажет. Мұнымен бірге, лексикографиялық жұмыс
лексикографтардан (сөздік жасаушылардан) лексикологияны, оның семасиология,
фразеология, этимология атты салаларын жете білуді қажет етеді.
Лексикографиялық жұмыс жүргізу үшін стилистика мен грамматика мәселелерін
де жете меңгере білу қажет.
Сөздік – белгілі бір тілдегі белгілі бір сөздер тобының (сөз
тіркестерінің, фразеологизмдердің ) жиынтығын көрсететін анықтамалық құрал.
Сөздікте сөздер белгілі бір тәртіппен орналасады да, олар не мағыналары
жағынан түсіндіріледі, не екінші тілге аударылады. Сөйтіп, сөздік әлгі тіл
туралы, сол тілдегі сөздер, олардың сыр-сипаты туралы әр түрлі танымдық
хабар береді.
Сөздіктердің міндеті – тіліміздің лексикалық байлығын (сөздерді, сөз
тіркестерін) түгел жинап, оларды ретке келтіру, әліпбилік немесе тақырыптық
жүйеге түсіру, сөздікке ендіру; сөйтіп әрбір тұрақты тіркеске тілдік
тұрғыдан жан-жақты сипаттама беру.
Сөздіктегі сөздерге сипаттама екі бағытта беріледі. Бірі – тілдік
бірліктердің сыртқы құрылымы жағынан, екіншісі – олардың мазмұны жағынан.
Мазмұны жағынан тілдік бірліктердің мағыналары ашылып, сараланады, оларға
анықтама берудің типтері анықталады. Ал құрылымы жағынан әрбір сөз бен
тіркес туралы оқырманға неғұрлым мол тілдік (лексикалық, грамматикалық,
стильдік, этимологиялық т.б.) мәліметтер беріледі. [43 ]
Сөздік жасауды кең жолға қою үшін бұрынғыдай тек орысша-қазақша немесе
қазақша-орысша сөздіктерді жасау ғана емес, сонымен бірге, олардың шеңберін
үлкейтіп, ағылшынша-орысша-қазақша деген сияқты немесе бұларға керісінше
сөздіктерді жасаған абзал. Жасап қана қоймай бірте-бірте олардың көлемін
ұлғайта, сапасын арттыра, жетілдіре беру керек.
Сонда ғана сөздік жасаудың ұстанымдары (принциптері) айқындалады,
теориясы дамиды, тәжірибесі артады.
Ең алғаш Совет одағы кезеңінде ағылшынша-орысша-қазақша экономикалық
сөздігі көмекші құрал ретінде баспадан шыққан. Сөздіктің құрамында
экономикалық терминдер қалыптасқан. Аталмыш сөздік қазіргі таңда заман
талабына сай ағылшынша-орысша-қазақша жалпы экономикалық және сыртқы сауда
сөздігі деп өзгертіліп отыр. Сөздіктің құрамында жалпы экономикалық
терминдер, сонымен қатар сауда құқығы, заңды тұлғалар құқығы т.б. сол
секілді терминдер қамтылған. [39 ]
Ағылшынша–орысша-қазақша жалпы экономикалық және сыртқы сауда
сөздігінің негізгі мақсаты – ағылшын тілінен орыс және қазақ тілдеріне
экономикалық – сауда, транспорттық және заңды құжаттарды аударудың негізгі
көмекші құралы ретінде қызмет атқару
2.3. Шетел тілін оқытуда лексикалық материалмен жұмыс
Тілді оқытуда, үйретуде лексиканы түгел меңгерту мүмкін емес екені
туралы айтылады.
Ең алдымен лексикалық материалдарды сұрыптауда олардың қай
мамандықтар үшін, не мақсатқа арналғанын анықтап алу қажет.
Жоғарыда айтылғандй шетел тілі аспектілерінің ішінде аса маңыздысы –
лексика. Сөзде грамматикалық қателер бола тұрса да, адамдар арасында
қатынас болуы мүмкін, олар бір-бірімен түсінісе алады. Демек, сөзде кейбір
грамматикалық қателердің болуы, сол сөзді түсінуге нұқсан келтірмейді. [11]
Ал басқа біреудің сөзін түсіну үшін немесе өз ойын айтып жеткізу үшін
қажетті лексиканы білмеген жағдайда коммуникация бола алмайды, яғни басқа
адамның сөзін түсіне алмаймыз, өз ойымызды да айтып жеткізе
алмаймыз.Сондықтан шетел тілін оқытуда лексиканы меңгерудің маңызы ерекше.
Олай болса, лексикаға көп көңіл бөлу керек. Әрине, бұл айтылғаннан
лексиканы меңгеру өз алдына оқыту мақсаты екен деген қорытынды шықпауы
керек.
Маңызы қандай зор болғанымен лексиканы меңгеру оқытудың мақсаты емес, тек
сол мақсатқа жетудің өте маңызды құралы. Сонымен лексиканы лексика үшін
емес, оны сөзде қолдана алу үшін меңгеру керек, яғни басқа адамдардың сөзін
оқып немесе тыңдап түсіну, өз ойын ауызша немесе жазбаша түрде жеткізу үшін
қажетті лексиканы қолдана алатындай шамада меңгеру жөн. Онсыз шетел тілінде
сөз іскерліктері мен дағдыларын меңгеру мүмкін емес.
Өзге тілді дәрісханаларда оқитын студенттерді топтарға бөлу негізінен
дәрісханадағы оқытуға бөлінген сағат пен педагогикалық жүктемеге
байланысты. Педагогикалық жүктемеге байланысты топтар 2 топқа бөлінеді:
бастауыш және жалғастырушы топ.
Жоғары оқу орындарының студенттері бастапқы деңгейде негізінен
коммуникативтік бағытта оқытылады, яғни күнделікті қарым-қатынастық
сөздерді меңгерту мақсаты көзделеді. Ал аралық деңгейдегі топтардың алдына
коммуникативтік бағыттағы сөздермен бірге мамандығына байланысты да
сөздерді меңгерту алға қойылады. Осыған байланысты берілетін лексикалық
материалдарды сұрыптау да осы оқыту деңгейіне байланысты жүреді. Бастапқы
деңгейге сұрыпталып берілген лексикалық материалдармен жалғастырушы топқа
берілген лексикалық материалдарды салыстыруға болмайды.
Оқыту кезеңі де тілдік материалды меңгертуге әсер ететіні белгілі.
Оқыту кезеңінің ұзақтығы таңдалатын бірліктердің саны мен сапасын
айқындайды. Бір айлық курсқа келгендер мен төрт жыл оқитын студенттерге
арналған минимумдардың айырмашылғы жер мен көктей.
Ғалым Н.И.Никитинаның пікірінше, тіл дамыту мақсатындағы жаттығулар
жүйесі тілдің қызметінің түгел түрін қамтуы тиіс. Атап айтқанда: 1.
сөйлеуді қабылдау, сөйлеудің ауызша түрін, тыңдай білу, әрі ұғыну, жазбаша
мәтінді оқу және ұғыну.
2. мазмұнды еске түсіру, ауызша жатқа оқу және мазмұнын айту, жазбаша жатқа
жазу және мазмұндама жазу.
3. ауызша түрде сөйлей білу, жазбаша түрде мәтінді құрастыру, шығарма жазу.
Ғалымның тұжырымдауы бойынша, әр сабақта есту, оқу мәтінінің мазмұнын
айту жұмыстары үнемі ұйымдастырылуы тиіс. Әр тіл дамыту жұмыстарына
арналған материалдардың біріктелуіне аса көңіл аударылып, осыған орай
классикалық шығармалардан үзінділер жиі қолданылып, тіл сабақтарында
мәнерлеп өлең жолдарын оқытып отыру тиімді деп есептейді.[24]
Бастапқы деңгейдегі үйретушінің қанша сөзді меңгеру керек екенін білу
алдында біз мектептен шет тілі пәні бойынша белгілі бір білім қорымен
келген студенттің қанша сөзді меңгеріп келгендігін білуіміз қажет. Жыл
сайын студенттермен жүргізген анкетаның нәтижесі бойынша олар орташа
алғанда 400-500 сөздің аралығында біліп келетіндігі белгілі. Осынша сөзді
меңгерген студент сұрақ-жауап барысында мынадай дәрежеде сөйлей алатындығы
анықталды. Тіл үйренуші өзі жайында, отбасы, жұмыс кестесі, жұмыс орны, бос
уақыты жайында қысқаша мәлімет беріп, қарапайым сұрақтарға жауап береді.
Яғни, бастауыш топтың өзі төменгі, аралық жоғарғы деңгей деп бөлетін
болсақ, оны бастауыш деңгейге жатқызуға болады. Бұл кезеңде үйренушінің
біраз сөздік қоры бар, ақпаратты қабылдауға танымын білдіре алады. Одан әрі
бастауыш (жоғары) деңгейді үйренушінің білгенін тереңдетіп, белгілі бір
тақырып деңгейінде ойлау және тану процесін жүзеге асыруға дағдыландыру
мақсаты алға қойылады. Бұл деңгейде үйренші шетел тілінің сөйлеу этикеті
нысандарын, коммуникативтік клишені дұрыс қолдана білу керек.
Тұрмыстық, іскери тақырыптағы сұхбаттарға қатысып, өз пікірін білдіру,
алынған ақпаратты басқа адамға әңгімелеу, өзіне қажетті ақпаратты алу үшін
сұхбатты өрбіту бұл бастапқы (жоғары) деңгейде меңгерілуі тиіс. Сондықтан
да жоғары оқу орнына түскен студенттерге тілдік материалды сұрыптап беруде
осы жағдайларды ескеруіміз керек.
Әдістемелік зерттеулер тілді қатынас құралы ретінде меңгерудің
негізін қалады. Тілді қатысымдық тұрғыдан оқыту мәселесіне байланысты
теориялық тұрғыдан және әдістемелік жақтан жан-жақты қарастырған ғалым
Ф.Ш.Оразбаева Қатысымдық әрекетте басты көңіл бөлетін нәрсе – тілдік
тұлғалардың жеке қолданылуы емес, олардың бір-бірімен өзара байланысқа түсу
арқылы белгілі бір ойды, пікірді жеткізуге себепші болатын заңдылықтары.
[27]
Тіл – қатысым мақсатына қол жеткізу үшін қолданылады және адамның әлем
туралы бүкіл білімдері мен ұғым түсініктерінің жиынтығын көрсете алады.
Тілді үйретудегі басты мақсат – үйренуші өз ойын еркін айта білуі. Тілді
үйрету барысында мыналарды еске ұстау керек:
1. Шетел тілін оқытуды жүйелі түрде (білмегеннен білгенге, жеңілден қиынға,
нақтыдан жалпыға және қысқадан кеңейтуге) жүргізу,
2. Үйрету күнделікті өмірде жиі қолданылатын контекстегі сөйлемдерден
басталуы,
3. Әрбір тапсырма, жаттығу үйренушінің қабілетіне, мүмкіншілігіне қарай
берілуі,
4. Оқу материалдары шындыққа сай, күнделікті тіршілік аясында алынуы.
Ағылшын тілінің базалық деңгейін білу үшін 3000 сөз қажет дейді ағылшын
тілінің мамандары. Осы 3000 сөздің 500-і етістік, 500-і сын есім, 1500-і
зат есім, қалған сөз табы 500 бірлікті құрайды екен. [26] Тіл үйренушіге
коммуникация үшін қанша сөз жеткілікті екеніне шет елдік ғалымдар түрлі
дәледер келтірген. Мысалы, Х.Кронассер ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар
күнделікті қарым-қатынас барысында 2500 сөзді пайдаланды десе, К.Огден
әдетте 1000 сөз жеткілікті екендігін айтады. М.Уэст кез-келген қарым-
қатынас үшін 2000 сөз қажет дейді. [19] Яғни лексикалық минимум бірліктерін
төмендегідей көрсетуге болады.
Лексикалық минимум 400-600 бірлік таңба
Сөзжасам. Сөз тудырушы жұрнақтар. Зат есім тудыратын жұрнақтар: er-or,
ment, -ance-ence,-ing, - ness, - tionsion, - ist.
Сын есім туғызатын жұрнақтар
-ous, able-ible, -ful, -al.
Үстеудің жұрнақтары. Конверсиялық сөзжасау әдісі.
III ТАРАУ Сөздік минимуммен жұмыс жасау әдістемесі
3.1. Экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар
Сөздік минимум дегеніміз сөздер қорының белгілі бір салаға қатысты
жинақталып, түсіндірме қызметін атқаратын сөздік қорын айтамыз.
Арнайы минимум сөздерді іріктеуде, лексикография теориясының маңызы
айрықша. Сөздіктің санасы лексикография теориясының дәрежесімен тікелей
байланысты. Лексикография теориясының дәрежесімен неғұрлым жоғары болса,
сөздіктер де соғұрлым мазмұнды сапалы болмақ.
Қазіргі шетел тілін оқытудағы әдістемелер сөздік минимум құрамын
кеңейтуде. Лексикалық минимумды ең бірінші экономикалық терминдердің
мағынасы түсіндіріледі, екіншіден ол сөздердің қай тілдік сөз екені
көрсетіледі.
Аталмыш сөздікте түбірлес бірнеше сөздің біреуінің ғана шығу төркіні,
қай тілдік сөз екені көрсетілген. Мысалы: экономист, экономия деген
түбірлес бірнеше сөздің біреуі – экономика деген сөзден кейін ғана оның
этимологиясы жайында түсінік берілген. Мысалы экономика – economy
Сонымен қатар сөздік минимумның бір ерекшелігі сөздің бастапқы
мағынасынан қазіргі мағынасының айырмашылығы болса, немесе оны талдау
түсіндіру ол сөздің жазылуы немесе транскрипциясы ғана емес, сонымен бірге
оның аудармасы да беріледі. Мысалы валюта – currency
Сөздік минимум әртүрлі сөздіктерді жасау жұмыстарының тәжірибелерін
ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде және лексикологиялық зерттеулер
мен олардың жетістіктерін таяныш етудің негізінде жасалады.
Бұл жерде біз Н.Шанскийдің пікіріне қосыламыз, яғни сөздік минимум
жасау үшін сөздерді біртіндеп зерттеп, сосын түбірін шығару керек. Ал енді
А.С.Сигмовыйдың пікірінше, сөздік минимум жасау үшін әдістемелік құралдар
пайдалану керек дейді. Яғни, әдістемелік құралдар негізінде жасау керек.
[37]
Орысша және шет тілдер тіліндегі іскери қарым-қатынас әдістемесі
алайық. (Н.И.Красов) I тарау 18 сабақтан яғни сымтетік арқылы сөйлесу,
әуежайда іскери кездесу, контрактқа қол қою. II тарау-жалпы тауардың
бағасы туралы сөйлесу, әртүрлі формадағы келісім-шарттар. Яғни әр сабақ
негізгі және қосымша сөздіктермен аяқталады. Сонымен қатар аталмыш
әдістемеде әңгімелер, іскери жұмыстар және сұрақтар мен жауаптар т.б. осы
секілді материалдар қамтылған.
Сөздіктердің тіл-тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әр түрлі,
өзінше қажеттіліктерді өтеу үшін жасалады. Экономика саласына байланысты
сөздіктер жасалу мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1. Сөздіктердің қазіргі тілде жаппай және жиі қолданылатын сөздерді
қамтып, оларды талдау жасап, сипаттама беруді мақсат етеді. Мұндай
сөздіктер. Қазіргі заман сөздіктері деп айтады.
2. Сөздіктердің белгілі бір түрі экономика саласындағы барлық термин
сөздерді түгел қамтып сипаттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік. Толық сөздік
деп аталады. Сөздіктердің ендігі түрі белгілі бір саладағы барлық сөздерді
емес, оның белгілі бір саласын қамтитын сөздік түрін Кіші сөздік деп
аталады. Сөздіктердің бұл түріне терминологиялық сөздікті жатқызуға болады.
[5 ]
Сөздікте енген әрбір сөздің лексикалық мағынасы (немесе мағыналары)
түсіндіріліп, оған анықтама беріледі. Сөзге берілген анықтаманың түсінікті
және тұжырымды болуы көзделеді. Кейде сөзге анықтама оның синонимі арқылы
беріледі. Мысалы, аккредиттендірілген сөздің 16 синонимі бар. Сөздің
синонимі болмаған жағдайда оның мағынасы түсіндірме сөздердің тізбесі
арқылы анықталады. Мысалы, экономист деген экономика саласындағы қызметкер
деген түрде түсіндірме анықтама беріледі.
Сонымен экономикалық сөздікті іріктеу жолдарын меңгеру үшін ғалым
В.А.Добромысловтың айтқанындай ауыз екі тілді қолданған сөздердің дұрыс
жұмсалуы жайлы ой қозғайды. Әрине, тілді игеруде құрғақ сөздерді жаттай
бергеннен, сөйленер сөздерді белгілі бір жағдайда кейде тіпті мүлдем басқа
мағынада қолдана білу маңызды. [50] Ғалым пікірінше, Сөздік қорындағы
жемісті жұмыстың маңызды алғы шарты сөздердің мағынасына және де оларды
сөйлеуде дұрыс қолдана білуге ықылас салуына тәрбиелеу болып табылады.
Кейіннен әдіскер-ғалым М.Т.Баранов сөздіктерді іріктеуде сөздік жұмыс,
лексикалық жұмыс, сөздік орфографиялық жұмыс, сөздік – стилистикалық
жұмыстардан ажырата қарастыру керектігіне назар аударады.
Бұл жайлы сөздік жұмыстар мағынада қолданыла алатын болды, яғни
лексикалық-стилистикалық және лексикалық семантикалық жаттығулар жиынтығын
білдіреді деп, бұл терминге түсінік береді. [31]
Ал ғалымдар Е.А.Баринова., Л.Ф.Боженкова., В.И.Лебедев сөздіктерді
іріктеуде әдістемелік нұсқаулар ұсынады.
1. сөздік қорына жаңа терминдер енгізу
2. сөздік орфографиялық жұмыс
3. сөздерді бір ғана сапаға байланысты икемделу мәселесі. [ 1 ]
Сонымен бірге шетел әдіскерлерінің ішінде белгілі мамандардың
пікірінше сөздік құрауда және оны іріктеуде белгілі әдістемелік нұсқауларға
жүгіну керектігін ескереді. Мұнда әдістеме ұғымына тоқталайық.
Шетел тілін оқытудың ең алғашқы кезеңдерінде әдістемені ғылым деп
қараудан гөрі, оны өнер деп санау басым болған. Бұл көзқарас өкілдерінің
пікірі бойынша шетел тілін оқытудың біріңғай әдістемесі болуы мүмкін емес,
өйткені ол өнер.
Шетел тілінің қанша мұғалімі болса, оқытудың сонша әдістемесі де
болмақ. Әрине, бұл шетел тілін оқытудың алғашқы кезеңінде етек алған пікір.
Алайда бүкіл шетел тілін оқыту ісін мұғалімнің өнеріне ғана байланыстырып,
соған тәуелді етіп қою, әдістеме ғылымын жоққа шығару орынсыз. Сондықтан
кейін келе бұл көзқарастың қате екені мойындалып, көпшілік әдіскерлер бұл
пікірден бас тартты. Сөйтіп, әдістемеде оны ғылым деп қарайтын көзқарас
мықтап орын ала бастады.
Дегенмен, әдістеменің сөздікке қандай қатысы бар, осыны анықтап
алайық. Яғни, сөздік құрастыру үшін, белгілі бір әдістемелерге жүгіну тиіс.
Бұл әрине әдістемелік принцип бойынша іске асады.
Енді экономикалық сөздіктерге қатысты қандай әдістемелік нұсқаулар
ұсынуға болады соған тоқталайық. Бұл мақсатқа жету барысында әдістеме
төмендегідей міндеттерді шешуге тиіс.
1. Шетел тілін оқыту теориясының басты қағидаларына сүйеніп, сөздік –
минимум құру. (экономикалық)
2. Студенттерді экономиканы оқытудың басты тенденцияларымен,
терминдермен таныстыру.
3. Студенттерге қазіргі кездегі әдістеменің жетістіктерін ескеріп,
шетел тілін оқыту процесінде экономикалық сөздікті меңгеруде шығармашылық
ізденіске бағыттау.
Сөздікке тілімізде соңғы 15-20 жыл ішінде пайда болып, қолданыла
бастаған жаңа тұлғалар мен тіркестер және мағынасы жаңғырған сөздер
енгізіледі. Бірақ бұл – белгілі бір стиль бойынша немес барша әдебиетті
қамти түгел жиналған материалдар емес.
Мұнда, негізінен, күнделікті баспасөзде, оның өзінде де соңғы 7-8 жыл
барысында жиі қолданыла бастаған жаңалықтар жинақталды. Мысалы, экономикаға
қатысты сөздіктерді қарастырсақ: айналым - (оборачиваемость) белгілі бір
процесс циклінің қайталанып, айналып отыруы. Материал және ақша
ресурстарының айналымын жақсарту, айналмалы қаржының айналымын жеделту
қажет.
Бағагер - (ценитель) Баға беруші. Базаршы – (торговец) сауда-саттықпен
айналысатын адам. Зейнетақы – (пенсия) азаматтардың жасы ұлғаюымен
байланысты демалысқа шыққан кезінде, сондай–ақ уақытша еңбекке жарамсыз
және ауырған жағдайында қоғамдық тұтыну қоры тарапынан берілетін ақшалай
көмек. Қайтарым – (отдача) Негізгі өндірістік қорлардың бір сомына
шаққандағы өнім мөлшері.
Мүлікбасы – (товаровед) товар жайын айыра білетін маман. Тәргілеу –
(конфискация) Заңсыз табыспен келген дүние-мүлікті, ақшаны мемлекет
меншігіне қайтару. [42]
Халықаралық келісім шарттардың, мемлекетаралық қатынастар мен
мәмілелерден туындайтын басқа да құжаттардың, тіпті кез-келегн салаға
(қорғаныс, ғылым, білім, медицина т.б.) қатысты заңдық актілердің
мәтіндерінде, сайып келгенде, қоғамдық өмірдің күре тамыры іспетті
экономика, қаржы-қаражат, сөздіктер міндетті түрде қолданылатыны айдан
анық. Бұл сөздіктің жазылуына, түптеп келгенде, мемлекеттік мәртебе алған
ұлттық тіліміздің экономика саласындағы терминдерінің қазіргі ахуалы түрткі
болды. Жоғары оқу орындарындағы экономика саласындағы студенттер үшін
мамандыққа қатысты экономикалық ағылшынша-орысша-қазақша сөздіктер іскери
жұмыстар үшін өте қажет. Мұндай сөздіктер Қазақстан баспаларында да жарық
көріп отыр. Ішкі экономикалық сөздіктер термині, Орысша-қазақша
экономикалық сөздік (Алматы 1993.)
3.2. Тәжірибелік оқытудағы арналған тапсырмалар мен жаттығулар
Сөздік пен термин сөздерді оқытуда орындалатын тапсырмалар мен
жаттығулар студенттің ойлауын дамытатын, есте сақтау қабілетін арттыратын
болуы тиіс. Сөздерді меңгерту үшін істелінетін жұмыстың әдіс, тәсілдерін
дұрыс таңдап, студенттерді лексиканың мағынасын дұрыс түсініп, дұрыс
қолдануға төсілдіру керек. Сондықтан әдіскер үшін сөздерді үйреткенде түрлі
көрнекілерді қолдана отырып тапсырмаларды жасауда, жаттығулар жүйесін
қолдануда алар орны ерекше. Тапсырма дегеніміз – жұмыс, жүктелмеген
міндет. Жаттығу дегеніміз – белгілі бір қимыл әрекетті ой мен тәжірибе
жүзінде меңгеру немесе сапасын арттыру мақсатымен жоспарлы түрде
қайталау.[38] Жаттығу оқу, үйрену ісінде өте маңызды орын алады. Өйткені ол
белгілі бір іс-әрекетті меңгеру үшін соған икемделіп, дағдыланудың негізі
болып табылады. Жаттығу оқу процесін сапалы өткізіп, студенттердің
жұмыстарын тиянақты орындауға баулиды.
Жаттығу нәтижелі болуы үшін ол белгілі бір талапқа сай жүргізілуі
шарт. Сонда ғана жаттығу мақсаты орындалуы, жүргізілуге тиісті іс, оқу,
қимыл т.б. жетіле береді.
Студенттер лексиканы толық меңгеруі үшін оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------3-6
I бөлім Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны, оның құрамдас бөліктері және
мақсаттары
1.1. Шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында оқытудың мазмұны ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-----------------7-12
1.2. Шетел тілін оқытуда лексиканың маңызы және оны меңгеру жолдары -------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
-------------12-14
II бөлім Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
2.1. Лексиканы іріктеу критерийлері ----------------------------------- -----
-----15-17
2.2. Экономикалық сөздіктің сипаттамасы және оны іріктеу қағидалары—--------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--------------17-19
2.3. Шетел тілін оқытуда лексикалық материалмен жұмыс -----------------19-
23
III бөлім Сөздік минимуммен жұмыс жасау әдістемесі
3.1. Экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---23-28
3.2. Тәжірибелік оқытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар---------29-37
3.3. Тәжірибелік оқытудың қорытындысы------------------------ ---------------
38
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
----------39-40
Қолданылған әдебиеттер----------------------------------- -------------------
-------42-43
Қосымша материал: Экономикалық сөздік----------------------------- ---------
45-60
Кіріспе
Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап шетел
тілдерінің мәртебесі жоғарылады. Мемлекетіміздің шет елдермен халықаралық
қатынасы дүниежүзілік мемлекеттер арасындағы интеграциялық үрдісінің
дамуымен байланысты өркендеуде. Елімізде шетелдік ұйымдар мен
инвесторлардың, компаниялардың, банктердің қатары да өсуде. Сондықтан да
шетел тілін жетік игерген мамандарға деген қажеттілік күннен-күнге артуда.
Әлемдік білім алу кеңістігінде (шет ел тілін оқыту) интеграциялық
процестердің тереңдеп, кең қанат жайған жағдайында шет ел тілін оқыту
өзекті біліктілігі жоғары дәрежеде маманданған білім жағынан бәсекеге түсе
алатын, өзін халықаралық еңбек жәрмеңкесінде еркін сезініп, жүре алатын
мамандар дайындау мәселесінің бөлінбес бөлігі болып табылады.
Тәуелсіздік мемлекет болу – қазақ халқының ежелден аңсаған арманы
болатын. Тағдыр осыдан жеті жыл бұрын халқымызға армандаған тәуелсіздігін
сыйлады. Мемлекетіміздің егемендік жолмен дамуының алғашқы жылдары, өтпелі
кезеңнің қандай да болсын қиыншылықтарын басымыздан кешіре тұрсақ та,
біздің халқымыздың, қоғамымыздың, саяси күштеріміздің бойынан жас
мемлекетімізді нығайту, экономиканы реформалау, құқықтық демократиялық
қоғам орнату, рухани бірлік пен ұлтаралық келісім ахуалын қалыптастыру
жөніндегі ұлан-ғасыр жұмыстарды батыл бастауға ерік-жігер мен ақыл-парасат
жеткілікті өмір көрсетіп отыр.
Шетел тілін арнайы кәсіби тіл ретінде оқыту өзіндік мән-мазмұны,
құрылымы бар толық аяқталған курс болып табылады. Қазіргі заман тілдері;
тіл үйрету, оқыту, бағалау, европа одағы қолдаған жалпы европалық
біліктілік стандартына қол жеткізуге бағытталған. Демек, мектеп
қабырғасында шет ел тілін үйренудің негізі қаланса, ол жоғарғы оқу орынында
болашақ мамандарға шет ел тіліне кәсіптік бағдар беріледі.
Осыдан келіп оқытылатын тілдік материалды іріктеу және оны негізгі
білім беру кешенін ұйымдастыруға енгізу келіп шығады. Алайда студенттер шет
елдердің сөйлеген сөзін түсініп, газет, журнал, кітаптардағы текстерді
оқып, олардың мазмұнын сөздіктің көмегімен түсіндіруі қажет етеді.
Осы ұсынылып отырған зерттеу жұмысында іріктеліп жасалатын сөздік
тілдік емес жоғарғы оқу орнында экономика мамандығы бойынша шетел тілін
оқитын студенттер үшін маңызды.
Қазіргі таңда шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында үйрету
барысында оқыту мазмұнына қандай компоненттер кіретінін анықтау, соның
ішінде лексикамен жұмысқа көңіл бөлу аса маңызды. Сонымен қатар Экономика
мамандығы бойынша сөздікті іріктеу (ағылшын тілі) – көп зерттелмеген
салалардың бірі. Осыған байланысты біз зерттеліп отырған тақырыпты таңдауды
жөн көрдік. Тақырыптың өзектілігі осыған негізделеді.
Біздің алға қойған мақсатымыз зерттеу жүргізу барысында арнайы
лексикамен жұмыс істеудің теориялық негіздеріне сүйене отырып, белгілі
әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар беру. Шетел тілін тілдік емес жоғары
оқу орнында оқытуды, атап айтқанда, оның негізінде экономика мамандығы
бойынша ағылшынша-орысша-қазақша сөздер минимумын жасап, лексикалық
материалмен жұмыс жасау жолдарын терең арнайы зерттеу.
Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
керек.
а) лексикалық материалды іріктеу жолдарын анықтау;
ә) арнайы сөздік жасауға қойылатын талаптарды анықтау
б) экономикалық сөздік құрастыру
в) экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар
беру.
Зерттеу нысаны Экононмика мамандығында оқитын орыс және қазақ бөлім
студенттеріне шетел тілін (ағылшын тілі) оқыту процесі.
Зерттеу пәні - шетел тілін оқытудың мазмұнының бір компоненті ретінде
арнайы лексикалық материалмен жұмыс жасау, лексикалық дағдыларды
қалыптастыру қарастырылады.
Зерттеу әдістері Алға қойған мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру үшін
төмендегідей зерттеу әдістері қолданылады.
- зерттеу тақырыбына байланысты ғылыми әдістемелік әдебиеттерді сын
көзбен талдау,
- студенттердің арнайы лексиканы (экономикалық) қолдануын сабақ
барысында бақылау,
- экономикалық лексиканы меңгеруге байланысты тест жұмысын жасау,
- ғылыми-тәжірибелік оқытуды жүргізу.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық құндылығы Жұмыс
барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің одан әрі зерттелуіне негіз бола
алады. Бұл еңбекті жоғарғы оқу орнындарының оқытушылары студенттерге
лекция оқығанда пайдалануына болады. Зерттеу жұмысы бойынша арнайы курс
оқуға, семинарлар жүргізуге қолдануға болады. Сол сияқты мектеп мұғалімдері
үшін де бұл еңбек өте пайдалы көмекші құрал бола алады.
- студенттердің сөздік қорын экономика мамандығы бойынша дамытуда
лексикалық минимумды іріктеу қағидаларын анықтау,
- жұмыс барысында зерттеудің теориялық әдістемесін жасау.
Зерттеуде қарастырылатын мәселелер сөздіктер жасау ісінің құрамдас бір
бөлігі болып табылады. Шетел тілдерінен орыс, қазақ тілдеріне немесе
керісінше орыс, қазақ тілдерінен ағылшын тіліне тікелей экономикалық
сөздікпен, яғни 3 тілде қолдану өте құнды.
Ғылыми жаңалығы. Біздің зерттеу жұмысымыздың бірден-бір жаңалығы
экономика мамандығы бойынша лексикалық минимумды іріктеу, соның негізінде
сөздік жасау аса маңызды.
Тіліміздің жедел қарқынмен дамуының арқасында сөздікті қолдану
мәселесі негізгі болып, бұл мәселелердің шешімін талап етеді.
-жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі тілдік емес жоғары оқу орнында
білім беруде қолдануға ұсынылады.
-жасалынатын сөздік ағылшын тілі практика сабағында студенттерге
көмекші құрал ретінде ұсынылады.
Сонымен қатар осы оқу құралы кез келген оқу орнында шетел тілін оқыту
барысында қолдануға болады. Бұл жұмыстың нәтижесі экономистердің
құжаттарын, мәтіндерін аудару теориясына да өз үлесін қоса алады. Зерттеу
жұмысының нәтижесі ағылшынша-орысша –қазақша сөздіктер оқу құралын жасауға
септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Ғылыми болжам. Егер арнайы лексикамен (экономикалық) жұмыс істеуде
оны меңгеруге тиімді болатын әдіс-тәсілдерді қолдансақ, арнайы лексиканы
меңгеру ұтымды болмақ.
I ТАРАУ Шетел тілін оқытудың жалпы мазмұны, оның құрамдас бөліктері және
мақсаттары
1.1. Шетел тілін тілдік емес жоғарғы оқу орнында оқытудың мазмұны
Оқытудың жалпы мазмұны және оның құрамдас бөліктері тіл
құбылыстарының, тақырыптардың, мәтіндердің тек бір шамалы бөлігін қамтиды.
Осыған орай, методикада тіл мен сөз материалдарының минимумы деген ұғым
бар. Бұл ұғымға алға қойған міндетті шешуге қажетті тілдік материалдың ең
аз көлемі, тақырыптар минимумы мен мәтіндер минимумы жатады. Әр минимум
белгілі критерийлерге сүйене отырып іріктеледі. Осы жерде минимумдарды
іріктеп алуды неден бастау керек деген сұрақ туады.
Іріктеліп алынуға тиісті оқыту мазмұнының бірінші әлементі – тақырып
минимумы, яғни әуелі тақырып минимумын іріктеп алу керек, өйткені тақырыпты
білмей тұрып, мәтіндерді, сөздерді іріктеу мүмкін емес. Сонан соң сол
тақырыптарға сәйкес тіл материалы мен мәтіндер минимумын іріктеуге кірісу
керек.
Тіл материалын (лексиканы, фонетиканы, грамматиканы) іріктеп алуда
жетекші рольді лексика атқарады. Ең алдымен лексика іріктеліп алынып, соған
сәйкес грамматикалық материал іріктеледі. Грамматикалық ережелер сөздермен
жұмыс істеуге жетекші болуға тиіс. Ол үшін іріктеп алынған грамматикалық
ережелер көптеген сөздерді қамтуы керек. Әйтпесе, олар өз қызметін атқара
алмайды. Сондықтан әуелі лексикалық минимумды, сонан соң сөздермен жұмыс
істеуге лайықты, оларды жинақтап қорытатын грамматикалық ережелерді іріктеп
алу керек. Бұдан кейін тіл материалы мен тақырыптар минимумын ескере
отырып, мәтіндер мен ана тілінде жоқ ұғымдарды іріктеп алуға болады.
Лингвистика мен әдістеме ғылымдарында әдетте продуктивті сөзде
қолданылатын тілдік материал – активтік материал, ал рецептивтік сөздегі
тілдік материал – пассивтік материал деп аталады. Бұлардың айырмашылығын
лексиканы меңгерудегі ерекшелік арқылы көрсетуге болады. Белгілі бір сөзді
қолдвну үшін (активтік материал) сол сөздің өзін, оның грамматикалық
формаларын, мағыналарын және ең бастысы оның басқа сөздермен тіркесу
мүмкіндігін білу керек. Рецептивтік сөзде (пассивтік материал) сөздің
тіркесуін білудің қажеті жоқ, өйткені тыңдаушы (оқырман) сөздерді өзі
тіркестірмейді, тіркестер дайын күйде берілген. Бұл жерде айтылған (немесе
жазылған) сөзді басқа сөздерден ажырата білу керек, оны танып, мағынасымен
ұштастыра білу керек.
Алайда активтік сөзбен пассивтік сөздің қиындығы бірдей емес, олардың
сипаттары да әр түрлі болады. Сол сияқты грамматикалық материалдардың да
активті түрде меңгерілуге тиістілері мен пассивті түрде меңгерілетіндері
бар.
Әр адамның активтік тіл материалы пассивтік тіл материалынан ана
тілінің өзінде әлдеқайда кем болады. Шетел тілін оқытуда да продуктивтік
сөз үшін қажетті активтік тіл материалы рецептивтік сөз үшін қажетті
пассивтік материалдан әлдеқайда кемірек болуы керек, сонымен қатар активтік
түрде меңгерілетін тілдік материал (лексика, грамматика) пассивтік
миинмумның құрамына соның бір бөлігі ретінде кіруге тиіс.
Шетел тілін оқытуда білім, іскерлік, дағдылар үлкен рөл атқарады.
Сондықтан оқыту процесін дұрыс ұйымдастыру үшін бұлардың арақатынасын,
оларды меңгеретін ретін білу керек.
Шетел тілін оқытуда білім деп сөздерді олардың мағыналарын, формаларын
білуді, сондай-ақ рецептивтік сөз бен продуктивтік сөз процесінде осы
тілдік материалмен істелетін операцияларға қажетті мәліметтерді меңгеруді
айтамыз.
Сонымен, шетел тілінде сөзді меңгеруге байланысты дағды деп
рецептивтік және продуктивтік сөз процесінде лексикалық материалды қолдану
әрекетін автоматтандыру деп айтуға болады.
В.А.Бухбиндер мен В.Штраустың баспасынан шыққан Основы методики
преподавания иностранных языков атты оқулықта авторлар оқытудың мазмұнына
тіл материалын, іскерліктер мен дағдыларды, сөз материалын және ана тілінде
жоқ тіл құбылыстарын енгізуді ұсынады. [6]
Ал сөз материалы деген ұғымға Г.В.Рогованың пікірі бойынша, сөз
үлгілері, монолог және диалог түріндегі айтылымдар үлгісі, белгілі
тақырыптарды қамтитын мәтіндер мен ситуациялар кіреді. Бұл мәтіндерде әр
түрлі функционалдық стильдер; яғни көркем мәтіндер, қоғамдық-саяси мен
ғылыми-көпшілік стильдер көрініс табады. [31]
Сонымен қатар оқытудың мазмұнына сөз материалын да енгізу керек деген
ұсыныс орынды сияқты. Олай болса, оқытудың мазмұны мынадай компонеттерден
тұрады: арнайы іріктеліп алынған, меңгеруге жататын тіл материалы
(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және орфографиялық материал);
ауызша және жазбаша сөзді дамытуға негіз болып табылатын тақырыптар; ауызша
және жазбаша мәтіндер; оқушылардың ана тілінде жоқ тіл құбылыстары;
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық дағдылар; оқыту
барысында анықтама әдебиетті қолдану іскерлігі; сөз материалы (сөз
үлгілері, монолог пен диалог түріндегі айтылымдар үлгілері).
Яғни, әдістемелік әдебиеттерді талдай отырып, біз шетел тілін оқыту
мазмұнын төмендегі сызбадан көрсетеміз.
Шетел тілге оқытудың негізгі мақсаттарының бірі-ол практикада әр түрлі
ситуацияларда қолдана білу керек. Жоғарыда берілген оқытудың негізі а)
(фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, елтанымдық, лингвоелтанымдық), ә)
қарым-қатынас процесінде қандай құралдарды қолдануын білу. б) дағды мен
іскерлік оқыту барысында-тілді қарым-қатынас туралы ретінде қолдану,
в) сфера, тақырып, ситуациялар онда оқыту мазмұны жүзеге асыралады.,
г) мәдениет –оқыту мазмұнының материалды негізін құрайды. Оқыту мазмұны
тұрақты емес. Оны мемлекеттік стандарт, оқыту бағдарламасы анықтайды.
Әдістемелік проблемалардың маңыздысының бірі-оқыту мазмұнын әрбір оқыту
орнына лайықты етіп таңдау болып табылады. Қазіргі кезде бұл таңдау 2
принцип бойынша жүзеге асырылады. 1-принцип-алға қойылған оқыту мақсатына
жету үшін тілдік мазмұнының жетекшелігі мен қажеттілігі. 2-принцип-оқыту
мазмұнын меңгеру үшін қол жететіндей болу. Бұнда оқушы таңдап алынған
материалды меңгеруге мүмкіншілігі туралы сөз болып отыр. Бұл жерде тілге
құрал ретінде баса назар аударайық. Арнайы шетел тілін үйрететін жоғары оқу
орындарында жетік маман қалыптастыру ерекше орын алуы тиіс. Оның маңызы
тілді оқытуда, үйренуде тілдік емес басқа маман иелеріне, өз мамандықтарына
қатысты шетел тілін жетік меңгеруіне атсалысу. Соған байланысты жаңа
технологиялық оқыту тәсілімен қолданатын оқу орындар сапалы білімді
қадағалаудағы жаңа тәсілді нығайтуға негізделген.
Тіл үйретуде сондай-ақ жоғары оқу орнына сай оқу бағдарламасы қажет.
Шет ел тілін меңгеруде студенттер төмендегідей дағдыларды білуі тиіс:
- фонетика: дыбыстардың оқылу ережелері және алфавиттегі әріптерді сөз
тіркесінде, әріп тіркестерінде, дұрыс айту;
- орфография: белгілі бір дыбыстарға сәйкес келетін әріптер мен әріп
тіркесін жаза білу, негізгі тілдік қолданыста жиі кездесетін белгілерінің
орфография жағынан дұрыстығы сәйкестігін білу;
- лексика: сөзжасам үлгілері, көп мағыналы сөздердің контекстегі
мағынасы, оқытылатын мамандыққа байланысты терминдер мен лексикалық
құрылымдарды меңгеру;
- грамматика: негізгі қаржы және экономика мамандықтары саласында жиі
кездесетін грамматикалық құбылыстарды меңгеру.
Студенттер мынадай іскерліктерді де меңгеруі керек:
оқу: мәтіндерді сөздікпен және сөздіксіз оқу; мәтінне қажетті
ақпаратты табу; оқыған мәтіннің мағынасын түсіну және есте сақтау;
жазу: іс-қағазын толтыру, қысқа тұжырым жазу, құрастыру, іскерлік,
ресми және жеке адамның шағын хатын жазу;
- аударма: аударма ережелеріне сәйкес сөздікті қолданып, шет ел
тіліндегі мәтінді қазақ тілінде немесе орыс тілінде аудару;
- аудирование (тыңдап түсіну): шет ел тілінде айтылған сөйлемдерді
түсіну.
-сөйлеу: сөйлеу ережелеріне сәйкес өз ойын, пікірін шет ел тілінде
қалыптасқан тілдік нормаға сай жеткізу, сұрақ қою, жауап беру, оқытылған
тақырып бойынша шет ел тілінде әңгімелесе білу. Өзі оқыған, тыңдаған мәтін
мазмұнын айтып беру. [16 ]
Біздің зерттеу жұмысымызда лексика маңызды орын алады. Лексикаға
байланысты төмендегі ұғымдар, білімдер шет тілі пәнінен сабақ беретін
мұғалім үшін рөлі зор. [17 ]
Сөз – лексикалық жүйенің басты бірлігі. Тілдегі номинацияның негізгі
тәсілдері. Лексиканың этимологиялық негіздері. Семасиология. Лексикалық
бірліктердің семантикасы. Сөздің функционалдық аспекттегі семантикасы. Сөз
мағыналарын ажырату әдістері және мағына компоннетерін анықтау. Ана тілі
мен шетел тілдеріндегі сәйкес сөздердің мағыналық құрылымының ұлттық -
мәдени ерекшеліктері. Сөздің мағыналық құрылымының тарихи өзгермелілігі.
Тілдің лексикалық жүйесіндегі семантикалық топтар.
Омонимия және оның тілдің лексикалық жүйесіндегі орны. Омонимияның
көздері. Сөз тудыру. Сөздің морфологиялық және деривациялық құрылымы. Сөз
құрылымының тарихи өзгермелілігі. Тілдегі сөз құрылымын морфемдік және сөз
тудыру тәсілі тұрғысынан талдаудың принциптері мен әдістері.
Сөз тудыру моделі туралы ұғым. Сөз тудыру жүйесінің негізгі және
кешенді бірліктері. Сөз тудыру жүйесіндегі функционалдық аспект. Тілдегі
сөз тудыру тәсілдері. Сөз тудырудың ұлттық - мәдени ерекшеліктері. Кірме
сөздер – тілдің сөздік қорын байытудың тәсілдері мен жолдарының бірі.
Лексикалық бірліктердің тіркесуі. Валенттілік туралы ұғым. Еркін және
тұрақты сөз тіркестері. Фразеологиялық бірліктер. Фразеологиялық бірлікпен
сөздің бір-біріне сәйкестігі. Фразеологиялық бірліктерді топтау. Сөздік
қордың әлеуметтік және территориялық ажыратылуы. Лексикографияның
негіздері. [18 ]
Тілдік емес жоғары оқу орнында оқытылатын пәндердің студенттерге жалпы
білім беруде өзіндік үлесі бар. Шетел тілі де студенттердің жалпы білім
деңгейін көтеруге атсалысады. Шетел тілін үйрену студенттердің логикалық ой-
өрісін дамытуға көмегін тигізеді. Атап айтқанда, мәтінге, тақырыпқа жоспар
құру, жоспарға, суретке қарап, әңгіме айту студенттердің логикалық жүйелі
ойлауын дамытады. Шетел тілін оқып-үйрену барысында студенттер оның жүйесі,
ерекшеліктері жөнінде мағлұмат алады. Мысалы, белгілік және белгісіздік
категориясы, ағылшын, неміс, француз тілдеріндегі шақ жүйесінің
ерекшеліктері туралы білімін толықтыра түседі. Бұл мағлұматтар
студенттердің жалпы білім деңгейін арттырады. Ал болашақ мамандыққа
байланысты лексикаға байланысты үйретудің орны ерекше.
1.2. Шетел тілін оқытуда лексиканың маңызы және оны меңгеру жолдары
Оқу процесінде студенттер меңгеруге тиісті шетел тілі аспектілерінің
ішінде аса маңыздысы – лексика. Өйткені шамалы болса да, сөздік қорын
игермей шетел тілін іс жүзінде игеру мүмкін емес.
Басқа білім салаларының ішінде лексиканың бірінші орын алуының себебі
мынада: кейбір грамматикалық материалды меңгермегендіктен, сөзде
грамматикалық қателер бола тұрса да, адамдар арасында қатынас болуы мүмкін,
олар бір-бірімен түсінісе алады.
Ал басқа біреудің сөзін түсіну үшін немесе өз ойын айтып жеткізу үшін
қажетті лексиканы білмеген жағдайда коммуникация бола алмайды, яғни басқа
адамның сөзін түсіне алмаймыз, өз ойымызды да айтып жеткізе алмаймыз.
Сондықтан шетел тілін оқытуда лексиканы меңгерудің маңызы ерекше, олай
болса, лексикаға көп көңіл бөлу керек. Әрине, бұл айтылғаннан лексиканы
меңгеру өз алдына оқыту мақсаты екен деген қорытынды шықпау керек. Маңызы
қандай зор болғанмен, лексиканы меңгеру оқытудың мақсаты емес, тек сол
мақсатқа жетудің өте маңызды құралы. Сонымен лексиканы лексика үшін емес,
оны сөзде қолдана алу үшін меңгеру керек, яғни басқа адамдардың сөзін оқып
немесе тыңдап-түсіну, өз ойын ауызша немесе жазбаша түрде жеткізу үшін
қажетті лексиканы қолдана алатындай шамада меңгеру жөн. Онсыз шетел тілінде
сөз іскерліктері мен дағдыларын меңгеру мүмкін емес.
Шетел тілін оқытуда лексиканы меңгертуге қойылған мақсат бойынша
студенттер шет елдіктердің сөйлеген сөзін түсініп, газет, журнал,
кітаптардағы мәтіндерді оқып, олардың мазмұнын сөздіктің көмегімен
түсінулері қажет етеді. Әдістеме саласында алдыңғы қатарлы әдіскерлердің
бірі болып саналған К.А.Ганшинаның пайымдауынша, шетел тілін оқытуда ең
алдымен жетекші орын мәтінді оқуға берілген. [13 ]
Ал лексика тек сол мәтіннің мазмұнын түсінуге керекті құрал ретінде
ғана пайдаланылған.
Лексика сөйлем арқылы түсіндіріліп, керекті құралдармен әрі қарай
пысықтау, бекіту жұмыстары жүргізілген. Жаңа сөзді меңгеруде студенттерден
төмендегідей нақты іскерліктер талап етілді.
- таныс емес сөздерді ережелерге сай оқи алу;
- өтілген грамматикалық және лексикалық материалдар негізінде құрылған
мәтіндерді сөздіктің көмегінсіз оқи, түсіне және аудара алу;
- оқытушының шетел тілінде қойған сұрағына жауап бере алу;
- өтілген материалдарға құралған оқытушының кішігірім әңгімелерін
түсіне алу;
Қазіргі кезде республикамызда демократиялық, экономикалық, саяси және
әлеуметтік өзгерістер болып жатқанда жоғары оқу орнында шетел тілдерін
оқыту да оған жаңа тұрғыдан қарауды талап етуде. Республикамыз өз алдына
егеменді ел болуына байланысты шетел тілдерін оқытудың жаңа кезеңі туды.
Сол себепті де оқу бағдарламасы, оқу және әдіскерлік құралдары түгелдей
қайтадан жасауды қажет етіп отыр. Бүгінде пәндерді оқытуда шәкірттердің
жеке басының ерекшеліктерін, қажеттіліктерін, қызығушылықтарын ескере
отырып оқыту көзделуде. Сондай-ақ студенттердің елтану, лингвоелтану,
экономикалық, психологиялық, мәдени-информациялық білімін көтеру арқылы
оларды болашақ мамандыққа дайындауға үлкен мән берілуде.
II ТАРАУ Лексикалық дағдыларды қалыптастыру
2.1. Лексиканы іріктеу критерийлері
Шетел тілдерін оқыту барысында сол тілдің барлық сөздік қорын меңгеру
мүмкін емес, өйткені шетел тілін оқытуға бөлінген уақыт шектелген. Совет
методикасында лексикалық минимумды іріктеудің негізгі принциптерін біршама
толық түрде қамтыған И.В.Рахманов ең әуелі активтік сөздік пен пассивтік
сөздікті ажырату қажеттігін атап көрсетеді. [29] Ол әуелі пассивтік
сөздікті іріктеу принциптерін келтіреді: 1) сөздердің тіркесу қабілеті, 2)
стильдік шектелмегендігі, 3) семантикалық құндылығы, 4) сөз тудыру
құндылығы, 5) көп мағыналылығы, 6) көмекші сөз ретінде қолданылу мүмкіндігі
және 7) жиілігі.
Бұлардың алғашқы үшеуі негізгі, соңғы төртеуі қосымша принциптер. Осы
принциптер негізінде пассивтік сөздікті іріктеп алған соң, соның ішінен
активтік сөздікті іріктеп алу керек.
Ол үшін жоғарыда аталған принциптерге қосымша тағы да екі принцип
қолданылады: Синонимдерді минимумға енгізбеу және ұғымдарды түсіндіру
принципі.
Қазіргі кезде совет методикасында қолданылып жүрген сөздерді іріктеу
принциптерін үш топқа бөледі: I топ статистикалық принциптер, II топ
методикалық принциптер III топ – лингвистикалық принциптер. Бұл принциптер
бір-бірімен тығыз байланысты және жоғарыда аталған И.В.Рахмановтың
принциптеріне сүйеніп, оларды одан әрі дамытады. [30] Бұл принциптер
мыналар:
I топқа жататын негізгі принциптер – сөздің қолданылу жиілігі және
оның көп тарағандығы сөздің қолданылу жиілігі деп оның бір мәтінен немесе
зерттелген мәтіндердің бәрінде неше рет кездескен санын айтады. Ал оның көп
тарағандығы дегеніміз зерттелген мәтіндерде сол сөздің кездесуі (әр мәтінде
ең болмаса бір рет кездесуі). Сөздерді минимумға іріктеп алу үшін бұл
принципті жеке-жеке емес, комплексті түрде пайдаланған жөн.
II топқа шетел тілдерін оқыту мақсатын ескеретін принциптер жатады,
яғни активтік лексиканы бір бөлек, пассивтік лексиканы бір бөлек іріктеуді
талап ететін принциптер. Бұл топқа жататын принциптер мыналар: а)
бағдарламада белгіленген тақырыптарға сәйкестік принципті. Бұл принцип
бойынша минимумға тек оқытылатын тақырыптарға сәйкес келетін сөздер ғана
енгізіледі: ә) ұғымды бейнелеу принципі, яғни минимумға көптеген ұғымдарды
бейнелеуге қатысатын сөздерді енгізу принципі. Бұл принцип негізінде арнайы
терминдер мен белгілі топтар ғана қолданылатын сөздер (мысалы, кәсіптік
сөздер) минимумға енгізілмейді: б) семантикалық принцип бойынша минимумға
бағдарламалық тақырыптарға байланысты аса маңызды сөздер іріктеліп алынады.
III топқа жататын принциптер мыналар: а) сөздердің бір-бірімен тіркесу
қабілетін ескеру. Бұл принципке негізінде минимумға неғұрлым көп сөздермен
тіркесіп, көптеген сөз тіркестерін құрайтын сөз енгізіледі: ә) сөз тудыру
құндылығы, яғни сөздің туынды сөздерге негіз болу қабілеті. Бұл принцип
бойынша неғұрлым көп туынды сөздерге негіз бола алатын сөйтіп жаңа сөздің
мағынасын болжауға, өз бетімен ашуға мүмкіндік беретін сөздер алынады: б)
сөздің көп мағыналылығын ескеру принципі: в) минимумға стилистикалық
тұрғыдан шектелмеген сөздерді енгізу принципі бойынша тілдің әр түрлі
стилінде қолданылатын сөздер іріктеліп алынады: г) сөздердің көмекші сөз
ретінде қолданылу мүмкіндігін ескеру принципі және ғ) синоинмдерді
минимумға енгізбеу принципі.
Активтік сөздерді іріктеуде I, II топ принциптері толық пайдаланылады
да, III топ принциптерінің кейбіреулері қолданылады: синонимдерді енгізбеу,
тіркесу қабілеті, сөз тудыру құндылығы және көп мағыналық принциптері.
Пасивтік сөздерді іріктеуде I топ принциптері мен семантикалық принцип
сөз тудыру құндылығы көп мағыналық принциптері және тақырыпқа қатысытылығы
пайдаланылады.
2.2. Экономикалық сөздіктің сипаттамасы және оны іріктеу қағидалары
Қазіргі таңда қаржы және экономикалық сектордың маңызы әлеуметтік
қоғамда үлкен рөлге ие. Сауда және финанстық қарым-қатынастардың күнделікті
қарқынды өсуі экономикалық терминологияның қажеттілігін туындатып отыр.
Экономикалық сферадағы маман иелері жаңа стандарт жүйесінде жұмыс істеу
үшін және шет елдік азаматтармен қарқынды қарым-қатынас қалыптастыру үшін
жаңа экономикалық сөздіктің қажеттілігіне жүгіліп отыр.
АҚШ мемлекетінде және Ұлыбританиядағы экономиканың және халықаралық
қатынастардың дамуы, ағылшын тілінің мәртебесін көтеріп, және қарым-
қатынастың құралы ретінде тек Батыс Европа елдерінде таралған жоқ, сонымен
қатар Қазақстан республикасында да таралып отыр. Осыған байланысты шетелден
көптеген жаңа экономикалық терминдер: англицизмдер, американцизмдер және
т.б. көптеген сөздер келіп жетті. Экономикалық сөздікке тоқталмас бұрын,
алдымен сөздіктің жалпы сипаттамасына мән берейік.
Сөз - лексикалық тұлға. Сөз – тілдің ең маңызды, ең басты категорясы.
Сөз – ұғымның материалдық көрсеткіші.
Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы лексика деп аталады. Лексика
тіл білімінде сөздік құрам деген терминнің синонимі ретінде қолданылып,
тілдегі барлық сөздердің жиынтығы белгілі бір тілдің бүтіндей сөз байлығы
деген ұғымды білдіреді.
Сөз мағынасы қоғамның дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің
дамуымен байланысты өзгеруі де мүмкін. Мысалы: құн деген сөз бұрынғы
заманда кісі өлтірген адамның төлейтін айыбы болса, қазір құн (стоимость)
деген экономикалық ұғымда қолданылады.
М. Балақаевтың: ... сөз байлығын молайту, сөз тіркестерін,
сөйлемдерді дұрыс түсініп, дұрыс құрай білу, сөздердің орфографиялық
нормаларын сақтап, дұрыс оқу-қазақ тілі студенттердің бәріне ортақ, бәріне
тиісті талаптар - дегені орынды пікір. [7]
Шет тілдер сөздерінің сөздігі (Словарь иностранных слов) шығу төркіні
басқа тілдік сөздер мен терминдерге қысқаша түсінік беруді мақсат етеді.
Шет тілдер сөздерінің сөздігі шығу төркіні басқа тілдік сөздердің бәрін
бірдей емес, қоғамдық ғылымдар мен көпшілікке арналған ғылыми-техникалық
әдебиетте, газет-журналдарда қолданылатын шет тілдік сөздер мен терминдерді
қамтиды.
Шет тілдер сөздерінің сөздігінде, біріншіден, шет тілдік сөздердің
мағынасы түсіндіріледі, екіншіден, ол сөздердің шығу тегі, қай тілдік сөз
екені көрсетіледі. Аталған Сөздікте түбірлес бірнеше сөздің біреуінің
ғана шығу төркіні, қай тілдік сөз екені көрсетілген. Мысалы: Price – цена,
ценный, баға, бағалау деген түбірлес бірнеше сөздің біреуі – цена, баға
деген сөзден кейін ғана оның этимологиясы жайында түсінік берілген.
Орфографиялық сөздік, Тарихи сөздік деп аталатын сөздіктер де
болады. Орфографиялық сөздікте сөздердің қалай жазылатындығы көрсетіледі,
бұл сөздік дұрыс жазудың анықтығышы (справочник) ретінде қолданылады.
Тарихи сөздікте тілдің ескі жазба нұсқаларында қолданылған сөздер
хронологиялық тәртіппен беріледі де, олардың мағыналары қазіргі тілдегі
сөздермен аударылады; ертеде қолданылған сөздерге тарихи тұрғыдан түсінік
беріледі. Мұндай сөздік ерте уақытта жазылған ескерткіштерді, қолжазбаларды
оқу үшін өте қажет.
Лексикографиялық жұмыстар жүргізу үшін лексикографияның теориясы мен
практикасын жете білу қажет. Мұнымен бірге, лексикографиялық жұмыс
лексикографтардан (сөздік жасаушылардан) лексикологияны, оның семасиология,
фразеология, этимология атты салаларын жете білуді қажет етеді.
Лексикографиялық жұмыс жүргізу үшін стилистика мен грамматика мәселелерін
де жете меңгере білу қажет.
Сөздік – белгілі бір тілдегі белгілі бір сөздер тобының (сөз
тіркестерінің, фразеологизмдердің ) жиынтығын көрсететін анықтамалық құрал.
Сөздікте сөздер белгілі бір тәртіппен орналасады да, олар не мағыналары
жағынан түсіндіріледі, не екінші тілге аударылады. Сөйтіп, сөздік әлгі тіл
туралы, сол тілдегі сөздер, олардың сыр-сипаты туралы әр түрлі танымдық
хабар береді.
Сөздіктердің міндеті – тіліміздің лексикалық байлығын (сөздерді, сөз
тіркестерін) түгел жинап, оларды ретке келтіру, әліпбилік немесе тақырыптық
жүйеге түсіру, сөздікке ендіру; сөйтіп әрбір тұрақты тіркеске тілдік
тұрғыдан жан-жақты сипаттама беру.
Сөздіктегі сөздерге сипаттама екі бағытта беріледі. Бірі – тілдік
бірліктердің сыртқы құрылымы жағынан, екіншісі – олардың мазмұны жағынан.
Мазмұны жағынан тілдік бірліктердің мағыналары ашылып, сараланады, оларға
анықтама берудің типтері анықталады. Ал құрылымы жағынан әрбір сөз бен
тіркес туралы оқырманға неғұрлым мол тілдік (лексикалық, грамматикалық,
стильдік, этимологиялық т.б.) мәліметтер беріледі. [43 ]
Сөздік жасауды кең жолға қою үшін бұрынғыдай тек орысша-қазақша немесе
қазақша-орысша сөздіктерді жасау ғана емес, сонымен бірге, олардың шеңберін
үлкейтіп, ағылшынша-орысша-қазақша деген сияқты немесе бұларға керісінше
сөздіктерді жасаған абзал. Жасап қана қоймай бірте-бірте олардың көлемін
ұлғайта, сапасын арттыра, жетілдіре беру керек.
Сонда ғана сөздік жасаудың ұстанымдары (принциптері) айқындалады,
теориясы дамиды, тәжірибесі артады.
Ең алғаш Совет одағы кезеңінде ағылшынша-орысша-қазақша экономикалық
сөздігі көмекші құрал ретінде баспадан шыққан. Сөздіктің құрамында
экономикалық терминдер қалыптасқан. Аталмыш сөздік қазіргі таңда заман
талабына сай ағылшынша-орысша-қазақша жалпы экономикалық және сыртқы сауда
сөздігі деп өзгертіліп отыр. Сөздіктің құрамында жалпы экономикалық
терминдер, сонымен қатар сауда құқығы, заңды тұлғалар құқығы т.б. сол
секілді терминдер қамтылған. [39 ]
Ағылшынша–орысша-қазақша жалпы экономикалық және сыртқы сауда
сөздігінің негізгі мақсаты – ағылшын тілінен орыс және қазақ тілдеріне
экономикалық – сауда, транспорттық және заңды құжаттарды аударудың негізгі
көмекші құралы ретінде қызмет атқару
2.3. Шетел тілін оқытуда лексикалық материалмен жұмыс
Тілді оқытуда, үйретуде лексиканы түгел меңгерту мүмкін емес екені
туралы айтылады.
Ең алдымен лексикалық материалдарды сұрыптауда олардың қай
мамандықтар үшін, не мақсатқа арналғанын анықтап алу қажет.
Жоғарыда айтылғандй шетел тілі аспектілерінің ішінде аса маңыздысы –
лексика. Сөзде грамматикалық қателер бола тұрса да, адамдар арасында
қатынас болуы мүмкін, олар бір-бірімен түсінісе алады. Демек, сөзде кейбір
грамматикалық қателердің болуы, сол сөзді түсінуге нұқсан келтірмейді. [11]
Ал басқа біреудің сөзін түсіну үшін немесе өз ойын айтып жеткізу үшін
қажетті лексиканы білмеген жағдайда коммуникация бола алмайды, яғни басқа
адамның сөзін түсіне алмаймыз, өз ойымызды да айтып жеткізе
алмаймыз.Сондықтан шетел тілін оқытуда лексиканы меңгерудің маңызы ерекше.
Олай болса, лексикаға көп көңіл бөлу керек. Әрине, бұл айтылғаннан
лексиканы меңгеру өз алдына оқыту мақсаты екен деген қорытынды шықпауы
керек.
Маңызы қандай зор болғанымен лексиканы меңгеру оқытудың мақсаты емес, тек
сол мақсатқа жетудің өте маңызды құралы. Сонымен лексиканы лексика үшін
емес, оны сөзде қолдана алу үшін меңгеру керек, яғни басқа адамдардың сөзін
оқып немесе тыңдап түсіну, өз ойын ауызша немесе жазбаша түрде жеткізу үшін
қажетті лексиканы қолдана алатындай шамада меңгеру жөн. Онсыз шетел тілінде
сөз іскерліктері мен дағдыларын меңгеру мүмкін емес.
Өзге тілді дәрісханаларда оқитын студенттерді топтарға бөлу негізінен
дәрісханадағы оқытуға бөлінген сағат пен педагогикалық жүктемеге
байланысты. Педагогикалық жүктемеге байланысты топтар 2 топқа бөлінеді:
бастауыш және жалғастырушы топ.
Жоғары оқу орындарының студенттері бастапқы деңгейде негізінен
коммуникативтік бағытта оқытылады, яғни күнделікті қарым-қатынастық
сөздерді меңгерту мақсаты көзделеді. Ал аралық деңгейдегі топтардың алдына
коммуникативтік бағыттағы сөздермен бірге мамандығына байланысты да
сөздерді меңгерту алға қойылады. Осыған байланысты берілетін лексикалық
материалдарды сұрыптау да осы оқыту деңгейіне байланысты жүреді. Бастапқы
деңгейге сұрыпталып берілген лексикалық материалдармен жалғастырушы топқа
берілген лексикалық материалдарды салыстыруға болмайды.
Оқыту кезеңі де тілдік материалды меңгертуге әсер ететіні белгілі.
Оқыту кезеңінің ұзақтығы таңдалатын бірліктердің саны мен сапасын
айқындайды. Бір айлық курсқа келгендер мен төрт жыл оқитын студенттерге
арналған минимумдардың айырмашылғы жер мен көктей.
Ғалым Н.И.Никитинаның пікірінше, тіл дамыту мақсатындағы жаттығулар
жүйесі тілдің қызметінің түгел түрін қамтуы тиіс. Атап айтқанда: 1.
сөйлеуді қабылдау, сөйлеудің ауызша түрін, тыңдай білу, әрі ұғыну, жазбаша
мәтінді оқу және ұғыну.
2. мазмұнды еске түсіру, ауызша жатқа оқу және мазмұнын айту, жазбаша жатқа
жазу және мазмұндама жазу.
3. ауызша түрде сөйлей білу, жазбаша түрде мәтінді құрастыру, шығарма жазу.
Ғалымның тұжырымдауы бойынша, әр сабақта есту, оқу мәтінінің мазмұнын
айту жұмыстары үнемі ұйымдастырылуы тиіс. Әр тіл дамыту жұмыстарына
арналған материалдардың біріктелуіне аса көңіл аударылып, осыған орай
классикалық шығармалардан үзінділер жиі қолданылып, тіл сабақтарында
мәнерлеп өлең жолдарын оқытып отыру тиімді деп есептейді.[24]
Бастапқы деңгейдегі үйретушінің қанша сөзді меңгеру керек екенін білу
алдында біз мектептен шет тілі пәні бойынша белгілі бір білім қорымен
келген студенттің қанша сөзді меңгеріп келгендігін білуіміз қажет. Жыл
сайын студенттермен жүргізген анкетаның нәтижесі бойынша олар орташа
алғанда 400-500 сөздің аралығында біліп келетіндігі белгілі. Осынша сөзді
меңгерген студент сұрақ-жауап барысында мынадай дәрежеде сөйлей алатындығы
анықталды. Тіл үйренуші өзі жайында, отбасы, жұмыс кестесі, жұмыс орны, бос
уақыты жайында қысқаша мәлімет беріп, қарапайым сұрақтарға жауап береді.
Яғни, бастауыш топтың өзі төменгі, аралық жоғарғы деңгей деп бөлетін
болсақ, оны бастауыш деңгейге жатқызуға болады. Бұл кезеңде үйренушінің
біраз сөздік қоры бар, ақпаратты қабылдауға танымын білдіре алады. Одан әрі
бастауыш (жоғары) деңгейді үйренушінің білгенін тереңдетіп, белгілі бір
тақырып деңгейінде ойлау және тану процесін жүзеге асыруға дағдыландыру
мақсаты алға қойылады. Бұл деңгейде үйренші шетел тілінің сөйлеу этикеті
нысандарын, коммуникативтік клишені дұрыс қолдана білу керек.
Тұрмыстық, іскери тақырыптағы сұхбаттарға қатысып, өз пікірін білдіру,
алынған ақпаратты басқа адамға әңгімелеу, өзіне қажетті ақпаратты алу үшін
сұхбатты өрбіту бұл бастапқы (жоғары) деңгейде меңгерілуі тиіс. Сондықтан
да жоғары оқу орнына түскен студенттерге тілдік материалды сұрыптап беруде
осы жағдайларды ескеруіміз керек.
Әдістемелік зерттеулер тілді қатынас құралы ретінде меңгерудің
негізін қалады. Тілді қатысымдық тұрғыдан оқыту мәселесіне байланысты
теориялық тұрғыдан және әдістемелік жақтан жан-жақты қарастырған ғалым
Ф.Ш.Оразбаева Қатысымдық әрекетте басты көңіл бөлетін нәрсе – тілдік
тұлғалардың жеке қолданылуы емес, олардың бір-бірімен өзара байланысқа түсу
арқылы белгілі бір ойды, пікірді жеткізуге себепші болатын заңдылықтары.
[27]
Тіл – қатысым мақсатына қол жеткізу үшін қолданылады және адамның әлем
туралы бүкіл білімдері мен ұғым түсініктерінің жиынтығын көрсете алады.
Тілді үйретудегі басты мақсат – үйренуші өз ойын еркін айта білуі. Тілді
үйрету барысында мыналарды еске ұстау керек:
1. Шетел тілін оқытуды жүйелі түрде (білмегеннен білгенге, жеңілден қиынға,
нақтыдан жалпыға және қысқадан кеңейтуге) жүргізу,
2. Үйрету күнделікті өмірде жиі қолданылатын контекстегі сөйлемдерден
басталуы,
3. Әрбір тапсырма, жаттығу үйренушінің қабілетіне, мүмкіншілігіне қарай
берілуі,
4. Оқу материалдары шындыққа сай, күнделікті тіршілік аясында алынуы.
Ағылшын тілінің базалық деңгейін білу үшін 3000 сөз қажет дейді ағылшын
тілінің мамандары. Осы 3000 сөздің 500-і етістік, 500-і сын есім, 1500-і
зат есім, қалған сөз табы 500 бірлікті құрайды екен. [26] Тіл үйренушіге
коммуникация үшін қанша сөз жеткілікті екеніне шет елдік ғалымдар түрлі
дәледер келтірген. Мысалы, Х.Кронассер ағылшын тілінде сөйлейтін адамдар
күнделікті қарым-қатынас барысында 2500 сөзді пайдаланды десе, К.Огден
әдетте 1000 сөз жеткілікті екендігін айтады. М.Уэст кез-келген қарым-
қатынас үшін 2000 сөз қажет дейді. [19] Яғни лексикалық минимум бірліктерін
төмендегідей көрсетуге болады.
Лексикалық минимум 400-600 бірлік таңба
Сөзжасам. Сөз тудырушы жұрнақтар. Зат есім тудыратын жұрнақтар: er-or,
ment, -ance-ence,-ing, - ness, - tionsion, - ist.
Сын есім туғызатын жұрнақтар
-ous, able-ible, -ful, -al.
Үстеудің жұрнақтары. Конверсиялық сөзжасау әдісі.
III ТАРАУ Сөздік минимуммен жұмыс жасау әдістемесі
3.1. Экономикалық сөздікпен жұмыс жасауға арналған әдістемелік нұсқаулар
Сөздік минимум дегеніміз сөздер қорының белгілі бір салаға қатысты
жинақталып, түсіндірме қызметін атқаратын сөздік қорын айтамыз.
Арнайы минимум сөздерді іріктеуде, лексикография теориясының маңызы
айрықша. Сөздіктің санасы лексикография теориясының дәрежесімен тікелей
байланысты. Лексикография теориясының дәрежесімен неғұрлым жоғары болса,
сөздіктер де соғұрлым мазмұнды сапалы болмақ.
Қазіргі шетел тілін оқытудағы әдістемелер сөздік минимум құрамын
кеңейтуде. Лексикалық минимумды ең бірінші экономикалық терминдердің
мағынасы түсіндіріледі, екіншіден ол сөздердің қай тілдік сөз екені
көрсетіледі.
Аталмыш сөздікте түбірлес бірнеше сөздің біреуінің ғана шығу төркіні,
қай тілдік сөз екені көрсетілген. Мысалы: экономист, экономия деген
түбірлес бірнеше сөздің біреуі – экономика деген сөзден кейін ғана оның
этимологиясы жайында түсінік берілген. Мысалы экономика – economy
Сонымен қатар сөздік минимумның бір ерекшелігі сөздің бастапқы
мағынасынан қазіргі мағынасының айырмашылығы болса, немесе оны талдау
түсіндіру ол сөздің жазылуы немесе транскрипциясы ғана емес, сонымен бірге
оның аудармасы да беріледі. Мысалы валюта – currency
Сөздік минимум әртүрлі сөздіктерді жасау жұмыстарының тәжірибелерін
ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде және лексикологиялық зерттеулер
мен олардың жетістіктерін таяныш етудің негізінде жасалады.
Бұл жерде біз Н.Шанскийдің пікіріне қосыламыз, яғни сөздік минимум
жасау үшін сөздерді біртіндеп зерттеп, сосын түбірін шығару керек. Ал енді
А.С.Сигмовыйдың пікірінше, сөздік минимум жасау үшін әдістемелік құралдар
пайдалану керек дейді. Яғни, әдістемелік құралдар негізінде жасау керек.
[37]
Орысша және шет тілдер тіліндегі іскери қарым-қатынас әдістемесі
алайық. (Н.И.Красов) I тарау 18 сабақтан яғни сымтетік арқылы сөйлесу,
әуежайда іскери кездесу, контрактқа қол қою. II тарау-жалпы тауардың
бағасы туралы сөйлесу, әртүрлі формадағы келісім-шарттар. Яғни әр сабақ
негізгі және қосымша сөздіктермен аяқталады. Сонымен қатар аталмыш
әдістемеде әңгімелер, іскери жұмыстар және сұрақтар мен жауаптар т.б. осы
секілді материалдар қамтылған.
Сөздіктердің тіл-тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әр түрлі,
өзінше қажеттіліктерді өтеу үшін жасалады. Экономика саласына байланысты
сөздіктер жасалу мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1. Сөздіктердің қазіргі тілде жаппай және жиі қолданылатын сөздерді
қамтып, оларды талдау жасап, сипаттама беруді мақсат етеді. Мұндай
сөздіктер. Қазіргі заман сөздіктері деп айтады.
2. Сөздіктердің белгілі бір түрі экономика саласындағы барлық термин
сөздерді түгел қамтып сипаттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік. Толық сөздік
деп аталады. Сөздіктердің ендігі түрі белгілі бір саладағы барлық сөздерді
емес, оның белгілі бір саласын қамтитын сөздік түрін Кіші сөздік деп
аталады. Сөздіктердің бұл түріне терминологиялық сөздікті жатқызуға болады.
[5 ]
Сөздікте енген әрбір сөздің лексикалық мағынасы (немесе мағыналары)
түсіндіріліп, оған анықтама беріледі. Сөзге берілген анықтаманың түсінікті
және тұжырымды болуы көзделеді. Кейде сөзге анықтама оның синонимі арқылы
беріледі. Мысалы, аккредиттендірілген сөздің 16 синонимі бар. Сөздің
синонимі болмаған жағдайда оның мағынасы түсіндірме сөздердің тізбесі
арқылы анықталады. Мысалы, экономист деген экономика саласындағы қызметкер
деген түрде түсіндірме анықтама беріледі.
Сонымен экономикалық сөздікті іріктеу жолдарын меңгеру үшін ғалым
В.А.Добромысловтың айтқанындай ауыз екі тілді қолданған сөздердің дұрыс
жұмсалуы жайлы ой қозғайды. Әрине, тілді игеруде құрғақ сөздерді жаттай
бергеннен, сөйленер сөздерді белгілі бір жағдайда кейде тіпті мүлдем басқа
мағынада қолдана білу маңызды. [50] Ғалым пікірінше, Сөздік қорындағы
жемісті жұмыстың маңызды алғы шарты сөздердің мағынасына және де оларды
сөйлеуде дұрыс қолдана білуге ықылас салуына тәрбиелеу болып табылады.
Кейіннен әдіскер-ғалым М.Т.Баранов сөздіктерді іріктеуде сөздік жұмыс,
лексикалық жұмыс, сөздік орфографиялық жұмыс, сөздік – стилистикалық
жұмыстардан ажырата қарастыру керектігіне назар аударады.
Бұл жайлы сөздік жұмыстар мағынада қолданыла алатын болды, яғни
лексикалық-стилистикалық және лексикалық семантикалық жаттығулар жиынтығын
білдіреді деп, бұл терминге түсінік береді. [31]
Ал ғалымдар Е.А.Баринова., Л.Ф.Боженкова., В.И.Лебедев сөздіктерді
іріктеуде әдістемелік нұсқаулар ұсынады.
1. сөздік қорына жаңа терминдер енгізу
2. сөздік орфографиялық жұмыс
3. сөздерді бір ғана сапаға байланысты икемделу мәселесі. [ 1 ]
Сонымен бірге шетел әдіскерлерінің ішінде белгілі мамандардың
пікірінше сөздік құрауда және оны іріктеуде белгілі әдістемелік нұсқауларға
жүгіну керектігін ескереді. Мұнда әдістеме ұғымына тоқталайық.
Шетел тілін оқытудың ең алғашқы кезеңдерінде әдістемені ғылым деп
қараудан гөрі, оны өнер деп санау басым болған. Бұл көзқарас өкілдерінің
пікірі бойынша шетел тілін оқытудың біріңғай әдістемесі болуы мүмкін емес,
өйткені ол өнер.
Шетел тілінің қанша мұғалімі болса, оқытудың сонша әдістемесі де
болмақ. Әрине, бұл шетел тілін оқытудың алғашқы кезеңінде етек алған пікір.
Алайда бүкіл шетел тілін оқыту ісін мұғалімнің өнеріне ғана байланыстырып,
соған тәуелді етіп қою, әдістеме ғылымын жоққа шығару орынсыз. Сондықтан
кейін келе бұл көзқарастың қате екені мойындалып, көпшілік әдіскерлер бұл
пікірден бас тартты. Сөйтіп, әдістемеде оны ғылым деп қарайтын көзқарас
мықтап орын ала бастады.
Дегенмен, әдістеменің сөздікке қандай қатысы бар, осыны анықтап
алайық. Яғни, сөздік құрастыру үшін, белгілі бір әдістемелерге жүгіну тиіс.
Бұл әрине әдістемелік принцип бойынша іске асады.
Енді экономикалық сөздіктерге қатысты қандай әдістемелік нұсқаулар
ұсынуға болады соған тоқталайық. Бұл мақсатқа жету барысында әдістеме
төмендегідей міндеттерді шешуге тиіс.
1. Шетел тілін оқыту теориясының басты қағидаларына сүйеніп, сөздік –
минимум құру. (экономикалық)
2. Студенттерді экономиканы оқытудың басты тенденцияларымен,
терминдермен таныстыру.
3. Студенттерге қазіргі кездегі әдістеменің жетістіктерін ескеріп,
шетел тілін оқыту процесінде экономикалық сөздікті меңгеруде шығармашылық
ізденіске бағыттау.
Сөздікке тілімізде соңғы 15-20 жыл ішінде пайда болып, қолданыла
бастаған жаңа тұлғалар мен тіркестер және мағынасы жаңғырған сөздер
енгізіледі. Бірақ бұл – белгілі бір стиль бойынша немес барша әдебиетті
қамти түгел жиналған материалдар емес.
Мұнда, негізінен, күнделікті баспасөзде, оның өзінде де соңғы 7-8 жыл
барысында жиі қолданыла бастаған жаңалықтар жинақталды. Мысалы, экономикаға
қатысты сөздіктерді қарастырсақ: айналым - (оборачиваемость) белгілі бір
процесс циклінің қайталанып, айналып отыруы. Материал және ақша
ресурстарының айналымын жақсарту, айналмалы қаржының айналымын жеделту
қажет.
Бағагер - (ценитель) Баға беруші. Базаршы – (торговец) сауда-саттықпен
айналысатын адам. Зейнетақы – (пенсия) азаматтардың жасы ұлғаюымен
байланысты демалысқа шыққан кезінде, сондай–ақ уақытша еңбекке жарамсыз
және ауырған жағдайында қоғамдық тұтыну қоры тарапынан берілетін ақшалай
көмек. Қайтарым – (отдача) Негізгі өндірістік қорлардың бір сомына
шаққандағы өнім мөлшері.
Мүлікбасы – (товаровед) товар жайын айыра білетін маман. Тәргілеу –
(конфискация) Заңсыз табыспен келген дүние-мүлікті, ақшаны мемлекет
меншігіне қайтару. [42]
Халықаралық келісім шарттардың, мемлекетаралық қатынастар мен
мәмілелерден туындайтын басқа да құжаттардың, тіпті кез-келегн салаға
(қорғаныс, ғылым, білім, медицина т.б.) қатысты заңдық актілердің
мәтіндерінде, сайып келгенде, қоғамдық өмірдің күре тамыры іспетті
экономика, қаржы-қаражат, сөздіктер міндетті түрде қолданылатыны айдан
анық. Бұл сөздіктің жазылуына, түптеп келгенде, мемлекеттік мәртебе алған
ұлттық тіліміздің экономика саласындағы терминдерінің қазіргі ахуалы түрткі
болды. Жоғары оқу орындарындағы экономика саласындағы студенттер үшін
мамандыққа қатысты экономикалық ағылшынша-орысша-қазақша сөздіктер іскери
жұмыстар үшін өте қажет. Мұндай сөздіктер Қазақстан баспаларында да жарық
көріп отыр. Ішкі экономикалық сөздіктер термині, Орысша-қазақша
экономикалық сөздік (Алматы 1993.)
3.2. Тәжірибелік оқытудағы арналған тапсырмалар мен жаттығулар
Сөздік пен термин сөздерді оқытуда орындалатын тапсырмалар мен
жаттығулар студенттің ойлауын дамытатын, есте сақтау қабілетін арттыратын
болуы тиіс. Сөздерді меңгерту үшін істелінетін жұмыстың әдіс, тәсілдерін
дұрыс таңдап, студенттерді лексиканың мағынасын дұрыс түсініп, дұрыс
қолдануға төсілдіру керек. Сондықтан әдіскер үшін сөздерді үйреткенде түрлі
көрнекілерді қолдана отырып тапсырмаларды жасауда, жаттығулар жүйесін
қолдануда алар орны ерекше. Тапсырма дегеніміз – жұмыс, жүктелмеген
міндет. Жаттығу дегеніміз – белгілі бір қимыл әрекетті ой мен тәжірибе
жүзінде меңгеру немесе сапасын арттыру мақсатымен жоспарлы түрде
қайталау.[38] Жаттығу оқу, үйрену ісінде өте маңызды орын алады. Өйткені ол
белгілі бір іс-әрекетті меңгеру үшін соған икемделіп, дағдыланудың негізі
болып табылады. Жаттығу оқу процесін сапалы өткізіп, студенттердің
жұмыстарын тиянақты орындауға баулиды.
Жаттығу нәтижелі болуы үшін ол белгілі бір талапқа сай жүргізілуі
шарт. Сонда ғана жаттығу мақсаты орындалуы, жүргізілуге тиісті іс, оқу,
қимыл т.б. жетіле береді.
Студенттер лексиканы толық меңгеруі үшін оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz