Шетелдік Азия халықтарына этнодемографиялық сипаттама

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1. Қазіргі дүние жүзінің этникалық мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тіл құрамы. Этностардың классификациялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2

2.1. Шетелдік Азия халықтарына этнодемографиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Шетелдік Азия халықтарының өсу динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Этникалық құрамының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Қазіргі этникалық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.
Шетелдік Азия халқына аймақтар бойынша сипаттама ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі. Өйткені Шетелдік Азия дүние жүзі аймақтарының ішінді ххалықының саны бойынша алдыңғы орында тұр және бұл аймақтың көптеген мемлекеттері демографиялық саясат жүргізу арқылы туу деңгейін шектеуде. Шетелдік Азия әлемде халқының саны жағынан алдыңғы орында. 1990 жылдардың ортасында бұл аймақтың халық саны 3, 06 млрд., ал дүние жүзіндегі үлесі 58,2 % болды. Аумағы бойынша (27,2 млн. кв. км. Антарктиданы есептемегенде 20% жерді құрғақ жерлер алып жатыр). Шетелдік Азия, Америка мен Африкадан кейінгі үшінші орынды алып жатыр. Азия халықтарының орналасуында өздеріне тән ерекшеліктері бар. ХІХ ғасырдың басында Азия халқы біршама өсті, басқа елдерге қарағанда оның мөлшері 1650 жылы 60%, ал 1800 жылы 60%-ке өсті. Құндылыққа байланысты халқының саны мен өнімнің азаюы көп.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Шетелдік Азия халқының қоныстану ерекшелігін, оның өсу динамикасына талдау жасай отырып, халқына этнодемографиялық сипаттама беру.
Өзінің географиялық, этникалық және мәдени жағынан бұл елді –мекенді төрт бөлікке бөлуге болады. Олар: Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс және Шығыс Азия.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Шетелдік Азия империалистік державаның жартылай отарға тәуелді болды. Олар: Англия, Франция, Нидерланды, Португалия, АҚШ. Нәтижесінде, соғыстан кейін бұл елдер өз егемендігі (Қытай, Вьетнам, ҚХДР) алды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін отар елдер болған Үндістан, Пәкістан, Цейлон, Бирма, Камбоджа, Индонезия өздерінің тәуелсіздігін алды.
Қазіргі кезде бұл аймақтың көптеген мемлекеттері ұдайы өсудің екінші типіне, яғни демографиялық жарылыс елдеріне жатады. Аймақ халықының тілдік, діни, этникалық құрамы бойынша өте күрделі.

1. Брук С.И. Население мира (этнодемографический справочник).- М.,Наука,1981
2. Голиков Н.Ф.,Двоскин Б.Я., Спектор М.Д. Проблемы расселения населения Казахстана.- Алматы,1989
3. Демографический ежегодник Казахстана (статистический сборник).- Алматы,2004
4. Демография: Современное состояние и перспективы развития (учебное пособие) Под ред. Д.И. Валентея. – М., 1997
5. Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана (экономико-демографический аспект).- Алматы, 1992
6. Копылов В.А: География населения М.,1999
7. Народы мира (демографический справочник) .- М,.1997
8. Покшишевский В.В. Население и география.- М.,1978
9. Страны и народы (популярная энциклопедия).- Санкт-Петербург,1997
10.Тәтімов М.Т.Халықнама немесе сан мен сана.- Алматы.,1992
11.Увалиев Т.О. Халықтар географиясы (оқу құралы).- Алматы., 1997
12. Шалекенов У.Ш. Әлем халықтарының этнографиясы.- Алматы.,1994
13. Шувалов В.Л. Геогафия населения.- М., Просвещение, 1985
14. Весь мир Минск Литература 1998.
15. Весь мир Минск Хорвест Москва 2001.
16. Гладкий Ю.Н, Лавров С. Б. Все мирная экономическая и социальная
география. «Мектеп» 2002.
17. Максаковский В.П. Всемирная экономическая и социальная география А,
Рауан 1998.
18. Максаковский В.П. Географияческая картина мира М., 2004.
19. Страны мира Смоленск «Русич» 2003.
20. Страны и народы. Зарубежная Азия. М., «Мысль» 1982.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1 Қазіргі дүние жүзінің этникалық
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. ... ... ..
Тіл құрамы. Этностардың
классификациялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2 Шетелдік Азия халықтарына этнодемографиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.1. ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Шетелдік Азия халықтарының өсу
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.2. Этникалық құрамының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3. Қазіргі этникалық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
3. Шетелдік Азия халқына аймақтар бойынша
сипаттама ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...

Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің
бірі. Өйткені Шетелдік Азия дүние жүзі аймақтарының ішінді ххалықының саны
бойынша алдыңғы орында тұр және бұл аймақтың көптеген мемлекеттері
демографиялық саясат жүргізу арқылы туу деңгейін шектеуде. Шетелдік Азия
әлемде халқының саны жағынан алдыңғы орында. 1990 жылдардың ортасында бұл
аймақтың халық саны 3, 06 млрд., ал дүние жүзіндегі үлесі 58,2 % болды.
Аумағы бойынша (27,2 млн. кв. км. Антарктиданы есептемегенде 20% жерді
құрғақ жерлер алып жатыр). Шетелдік Азия, Америка мен Африкадан кейінгі
үшінші орынды алып жатыр. Азия халықтарының орналасуында өздеріне тән
ерекшеліктері бар. ХІХ ғасырдың басында Азия халқы біршама өсті, басқа
елдерге қарағанда оның мөлшері 1650 жылы 60%, ал 1800 жылы 60%-ке өсті.
Құндылыққа байланысты халқының саны мен өнімнің азаюы көп.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Шетелдік Азия халқының қоныстану
ерекшелігін, оның өсу динамикасына талдау жасай отырып, халқына
этнодемографиялық сипаттама беру.
Өзінің географиялық, этникалық және мәдени жағынан бұл елді –мекенді төрт
бөлікке бөлуге болады. Олар: Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс және
Шығыс Азия.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Шетелдік Азия империалистік державаның
жартылай отарға тәуелді болды. Олар: Англия, Франция, Нидерланды,
Португалия, АҚШ. Нәтижесінде, соғыстан кейін бұл елдер өз егемендігі
(Қытай, Вьетнам, ҚХДР) алды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін отар елдер
болған Үндістан, Пәкістан, Цейлон, Бирма, Камбоджа, Индонезия өздерінің
тәуелсіздігін алды.
Қазіргі кезде бұл аймақтың көптеген мемлекеттері ұдайы өсудің екінші
типіне, яғни демографиялық жарылыс елдеріне жатады. Аймақ халықының
тілдік, діни, этникалық құрамы бойынша өте күрделі.
1. Қазiргi дүние жүзiнiң этникалық мiнездемесi.
1.1. Тiл құрамы. Этностардың классификациялануы.

Дүние жүзi халықтары тiлiнiң жалпы санын лингвистер 4-5 мың деп анықтады.
Дүние жүзi кең байтақ региондарының кейбiреулерiнiң (оңтүстiк Америка,
Австралия, Жаңа Гвинея т.б.) аз зерттелуiне және әр түрлi тiлдер
аралығындағы айырмашылықтар мен бiр тiлдiң диалектiлiгiнiң әртүрлiлiгiне
байланысты толық зерттелмеген .Әр халық бiр тiлде сөйлейдi, кейде тiл
iшiндегi диалектi-айырмашылығы үлкен болып, халықтың әр топтарының
аралығындағы сөйлесу әдеби тiлдi бiлмегендер үшiн мүмкiн емес. Бiрақ мұндай
кезде екi тiл-билингвизм-кең таралады. Мысалы, францияның шығысында тұратын-
эльзастар екi тiлдi (немiс және француз тiлi), Бельгия мен Швейцария
сияқты көп ұлтты мемлекеттер халқының көп бөлiгi-екi тiлдi және үш тiлдi.
Екi тiлдiң қосарланып жүруi – көп ұлтты мемлекеттердегi жиi жағдай, мұнда –
ұлттық аздықтардағы халықтар - өздерiнiң ана тiлiнен басқа саны жағынан көп
және басшылық ететiн ұлттық тiлiн пайдаланады. Екi тiлдi тұрғындар – жас
мемлекеттерде –Азия және Африка елдерiнде қалыптасады. Мұнда жергiлiктi
тiлмен қоса ресми-мемлекеттiк тiлдер кең өрiс алады. Мысалы, Үндiстанда-
хинди, Пакистанда-урду, Индонезияда-бахаса инденисиа немеесе индонезиялық,
Филиппинде пилипино немесе тагалог, ал Африканың кей елдерiнде –ағылшын
және француз тiлдерi.
Кей жағдайда – бiрнеше халық бiр тiлде сөйлейдi. Мысалы, ағылшын тiлiнде
және оның жергiлiктi нұсқауларында ағылшындықтар, ағылшын австралиялықтар,
ағылшын жаңа зеландықтар, ағылшын канадалықтар, АқШ американдықтарды, Кариб
бассейнi елдерiнiң көп халықтары және тағы басқа этностар. Испан тiлi –
испандықтар үшiн ғана ана тiл емес, сонымен қатар Латын Америка
халықтарының көп бөлiгi үшiн ана тiлi болып табылады.
Бiр әдеби тiлдi немiстер, австралиялықтар, герман-швейцариялықтар және тағы
басқа халықтар пайдаланады. Жеке тiлде сөйлейтiндер саны мен ана тiлiнде
сөйлейтiндер саны бiрдей емес. Әсiресе бұл жағдайдың –ұлтаралық және
халықаралық қарым-қатынас үшiн пайдаланатын тiлдерге қатысы бар. Дүние
жүзiнiң ең көп таралған тiлдерiне (1087 ж ортасында млн. адам )-қытай
тiлi(1085), ағылшын (425), хинди және оған жақын урду (320), испан(290),
орыс (220), бенгаль индонезиялық және араб (170 әрқайсысы), португал(150),
жапон(120), немiс және француз(95 әрқайсысы). Бұл аталған 13 тiлде-бүкiл
адамзаттың 243 бөләгә сөйлейдi. Олардың 6(ағылшын, француз, орыс, испан,
араб, қытай)-ООН ресми және жұмысшы тiлдерi болып саналады. Ресми немесе
мемлекеттiк тiлдердiң өсiп келе жатқан маңызын айта кету керек. Өткенде
отарланған елдер статусындағы елдер бұрынғы метрополиялардың ресми тiлдi
қабылдады. Мысалы, Африканың 55 елiнiң 21 елiнде ресми тiл –француз
(сонымен қатар ағылшын және бiр жергiлiктi тiл), 19 елде – ағылшын (9-басқа
тiлмен қоса), 5 елде – португал тiлi. Осындай жағдайда – креольдi
тiлдердiң таралуы сипат алады. Олар африкандықтардың, үндiстердiң, Азия
және океания мемлекеттерiнiң тұрғындарының – Европалық отаршылдарымен қарым-
қатынаста европалық тiлдердiң толық меңгермеуi негiзiнде таралған. Ең көп
таралған мынадай креольдық тiлдер –португалдық тiлдер негiздегi –Африканың
атлантикалық жағалауындағы абовердиялық және сантомийлiк тiл; испан және
португал негiздегi – Кюросао мен Венесуэлламаңындағы аруба аралындағы
папьяменто тiлi; француз тiлi негiдегi – Ганти халқының, мартиники
Гваделуга, Доминика Республикасы халқының бiр бөлiгi, Тринидада Маврикия,
Француздық Гвиана тұрғындары ағылшын тiлi негiздегi – Гайана, Ямайка,
Барбадос, Багам аралдары, Суринама, тринидао тұрғындарының бөлiгi крио
тiлi – Сьерра-Леонда және тағы басқа елдердегi тiлдер. Меланезия мен
ағылшын тiлi негiзiнде пайда болған –токи-писин тiлiн (меланезиялық пиджин,
неомеланизия тiлi), креольдық тiл деп санауға болады. Олар Папуа-Жаңа
Гвинея кң таралған (1,5 млн адам).
Тiлдердiң классификациялануы – топтасуының типологиялық және
генеологиялық түрi бар.
Типологиялық – морфология негiзiнде, тiл құрылымының
қасиеттерiнiңзерттеуi негiзiнде пайда болды. Генеологиялық топтасу –
тiлдердi семьяларға бiрiктiредi, мұнда олардың туыстығына, сөз қорына және
грамматикасына көңiл бөлiнедi. Семьялар топтарға, ал топтардың кейбiреулерi-
топшаларға бөлiнедi. Жоғарғы таксономиялық бiрлiк болып – халық бiрiгулерi
(мұнда олардың тiлдерi-семья құрады) және семьяға кiрмейтiн шектеулi
(изолированный) тiлде сөйлейтiн жеке халықтар (корейлiктер, жапондықтар)
саналады. Мұнда сонымен қатар кейбiр халық топтары да жатады. Олар
географиялық және мәдени-тарихи белгiлерi негiзiне қарап жатқызылған.
Мұндай топтарға папуастық және индеецтiк халықтар жатады; олардың әрқайсысы
бiрнеше семьяларды немесе халықтарды бiрiктiредi. Үш африкалық “семьялар”
(нигеркордрафрикалық; нiл-сахаралық және қойсандық) над семьялар болып
табылып, бiрнеше семьялардан құралады.
Екiншi таксономиялық бiрлiктi – семья iшiндегi туыстық тiлдi халықтар
мен ұқсас тiлдерде сөйлейтiн кейбiр халықтар құрайды. Мысалы, үндiевропалық
семьяға – славяндық, германдық, романдық және тағы басқа топтар және ешбiр
топқа енбейтiн албандықтар мен армяндықтар жатады.
Төменгi таксономиялық бiрлiкке – жеке халықтар жатады. Тiлдiк семьялардың
құлылу процесi – адамзаттың жер шарындағы орналасуымен тығыз байланысты.
Жақын тiлдер көршiлес халықтарда кездеседi. Олар пайда болуы жағынан
байланысты болады неесе бiр регионда мекен етуi себепкер болады. Кей
жағдайда бiр-бiрiнен алыс тұратын халықтарда да тiлдерi ұқсас болады.
Мысалы, явандықтар мен малагасийлықтарда, венглер мен мансилар, якуттар мен
азербайжандықтар. Олар ұқсас генетикалық тамыр негiзiнде, немесе өткенде
көршiлес территорияларды мекендеген .
Тiлдiк семьялар мен топтардың географиялық бiрлiктерiнiң адамзат тарихында
үздiксiз ауысып отырған. Мысалы, б.э.д. VII ғ. Араб тiлi аравия түбегiнде
ғана қолданылса, қазiргi кезде бұл тiл – оңтүстiк батыс Азия мен Солтүстiк
Африканың кең территориясында таралып, құрлықтың 110 бөлiгiн алып жатыр.
Түрiк тобындағы тiлдер де өз территориясын кеңейттi. Түрiк тiлiнде
Балқан түбегi мен Солтүстiк-Шығыс Сiбiрге дейiнгi территориядағы халықтар
сөйлейдi.
Ағылшын тiлi – XV ғасырға дейiн тек Британ аралдарында басшылық етсе,
кейiн барлық континенттердегi көптеген региондарға ендi; испан тiлi кең
таралды, қазiргi кезде ол Лтын Америкасында басшылық етедi. Европада
халықтың 15%-i ағылшын және испан тiлiнде сөйлейдi. Соның нәтижесiнде басқа
тiлде – халықтың әртүрлi расадағылар да сөйлейдi.
Дүние жүзiндегi халықтардың тiлдерiн –лингвистар келесi тiлдiк
сембяларға жатқызады; Үдi Еропалық, афразиялық картвельдiк, Слтүстiк
Каказдың, Орадық, нкамос-әлеуметтiк, көпсандық сиатибеттiк, алтайлық, чукот-
камчаттiк, нигер-кордофандық, нiл-сахаралық, австро-азиялық, паратайлық
австронезшiлдiк андамандық, папуастық семьялар тобы, австралиялық және
индеецтiк семьялар тобы.
Ешқандай лингвистикалық семьяға енбейтiн шектеулi семья болып
Юкагирлiк, корейлiк, жапондық, нивхс, кетт, баск, бурушакс, айнс және тағы
басқа тiлдер жатады.
Дұние тұрғындарының жартысы сөйлейтiн тiл-үндi европалық семьяда
және ол ең жақсы зерттелген. Олар саны жағынан ТМД-а, Шетелдiк Европаның
көп бөлiгiнде, Иран, Афганистан, Үндiстанның солтүстiгiнде, Америка
елдерiнiң көбiнде, Австралия және жаңа зеландияда басым. Үндi европалық
тiлдер-туыстық жағынан жақын диалектi тобынан пайда болған, оларды
таратушылар б.э.д. 3 мың жылдықта оңтүстiк Батыс Азия мен Солтүстiк Жерорта
теңiзi Каспий маңы ойпатына дейiн жеттi.
Үндi европалық тiлдiң шығыс бұтағына –үндi арийлiк тiл (санскрит,
хинди, урду, бенгаль, маратхи, пандтаби, раджастхани, арий, уткали) және
иран тобының тiлдерi (батыс парсы немесе фарси, тәджiк, курд, белуджия,
таттық, талыш т.б. ; шығысы – дари, пушту, немесе афгандық , осетиндiк,
ягнобиндiк; памирлiк тiлдер – вахандық, шугнан, шикашим тағы басқалар);
олардың арасында – нуристандық тiлдер (кати, вайгали, ашкуни, паруни),
сонымен қатар грек және армяндық тiлдер жатады.
Үндi европалық семьяның батыс бұтағына – романдық, кельттiк және
германдық тiлдер жатады. Романдық тiлдер – Рим империясы құлағаннан кейiн
латын тiлiнiң диалектiсiнен таралды, оларға испан катальон, оксит
(провансальдық), француз, ректоромандық, итальян, сардини, румын және оған
жақын балқан румындық тiлдер мен диалектiлер жатады. Кельттiк тiлдерге
гойдель (ирланд,гэльс және мэннс) мен бриттiк топшасы (бретон, уэльстi,
немесе валлийлiк және өз өмiрiн тоқтатуға жақын қалған коннуэлдiк тiл)
жатады. Германдық тiлдер 3 топшаға бөлiнедi: шығыс германдық(өлi гот тiлi),
солтүстiк германдық немесе скандинавиялық(швед, дат, норвеж, фарер, исланд
тiлдерi); батыс германдық (ағылшын , фриз, фламанд, голланд, африкаанс,
немiс, идиш тiлi);
Шығыс және батыс үндi европалық тiлдер арасындағы кезеңдiк тiлдi –
бальто-славяндық топтар алады- олар балтылық (батыс балтылық -өлi прусс
тiлi шығыс балтылық –литважәне латыш тiлi) және славяндық болып бөлiнедi.
Славяндық топқа –Шығыс славяндық (орыс,украин, беларусь), батыс славяндық
(чеш, словакия, польшалық және оған жақын кашут , лужицк), оңтүстiк
славяндық (ескi славяндық, болгар, македония, серб-харват, словения
тiлдерi) тiлдер жатады. Афразшiлiк тiлдер семьясы – солтүстiк және
солтүстiк шығыс Африка мен оңтүстiк Батыс Азияда таралып, 5 топтан құралған
– семиттiк, египеттiк, берберливейлiк, кушиттiк, чадтық. Афроазиялық
топптрдың жеке топтары ежелгi заманда таралып, олардың туыстық жағы Үндi
европалық семьяға қарағанда аз.
Египеттiк топтар тiлi XVII ғ. өмiрiн жойған; египеттiк тiлдiң ең ақырғы
формасы –копттiк египеттiк христиандардың дiни жұмыстарында қолданылған.
Семиттiк топ –екi негiзгi бұтақтан тұрады – шығыс және батыс; Батыс-
солтүстiк және оңтүстiк топшаларға бөлiнедi. Шығыс семиттiк тiлдер –
Ассирия мен Вавилондағы өлi аккад тiлдер негiзiнде құралған. Солтүстiк
топшаға ханаандық (өлi ескi ханаандық финикиялық, моавиттiк және ежелгi
еврейлiк және оның қазiргi кездегi формасы кврит жатады) және арамейлiк
жатады. Арамейлiк тiл кейiннен араб тiлiмен ығыстырылды; Шығыс арамейлiк
диалектiмен жаңа ассириялық тiл тарихи байланысты. Батыс семиттiк
тiлдердiң оңтүстiк топшасына араб тiлi (Азия мен Африканың 20 елiнде
- ресми немесе кең таралған ) оңтүстiк прифелдiк тiл ( мехри ,
харсуси , сокотуги ) - ежелгi оңтүстiк - арашiлiк және ақырғы
эфисамиттiк тiлдер (амаринья немесе амхара –Эфиопияның мемлекеттiк тiлi,
тигринья, немесе тиграи, тигре, гураге тағы басқалар) жатады.
Берберлiк, кушиттңк және чадтық тiлдер – Африканың солтүстiгi мен
сролтүстiк шығысында таралған.
Берберлiк – сахараның оазистерiнде және одан солтүстiкте. Кушиттiк –
шығысында, чадтық – оңтүстiгiнде таралған. Берберлiк тiл немесе
диалектiлер(кабиль, шильх, тамазигхт, шауйя т.б.) – магрибтiң тауы
аудандарында, сахара оазистерiнде сақталынған, бiрақ олардың көбi арабша
сөйлейдi. Кұшейттiк тiлдер арасында – орамо немесе гала, бедауие, афар,
сахо, сомали, сидамо, омето тiлдерi ерекшеленедi. Чад тiлiнiң арасында
хауса тiлi мен оған жақын бәде, бура, котоко т.б. тiлдер кең таралған. Хауа
тiлi солтүстiк Африканың басқа халықтары арасында кең таралған( 30млн
адамға жуық) картвельдiк семьяға( батыс закавказе) – грузин, мегрель және
оған жақын чан(лаз) тiлi, сонымен қатар сван тiлi жатады. Бұл тiлдердiң
барлығында да – грузиндар сөйлейдi, олардың құрамына – мегерель, лаз және
сван субэтникалық топ ретiнде кiредi.
Солтүстiк кавказдың семьяға абхаз-ады және наждагестанның топ жатады.
Бiрiншiсiне – абхазияның атазимдiк кабардино чериесстiк және убыхтiк тiлдер
кiредi. Екiншi топқа кахстiк (чечен, ингуш, баубили тiлдерi) дагестандық
(Дагестанның 30 горстiк тiлдерi) топшалар болып бөлiнедi. Дагестандық
топшаға – авар андышiлiк тiлдер ( авр тiлi кең тараған), кезстiк (кезс және
т.б.), лакс – даргиндiк (лакс және дарган тiлдерi) және лезгиндiк тiлдер
(лезгин және табасарган , цахур т.б.) жатады.
Оңтүстiк Үндiстанда басшылық ететiн дравильлiк семья 7 топтан
құралады; оңтүстiк; оңтүстiк- батыс, орталық, лондвандық, солтүстiк –
шығыс, солтүстiк – батыс. Ең көбi – саны жағынан оңтүстiк төп, оған
Үндiстанның көп миллионды халық тiлдерi – тамиль, малаялам, канада жатады.
Тағы бiр кең таралған тiл – телугу- оңтсүтiк – шығыс топқа жатады. Брагуй
тiлi (солтүстiк – батыс топ) дравильшiлiк семьяның негiзгi территориясынан
алыста таралған-пакистанның батысы мен авганистан мен иранның оңтүстiк
бөлiктерiнде.
Оралдық тiл семьясы – географиялық жағынан Ресейдiң европалық бөлiгiнде
Европаның орталық бөлiгiнде( Венгрия, Повалжьеде, Прибалтика, Финляндия мен
Скандинавияның солтүстiгiне) таралған. Ол екi топтан тұрады- фин-угорлық
немесе (угрофиндiк ) және сомалиндiк; фин угорлық топ келесi топшаларды
қосады(финдiк, карельдiк, эстондық, саамдық), вольжестiк(эрзия-мордовия,
макша-мардавия, марий луговой және марий таулы), пермдiк(кеми немесе коми-
зирияндық, коми-пермяцетiк және удмурттiк) және угорлық (венрглiк ханты,
маншiлiк), сомадильдiк топқа неция, энеция, наганасан,селькупстiк тiлдер
жатады.
Эскимос – алеуеттiк семьяға – эскимостық тiлдерсмен жақын туыстық тiл
– алеуеттiк тiл жатады. Олардың келерi – Американың (Греландияны қосқанда)
кең байтақ арктикалық территориясында және Азияның қиыр солтүстiк шығысында
орналасқан.
Алтай тiлi семьясына батыста Туркия мен шығыста сiбiрдiң солтүстiк
шығысына дейiнгi түрiк, монғол, тунгус, маньчжурлiк тiлдер жатады. Түрiк
тiлдерi келесi топшаларды қамтиды: чуваш немесе булгар (чуваш тiлi ) огуз
немесе оңтүстiк батыс(түрiк, азербайжан, түркiмен, самар, т.б.), қыпшақ
немесе солтүсттiк батыс(татар,башкир, қазақ, қырғыз,қарақалпақ, карачаево-
балкар,құмық, ноғай және қаралым), қарлұқ немесе оңтүстiк шығыс(өзбек-
ұйғыр)якуттiк(якут және домандық, оңтүстiк сiбiрлiк алтай хакас, тувин
т.б.).
Қазiргi кездегi монғол тiлдерiне – орталық Азиялық аудандарда таралған-
монғол, бурят, қалмақ және оған жақын ойрат т.б. тiлдер жатады. Тунгуз –
маньчжурлық тiлдерге – қолданыстан шыға бастаған Қытайдағы мканьчжурлық
тiл, эвенгейлiк пен оған жақын эвендiк және шығыс сiбiр мен қиыр шығыстың
халықтары тiлдерi жатады.
Чукот – камчат семьясына – Ресейдiң қиыр солтүстiк шығысындағы – чукот
корак ителмен және т.б. тiлдер жатады.
Сахараның оңтүстiгiндегi Африка тұрғындары негiiзiнен үш семья тiлдерiнде
сөйлейдi. Негр-кордофан(конго кордофан) нiл сахаралық және қойсандық .
бiрiншi семья ең көп саны және екi топқа бөлiнедi: негр-конго және
кордофандық.
Нигер-конго тобының құраына мынадай топша бөлiнiп шығады- бенуэконго
-оның құрамына банту тiлi(маңыздылары-суахили(40 млн адам), киньяруанда,
кинунди, киконго килуба, луганда, лингала,сесото, амалулу т.б.), және банту
тiлiне туыстас тiлдер(тив, экон, тикар, бимимке т.б.), сонымен қатар
топшалар- батыс атлантикалық (фуль тiлi батыс және орталық елдердiң
көбiнде, вольф кисси, серер т.б.), манде (мандинка, баман, менде, сонинке,
сусу, кпелле т.б.), гур немесе волтий (моси немесе море тiлi, груси
сенуфогурма, кабре т.б. ), ква (йоруба, игбо,акан , жве, бете т.б. тiлдер)
және адамауа – шығыс(азанде, банда, мбум т.б.). кортумтум, тегали талоди,
катла.
Нiл – сахаралық семья тiлдерi – негр-кордофандық семьяның тiлдерi нiл
солтүстiгiнде орналасып, 6 топтан тұрады; сонган, сахара, маба, фур, шари-
нiл...және кома. Ең iрiлерi – Шари-нiлдiк 4 топшаға бөлiнедi. Шығыс
судандық (джолуо тiлi, динка, нубин, тесо, ланго, ачали, т.б.), орталық
судандық (сара, багирми, банго т.б.) және кунама (кунама тiлi т.б.),
берта(берта тiлi т.б.). сахара тобының құрамына – канури, тубу, загава
тiлдерi енедi, ал үш ақырғы топтар –бiр тiлден және оған жақын тiлдер мен
диалектерден құралған.
Африканың солтүстiк – батыс бөлiгiнде – койсандық тiлдiк семья
таралған. Ол бушмендiк және готтентоттық тiлдердi бiрiктiредi және мұнда
сандаве және кадза тiлдерi кiредi. Бұл тiлдер Шығыс Африкада таралған Шығыс
Африкаға сино-тибеттiк тiлдiк семьясына – 3 топ кiредi: қытай, орталық және
батыс гималайлық. Қытай тобына – бiр қытай тiлi кiредi, бiрақ оның
диалектiсi 7 топқа бөлiнедi, бұл диалектiлер арасындағы айырмашылықтар
фонетика, лексика және грамматика жағынан әртүрлi болып, олардың көбi бiрiн-
бiрi ұқпайды.
Орталық немесе тибеттiк топқа – тибет, бирма, качин, карен, т.б.
тiлдер кiредi, ал батыс гималайлыққа – кандури т.б. тiлдер жатады.
Австроазиялық семьяға (оңтүстiк шығыс және оңтүстiк Азия)- вьет-
Мыонгстiк, оңтүстiк шығыс монкхмерлiк), солтүстiк (палаунгва),
малактык(аллийск). Мұнда және мяо-яо тiлдер топтарын жатқызады. Бұл
семьяның ең iрi тiлдерi – вьеттiк, кхмерлiк, санталь, мяо-яо, мұнда т.б..
Паратай тiлдiк семьясы (Үндiқытай және Қытайдың оңтүстiгi) – мынадай
топтардан тұрады – тай, кам-суй(дун-шуй), ли гэлао. Бiрiншi топтың құрамына
– осы топтардың iрi тiлдерi (кхонтан, лаос, чжуан)кiредi, оларға қаратай
семьясына жататын тiлдерде сөйлейтiндердiң 45 бөлiгi кiредi. Кең байтақ
территорияны (солтүстiк шығыс Азия, океания Мадагаскар) алып жатқан –
австронегиялық тiл (малай полинезия) семьясна 4 топ немесе бұтақ жатады.
Батыс австронегиялық, шығыс австронегиялық және тайваньдық.
Батыс австронегиялық тобына (барлық австронегиялық тiлде сөйлейтiндердiң
97%) көп миллиондық тiлдер жатады. Мысалы: яван, сунд, тагалог, малай,
мадур.
Жеке семьяны – саны жағынан аз - андаман тiлi құрайды. Оларға
солтүстiк андаман, джерава, они тiлдерi жатады да, бұл тiл Андаман
аралдарында және үндi мұхитының солтүстiк шығыс бөлiгiнде таралған.
Папуас тiлдерi (Жаңа Гвинея және оған жақын аралдар) – дүние жүзi
тiлдерi арасында шектеулi жағдайлар олар мыңнан аса ғана және олар бiр-
бiрiмен туыспайтын топтар құрайды. Жалпы 11 семья және 7 шектеулi папуастық
тiл бар. Олардың ең iрiлерi: транс жаңа гвинеялық(34), батыс-папуастық
сепик-раму, торричелли, шығыс-папуастық.
Австралия аборигендерiнiң тiлi – дүние жүзiндегi ешбiр тiлдiк семьямен
туыстас болмай жеке лингвистикалық австралиялық семьяға бiрiктiрiлдi.
Америка индеецтерi тiлi – бiрнеше оңдаған тiлдiк семьяға бөлiнедi.
О.Х.Гринберг өзiнiң классификациясында барлық индеецтiк тiлдердi 7 семьяға
жатқызады (оның 6-на дене семьясынан басқасын –американдық макросемьяға
бiрiктредi), және олар 21 топтан тұрады. Солтүстiк және орталық американың
индеецтiк тiлдерi – келесi негiзгi семьяларға бiрiктiрiледi. На-дене-хайда
тобымен қоса және континентальды на-де (хайда атапас тiлдерi),
солтүстiкамерикандық –алмасон-кереску, пенужи, хока, (алгонский, кри,
монтанье,иронез, дакота, пенути, крик, майя, т.б.) топтарымен қоса.
Төртiншi семья өкiлдерi (чибча-пах) – Орталық Америка мен Оңтүстiк
Американың солтүстiк аудандарында (чабча, куна, пайя, итарска, итонама,т.б.
тiлдер) мекен етедi. Қалған үш семья толық Оңтүстiк Америкада орналасқан:
анд – солтүстiк кахуапана сапаро,итухале – сабела, кечуа, аймара,
оңтүстiк(сапаро, кечуа, аймаро, арауан, ямано, т.б. тiлдер) топтарымен
қоса; экваториятукан оандық экваторлық және макротукандық (парагвай-
гуарани тукани, мику т.б. тiлдер) топтармен қоса және же-панокариб-
макрокариб, макро-пана және макро-же (кариб, пано т.б. тiлдер) топтарымен
қосқандағы тiлдер.
Индеецтiк тiлдердiң арасындағы ең iрiлерi – кечуа
(перу,эквадор,Боливия және оған жақын Аргентина мен Чили аудандары),
гуарани(Парагвай, Бразилия, Боливия, Аргентинада қолданылады). Аймара
(Боливия,Перу, Чили), ацтек(Мексика).
Жер шарының әр аудандарында ешқандай семьяға кiрмейтiн шектеулi тiлдер
кездеседi. Оларға Испания мен Франциядағы баск тiлi; Үндiстанның солтүстiк
батысында –бурумаски тiлi; Сiбiр мен Қиыр Шығыстағы –нивх пен кет тiлi;
Жапонияның солтүстiгiнде –айн тiлi жатады. Көп лингвистер корей, жапон,
юкагир тiлдерiн осы топқа жатқызады.
Корей және жапон тiлдерiн кейбiр лингвистер –корей жапон тобына
енгiзiп – туыстас алтай семьясы деп есептейдi. Жапон тiлiн және оған жақын
рюкюсу тiлiн-австралиялық тiлдерге жатқызуды.
Кейде алтай семьясынадағы тiлдер ұқсастығы алынып, түрiк, монғол,
тунис-манчжурлық тiлдер-жеке семья болып ерекшеленедi, бөлiп шығарылады.

2. Шетелдік Азия халықтарына этнодемографиялық сипаттама
2.1.Шетелдік Азия халықтарының өсу динамикасы

ХХ ғасырдың басындағы шетелдік Азия халықтарының
(млн. адам) өсу деңгейі

Азия- ның аума-ғы 1900
Сино-тибеттік отбасы 38,7
Қытайлық топ 36,5
Орталық топ 2,2
Үндіевропалық отбасы 29,7
Үндіарийлік топ 26,9
Ирандық топ 2,7
Басқа да топ 0,1
Австронезийлік отбасы 8,0
Батысавстронезиялық топ 7,8
Орталықавстронезийлік топ 0,2
Дравидийлік отбасы 6,7
Оңтүстік топ 4,2
Оңтүстік Шығыс топ 2,2
Гондвандық топ 0,1
Басқа да топтар 0,2
Жапондықтар 4,3
Австроазиаттық отбасы 3,0
Вьет-мнонгтық топ 1,9
Мон-кхмерла топ 0,4
Мунд тобы 0,3
Мяо-яо тобы 0,3
Басқа да топ 0,1
Алтайлық отбасы 2,6
Түріктік топ 2,2
Монғолдық топ 0,2
Тунгус-маньчжурлық топ 0,2
Паратойлық отбасы 2,5
Кореялықтар 2,3
Афразияийлік отбасы 2,1
Семиттік топ 2,1
Басқа да отбасы, топтар 2,1
Барлығы 100

Аумағы жағынан ірі елдер: Қытай, Үндістан, Индонезия, Жапония, Бангладеш,
Вьетнам, Пәкістан,Филиппин, Тайланд, Турция, Иран. 11 елді мекеннің ішінде
(42 санның ішінде) 1995 жылы санақ бойынша 91%. Шетелдік Азия дүниежүзілік
халықтардың жалпы 53%-тін алып жатыр.
Олардың барлығы (Жапониядан басқа, туу мөлшері аз, басқа экономикалық
елдерге қарағанда) демографиялық саясатты жүргізу нәтижесінде бұл туылу
дәрежесіне бағытталған саясат. Нәтижесінде бұл халықтың өсуі (Азияның
көптеген елдерінде) біраз азайған, әлі де болса халқының өсуі жағынан
көбірек. Елді-мекеннің жылдан жылға өсуі 1987-2000 жылдардың орташа құрамы-
мыс: Бангладеш – 2,4%, Пәкістан – 2,3%, Үндістан, Индонезия мен Тайландта –
1,6%. Жапония халқының өсімі жағынан қысқарған (2010 жылға дейін), одан
кейін оның әлі де көбеюі үстінде тоқтаусыз.

2.3. Этникалық құрамының қалыптасуы

Шетелдік Азия өзінің этникалық құрамы жағынан өте әлсіз. Мұнда бүтінімен
алғанда жүздеген халық, біржанұялық тілге жатады, бірақ әртүрлі топқа
жатқызуға болады.
Ежелгі Азияның өркениетті дамыған жерлері: Месопотамияның оңтүстігіндегі
Двуречье (б.ғ.д. ІІІ мың жылдықтың басы), Қытайдың Солтүстігі Хуанхэ
жазығы (б.ғ.д. ІІ мыңжылдықтың ортасы) жатады.
Көптеген Азия халықтарының тілдік құрамы б.ғ.д. V – ІІ мыңжылдықта
қалыптасты.
Ең көп тараған ежелгі тіл Аравияда Оңтүстік Батыс Азияда олар аннад,
вавилон мен ассириялық, арамей, финикия, ежелгі еврей және араб тілдері
тараған.

Шетелдік Азияның ірі елдері мен ұлттық санының бөлінуі

Халқы Халқының саныКөп мөлшердегі іріОның санының
халықтар %-не шаққандағы
мөлшері
Қытай 53 Қытайлықтар (хань)93, 3
Филиппин 100 Бисайя, 41, 0
тагал 23,5
Индонезия 150 Явандықтар 16, 5
Малайзия 12 Малаялықтар 43,7
Қытайлықтар 32,8
Вьетнам 50 Вьетнамдықтар 87,6
Тайланд 30 Сиамдықтар 52,9
Лао 26,8
Қытайлықтар 11,9
Мьянма 30 Бирландықтар 75,5
Үндістан 150 Хиндустықтар 27,9
Бикарлықтар 10,5
әкістан 13 Панджабтықтар 64,7
Пуштундықтар 15,6
Синдкилықтар 14
Ауғанстан 30 Ауғандықтар 52,4
(пуштундықтар)
Тәжіктер 20,4
Иран 30 Персиялықта 45,3
Азербайжандықтар 17,0
Турция 15 Түріктер 85,6
Курдтер 10,7

Иран жазығы мен Үндістанның солтүстік аудандарында ирандық және үнділік
топ құрылды. Инд және Ганга бассейінінде ежелгі арийлықтардың кіруіне
байланысты Үндістанда ежелден бері тараған дровийлік отбасының тілдері
оңтүстікке қарай ауды.
Үндістанның орталығы мен солтүстік-шығысында лунд тілі құрылды, ал
Үндіқытай жартыаралында оларға жақын тіл мон-кхмерлік отбасы болды.
Индонезиялық тілдік топ, б.ғ.д. ІІ – І мыңжылдықтарда Қытайдың оңтүстік
бөлігі мен Үндіқытай мен Индонезияның шығысында қоныстанған.
Қытай халқының орталығы мен солтүстік бөлігін қытай-тибеттік отбасы
құрап, біртіндеп оңтүстікке қарай тараған, Үндіқытайдың қалғаны, Мон-
кхмерліктермен өте жақындасып кеткен. Қытай-тибеттік халықтардың солтүстік
және солтүстік-шығыс облыстары алтай тілдес отбасылық халықтарға жатады.
Бұл корейлік тіл соңғы отбасылармен байланысқан. Жапон тілі көбінесе
жекеленген, яғни ешқандай отбасына жатпайтын тіл ретінде көрінеді.
Бұл көрсеткіш халықтың этникалық географиялық жағдайының өзгеруге және
миграцияның өсуін көрсетеді. Класқа дейінгі кезеңнің кластық кезеңге
қоғамға өту үрдісі кезінде және одан кейінгі феодализмнің дамыған кезеңінде
алдыңғы азиялық және ортаңғыазиялық көшпенді малшылар алыс ара қашықтыққа
көшіп жүріп үлкен мемлекеттер құрды. Осының нәтижесінде VІ – VІІІ ғ.ғ. араб
халифаты, керемет үлкен Шыңғысхан империясы, ХІІІ ғ.., ХІV – Х V ғасырларда
түрік-араб мемлекеттері және ХVІ ғасырдың басында Солтүстік Үндістанда Ұлы
Моғол империясы құрылды.
ХV ғасырдың соңында Азия Европаның отарына айналып, бұл азиат халқының
жағдайы кедейшілікке алып келді және олардың өсуін тқтатып қалды.
Капитализмнің орнауымен Азияның көптеген елдерінде жерді тартып алумен
ауылшаруашылығын құлдырату нәтижесінде елдің жылжуы басталды. Басқа
елдерге қарағанда Азия халқының эмиграциялық жағдайы тез қарқынмен өсті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында, Колонизаторлардың плантациялық шаруашылықты
тез қарқынмен дамытуына байланысты Оңтүстік Шығыс Азия елдерін негізінен
жұмыс табу мақсатымен көшіп келген қытайлар миграциясы кең етек алды.
Үндістанның үлкен тобы, соның ішінде – Цейлонды, Малаяны, Американың
Орталығы мен Оңтүстігін және Оңтүстік Африка да дәп осы жағдайға тап
болды. Сонымен қатар араб елдерінен (негізінен Ливан мен Сириядан) Америка
елдерінде жүріп жатқан эммиграцияда аз емес болды. Елдердің көшіп-
қонуына, сонымен қатар, империалистердің отарлық мақсаттағы соғыстар да
себеп болды. Екінші дүниежүзілік соғыс пен соғыстан кейінгі жағдайларға
байланысты миграцияда едәуір ауқымды болды. (Жапонияға, Қтайдан, Кореядан
және Оңтүстік Шығыс Азиядан жапониялықтардың қайта оралуы, Түркиядағы
гректердің, болгарлықтарды, албандықтардың репатрициясы және Түркияға
Балқан еліндегі түріктердің оралуы т.с.с. әртүрлі ұлт өкілдері мен дін
өкілдерінің қақтығыстарына байланысты болған елдердің көшуі де ауқымды
көлемде болды. (Мұсылмандардың Пәкістанға жылжуы, ал индуйстер мен
сикхалардың Үндістанға көшуі, арабтардың Израилдан қашуы т.с.с). Бүгінгі
таңда басқа елдерде тұратын азиялықтардың саны 5,5 млн-ға жетіп отыр,
дәлірек айтқанда Америкада 2,5 млн., Африкада 1,6 млн., Европада 1,1 млн.,
Австралия 0,3 млн шетелдік Азияда туу динамикасы мен деңгейі арасында
үлкен айырмашылық бар. Оңтүстік Батыс Азияның ірі елдерінде, соның
ішіндегі Шығыс Азияда – туу мөлшері өте төмен. Үш мемлекетте – Жапония,
Сянган (Гоконгта) мен Сингапурда халықтың өсу деңгейі қайта өрістей
бастады. (80 жылдардың екінші жартысында бұл елдерде жиынтық коэффициенті
1,7; 1,5 және 1,5 т.б. жалғаса береді) 42 мемлекеттің 12-сі шетелдік
Азияға қарсы болды, 80 жылдардың екінші жартысында халқының жалпы туу
коэффициенті 40%-ке жетті. Олардан Камбоджа мен Шығыс Тимор – Оңтүстік
Шығыс Азияға Ауғанстан, Бангладеш пен Пәкістан, Оңтүстік Азияға қалған 6
ел – Оңтүстік Батыс Азияға: Иордания, Ирак, Иемен, Оман, Сауд Аравия, Сирия
кіреді. Туудың ең ірі жиынтық коэффициенті Иорданияда – 7,28 құрайды.
Іс жүзінде, шетелдік Азияның туу мөлшері төменірек (Қытайда, Оңтүстік
Кореяда, Малайзияда, Тайландта, Шри-Ланкте, Ливанда, Турцияда) ал басқа
елдерге қарағанда жоғары болып саналады. Белгілі дәрежеде бұл құрылымдық
факторларға байланысты болды, яғни әйелдің отбасын құру орта жасының
көтерілуіне байланысты. Бірақ, бұл туу көрсеткішінің төмен болудың негізгі
факторы – дүниежүзінің басқа аймақтарында: индустриялану, урбанизация,
отбасы мен бала рөлінің өзгере бастауы. Бұл фактордың тез қарқынмен дамуы
демографиялық саясатқа, туудың қысқаруына байланысты. Шетелдік Еуропа
елдеріне (Қытай, Вьетнам, Бангладеш, Үндістан, Индонезия, Непал, Пәкістан,
Сингапур, Тайланд, Турция, Оңтүстік Кореяны) жатқызуға болады.
Шетелдік Азия – қайталанбас, ерекше аймақ, еркектер саны әйелдерге
қарағанда (58 млн. адамнан) жоғары. Бірқаншама елді (Жапония, Индонезия,
Израйль, Иемен, Кипр) мекенді құрайды. Мұндай елдер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.