Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Өндірістік есептің ұйымдастырылуын теориялық
тұрғыдан зерттеу.
1.1 "Шымкентсыра" АҚ сыра өндірісініңтехнологиясы ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шығындар түсінігі, олардың жіктелуі мен есептеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
2.1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 "Шымкентсыра" АҚ.да өндіріс пен өндірістік
есепті ұйымдатыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3. Өндірістік шығындарды талдау және оларды есепке алу
әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Кәсіпорын бойынша өндірістік шығындарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Тауарлық өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау
әдістерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Өнім өндіру мен өткізу барысында талдаудың міндеттері мен
ақпараттық қамтамасыз етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланган әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Өндірістік есептің ұйымдастырылуын теориялық
тұрғыдан зерттеу.
1.1 "Шымкентсыра" АҚ сыра өндірісініңтехнологиясы ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шығындар түсінігі, олардың жіктелуі мен есептеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
2.1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 "Шымкентсыра" АҚ.да өндіріс пен өндірістік
есепті ұйымдатыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3. Өндірістік шығындарды талдау және оларды есепке алу
әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Кәсіпорын бойынша өндірістік шығындарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Тауарлық өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау
әдістерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.3 Өнім өндіру мен өткізу барысында талдаудың міндеттері мен
ақпараттық қамтамасыз етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланган әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Қазіргі таңда кәсіпорынды басқарудың ғылыми тәсілін дамыту қажеттілігі туындап, ақпараттық жүйелер кеңінен дамып, бухгалтерлік есеп және аудит мәліметтеріне талап күшеюде. Соның ішінде өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына басты назар аударылуда. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кәсіпорындар мен фирмалардың жұмысында аталған учаскелердің бухгалтерлік есеп жүйесінде "басқару есебі" деп бөлінуі жай емес.
Басқармалық ақпарат қазіргі жағдайда өндірісті басқарудың ажырамас бөлігі, ал басқару есебі басқарманың барлық деңгейін жеткілікті түрде қажет ақпаратпен қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Шығарылған өнімнің нақты өзіндік құнына және өндірістің рентабельділігіне өндірістік шығындардың құрамы, өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуы, салалық ерекшеліктері үлкен ықпал етеді. Сондықтан өнеркәсіптің барлық салаларында басты назар капиталдық, еңбек, қаржы ресурстарын, табиғат байлықтарын дұрыс және тиімді пайдалануға, артық шығындарды жоюға аударылуы тиіс. Аталған мәселелердің қазіргі уақыттағы өзектілігі дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға негіз болды.
Дипломдық жұмыс Шымкент сыра зауытының нақты материалдары негізінде орындалды. Шымкент сыра зауыты эксплуатацияға 1976 жылы желтоқсан айында енгізілді. Бұған дейін Шымкент қаласында сыра 1974 жылы салынған "Южказпиво" зауытында өндірілетін еді.
1978 жылы ақпан айында жаңадан салынған сыра өндіру зауытының базасында алкагольсіз сусындар өнеркәсібінің Шымкент өндірістік бірлестігі құрылды. Оның құрамына Қызыл-Орда, Кентау қалаларының алкагольсіз сусын зауыттары және Шымкенттегі бұрынғы "Южказпиво" зауыты кірді.
1986 жылы Қазақ ССР тамақ өнеркәсібі министрлігінің бұйрығымен Қызыл-Орда зауыты дербес өндірістік бөлім ретінде бөлініп шықты. Қазіргі кезде зауыт "Шымкент сыра" акционерлік қоғамы ретінде тіркелген.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты "Шымкентсыра" АҚ өндірістік шығындар есебін жүргізу және өзіндік құнды калькуляциялаудың ерекшеліктерімен танысып, алдыңғы қатарлы шетелдік әдістермен салыстыру негізінде сыра өнімдерінің өзіндік құнын бақылау мен шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіруге бағытталған кейбір мәселелерді зерттеу болып табылады.
Өндірістік есептің ұйымдастырылуы өндіріс ерекшеліктеріне тікелей байланысты болғандықтан жұмыстың бірінші тарауында зерттеліп отырған кәсіпорындағы сыра өндірісінің технологиясы қарастырылып, шығындардың жіктелуі мен олардың есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы шығындар есебін жүргізу әдістеріне қысқаша сипаттама беріліп, "Шымкентсыра" АҚ өндірістік шығындар есебін жүргізу және сыраның өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін қарастыруға арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сыра өндірісіне жұмсалатын шығындар жан-жақты талданып, шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру және өзіндік құнды төментету жолдары ұсынылды.Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік ғалымдардың озық еңбектері, заң және нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар, баспа материалдары және "Шымкентсыра" АҚ есептік мәліметтері қолданылды. Жұмыс нақты мысалдарға, есептеулерге негізделген сипатта орындалғандықтан, практикалық құндылығы жоғары деп есептейміз.
Қазіргі таңда кәсіпорынды басқарудың ғылыми тәсілін дамыту қажеттілігі туындап, ақпараттық жүйелер кеңінен дамып, бухгалтерлік есеп және аудит мәліметтеріне талап күшеюде. Соның ішінде өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына басты назар аударылуда. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кәсіпорындар мен фирмалардың жұмысында аталған учаскелердің бухгалтерлік есеп жүйесінде "басқару есебі" деп бөлінуі жай емес.
Басқармалық ақпарат қазіргі жағдайда өндірісті басқарудың ажырамас бөлігі, ал басқару есебі басқарманың барлық деңгейін жеткілікті түрде қажет ақпаратпен қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Шығарылған өнімнің нақты өзіндік құнына және өндірістің рентабельділігіне өндірістік шығындардың құрамы, өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуы, салалық ерекшеліктері үлкен ықпал етеді. Сондықтан өнеркәсіптің барлық салаларында басты назар капиталдық, еңбек, қаржы ресурстарын, табиғат байлықтарын дұрыс және тиімді пайдалануға, артық шығындарды жоюға аударылуы тиіс. Аталған мәселелердің қазіргі уақыттағы өзектілігі дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға негіз болды.
Дипломдық жұмыс Шымкент сыра зауытының нақты материалдары негізінде орындалды. Шымкент сыра зауыты эксплуатацияға 1976 жылы желтоқсан айында енгізілді. Бұған дейін Шымкент қаласында сыра 1974 жылы салынған "Южказпиво" зауытында өндірілетін еді.
1978 жылы ақпан айында жаңадан салынған сыра өндіру зауытының базасында алкагольсіз сусындар өнеркәсібінің Шымкент өндірістік бірлестігі құрылды. Оның құрамына Қызыл-Орда, Кентау қалаларының алкагольсіз сусын зауыттары және Шымкенттегі бұрынғы "Южказпиво" зауыты кірді.
1986 жылы Қазақ ССР тамақ өнеркәсібі министрлігінің бұйрығымен Қызыл-Орда зауыты дербес өндірістік бөлім ретінде бөлініп шықты. Қазіргі кезде зауыт "Шымкент сыра" акционерлік қоғамы ретінде тіркелген.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты "Шымкентсыра" АҚ өндірістік шығындар есебін жүргізу және өзіндік құнды калькуляциялаудың ерекшеліктерімен танысып, алдыңғы қатарлы шетелдік әдістермен салыстыру негізінде сыра өнімдерінің өзіндік құнын бақылау мен шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіруге бағытталған кейбір мәселелерді зерттеу болып табылады.
Өндірістік есептің ұйымдастырылуы өндіріс ерекшеліктеріне тікелей байланысты болғандықтан жұмыстың бірінші тарауында зерттеліп отырған кәсіпорындағы сыра өндірісінің технологиясы қарастырылып, шығындардың жіктелуі мен олардың есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы шығындар есебін жүргізу әдістеріне қысқаша сипаттама беріліп, "Шымкентсыра" АҚ өндірістік шығындар есебін жүргізу және сыраның өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін қарастыруға арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сыра өндірісіне жұмсалатын шығындар жан-жақты талданып, шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру және өзіндік құнды төментету жолдары ұсынылды.Дипломдық жұмысты орындау барысында отандық және шетелдік ғалымдардың озық еңбектері, заң және нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар, баспа материалдары және "Шымкентсыра" АҚ есептік мәліметтері қолданылды. Жұмыс нақты мысалдарға, есептеулерге негізделген сипатта орындалғандықтан, практикалық құндылығы жоғары деп есептейміз.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. О бухгалтерском учете. Указ Президента РК, имеющий силу Закона от 26.12.95. № 2732.
2. Стандарты бухгалтерского учета и методические рекомендации. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету РК от 13.11.1996г; № 3 «Есеп», ТОО «Полиграфсервис», Алматы, 1999.
3. Генеральный план счетов финансово-хозяйственной деятельности хозяйствующих субъектов. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету РК от 18.11.1996г.
4. Инструкция по заполнению регистров бухгалтерского учета. Утверждена приказом Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита Министерства Финансов РК от 24.11.1997г. № 72.
5. Бернер Д. Директ-костинг. Мюнхен, Минск: Экономика, 1993.
6. Би Вандер Вил. Управленческий учет (с элементами финансового учета). М. ИНФРА-1997.
7. Дэвид Миддлтон. Бухгалтерский учет и принятие финансовых решений (Перевод с англ. Под ред.член-корр. РАН И.И.Елисеевой) М. Аудит, Издательское объединение. «ЮНИТИ», 1997.
8. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. (Перевод с англ. Под.ред.Н.Д.Эрнашвили). М. Аудит, ЮНИТИ, 2000.
9. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. (Перевод с англ. Под.ред.С.А.Табалиной). М. Аудит, 1994.
10. Карпова Т.П. Управленческий учет. М.Аудит ЮНИТИ, 1998.
11. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по Генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов. Алматы, БИКО, 2000.
12. Ластовецкий В.Е. Учет затрат по факторам производства и центрам ответственности. М. Финансы и статистика, 1998.
13. Николаева С.А. Особенности учета затрат в условиях рынка: система «директ-костинг». М. Финансы и статистика, 1992.
14. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета (Перевод с англ. Проф. Я.В.Соколова). М. Фин. и стат., 1996.
15. Радостовец В.К., Шмидт О.И. Учет затрат на производство и калькулирование себестоимости продукции, работ и услуг. Алматы, Издательский дом «БИКО», 1998.
16. Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета». Алматы, «Центраудит», 2000.
17. Сатубалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. М. Фин. и стат., 1980.
18. Тулегенов Э.Т. , Олохтонова Э.А. Нормативный метод учета затрат на производство. М. Фин. и стат., 1989.
19. Ткач В.И., Ткач М.В. Международная система учета и отчетности. М. Фин. и стат., 1994.
20. Ткач В.И., Ткач М.В. Управленческий учет: Международный опыт, М: Финансы и стат., 1994.
21. Управленческий учет – Учебное пособие, разработанное на основе стандартов бухгалтерского учета. Алматы, ЮСАИД КАРАНА, 1999.
22. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект (Перевод с англ. Под ред. Я.В.Соколова). М. Фин. и стат., 2000.
23. Хорнгрен Ч.Т. Фостер Дж. Управленческий аспект. Гл.редактор серии проф.Я.В.Соколов. М. Фин. и стат., 1995.
24. Энтони Р., Рис Д. Учет: ситуации и примеры. М: Фин. и стат. 1996.
25. Яругова А. Управленческий учет: опыт экономически развитых стран. М.: Финансы и статистика, 1991.
1. О бухгалтерском учете. Указ Президента РК, имеющий силу Закона от 26.12.95. № 2732.
2. Стандарты бухгалтерского учета и методические рекомендации. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету РК от 13.11.1996г; № 3 «Есеп», ТОО «Полиграфсервис», Алматы, 1999.
3. Генеральный план счетов финансово-хозяйственной деятельности хозяйствующих субъектов. Постановление Национальной комиссии по бухгалтерскому учету РК от 18.11.1996г.
4. Инструкция по заполнению регистров бухгалтерского учета. Утверждена приказом Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита Министерства Финансов РК от 24.11.1997г. № 72.
5. Бернер Д. Директ-костинг. Мюнхен, Минск: Экономика, 1993.
6. Би Вандер Вил. Управленческий учет (с элементами финансового учета). М. ИНФРА-1997.
7. Дэвид Миддлтон. Бухгалтерский учет и принятие финансовых решений (Перевод с англ. Под ред.член-корр. РАН И.И.Елисеевой) М. Аудит, Издательское объединение. «ЮНИТИ», 1997.
8. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. (Перевод с англ. Под.ред.Н.Д.Эрнашвили). М. Аудит, ЮНИТИ, 2000.
9. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. (Перевод с англ. Под.ред.С.А.Табалиной). М. Аудит, 1994.
10. Карпова Т.П. Управленческий учет. М.Аудит ЮНИТИ, 1998.
11. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по Генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов. Алматы, БИКО, 2000.
12. Ластовецкий В.Е. Учет затрат по факторам производства и центрам ответственности. М. Финансы и статистика, 1998.
13. Николаева С.А. Особенности учета затрат в условиях рынка: система «директ-костинг». М. Финансы и статистика, 1992.
14. Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета (Перевод с англ. Проф. Я.В.Соколова). М. Фин. и стат., 1996.
15. Радостовец В.К., Шмидт О.И. Учет затрат на производство и калькулирование себестоимости продукции, работ и услуг. Алматы, Издательский дом «БИКО», 1998.
16. Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета». Алматы, «Центраудит», 2000.
17. Сатубалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. М. Фин. и стат., 1980.
18. Тулегенов Э.Т. , Олохтонова Э.А. Нормативный метод учета затрат на производство. М. Фин. и стат., 1989.
19. Ткач В.И., Ткач М.В. Международная система учета и отчетности. М. Фин. и стат., 1994.
20. Ткач В.И., Ткач М.В. Управленческий учет: Международный опыт, М: Финансы и стат., 1994.
21. Управленческий учет – Учебное пособие, разработанное на основе стандартов бухгалтерского учета. Алматы, ЮСАИД КАРАНА, 1999.
22. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект (Перевод с англ. Под ред. Я.В.Соколова). М. Фин. и стат., 2000.
23. Хорнгрен Ч.Т. Фостер Дж. Управленческий аспект. Гл.редактор серии проф.Я.В.Соколов. М. Фин. и стат., 1995.
24. Энтони Р., Рис Д. Учет: ситуации и примеры. М: Фин. и стат. 1996.
25. Яругова А. Управленческий учет: опыт экономически развитых стран. М.: Финансы и статистика, 1991.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Өндірістік есептің ұйымдастырылуын теориялық
тұрғыдан зерттеу.
1.1 "Шымкентсыра" АҚ сыра
өндірісініңтехнологиясы ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шығындар түсінігі, олардың жіктелуі мен есептеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .8
3. Өндірістік шығындар есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
2.1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 "Шымкентсыра" АҚ-да өндіріс пен өндірістік
есепті ұйымдатыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..38
3. Өндірістік шығындарды талдау және оларды есепке алу
әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Кәсіпорын бойынша өндірістік шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...49
3.2. Тауарлық өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау
әдістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Өнім өндіру мен өткізу барысында талдаудың міндеттері мен
ақпараттық қамтамасыз
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қ о р ы т ы н д
ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .65
Пайдаланган
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..66
Кіріспе
Қазіргі таңда кәсіпорынды басқарудың ғылыми тәсілін дамыту
қажеттілігі туындап, ақпараттық жүйелер кеңінен дамып, бухгалтерлік есеп
және аудит мәліметтеріне талап күшеюде. Соның ішінде өндірістік шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына басты назар аударылуда.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кәсіпорындар мен фирмалардың
жұмысында аталған учаскелердің бухгалтерлік есеп жүйесінде "басқару есебі"
деп бөлінуі жай емес.
Басқармалық ақпарат қазіргі жағдайда өндірісті басқарудың ажырамас
бөлігі, ал басқару есебі басқарманың барлық деңгейін жеткілікті түрде қажет
ақпаратпен қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Шығарылған өнімнің нақты
өзіндік құнына және өндірістің рентабельділігіне өндірістік шығындардың
құрамы, өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуы, салалық ерекшеліктері
үлкен ықпал етеді. Сондықтан өнеркәсіптің барлық салаларында басты назар
капиталдық, еңбек, қаржы ресурстарын, табиғат байлықтарын дұрыс және тиімді
пайдалануға, артық шығындарды жоюға аударылуы тиіс. Аталған мәселелердің
қазіргі уақыттағы өзектілігі дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға негіз
болды.
Дипломдық жұмыс Шымкент сыра зауытының нақты материалдары негізінде
орындалды. Шымкент сыра зауыты эксплуатацияға 1976 жылы желтоқсан айында
енгізілді. Бұған дейін Шымкент қаласында сыра 1974 жылы салынған
"Южказпиво" зауытында өндірілетін еді.
1978 жылы ақпан айында жаңадан салынған сыра өндіру зауытының
базасында алкагольсіз сусындар өнеркәсібінің Шымкент өндірістік бірлестігі
құрылды. Оның құрамына Қызыл-Орда, Кентау қалаларының алкагольсіз сусын
зауыттары және Шымкенттегі бұрынғы "Южказпиво" зауыты кірді.
1986 жылы Қазақ ССР тамақ өнеркәсібі министрлігінің бұйрығымен Қызыл-
Орда зауыты дербес өндірістік бөлім ретінде бөлініп шықты. Қазіргі кезде
зауыт "Шымкент сыра" акционерлік қоғамы ретінде тіркелген.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты "Шымкентсыра" АҚ өндірістік
шығындар есебін жүргізу және өзіндік құнды калькуляциялаудың
ерекшеліктерімен танысып, алдыңғы қатарлы шетелдік әдістермен салыстыру
негізінде сыра өнімдерінің өзіндік құнын бақылау мен шығындар есебін
ұйымдастыруды жетілдіруге бағытталған кейбір мәселелерді зерттеу болып
табылады.
Өндірістік есептің ұйымдастырылуы өндіріс ерекшеліктеріне
тікелей байланысты болғандықтан жұмыстың бірінші тарауында зерттеліп
отырған кәсіпорындағы сыра өндірісінің технологиясы қарастырылып,
шығындардың жіктелуі мен олардың есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы шығындар есебін жүргізу
әдістеріне қысқаша сипаттама беріліп, "Шымкентсыра" АҚ өндірістік шығындар
есебін жүргізу және сыраның өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін
қарастыруға арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сыра өндірісіне жұмсалатын
шығындар жан-жақты талданып, шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру және
өзіндік құнды төментету жолдары ұсынылды.Дипломдық жұмысты орындау
барысында отандық және шетелдік ғалымдардың озық еңбектері, заң және
нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар, баспа материалдары және
"Шымкентсыра" АҚ есептік мәліметтері қолданылды. Жұмыс нақты мысалдарға,
есептеулерге негізделген сипатта орындалғандықтан, практикалық құндылығы
жоғары деп есептейміз.
1. Өндірістік есептің ұйымдастырылуын
теориялық тұрғыдан зерттеу
1. "Шымкентсыра" АҚ сыра өндірісінің технологиясы
Сыра - жағымды қышқылтым дәмі бар, хош иісті әлсіз алкогольді сусын.
Сыра өндірісі - бірнеше технологиялық элементтерден тұратын күрделі және
ұзақ процесс: солод өндірісі, сыра суслосын алу, сыра суслосын ашыту, қайта
ашыту (пісіру), сыраны фильтрациялау, ыдыстарға құю. Сыра өндірісіндегі
негізгі шикізаттар арпа, хмель және су болып табылады.
Арпа "Шымкентсыра" зауытына теміржол вагондарымен жеткізіледі және
зауыттың өз теміржол торабы арқылы элеваторға қабылданады. Шикізаттың ұзақ
уақыт бойы сақталуына көп көңіл бөлінеді. Дән сақтаудың екі негізгі әдісі
бар - қамбалық және силостық. Қарастырылып отырған кәсіпорында шикізатты
сақтаудың силостық әдісі қолданылады. Силостық дән сақтау қоймалары дән
қабылдау, тазалау машиналарымен жабдықталған. Қойманың сыйымдылығы 5868
куб.м, яғни 4200 тонна дән қабылдай алады.
Шикізатты қабылдау және өндіріске босату операциялары келесі
тәртіпте орындалады. Теміржол вагондарынан түсірілген дән бункерге
құйылады. Бұл жерден ленталық транспортер арқылы дәнді автоматты таразыға
көтеретінтік транспортерға жеткізіледі. Өлшенген дән тазартылады және
силостық ленталық транспортер арқылы жылжи отырып, түсіру щиттерінің
көмегімен силостарға бөлінеді.
Өндіріске босату кезінде дән силос конусының орталығындағы
течкадан ленталық транспортерға, содан соң тік транспортер арқылы
автоматты таразыға беріледі. Өлшенген дән қайта тазартудан өтіп, өндіріске
жіберіледі. Арпа мен солод өндіріске пневмотранспортер арқылы жеткізіледі.
Қондырғының өнімділігі 15 тсағ, пневмотрассаның ұзақтығы 200 м, ал
көтерілу биіктігі 25 м.
Қазіргі уақытта "Шымкентсыра" акционерлік қоғамында сыраның бір
ғана сорты - 11% ашық түсті "Шымкентское оригинальное" өндіріледі. Сыраның
бұл сортын өндіруде арпа солоды, тығыздалған хмель және хмель экстракты
қолданылады. Өндірістің технологиялық схемасы келесі кезеңдерден тұрады:
- сыра суслосын дайындау;
- ашыту және қайта ашыту (пісіру);
- фильтрациялау және дайын сыраны ыдыстарға құю.
Сыра өндіру процесінің алғашқы және ең негізгі кезеңі сыра
суслосын дайындау болып табылады. Ол бірнеше технологиялық операциялардан
тұрады: арпа солодын тазалау және ұсақтауға дайындау, солодты сумен шайқау,
шайқалған солодты қантпен араластыру, суслоны фильтрациялау, суслоны
қайнату және хмельмен араластыру, хмель қосылған суслоны суыту. Бұл
операциялардың барлығы қайнату цехындағы арнайы жабдықтарда жүзеге
асырылады. Қайнату цехы бір мезгілде 9 тонна дән қабылдай алатын алты
қазандықпен жабдықталған.Қайнату қазандықтары тотықпайтын болаттан, ал
қақпақтары мен бу шығаратын құбырлары мыстан жасалған. Электрқозғағыштарды
іске қосу, қайнату процесін бақылау орталық басқару пультінен орындалады.
Дайын болған сыра суслосы ашыту цехына беріліп, мұнда ашыту,
пісіру, фильтрациялау процестері жүзеге асырылады.
Ашыту - бұл күрделі биохимиялық процесс, яғни сыра суслосын
микроорганизмдер көмегімен өзгерту. Сусло ашытқының (дрожжи) көмегімен 5-10
С температурада ашытылады. Бұл процесс ашыту цехының жертөлелерінде
орындалады, мұнда әрқайсысы 2 ашытқы даярлау және 10 ашыту танктерінен
тұратын 6 линиямен жабдықталған. Ашыту танктері тотықпайтын болаттан
жасалған, пайдалы сыйымдылығы 25 куб.м.
Суытылған сусло алдымен ашытқымен араластыру танктеріне, сосын
ашыту танктеріне беріледі. "Шымкентское оригинальное" сырасын өндіруде
ашытқы қосу нормасы 0,7 лГл, ашытудың ең жоғары температурасы 7-8 С, ал
ашыту ұзақтығы 7-8 тәулік. Ашыту процесі кәсіпорынның бас технологы
бекіткен арнайы температуралық кесте бойынша жүргізіледі.
Ашыған сыра қайта ашыту және пісіру үшін лагер цехының танктеріне
беріледі. Сыраны қайта ашытуға көлденең танктердің 50 куб.м. 32 данасы және
100 куб м. 44 данасы қарастырылған. Олардың жалпы сыйымдылығы 6000 куб м.
Лагер танктерінен сыра насостар арқылы тоңазытқышқа, одан әрі
фильтрпресске жіберіледі. Мұнда дайын сыра тазартылып, ашық түсті сыра алу
үшін кизельгур фильтрлерінен өткізіледі. Тазартылған сыра сығылған ауамен
ыдыстарға құю машиналарына айдалады.
Сыраны ыдыстарға құюдың бірқатар технологиялық ерекшеліктері бар.
Сыраға қосылған көмірқышқыл газының тиісті мөлшерден азайып кетпеуі үшін
артық қысымды пайдаланады. Оған жағдай жасау үшін шөлмектің ішіне алдын-ала
қажетті қысым беріп, содан соң сырамен толтырады. Сырамен толтырылған
шөлмектер көмірқышқыл газы ұшып кетпес үшін жылдам кронен-пробкалармен
бекітіледі.
Дайын шөлмектер транспортер арқылы бракеражға беріледі. Мұнда
арнайы машиналарда сәулелі экран көмегімен толық толтырылмаған, жақсы
бекітілмеген т..б жарамайтын шөлмектер анықталады.Ақау анықталған
шөлмектердегі сыраны төгіп, қайта өңдеуге лагер цехына қайтарады.
Қайтарылатын сыраның мөлшері 4-5% жетеді.
Бракераждан соң шөлмектерге автоматты машиналарда этикетка
жапсырылады. Сыра 20 С температурада 7-10 күн сақталады. Мерзімі өткен
сыраның дәмі мен түсі өзгеріп, пайдалануға жарамсыз болады.Сыра
қасиеттерінің өзгеруінің басты себебі микроорганизмдердің дамуы болып
табылады. Сыраның биологиялық тұрақтылығын жоғарлату үшін оны
пастерилизациялайды, бұл кезде жағымсыз микроорганизмдер өледі.
"Шымкентсыра" зауытында сыра герметикалық бекітілген шөлмектерде
пастерленеді.
Сыраны ыдыстарға құю цехы толығымен автоматтандырылған 4 линиямен
жабдықталған. Мұнда ыдысты жәшіктен алу, шөлмекті жуу, 2 сәулеллі экран,
құю - бекіту, этикетка жапсыру, дайын өнімді жәшіктерге жайғастыру
автоматтары орналастырылған. Линияда 14 адамнан тұратын бригада қызмет
етеді. Линияның өнімділігі - сағатына 12000 шөлмек.
2. Шығындар түсінігі, олардың жіктелуі мен
есептеудің маңыздылығы
Қаржылардың жұмсалуын бақылау сондай-ақ баға деңгейін оның негізгі
элементтері бойынша негізделуін жүзеге асыру үшін өнімнің өзіндік құнына
енгізілетін және қаржылық нәтижелерге тікелей жатқызылатын шығындарды
ғылыми негіздеудің маңызы зор. Бұл сұрақты өзіндік құнды экономикалық
категория ретінде қарастыра отырып шешкен дұрыс. Өзіндік құнға енгізілетін
шығындар мен басқа қор көздері есебінен жабылатын шығындардың шектелуі
негізінен өнімнің өзіндік құнын өндіріске жұмсаған қаржылар мен еңбек ақы
қорына, сондай-ақ өндірісті кеңейту мен қоғамдық қажеттілікті
қанағаттандыруға бағытталатын қосымша өнім құнына бөлу арқылы анықталады.
Қосымша өнім құнының есебінен жабылатын жекелеген шығын түрлері өнімінің
өзіндік құнына енгізіледі, бұл ресурстарды тиімді пайдаланудағы
кәсіпорындардың материалдық қызығушылығын туғызу міндеттеріне байланысты.
Кәсіпорын қызметі алынған табыс көрсеткіштерінің негізінде
бағаланатын болғандықтан, өзіндік құнды өндірістік шығындарға негіздеген
дұрыс.
"Шымкентсыра" АҚ – да өндірістік шығындарды келесідей топтастыру
қабылданған:
Шығындар өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына қосылуына
байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар өнімнің өзіндік құнына тікелей және бөгетсіз
енуі мүмкін өнімнің жеке түрінің өндірісімен байланысты шығындар. Оған
жататындар: материал мен отын, өнімін дайындаған үшн жалақы, әлеуметтік
аударымдар, яғни өндірістің технологиялық процессімен байланысты шығындар.
Тікелей шығындардың барлығы калькуляциялық шоттарда көрініс табады.
Жанама шығындар өнімнің бірнеше түрінің өндіруімен байланысты
шығындар (құрылғыларды ұстау және эксплуатациялау жөніндегі шығындар,
цехтық шығындар т.б) бұл шығындар өнімінің өзіндік құнына оларды бөлу
арқылы енгізіледі.Өндірістік шығындар.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша бір элементтік және кешенді
болып бөлінеді, оның құрамына әртүрлі элементтерге жататын шығындар
кіргізіледі.
Өндірістік процестегі шығындар эконмикалық рөліне байланысты
негізгі және үстеме шығындар болып бөлінеді.
Негізгі шығындар - өндірістік процесте өнімді дайындауға
кіргізілетін шығындар. Ол өнім өндірумен тікелей қатысты. Оған жататындар:
шикізат пен материалдар, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы және одан
аударымдар, технологиялық мақсаттағы отын мен энергия шығындары,
жабдықтарды іске қосу және күту шығындары жатқызылады.
Үстеме шығындар - өндірісті басқару мен қызмет көрсету мен
байланысты шығындар.
Шығындар өндіріс көлеміне байланысты шартты тұрақты және шартты
өзгермелі болып бөлінеді.
Шартты тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгерген кезде
мөлшері өзгермейтін шығындар жатады.Өндірістің жайларын жылытуға, жарық
беруге арналған шығындар жалпы өндірістік қызметкерлердің жалақысы, негізгі
құралдар амортизациясы т.б.
Шартты өзгермелі шығындарға өнім шығару көлемінің өзгеруіне сәйкес
мөлшері ұлғайып, не азайып отыратын шығындар жатады. Бұл шикізат пен
негізгі материалдар, жұмысшылардың жалақысы, технологиялық мақсатта отын
мен энергия.
Жоспармен қамтылу дәрежесіне қарай жоспарланған және
жоспарланбаған деп бөлінеді.
Жоспарлы шығындар өндірістік бағдарлама негізінде анықталады, яғни
өндірістік бағдарламаны орындау үшін қанша шикізат, материал, еңбек
ресурстары керек екені көрсетеді.
Жоспардан тыс шығындарға ақаудан болған шығындар, т.б. өндірістік
емес шығындар (материалдардың жетіспеушілігі мен бұзылуы, табиғи зиян
нормаларынан тыс шығындар, аяқталмаған өндірістег жетіспеушіліктер т.б.)
жатқызылады.
Сонымен қатар барлық шығындар өдірістік және өндірістік емес болып
бөлінеді. Өндірістік шығындарға өнім өндірумен тікелей байланысты шығындар,
ал өдірістік емес шығындарға өнімді өткізумен байланысты шығындар
жатқызылады. Бұлай етіп бөлу өнімді өндіруге кеткен шығындарды, сондай-ақ
олардың ара қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындарды топтастыру мәселесін өзіндік құнның құрылымына
байланысты экономикалық негізде шешуге шешуге болады. Түрлі шығындардың
деңгейін төмендету мүмкіндіктері әр түрлі болғандықтан, өзіндік құнды
төмендетудің жалпы қарқыны өзіндік құн құрылымымен қатар әрбір жекелеген
шығын түрінің төмендеу қарқынына да байланысты болады. Мұнда материалдық
шығындар мен еңбекақы шығындарының ара қатынасы, сондай-ақ материалдық
шығындардың құрамы маңызды роль атқарады.
Өнімнің өзіндік құнының құрылымы шығындардың топтастыруына сәйкес
болуы керек. Шығындарды топтастырудың негізгі принципі оларды экономикалық
элементтері және калькуляция баптары бойынша бөлу болып табылады.
Шығындар бастапқы экономикалық элементтері бойынша келесідей
топтастырылады:
1. Материалдық шығындар;
2. Еңбек ақы шығындары;
3. Еңбекақыдан аударымдар;
4. Амортизациялық аударымдар;
5. Басқа да шығындар.
Бұлай етіп топтастыру экономикалық табиғаты біркелкі болғанда және
бірнеше өнімнің шығындарын жинақтағанда қолданылады. Ол кәсіпорынның
материалдық ресурстарға жалпы қажеттілігін, негізгі құралдардың амортизация
сомасын, еңбек ақы шығындарын т.б. анықтауға мүмкіндік береді.
Осы элементтердің әрқайсысы бойынша шығындар жөніндегі мәліметтер
8010 " Негізгі өндіріс " шотында жинақталады.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары экономикалық элементтер
бойынша барлық шығындар есебі олардың шаруашылық процестері арасында
бөлінуін қамтамасыз етеді. Бірақ шығындар құрамын бақылау және өзіндік
құнды есептеу үшін өндірістік процесте не жұмсағандығымен қатар , бұл
шығындардың қандай мақсаттарға бөлінгендігін, олардың технологиялық
процеске қатынасын ескеру керек. Шығындар есебін осылайша жургізу өзіндік
құнды оның құрамдас бөлімдері бойынша, сондай-ақ өнімнің кейбір түрлері
бойынша талдауға мүмкіндік береді. Сондықтан да өзіндік құн есебін жүргізу
және калькуляциялауда өндіріспен және өнім өткізумен байланысты шығындар
баптар бойынша топтастырылады.
"Шымкенсыра" АҚ өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есебін жүргізу
және калькуляциялауда шығындарды келесі баптар бойынша топтастыру
қабылданған:
1. Шикізат пен материалдар;
2. Қайтымды қалдықтар;
3. Қосымша материалдар;
4. Технологиялық мақсаттағы жылу;
5. Технологиялық мақсаттағы энергия;
6. Технологиялық мақсаттағы суық ауа;
7. Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы;
8. Жұмысшылардың қосымша еңбекақысы;
9. Еңбекақыдан аударылатын аударымдар;
10. Үстеме шығындар;
Енді осы баптарды жеке-жеке қарастырайық:
"Шикізат пен материалдар" - дайындалған өнімнің негізін құрайтын
немесе оны дайындау кезінде қажетті компонент болып табылатын шикізат пен
материалдағы жұмсалатын шығындар.
Шикізат пен материалдар негізгі және қосымша болып бөлінеді.
"Шымкентсыра" АҚ негізгі шикізат пен материалдар:
- арпа;
- хмель;
- су.
Қосымша материалдар:
- кизельгур;
- фильтркартон;
- келкалоид;
- тұрақтандырғыш заттар;
- аскорбин қышқылы;
- каустикалық сода;
- келгонит;
- солод;
- сыра ашытқысы;
- монокальций фосфаты;
- тұзды қышқыл;
- кроненпробка;
- этикетка т.б. (Қосымша 1)
Кәсіпорында материалдар мен шикізаттарға жұмсалатын шығындардың
үлесі жоғары 47.3 % (Қосымша 2) Өзіндік құн негізін осы шығындар
құрағандықтан, материалдық ресурстардың есебін жүргізуге ерекше көңіл
бөлінеді.
Кәсіпорында қосымша өңдеусіз қайта пайдаланылатын немесе сыртқа
сатылатын шикізаттар мен материалдар құны "Қайтымды қалдықтар" бабы бойынша
көрсетіледі. "Шымкентсыра" АҚ қайтымды қалдықтарға сыра дробинасы,
көмірқышқылы және сыра ашытқысы жатады. Олар келесі тәртіпте бағаланады:
Сыра дробинасы - негізгі шикізат құнынан сатылу бағасы
бойынша шегеріледі;
Көмірқышқылы - өндіріс процесінде қышқылды жинақтайтын қондырғыны
эксплуатациялау шығындарының негізінде;
Сыра ашытқысы - өндіріске босатылған ашытқы құнының 50 %
мөлшерінде.
"Технологиялық мақсаттағы жылу энергиясы" бабында негізгі
өндірістің тікелей технологиялық қажеттіліктеріне жұмсалған жылу энергиясы
бойынша шығындар сомасы көрсетіледі. Жылу энергиясы бойынша жоспарлық
шығындар өнім бірлігіне жұмсалатын энергия нормасының негізінде жекелеген
отын түрлерінің құнын ескере отырып есептеледі. Оған көлік - дайындау
шығындары және жылу қазандықтарын күту шығындарының сметасы қосылады.
"Технологиялық мақсаттағы электр энергиясы" бабына негізгі
өндірістің технологиялық қажеттілігіне жұмсалған электр энергиясы бойынша
шығындар кіреді.Электр энергиясы бойынша шығындар оны сатып алуға,
трансформациялауға және цех подстанцияларына жеткізу шығындарынан тұрады.
Сыра суслосын салқындатуға және өндірістік процесстерді тиісті
температуралық режимде сақтауға арналған суық ауаға жұмсалған шығындар
"Технологиялық мақсаттағы суық ауа" бабы бойынша көрсетіледі.Суық ауа
шығындары өнімнің жекелеген түрлеріне сыра өндірудің технологиялық
процесінің ұзақтығы негізінде есептелген коэффициенттерге пропорционалды
түрде жатқызылады.
"Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы" бабы бойынша өндірістік
жұмысшыларға, сондай-ақ өнім өндірумен тікелей байланысты инженер, технолог
мамндарға есептелген негізгі жалақы сомалары көрсетіледі. Егер өндірістік
жұмысшылардың бір бөлігін тікелей белгісі бойынша өнімнің жекелеген
түрлеріне жатқызу мүмкін болмаса, онда оны жұмыс көлемін, жұмыс орындарының
тізімін, қызмет көрсету нормаларын ескере отырып сметалық ставканы есептеу
негізінде өнімнің өзіндік құнына жатқызылады.
"Жұмысшылардың қосымша еңбекақысы" бабында еңбек жөніндегі заң
актілерімен немесе ұжымдық шарттармен қарастырылған өндірісте жұмыс
істелмеген уақыт үшін төленетін төлемдер, кезекті және қосымша демалыс ақы
т.б. сомасы бейнеленеді.
"Еңбекақыдан аударылатын аударымдар" бабы бойынша еңбекақыдан
ұсталып, бюджетке аударылатын сомалар көрсетіледі.
"Үстеме шығындар" бабы бойынша "Шымкентсыра" АҚ келесідей шығындар
көрсетіледі:
1. Негізгі өндірістегі амортизация
2. Көмекші өндірістегі амортизация
3. Негізгі өндіріс бойынша жөндеу шығындары
4. Көмекші өндіріс бойынша жөндеу шығындары
5. Ведомстводан тыс күзет
6. Жалпызауыттық ғимараттарды күтіп ұстау
7. Көлік құралдарын күтіп ұстау
8. Лабораторияны күтіп ұстау
9. Еңбекті қорғау бойынша шығындар
10. Суға ақы төлеу
11. Басқа да шығындар - канцелярлық, типографиялық, байланыс
12. Өнімді сату бойынша шығындар
13. Банк қызметіне ақы төлеу
14. Материалдық емес активтердің тозуы
15. Іссапар шығындары
16. Сынған ыдыстарды есептен шығару шығындары
17. Автокөлік жалдау шығындары т.б.
3. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Өндірістік шығындар есебін жүргізу бухгалтерлік есеп
жұмысының ең маңызды бөлімі болып табылады. Шығындар есебі дұрыс
ұйымдастырылып, нақты жүргізіліп, қажетті көрсеткіштер жедел түрде тез
арада қамтамасыз етілуі қажет.
8010–шы “Негізгі өндіріс” бөлімшесінің шоттары түрлі мақсаттарға
арналған. 8011-8015 аралығындағы шоттар транзиттік шоттар болып саналады.
Бұл шоттар негізгі өндіріске жұмсалған материалдардың, өндіріс
жұмысшыладың еңбегіне ақы төлеу, еңбек ақыдан аударымдар, амортизациялық
аударымдар және басқа да шығындардың экономикалық элементтері бойынша
сомасын анықтауға арналған. 8011-8015 шоттардың дебеті бойынша бір
элементтік шығындар сомасы көшіріліп жазылады. Олар әр айдың соңында
8010“Негізгі өндіріс” жинақтаушы шотына жатқызылады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансында есепті кезеңде өндірістік
шығындар есептелген шығындар кезең басында және кезең соңында толық
көрініс таба алмайды. Бұл шығындар баланста бөлшектеніп көрсетіледі, яғни
аяқталмаған өндіріс қалдықтарының нақты сомалары арқылы
1340,1341,1342,1343 шоттарда есептелетін қалдық сомаларында, мұнда
аяқталмаған негізгі өндіріс, аяқталмаған өзіндік өндірістің
шалафабрикаттары, аяқталмаған көмекші өндіріс, басқа да аяқталмаған өндіріс
көрсетіледі және тауарлы – материалдық құндылықтардың өткізілмеген
қалдықтары нақты өзіндік құн арқылы. Ай басында 1340 – 1343 шотта
көрсетілетін аяқталмаған өндіріс қалдықтары шоттың кредитінен 8010-8040
шоттарының дебетіне көшіріледі. Ал кезең соңында аяқталмаған өндірістің
нақты өзіндік құнына сай сомалар 8010-8040 шоттарының кредитінен 1340-1343
шоттарының дебетіне жазылады. Негізгі өндіріс – өткізуге арналған өнімдерді
шығаруға, сондай – ақ завод ішіндегі тұтынуға арналған шалафабрикаттарды
дайындайтын өндіріс.
"Шымкентсыра" АҚ – да келесідей негізгі өндіріс түрлері бар:
№ Шығындар есебі ұйымдастырылатын Өндіретін шала
цехтардың аталуы фабрикаттары мен дайын
өнімдер
1 Қайнату цехы Ыстық сусло
Солодты ұсақтау, сумен араластыру,
қайнату және фильрациялау
2 Ашыту цехы Жасыл сыра
Суслоны суыту және негізгі ашыту
процесі
3 Лагер цехы Дайын сыра
Қосымша ашыту, сыраны пісіру және
фильтрациялау
4 Сыраны құю цехы Шөлмектегі сыра
Сыраны ыдыстарға құю, бекіту
Негізгі өндіріске жұмсалған шығындар калькуляция баптарының
номенклатурасы бойынша 8010“Негізгі өндіріс” шотында есепке алынады.
Өнім өндіруге жұмсалған шығындар сол есепті кезеңдегі өнімнің
өзіндік құнына енгізіледі. Қандай калькуляциялық кезеңге жататынын дәл
анықтауға болмайтын шығындарды жекелеген түрлері өнімнің өзіндік құнын
жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі салалық нұсқауларда
белгіленген сметалық нормаланған өндіріс шығындарына енгізіледі.
Калькуляция баптарының номенклатурасы бойынша өндірістегі барлық
шығындар цехтар бойынша ведомосқа жинақталады, онда әрбір цехқа жеке парақ
ашылады.
Аяқталмаған өндіріс қалдығы есепті кезеңнің басында қаржы
бухгалтериясының басқару бухгалтериясына, есепті кезең соңында керісінше
басқару бухгалтериясынан қаржы бухгалтериясына беріледі.
Өңдеудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім қабылдай
алмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар
аяқталмаған өндіріс шығындарын құрайды. Аяқталмаған өндіріс қозғалысының
сондай – ақ жедел есебін жоспарлау бөлімі, ал ақша салымын өндірістік
бухгалтерия жүргізеді.
Бұл есеп аяқталмаған өндірісте тұрған материалдардың сақталуын, дайын
өнім мен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындарының арақажеттілігін дұрыс
ашуды, аяқталмаған өндірістің кем шығуы мен артық шығуын анықтауды, оларды
есптеп шығарып тастауға арналған.
Аяқталмаған өндіріс "Шымкентсыра" АҚ–да жоспарлы есептік бағамен
(плановая расчетная цена) анықталады.
Аяқталмаған өндіріске жататын шығындарды айқындау мен олардың қалыпты
дәрежеде сақталуын қамтамасыз ету үшін кәсіпорынның есептіғк саясатында
көрсетілген тәртіпте түгендеу жүргізіледі.
Аяқталмаған өндірістегі қалдықтар төмендегідей бағаланады:
* шығындарды толығымен дайын өнімге жатқызылатын “Өндірісті игеруге
жұмсалған шығындар”, “Өндірістен тыс шығындар” баптарынан басқа барлық
баптар бойынша іс жүзіндегі өзіндік құн бойынша;
* дайындық дәрежесін ескере отырып тікелей шығынның барлық баптар бойынша
шығын нормаларын негізге ала отырып, қосымша және жалпы әкімшілік шығындар
% бойынша қабылданған базасына таратады.
Ай сайын бухгалтерия өндірістегі шығындар жинағы жүргізіледі. Бұл
жинақ 8011,8031,8041 синтетикалық шоттарда бөлек ала отырып, өндірістік
туралы қорытынды деректер алу үшін қажет.
Жинақта транспорттық дайындау шығындарының сомасы немесе іс жүзіндегі
өзіндік құнның өндіріске жұмсалған материалдық запастардың есетік бағасы
бойынша құннан ауытқуы (+,-) көрсетіледі. Өндіріс шығындары мен материалдық
запастарды еспке алу жақсы жолға қойылған кезде транспорттық дайындау
шығындары немесе аутқалу өндіріс шығындар шотына жатқызылмайды. Жинақта
кәсіпорын бойынша өндіріс шығындары анықталады.
"Шымкентсыра" АҚ–да шығындар жинағы компьютерлендірілген.
Көрсетілген қызметтің құны ықшамдалған түрде калькуляцияланады.; қызметке
қатысты шығандар сомасын олардың санына бөледі. Көрсетілген қызметтің бір
өлшемінің құны бойынша шығындарды 8030 шотының кредитіне негізгі
тұтынушылар шотына және тұтынушылар есебіне көшіріліп жазылады; 8010
шотының дебеті – жабдықтарды күтіп үстау және қосымша шығындар үшін негізгі
өндіріс цехтары пайдаланған электр энергиясы, бу, су құнына, 8030 шоттың
дебеті қарама – қарсылай көрсетілген қызметтер құнына көрсетілген қызметтер
актімен тәсілденеді.
Негізгі және көмекші өндірістердің цехтары тұтынған сондай – ақ басқа
тарапқа босатылған энергия, су, бу мөлшері есептегіштердің көрсетуі бойынша
анықталады. Автокөліктердің жұмысы жүк автомобильдерінен жолсапар парақтары
бойынша анықталған тонна – километр есебімен есептеледі.
Көмекші өндіріс өнімнің , қызметтің өзі құнның дұрыс есептеп шығару
үшін аяқталмаған өндіріс көлемін дәл анықтаудың маңызы зор. Біз қарастырып
отырған "Шымкентсыра" АҚ – да көмекші өндірісінің ішінде механикалық,
кислородтық, жөндеу құрылыс цехынан басқасында аяқталмаған өндіріс
жоспарланбайды. Аяқталмаған өндірісті екі әдіспен іс жүзіндегі өзіндік құны
бойынша және есептен шығару жолмен анықтауға болады.
Бірінші әдіс кезінде жөндеу жұмыстарына, тапсырыстарға не өнімнің
жекелеген түрлерін дайындауға қатысты есптер шығарылады. “Қосалқы
материалдар”, “Негізгі және қосалқы еңбек ақы”, “Негізгің материал” баптар
бойынша шығындар бастарқы деректер енгізінде тікелей табылады. Қосымша
шығындар олардың бөлу тәртібімен белгіленген көлемде аяқталмаған өндіріске
жатқызылады.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып, жұмыс жасайтын және қызмет
көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл қазандық, электр
станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу механика цехы, автокөлік т.б. Көмекші
өндіріс шығындарының есебі 920 шотта және “Цехтардың шығындары”
ведомостінде жүргізіледі. Мұнда әрбір өндіріске (цехқа) жеке талдамалық шот
тіркелмелі парақтарда ашылады.
Көмекші өндіріс шығындарының есебі келесі шоттарда жүргізіледі.
8030 “Көмекші өндіріс” (қорытындылаушы шот)
8031 “Материалдар”
8032 “Жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеу”
8033 “Еңбек ақыдан аударымдар”
8034 “Амортизация”
8035 “Басқа да шығындар”
Көмекші өндірістердің әрбір цехы бойынша шығындарды есепке алу “Цех
шығындары” машинограммасында жүргізіледі.
Есепті кезеңнің басында қаржы бухгалтериясының басқару
бухгалтериясына аяқталмаған өндіріс қалдықтарын береді, олар көмекші
өндірістің жекелеген цехтары болуы мүмкін.
Дт 8030 Кт 1342
Мұнда жазбалар нәтижесінде қаржы бухгалтериясы көмекші өндірістегі
аяқталмаған өндіріс қалдықтарын балансқа енгізе алады.
Екінші әдіс кезінде түгендеу деректері бойынша аяқталмаған өндіріс
саны және норма сағат есебінен алғанда олардың дайын болу деңгейі
анықталады. Материалдардың құнын нормативтік калькуляциялардың деректері
бойынша , ал қосымша шығындарды жалақыға % қатынас есебімен анықтайды. Осы
бапта шығындар сомасы аяқталмаған өндірістің құнын құрайды.
Ай соңында “Цехтардың шығындары” ведомостында көмекші өндіріс бойынша
шығындар баптарының әрбір цех және тұтас алғанда ведомостар бойынша
корреспонденцияланушы шоттардың қорытындылары есептеліп шығарылады.
"Шымкентсыра" АҚ – да келесідей көмекші өндіріс түрлері бар:
1. Жылу қазандығы;
2. Компрессорлық цех;
3. Көлік цехы;
4. Ыдыс цехы;
5. Жөндеу-механикалық цех;
6. КИПиА;
7. ФСГ (жөндеу тобы)
8. Энергоцех;
9. МСС;
10. РСЦ;
11.Теміржол торабының базасы;
12. Шөлмектегі сыра экспедициясы.
Сондай-ақ "Шымкентсыра" АҚ-да кәсіпорын жұмысшыларының тұрмыстық
қажеттілігін қанағаттандыруға арналған әлеуметтік сала объектілері, яғни
қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтар бар:
1. 240 балаға арналған "Арман" балалар бақшасы;
2. 700 текше метр теплица;
3. медицина орталығы;
4. 100 адамға арналған асхана.
2. Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
2.1 Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың жалпы ережелері
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы,
сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция-өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың, нормасы, өндірістің технологиясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция - бұл жомпарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде паййдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Норматиті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады,ал ол жоспардан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, аммортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында
есеп объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау объектісі болып-дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, төлі, қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне
және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м2),
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
-натуралды бірліктер - дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
-ірілендірілген бірліктер - тігін бұйымының прейскуранттық нөмірі,
белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқ киімі және т.б.;
-өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт-100%, күйдіргіш содасы-92% натрий);
-құндық бірлігі;
-еңбек бірлігі (норма-сағаты);
-орындалған жұмыс бірлігі (тткм, машина-күні, ай-күні);
-пайдалы нәтиженің бірлігі-қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процесте екі
немесе бірнеше түрі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы
шығынды өнімдердің арасына тартуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процесте шикізатты өңдеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда
оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді
қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің
бір негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде
қарастырылады. өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім
жоспарлы өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін
алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады.
Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған кезде ғана
және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана пайдаланады.
Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды жәнет.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффиценттік жолмен (әдісімен) жүзеге асады.
- аралас (қиыстыру) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше
негізгі және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бұл
әдісте шегеріп тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді
тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе
өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасына
белгіленген клэффиценттер бойынша таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі
өнімдердің арасына белгіленген коэффиценттерге сәйкес таратылады; ең
соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын
соманың мөлшері анықталынады. Мысалы, ақ титан құмдарын өңдеген кезде одан
ілеспе өнімдерін шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.). Ал
шығыстың қалған бөлігін ақ металдар, рутолдық және ильмениттік қоспалардың
(концентраттарының) арасына белгіленген коэффиценттер бойынша және негізгі
металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептедің
бірнеше әдістері пайдаланылады. өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және
өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын
бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары
туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын
атайды.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың
тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын
калькуляциядың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы сипаты
басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай
өнім - бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім
болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі
әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана
өнім түрі калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді атайды.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б.
Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның
бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары
калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса
(көмір, қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше
күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында
т.б., ал үшіншілерінде ол-бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме құрылысында,
ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде-тұтас маусымға
созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
2. Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау әдістері
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістік шығындар есебін жүргізудің және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады.
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар)
пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті
қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне
немесе шартты-натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дайын тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды
есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан
шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне,
ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда - шығарылған өнімге жатқызады, ал
біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша
өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген
кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын
және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр
станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар
және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті, әдетте, интервалдық әдісін пайдалана отырып,
бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратынғ, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құнын үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен
газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға,
мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар
тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасымалдау жөніндегі
шығындар-газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді
бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған)
үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-
ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін
кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын
шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері
үйлесімді пайдаланылады.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксерименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындар
әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының
кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімішесінде
арнайы бланкілерде ашылады, содан соң орындаушы-цехқа және бухгалтерияға
түседі. әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген
жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын
есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны
оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және
оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде
барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған
өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір
тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін
карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек пайдалану цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты
әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция
жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан
цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс
таппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде,
калькуляциялаудың бектіліген номенклатурасы бойынша, ал негізгі
материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар-белгіленген
топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы
тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның
бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң
тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы
өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай-ақ кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін
(әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 1310- "Материалдар"
бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 8010 немесе 8030 шоттары кредиттеледі.
Бұл әдісті қлолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс
аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған
өндіріс ретінде қарастырылады. тАпсырыстық әдістің кемшіліктері мынада:
күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу
кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын,
нормативтік калькуляциялауды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала
бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшіліктерді жою үшін өндірістің
ұзақ циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина
жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, конструкциялық элементтеріне)
жекелген тапсырыс ашудды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы
аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше
бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен
детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың
шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай
өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар-екінші, яғни нормативтік әдіспен
ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген
тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы
немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың
(бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және
кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың
нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жердде қолдануды ұсынуы
тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің
карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың
негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Өндірістік есептің ұйымдастырылуын теориялық
тұрғыдан зерттеу.
1.1 "Шымкентсыра" АҚ сыра
өндірісініңтехнологиясы ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шығындар түсінігі, олардың жіктелуі мен есептеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .8
3. Өндірістік шығындар есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
2.1. Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 "Шымкентсыра" АҚ-да өндіріс пен өндірістік
есепті ұйымдатыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..38
3. Өндірістік шығындарды талдау және оларды есепке алу
әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Кәсіпорын бойынша өндірістік шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...49
3.2. Тауарлық өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау
әдістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Өнім өндіру мен өткізу барысында талдаудың міндеттері мен
ақпараттық қамтамасыз
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қ о р ы т ы н д
ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .65
Пайдаланган
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..66
Кіріспе
Қазіргі таңда кәсіпорынды басқарудың ғылыми тәсілін дамыту
қажеттілігі туындап, ақпараттық жүйелер кеңінен дамып, бухгалтерлік есеп
және аудит мәліметтеріне талап күшеюде. Соның ішінде өндірістік шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясына басты назар аударылуда.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі кәсіпорындар мен фирмалардың
жұмысында аталған учаскелердің бухгалтерлік есеп жүйесінде "басқару есебі"
деп бөлінуі жай емес.
Басқармалық ақпарат қазіргі жағдайда өндірісті басқарудың ажырамас
бөлігі, ал басқару есебі басқарманың барлық деңгейін жеткілікті түрде қажет
ақпаратпен қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Шығарылған өнімнің нақты
өзіндік құнына және өндірістің рентабельділігіне өндірістік шығындардың
құрамы, өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуы, салалық ерекшеліктері
үлкен ықпал етеді. Сондықтан өнеркәсіптің барлық салаларында басты назар
капиталдық, еңбек, қаржы ресурстарын, табиғат байлықтарын дұрыс және тиімді
пайдалануға, артық шығындарды жоюға аударылуы тиіс. Аталған мәселелердің
қазіргі уақыттағы өзектілігі дипломдық жұмыс тақырыбын таңдауға негіз
болды.
Дипломдық жұмыс Шымкент сыра зауытының нақты материалдары негізінде
орындалды. Шымкент сыра зауыты эксплуатацияға 1976 жылы желтоқсан айында
енгізілді. Бұған дейін Шымкент қаласында сыра 1974 жылы салынған
"Южказпиво" зауытында өндірілетін еді.
1978 жылы ақпан айында жаңадан салынған сыра өндіру зауытының
базасында алкагольсіз сусындар өнеркәсібінің Шымкент өндірістік бірлестігі
құрылды. Оның құрамына Қызыл-Орда, Кентау қалаларының алкагольсіз сусын
зауыттары және Шымкенттегі бұрынғы "Южказпиво" зауыты кірді.
1986 жылы Қазақ ССР тамақ өнеркәсібі министрлігінің бұйрығымен Қызыл-
Орда зауыты дербес өндірістік бөлім ретінде бөлініп шықты. Қазіргі кезде
зауыт "Шымкент сыра" акционерлік қоғамы ретінде тіркелген.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты "Шымкентсыра" АҚ өндірістік
шығындар есебін жүргізу және өзіндік құнды калькуляциялаудың
ерекшеліктерімен танысып, алдыңғы қатарлы шетелдік әдістермен салыстыру
негізінде сыра өнімдерінің өзіндік құнын бақылау мен шығындар есебін
ұйымдастыруды жетілдіруге бағытталған кейбір мәселелерді зерттеу болып
табылады.
Өндірістік есептің ұйымдастырылуы өндіріс ерекшеліктеріне
тікелей байланысты болғандықтан жұмыстың бірінші тарауында зерттеліп
отырған кәсіпорындағы сыра өндірісінің технологиясы қарастырылып,
шығындардың жіктелуі мен олардың есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы шығындар есебін жүргізу
әдістеріне қысқаша сипаттама беріліп, "Шымкентсыра" АҚ өндірістік шығындар
есебін жүргізу және сыраның өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктерін
қарастыруға арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында сыра өндірісіне жұмсалатын
шығындар жан-жақты талданып, шығындар есебін ұйымдастыруды жетілдіру және
өзіндік құнды төментету жолдары ұсынылды.Дипломдық жұмысты орындау
барысында отандық және шетелдік ғалымдардың озық еңбектері, заң және
нормативтік актілер, статистикалық ақпараттар, баспа материалдары және
"Шымкентсыра" АҚ есептік мәліметтері қолданылды. Жұмыс нақты мысалдарға,
есептеулерге негізделген сипатта орындалғандықтан, практикалық құндылығы
жоғары деп есептейміз.
1. Өндірістік есептің ұйымдастырылуын
теориялық тұрғыдан зерттеу
1. "Шымкентсыра" АҚ сыра өндірісінің технологиясы
Сыра - жағымды қышқылтым дәмі бар, хош иісті әлсіз алкогольді сусын.
Сыра өндірісі - бірнеше технологиялық элементтерден тұратын күрделі және
ұзақ процесс: солод өндірісі, сыра суслосын алу, сыра суслосын ашыту, қайта
ашыту (пісіру), сыраны фильтрациялау, ыдыстарға құю. Сыра өндірісіндегі
негізгі шикізаттар арпа, хмель және су болып табылады.
Арпа "Шымкентсыра" зауытына теміржол вагондарымен жеткізіледі және
зауыттың өз теміржол торабы арқылы элеваторға қабылданады. Шикізаттың ұзақ
уақыт бойы сақталуына көп көңіл бөлінеді. Дән сақтаудың екі негізгі әдісі
бар - қамбалық және силостық. Қарастырылып отырған кәсіпорында шикізатты
сақтаудың силостық әдісі қолданылады. Силостық дән сақтау қоймалары дән
қабылдау, тазалау машиналарымен жабдықталған. Қойманың сыйымдылығы 5868
куб.м, яғни 4200 тонна дән қабылдай алады.
Шикізатты қабылдау және өндіріске босату операциялары келесі
тәртіпте орындалады. Теміржол вагондарынан түсірілген дән бункерге
құйылады. Бұл жерден ленталық транспортер арқылы дәнді автоматты таразыға
көтеретінтік транспортерға жеткізіледі. Өлшенген дән тазартылады және
силостық ленталық транспортер арқылы жылжи отырып, түсіру щиттерінің
көмегімен силостарға бөлінеді.
Өндіріске босату кезінде дән силос конусының орталығындағы
течкадан ленталық транспортерға, содан соң тік транспортер арқылы
автоматты таразыға беріледі. Өлшенген дән қайта тазартудан өтіп, өндіріске
жіберіледі. Арпа мен солод өндіріске пневмотранспортер арқылы жеткізіледі.
Қондырғының өнімділігі 15 тсағ, пневмотрассаның ұзақтығы 200 м, ал
көтерілу биіктігі 25 м.
Қазіргі уақытта "Шымкентсыра" акционерлік қоғамында сыраның бір
ғана сорты - 11% ашық түсті "Шымкентское оригинальное" өндіріледі. Сыраның
бұл сортын өндіруде арпа солоды, тығыздалған хмель және хмель экстракты
қолданылады. Өндірістің технологиялық схемасы келесі кезеңдерден тұрады:
- сыра суслосын дайындау;
- ашыту және қайта ашыту (пісіру);
- фильтрациялау және дайын сыраны ыдыстарға құю.
Сыра өндіру процесінің алғашқы және ең негізгі кезеңі сыра
суслосын дайындау болып табылады. Ол бірнеше технологиялық операциялардан
тұрады: арпа солодын тазалау және ұсақтауға дайындау, солодты сумен шайқау,
шайқалған солодты қантпен араластыру, суслоны фильтрациялау, суслоны
қайнату және хмельмен араластыру, хмель қосылған суслоны суыту. Бұл
операциялардың барлығы қайнату цехындағы арнайы жабдықтарда жүзеге
асырылады. Қайнату цехы бір мезгілде 9 тонна дән қабылдай алатын алты
қазандықпен жабдықталған.Қайнату қазандықтары тотықпайтын болаттан, ал
қақпақтары мен бу шығаратын құбырлары мыстан жасалған. Электрқозғағыштарды
іске қосу, қайнату процесін бақылау орталық басқару пультінен орындалады.
Дайын болған сыра суслосы ашыту цехына беріліп, мұнда ашыту,
пісіру, фильтрациялау процестері жүзеге асырылады.
Ашыту - бұл күрделі биохимиялық процесс, яғни сыра суслосын
микроорганизмдер көмегімен өзгерту. Сусло ашытқының (дрожжи) көмегімен 5-10
С температурада ашытылады. Бұл процесс ашыту цехының жертөлелерінде
орындалады, мұнда әрқайсысы 2 ашытқы даярлау және 10 ашыту танктерінен
тұратын 6 линиямен жабдықталған. Ашыту танктері тотықпайтын болаттан
жасалған, пайдалы сыйымдылығы 25 куб.м.
Суытылған сусло алдымен ашытқымен араластыру танктеріне, сосын
ашыту танктеріне беріледі. "Шымкентское оригинальное" сырасын өндіруде
ашытқы қосу нормасы 0,7 лГл, ашытудың ең жоғары температурасы 7-8 С, ал
ашыту ұзақтығы 7-8 тәулік. Ашыту процесі кәсіпорынның бас технологы
бекіткен арнайы температуралық кесте бойынша жүргізіледі.
Ашыған сыра қайта ашыту және пісіру үшін лагер цехының танктеріне
беріледі. Сыраны қайта ашытуға көлденең танктердің 50 куб.м. 32 данасы және
100 куб м. 44 данасы қарастырылған. Олардың жалпы сыйымдылығы 6000 куб м.
Лагер танктерінен сыра насостар арқылы тоңазытқышқа, одан әрі
фильтрпресске жіберіледі. Мұнда дайын сыра тазартылып, ашық түсті сыра алу
үшін кизельгур фильтрлерінен өткізіледі. Тазартылған сыра сығылған ауамен
ыдыстарға құю машиналарына айдалады.
Сыраны ыдыстарға құюдың бірқатар технологиялық ерекшеліктері бар.
Сыраға қосылған көмірқышқыл газының тиісті мөлшерден азайып кетпеуі үшін
артық қысымды пайдаланады. Оған жағдай жасау үшін шөлмектің ішіне алдын-ала
қажетті қысым беріп, содан соң сырамен толтырады. Сырамен толтырылған
шөлмектер көмірқышқыл газы ұшып кетпес үшін жылдам кронен-пробкалармен
бекітіледі.
Дайын шөлмектер транспортер арқылы бракеражға беріледі. Мұнда
арнайы машиналарда сәулелі экран көмегімен толық толтырылмаған, жақсы
бекітілмеген т..б жарамайтын шөлмектер анықталады.Ақау анықталған
шөлмектердегі сыраны төгіп, қайта өңдеуге лагер цехына қайтарады.
Қайтарылатын сыраның мөлшері 4-5% жетеді.
Бракераждан соң шөлмектерге автоматты машиналарда этикетка
жапсырылады. Сыра 20 С температурада 7-10 күн сақталады. Мерзімі өткен
сыраның дәмі мен түсі өзгеріп, пайдалануға жарамсыз болады.Сыра
қасиеттерінің өзгеруінің басты себебі микроорганизмдердің дамуы болып
табылады. Сыраның биологиялық тұрақтылығын жоғарлату үшін оны
пастерилизациялайды, бұл кезде жағымсыз микроорганизмдер өледі.
"Шымкентсыра" зауытында сыра герметикалық бекітілген шөлмектерде
пастерленеді.
Сыраны ыдыстарға құю цехы толығымен автоматтандырылған 4 линиямен
жабдықталған. Мұнда ыдысты жәшіктен алу, шөлмекті жуу, 2 сәулеллі экран,
құю - бекіту, этикетка жапсыру, дайын өнімді жәшіктерге жайғастыру
автоматтары орналастырылған. Линияда 14 адамнан тұратын бригада қызмет
етеді. Линияның өнімділігі - сағатына 12000 шөлмек.
2. Шығындар түсінігі, олардың жіктелуі мен
есептеудің маңыздылығы
Қаржылардың жұмсалуын бақылау сондай-ақ баға деңгейін оның негізгі
элементтері бойынша негізделуін жүзеге асыру үшін өнімнің өзіндік құнына
енгізілетін және қаржылық нәтижелерге тікелей жатқызылатын шығындарды
ғылыми негіздеудің маңызы зор. Бұл сұрақты өзіндік құнды экономикалық
категория ретінде қарастыра отырып шешкен дұрыс. Өзіндік құнға енгізілетін
шығындар мен басқа қор көздері есебінен жабылатын шығындардың шектелуі
негізінен өнімнің өзіндік құнын өндіріске жұмсаған қаржылар мен еңбек ақы
қорына, сондай-ақ өндірісті кеңейту мен қоғамдық қажеттілікті
қанағаттандыруға бағытталатын қосымша өнім құнына бөлу арқылы анықталады.
Қосымша өнім құнының есебінен жабылатын жекелеген шығын түрлері өнімінің
өзіндік құнына енгізіледі, бұл ресурстарды тиімді пайдаланудағы
кәсіпорындардың материалдық қызығушылығын туғызу міндеттеріне байланысты.
Кәсіпорын қызметі алынған табыс көрсеткіштерінің негізінде
бағаланатын болғандықтан, өзіндік құнды өндірістік шығындарға негіздеген
дұрыс.
"Шымкентсыра" АҚ – да өндірістік шығындарды келесідей топтастыру
қабылданған:
Шығындар өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына қосылуына
байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар өнімнің өзіндік құнына тікелей және бөгетсіз
енуі мүмкін өнімнің жеке түрінің өндірісімен байланысты шығындар. Оған
жататындар: материал мен отын, өнімін дайындаған үшн жалақы, әлеуметтік
аударымдар, яғни өндірістің технологиялық процессімен байланысты шығындар.
Тікелей шығындардың барлығы калькуляциялық шоттарда көрініс табады.
Жанама шығындар өнімнің бірнеше түрінің өндіруімен байланысты
шығындар (құрылғыларды ұстау және эксплуатациялау жөніндегі шығындар,
цехтық шығындар т.б) бұл шығындар өнімінің өзіндік құнына оларды бөлу
арқылы енгізіледі.Өндірістік шығындар.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша бір элементтік және кешенді
болып бөлінеді, оның құрамына әртүрлі элементтерге жататын шығындар
кіргізіледі.
Өндірістік процестегі шығындар эконмикалық рөліне байланысты
негізгі және үстеме шығындар болып бөлінеді.
Негізгі шығындар - өндірістік процесте өнімді дайындауға
кіргізілетін шығындар. Ол өнім өндірумен тікелей қатысты. Оған жататындар:
шикізат пен материалдар, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы және одан
аударымдар, технологиялық мақсаттағы отын мен энергия шығындары,
жабдықтарды іске қосу және күту шығындары жатқызылады.
Үстеме шығындар - өндірісті басқару мен қызмет көрсету мен
байланысты шығындар.
Шығындар өндіріс көлеміне байланысты шартты тұрақты және шартты
өзгермелі болып бөлінеді.
Шартты тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгерген кезде
мөлшері өзгермейтін шығындар жатады.Өндірістің жайларын жылытуға, жарық
беруге арналған шығындар жалпы өндірістік қызметкерлердің жалақысы, негізгі
құралдар амортизациясы т.б.
Шартты өзгермелі шығындарға өнім шығару көлемінің өзгеруіне сәйкес
мөлшері ұлғайып, не азайып отыратын шығындар жатады. Бұл шикізат пен
негізгі материалдар, жұмысшылардың жалақысы, технологиялық мақсатта отын
мен энергия.
Жоспармен қамтылу дәрежесіне қарай жоспарланған және
жоспарланбаған деп бөлінеді.
Жоспарлы шығындар өндірістік бағдарлама негізінде анықталады, яғни
өндірістік бағдарламаны орындау үшін қанша шикізат, материал, еңбек
ресурстары керек екені көрсетеді.
Жоспардан тыс шығындарға ақаудан болған шығындар, т.б. өндірістік
емес шығындар (материалдардың жетіспеушілігі мен бұзылуы, табиғи зиян
нормаларынан тыс шығындар, аяқталмаған өндірістег жетіспеушіліктер т.б.)
жатқызылады.
Сонымен қатар барлық шығындар өдірістік және өндірістік емес болып
бөлінеді. Өндірістік шығындарға өнім өндірумен тікелей байланысты шығындар,
ал өдірістік емес шығындарға өнімді өткізумен байланысты шығындар
жатқызылады. Бұлай етіп бөлу өнімді өндіруге кеткен шығындарды, сондай-ақ
олардың ара қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындарды топтастыру мәселесін өзіндік құнның құрылымына
байланысты экономикалық негізде шешуге шешуге болады. Түрлі шығындардың
деңгейін төмендету мүмкіндіктері әр түрлі болғандықтан, өзіндік құнды
төмендетудің жалпы қарқыны өзіндік құн құрылымымен қатар әрбір жекелеген
шығын түрінің төмендеу қарқынына да байланысты болады. Мұнда материалдық
шығындар мен еңбекақы шығындарының ара қатынасы, сондай-ақ материалдық
шығындардың құрамы маңызды роль атқарады.
Өнімнің өзіндік құнының құрылымы шығындардың топтастыруына сәйкес
болуы керек. Шығындарды топтастырудың негізгі принципі оларды экономикалық
элементтері және калькуляция баптары бойынша бөлу болып табылады.
Шығындар бастапқы экономикалық элементтері бойынша келесідей
топтастырылады:
1. Материалдық шығындар;
2. Еңбек ақы шығындары;
3. Еңбекақыдан аударымдар;
4. Амортизациялық аударымдар;
5. Басқа да шығындар.
Бұлай етіп топтастыру экономикалық табиғаты біркелкі болғанда және
бірнеше өнімнің шығындарын жинақтағанда қолданылады. Ол кәсіпорынның
материалдық ресурстарға жалпы қажеттілігін, негізгі құралдардың амортизация
сомасын, еңбек ақы шығындарын т.б. анықтауға мүмкіндік береді.
Осы элементтердің әрқайсысы бойынша шығындар жөніндегі мәліметтер
8010 " Негізгі өндіріс " шотында жинақталады.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары экономикалық элементтер
бойынша барлық шығындар есебі олардың шаруашылық процестері арасында
бөлінуін қамтамасыз етеді. Бірақ шығындар құрамын бақылау және өзіндік
құнды есептеу үшін өндірістік процесте не жұмсағандығымен қатар , бұл
шығындардың қандай мақсаттарға бөлінгендігін, олардың технологиялық
процеске қатынасын ескеру керек. Шығындар есебін осылайша жургізу өзіндік
құнды оның құрамдас бөлімдері бойынша, сондай-ақ өнімнің кейбір түрлері
бойынша талдауға мүмкіндік береді. Сондықтан да өзіндік құн есебін жүргізу
және калькуляциялауда өндіріспен және өнім өткізумен байланысты шығындар
баптар бойынша топтастырылады.
"Шымкенсыра" АҚ өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есебін жүргізу
және калькуляциялауда шығындарды келесі баптар бойынша топтастыру
қабылданған:
1. Шикізат пен материалдар;
2. Қайтымды қалдықтар;
3. Қосымша материалдар;
4. Технологиялық мақсаттағы жылу;
5. Технологиялық мақсаттағы энергия;
6. Технологиялық мақсаттағы суық ауа;
7. Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы;
8. Жұмысшылардың қосымша еңбекақысы;
9. Еңбекақыдан аударылатын аударымдар;
10. Үстеме шығындар;
Енді осы баптарды жеке-жеке қарастырайық:
"Шикізат пен материалдар" - дайындалған өнімнің негізін құрайтын
немесе оны дайындау кезінде қажетті компонент болып табылатын шикізат пен
материалдағы жұмсалатын шығындар.
Шикізат пен материалдар негізгі және қосымша болып бөлінеді.
"Шымкентсыра" АҚ негізгі шикізат пен материалдар:
- арпа;
- хмель;
- су.
Қосымша материалдар:
- кизельгур;
- фильтркартон;
- келкалоид;
- тұрақтандырғыш заттар;
- аскорбин қышқылы;
- каустикалық сода;
- келгонит;
- солод;
- сыра ашытқысы;
- монокальций фосфаты;
- тұзды қышқыл;
- кроненпробка;
- этикетка т.б. (Қосымша 1)
Кәсіпорында материалдар мен шикізаттарға жұмсалатын шығындардың
үлесі жоғары 47.3 % (Қосымша 2) Өзіндік құн негізін осы шығындар
құрағандықтан, материалдық ресурстардың есебін жүргізуге ерекше көңіл
бөлінеді.
Кәсіпорында қосымша өңдеусіз қайта пайдаланылатын немесе сыртқа
сатылатын шикізаттар мен материалдар құны "Қайтымды қалдықтар" бабы бойынша
көрсетіледі. "Шымкентсыра" АҚ қайтымды қалдықтарға сыра дробинасы,
көмірқышқылы және сыра ашытқысы жатады. Олар келесі тәртіпте бағаланады:
Сыра дробинасы - негізгі шикізат құнынан сатылу бағасы
бойынша шегеріледі;
Көмірқышқылы - өндіріс процесінде қышқылды жинақтайтын қондырғыны
эксплуатациялау шығындарының негізінде;
Сыра ашытқысы - өндіріске босатылған ашытқы құнының 50 %
мөлшерінде.
"Технологиялық мақсаттағы жылу энергиясы" бабында негізгі
өндірістің тікелей технологиялық қажеттіліктеріне жұмсалған жылу энергиясы
бойынша шығындар сомасы көрсетіледі. Жылу энергиясы бойынша жоспарлық
шығындар өнім бірлігіне жұмсалатын энергия нормасының негізінде жекелеген
отын түрлерінің құнын ескере отырып есептеледі. Оған көлік - дайындау
шығындары және жылу қазандықтарын күту шығындарының сметасы қосылады.
"Технологиялық мақсаттағы электр энергиясы" бабына негізгі
өндірістің технологиялық қажеттілігіне жұмсалған электр энергиясы бойынша
шығындар кіреді.Электр энергиясы бойынша шығындар оны сатып алуға,
трансформациялауға және цех подстанцияларына жеткізу шығындарынан тұрады.
Сыра суслосын салқындатуға және өндірістік процесстерді тиісті
температуралық режимде сақтауға арналған суық ауаға жұмсалған шығындар
"Технологиялық мақсаттағы суық ауа" бабы бойынша көрсетіледі.Суық ауа
шығындары өнімнің жекелеген түрлеріне сыра өндірудің технологиялық
процесінің ұзақтығы негізінде есептелген коэффициенттерге пропорционалды
түрде жатқызылады.
"Жұмысшылардың негізгі еңбекақысы" бабы бойынша өндірістік
жұмысшыларға, сондай-ақ өнім өндірумен тікелей байланысты инженер, технолог
мамндарға есептелген негізгі жалақы сомалары көрсетіледі. Егер өндірістік
жұмысшылардың бір бөлігін тікелей белгісі бойынша өнімнің жекелеген
түрлеріне жатқызу мүмкін болмаса, онда оны жұмыс көлемін, жұмыс орындарының
тізімін, қызмет көрсету нормаларын ескере отырып сметалық ставканы есептеу
негізінде өнімнің өзіндік құнына жатқызылады.
"Жұмысшылардың қосымша еңбекақысы" бабында еңбек жөніндегі заң
актілерімен немесе ұжымдық шарттармен қарастырылған өндірісте жұмыс
істелмеген уақыт үшін төленетін төлемдер, кезекті және қосымша демалыс ақы
т.б. сомасы бейнеленеді.
"Еңбекақыдан аударылатын аударымдар" бабы бойынша еңбекақыдан
ұсталып, бюджетке аударылатын сомалар көрсетіледі.
"Үстеме шығындар" бабы бойынша "Шымкентсыра" АҚ келесідей шығындар
көрсетіледі:
1. Негізгі өндірістегі амортизация
2. Көмекші өндірістегі амортизация
3. Негізгі өндіріс бойынша жөндеу шығындары
4. Көмекші өндіріс бойынша жөндеу шығындары
5. Ведомстводан тыс күзет
6. Жалпызауыттық ғимараттарды күтіп ұстау
7. Көлік құралдарын күтіп ұстау
8. Лабораторияны күтіп ұстау
9. Еңбекті қорғау бойынша шығындар
10. Суға ақы төлеу
11. Басқа да шығындар - канцелярлық, типографиялық, байланыс
12. Өнімді сату бойынша шығындар
13. Банк қызметіне ақы төлеу
14. Материалдық емес активтердің тозуы
15. Іссапар шығындары
16. Сынған ыдыстарды есептен шығару шығындары
17. Автокөлік жалдау шығындары т.б.
3. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Өндірістік шығындар есебін жүргізу бухгалтерлік есеп
жұмысының ең маңызды бөлімі болып табылады. Шығындар есебі дұрыс
ұйымдастырылып, нақты жүргізіліп, қажетті көрсеткіштер жедел түрде тез
арада қамтамасыз етілуі қажет.
8010–шы “Негізгі өндіріс” бөлімшесінің шоттары түрлі мақсаттарға
арналған. 8011-8015 аралығындағы шоттар транзиттік шоттар болып саналады.
Бұл шоттар негізгі өндіріске жұмсалған материалдардың, өндіріс
жұмысшыладың еңбегіне ақы төлеу, еңбек ақыдан аударымдар, амортизациялық
аударымдар және басқа да шығындардың экономикалық элементтері бойынша
сомасын анықтауға арналған. 8011-8015 шоттардың дебеті бойынша бір
элементтік шығындар сомасы көшіріліп жазылады. Олар әр айдың соңында
8010“Негізгі өндіріс” жинақтаушы шотына жатқызылады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансында есепті кезеңде өндірістік
шығындар есептелген шығындар кезең басында және кезең соңында толық
көрініс таба алмайды. Бұл шығындар баланста бөлшектеніп көрсетіледі, яғни
аяқталмаған өндіріс қалдықтарының нақты сомалары арқылы
1340,1341,1342,1343 шоттарда есептелетін қалдық сомаларында, мұнда
аяқталмаған негізгі өндіріс, аяқталмаған өзіндік өндірістің
шалафабрикаттары, аяқталмаған көмекші өндіріс, басқа да аяқталмаған өндіріс
көрсетіледі және тауарлы – материалдық құндылықтардың өткізілмеген
қалдықтары нақты өзіндік құн арқылы. Ай басында 1340 – 1343 шотта
көрсетілетін аяқталмаған өндіріс қалдықтары шоттың кредитінен 8010-8040
шоттарының дебетіне көшіріледі. Ал кезең соңында аяқталмаған өндірістің
нақты өзіндік құнына сай сомалар 8010-8040 шоттарының кредитінен 1340-1343
шоттарының дебетіне жазылады. Негізгі өндіріс – өткізуге арналған өнімдерді
шығаруға, сондай – ақ завод ішіндегі тұтынуға арналған шалафабрикаттарды
дайындайтын өндіріс.
"Шымкентсыра" АҚ – да келесідей негізгі өндіріс түрлері бар:
№ Шығындар есебі ұйымдастырылатын Өндіретін шала
цехтардың аталуы фабрикаттары мен дайын
өнімдер
1 Қайнату цехы Ыстық сусло
Солодты ұсақтау, сумен араластыру,
қайнату және фильрациялау
2 Ашыту цехы Жасыл сыра
Суслоны суыту және негізгі ашыту
процесі
3 Лагер цехы Дайын сыра
Қосымша ашыту, сыраны пісіру және
фильтрациялау
4 Сыраны құю цехы Шөлмектегі сыра
Сыраны ыдыстарға құю, бекіту
Негізгі өндіріске жұмсалған шығындар калькуляция баптарының
номенклатурасы бойынша 8010“Негізгі өндіріс” шотында есепке алынады.
Өнім өндіруге жұмсалған шығындар сол есепті кезеңдегі өнімнің
өзіндік құнына енгізіледі. Қандай калькуляциялық кезеңге жататынын дәл
анықтауға болмайтын шығындарды жекелеген түрлері өнімнің өзіндік құнын
жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі салалық нұсқауларда
белгіленген сметалық нормаланған өндіріс шығындарына енгізіледі.
Калькуляция баптарының номенклатурасы бойынша өндірістегі барлық
шығындар цехтар бойынша ведомосқа жинақталады, онда әрбір цехқа жеке парақ
ашылады.
Аяқталмаған өндіріс қалдығы есепті кезеңнің басында қаржы
бухгалтериясының басқару бухгалтериясына, есепті кезең соңында керісінше
басқару бухгалтериясынан қаржы бухгалтериясына беріледі.
Өңдеудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім қабылдай
алмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар
аяқталмаған өндіріс шығындарын құрайды. Аяқталмаған өндіріс қозғалысының
сондай – ақ жедел есебін жоспарлау бөлімі, ал ақша салымын өндірістік
бухгалтерия жүргізеді.
Бұл есеп аяқталмаған өндірісте тұрған материалдардың сақталуын, дайын
өнім мен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындарының арақажеттілігін дұрыс
ашуды, аяқталмаған өндірістің кем шығуы мен артық шығуын анықтауды, оларды
есптеп шығарып тастауға арналған.
Аяқталмаған өндіріс "Шымкентсыра" АҚ–да жоспарлы есептік бағамен
(плановая расчетная цена) анықталады.
Аяқталмаған өндіріске жататын шығындарды айқындау мен олардың қалыпты
дәрежеде сақталуын қамтамасыз ету үшін кәсіпорынның есептіғк саясатында
көрсетілген тәртіпте түгендеу жүргізіледі.
Аяқталмаған өндірістегі қалдықтар төмендегідей бағаланады:
* шығындарды толығымен дайын өнімге жатқызылатын “Өндірісті игеруге
жұмсалған шығындар”, “Өндірістен тыс шығындар” баптарынан басқа барлық
баптар бойынша іс жүзіндегі өзіндік құн бойынша;
* дайындық дәрежесін ескере отырып тікелей шығынның барлық баптар бойынша
шығын нормаларын негізге ала отырып, қосымша және жалпы әкімшілік шығындар
% бойынша қабылданған базасына таратады.
Ай сайын бухгалтерия өндірістегі шығындар жинағы жүргізіледі. Бұл
жинақ 8011,8031,8041 синтетикалық шоттарда бөлек ала отырып, өндірістік
туралы қорытынды деректер алу үшін қажет.
Жинақта транспорттық дайындау шығындарының сомасы немесе іс жүзіндегі
өзіндік құнның өндіріске жұмсалған материалдық запастардың есетік бағасы
бойынша құннан ауытқуы (+,-) көрсетіледі. Өндіріс шығындары мен материалдық
запастарды еспке алу жақсы жолға қойылған кезде транспорттық дайындау
шығындары немесе аутқалу өндіріс шығындар шотына жатқызылмайды. Жинақта
кәсіпорын бойынша өндіріс шығындары анықталады.
"Шымкентсыра" АҚ–да шығындар жинағы компьютерлендірілген.
Көрсетілген қызметтің құны ықшамдалған түрде калькуляцияланады.; қызметке
қатысты шығандар сомасын олардың санына бөледі. Көрсетілген қызметтің бір
өлшемінің құны бойынша шығындарды 8030 шотының кредитіне негізгі
тұтынушылар шотына және тұтынушылар есебіне көшіріліп жазылады; 8010
шотының дебеті – жабдықтарды күтіп үстау және қосымша шығындар үшін негізгі
өндіріс цехтары пайдаланған электр энергиясы, бу, су құнына, 8030 шоттың
дебеті қарама – қарсылай көрсетілген қызметтер құнына көрсетілген қызметтер
актімен тәсілденеді.
Негізгі және көмекші өндірістердің цехтары тұтынған сондай – ақ басқа
тарапқа босатылған энергия, су, бу мөлшері есептегіштердің көрсетуі бойынша
анықталады. Автокөліктердің жұмысы жүк автомобильдерінен жолсапар парақтары
бойынша анықталған тонна – километр есебімен есептеледі.
Көмекші өндіріс өнімнің , қызметтің өзі құнның дұрыс есептеп шығару
үшін аяқталмаған өндіріс көлемін дәл анықтаудың маңызы зор. Біз қарастырып
отырған "Шымкентсыра" АҚ – да көмекші өндірісінің ішінде механикалық,
кислородтық, жөндеу құрылыс цехынан басқасында аяқталмаған өндіріс
жоспарланбайды. Аяқталмаған өндірісті екі әдіспен іс жүзіндегі өзіндік құны
бойынша және есептен шығару жолмен анықтауға болады.
Бірінші әдіс кезінде жөндеу жұмыстарына, тапсырыстарға не өнімнің
жекелеген түрлерін дайындауға қатысты есптер шығарылады. “Қосалқы
материалдар”, “Негізгі және қосалқы еңбек ақы”, “Негізгің материал” баптар
бойынша шығындар бастарқы деректер енгізінде тікелей табылады. Қосымша
шығындар олардың бөлу тәртібімен белгіленген көлемде аяқталмаған өндіріске
жатқызылады.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып, жұмыс жасайтын және қызмет
көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл қазандық, электр
станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу механика цехы, автокөлік т.б. Көмекші
өндіріс шығындарының есебі 920 шотта және “Цехтардың шығындары”
ведомостінде жүргізіледі. Мұнда әрбір өндіріске (цехқа) жеке талдамалық шот
тіркелмелі парақтарда ашылады.
Көмекші өндіріс шығындарының есебі келесі шоттарда жүргізіледі.
8030 “Көмекші өндіріс” (қорытындылаушы шот)
8031 “Материалдар”
8032 “Жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеу”
8033 “Еңбек ақыдан аударымдар”
8034 “Амортизация”
8035 “Басқа да шығындар”
Көмекші өндірістердің әрбір цехы бойынша шығындарды есепке алу “Цех
шығындары” машинограммасында жүргізіледі.
Есепті кезеңнің басында қаржы бухгалтериясының басқару
бухгалтериясына аяқталмаған өндіріс қалдықтарын береді, олар көмекші
өндірістің жекелеген цехтары болуы мүмкін.
Дт 8030 Кт 1342
Мұнда жазбалар нәтижесінде қаржы бухгалтериясы көмекші өндірістегі
аяқталмаған өндіріс қалдықтарын балансқа енгізе алады.
Екінші әдіс кезінде түгендеу деректері бойынша аяқталмаған өндіріс
саны және норма сағат есебінен алғанда олардың дайын болу деңгейі
анықталады. Материалдардың құнын нормативтік калькуляциялардың деректері
бойынша , ал қосымша шығындарды жалақыға % қатынас есебімен анықтайды. Осы
бапта шығындар сомасы аяқталмаған өндірістің құнын құрайды.
Ай соңында “Цехтардың шығындары” ведомостында көмекші өндіріс бойынша
шығындар баптарының әрбір цех және тұтас алғанда ведомостар бойынша
корреспонденцияланушы шоттардың қорытындылары есептеліп шығарылады.
"Шымкентсыра" АҚ – да келесідей көмекші өндіріс түрлері бар:
1. Жылу қазандығы;
2. Компрессорлық цех;
3. Көлік цехы;
4. Ыдыс цехы;
5. Жөндеу-механикалық цех;
6. КИПиА;
7. ФСГ (жөндеу тобы)
8. Энергоцех;
9. МСС;
10. РСЦ;
11.Теміржол торабының базасы;
12. Шөлмектегі сыра экспедициясы.
Сондай-ақ "Шымкентсыра" АҚ-да кәсіпорын жұмысшыларының тұрмыстық
қажеттілігін қанағаттандыруға арналған әлеуметтік сала объектілері, яғни
қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтар бар:
1. 240 балаға арналған "Арман" балалар бақшасы;
2. 700 текше метр теплица;
3. медицина орталығы;
4. 100 адамға арналған асхана.
2. Шығындар есебін жүргізу мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
2.1 Өнімнің, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың жалпы ережелері
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылады.
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік
құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе
кезектегі) болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы,
сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция-өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының,
энергияның, отынның, материалдардың, нормасы, өндірістің технологиясы,
сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция - бұл жомпарлы калькуляцияның бір
түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады.
Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін
және кәсіпорынның өзінде паййдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Норматиті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлділігі
анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы)
және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты
шығындармен сипатталады,ал ол жоспардан кәсіпорынға байланысты себептері
бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар
түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері
бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, аммортизациялық аударымдардың
нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер
енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің
негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі
аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері,
жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі
калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол
фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында
есеп объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе
бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай
болып табылса, ал калькуляциялау объектісі болып-дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, төлі, қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік
тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым)
түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне
және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м2),
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
топқа біріктіруге болады:
-натуралды бірліктер - дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
-ірілендірілген бірліктер - тігін бұйымының прейскуранттық нөмірі,
белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқ киімі және т.б.;
-өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт-100%, күйдіргіш содасы-92% натрий);
-құндық бірлігі;
-еңбек бірлігі (норма-сағаты);
-орындалған жұмыс бірлігі (тткм, машина-күні, ай-күні);
-пайдалы нәтиженің бірлігі-қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процесте екі
немесе бірнеше түрі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы
шығынды өнімдердің арасына тартуға болмайды, сондықтан ондай өнім
бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін
пайдаланады. Егер де технологиялық процесте шикізатты өңдеу кешені бірнеше
рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша
шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе
шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы
шығыннан белгілі бір өнім түріне қатысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда
оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді
қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің
бір негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде
қарастырылады. өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім
жоспарлы өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін
алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады.
Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған кезде ғана
және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана пайдаланады.
Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды жәнет.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффиценттік жолмен (әдісімен) жүзеге асады.
- аралас (қиыстыру) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше
негізгі және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бұл
әдісте шегеріп тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді
тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе
өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасына
белгіленген клэффиценттер бойынша таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе
өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі
өнімдердің арасына белгіленген коэффиценттерге сәйкес таратылады; ең
соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын
соманың мөлшері анықталынады. Мысалы, ақ титан құмдарын өңдеген кезде одан
ілеспе өнімдерін шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.). Ал
шығыстың қалған бөлігін ақ металдар, рутолдық және ильмениттік қоспалардың
(концентраттарының) арасына белгіленген коэффиценттер бойынша және негізгі
металлдың қоспасын ескере отырып таратады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептедің
бірнеше әдістері пайдаланылады. өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және
өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын
бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары
туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын
атайды.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың
тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын
калькуляциядың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы сипаты
басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай
өнім - бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім
болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі
әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана
өнім түрі калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан
тұратын өнімдерді атайды.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б.
Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның
бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары
калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты
роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса
(көмір, қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше
күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында
т.б., ал үшіншілерінде ол-бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме құрылысында,
ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде-тұтас маусымға
созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын
калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы
мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен
салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен,
үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да
арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
2. Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау әдістері
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты
өндірістік шығындар есебін жүргізудің және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады.
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар)
пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті
қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне
немесе шартты-натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дайын тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды
есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан
шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне,
ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда - шығарылған өнімге жатқызады, ал
біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша
өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген
кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын
және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді
шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады.
Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын
өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр
станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар
және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл
арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің
қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын
калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады.
Аяқталмаған өндірісті, әдетте, интервалдық әдісін пайдалана отырып,
бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратынғ, мұнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар
тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құнын үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен
газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға,
мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар
тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасымалдау жөніндегі
шығындар-газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді
бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған)
үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-
ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін
кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын
шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері
үйлесімді пайдаланылады.
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксерименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындар
әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының
кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімішесінде
арнайы бланкілерде ашылады, содан соң орындаушы-цехқа және бухгалтерияға
түседі. әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген
жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын
есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны
оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және
оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде
барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған
өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір
тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін
карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек пайдалану цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты
әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция
жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан
цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс
таппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде,
калькуляциялаудың бектіліген номенклатурасы бойынша, ал негізгі
материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар-белгіленген
топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және
ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы
тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның
бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң
тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы
өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай-ақ кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін
(әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған
материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 1310- "Материалдар"
бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 8010 немесе 8030 шоттары кредиттеледі.
Бұл әдісті қлолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс
аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған
өндіріс ретінде қарастырылады. тАпсырыстық әдістің кемшіліктері мынада:
күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу
кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын,
нормативтік калькуляциялауды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала
бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшіліктерді жою үшін өндірістің
ұзақ циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина
жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, конструкциялық элементтеріне)
жекелген тапсырыс ашудды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы
аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше
бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен
детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың
шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай
өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар-екінші, яғни нормативтік әдіспен
ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген
тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы
немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың
(бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және
кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың
нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жердде қолдануды ұсынуы
тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің
карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың
негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz