Шыңжан өлкесіндегі қазақтар

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: «Шыңжаң қазақтары» Қазіргі ҚХР -ң азаматтығындағы қазақтар болып табылады. Шыңжаңдағы қазақтар да біртұтас қазақ ұлтының құрамдас бір бөлігі. Олардың жалпы саны жергілікті халықтың 7% құрайды.
Негізгі атауы «Шығыс Түркістан». Қазір Қытай өкіметі саяси нараздық себептерінен «Шығыс Түркістан» деген атау қолдануына тиым салынған. Бұрын Хэн тарихнамаларында «Батыс өңір» делініп келген бұл тұсқа Шинжэң (Жаңа аумақ) деген ат 1877 ж. Шын үкіметі кеңесші амбы етіп тағайындаған Зо Зұңтаң жағынан берілген болатын.
Шинжәңда бұдан 10-20 мың жыл бұрын-ақ адамзат тіршілік ете бастапты. Олар 4 мың жылдың алдында қола, 2700 жылдың алдында темір кезеңіне өткен екен.
Сонау Амур мен Сарыөзеннің (Хуаңхы) батысы ежелден кейін келе Қазақ қатарлы ұлттарды құраған тайпалардың атамекені екені тарихнамалардан белгілі. Бұл ұлан байтақ өңірде Сақтар, Ғұндар тайпалық одағы салтанат құрған. Ғұн Қағанаты ыдырай бастағанда, Тәңіртау мен Алтай арасы Үйсіндер қолына өтті. Бұл б.з.б. 2-ші, 1-ші ғғ. күй. Хэн әулетінің алғашқы мәмілегері Жяң Чян осы тұста (119 жыл) Үйсін Еліне келіп саяси құдалық сөйлесіп қайтқан. Қытай тарихнамасында Үйсін мемлекеті (Усүн Го) Іле өңірін кіндік еткен өңірдің алып елі деп айқын жазылған. Хэн патшасы Хэн Уди алғашында Лю Шижүн ханікені Үйсін Күнбиіне Үйсіндерді Ғұндарға Хәнмен тізе қоса қарсы шығу үшін ұзатады.
Байырғы Ұлы Жібек Жолында жатақан Шинжәңның ерте заман мәдениет жұрттары, мың үйлері, архитектуралары, қабірлері, петроглифтерінен ірілері 300-ге таяу. Бұдан сырт 22 жаратылыстық қорық бар. Ертедегі қала қалдықтарының ішінде ең атақтылары Ярғұл, Едіқұт, Кроран, Көтең, Шаты қала харабалары. Шатыдағы қала ойраны алғашында Үйсіндерге жазғы астана, артынан Түрік қағандығы маңызды қала болып, Шыңғыс хан жағынан күйретілген.
Орталық Азия территориясының ішінде, қазақтар «Шыңжаң» деп атап жүрген, немесе қытайдан аударғанда «жаңа жер», «жаңа шекара» деп аталып жүрген бұл географиялық аймақ «Азия жүрегі», «Тоғысу нүктесі» деп аталып, онда өмір сүретін қандастарымыздың түрлі тарихи кезеңдердегі ауа көшуі, қоныстануы, олардың қазіргі таңдағы жағдайын айқындау зерттеу жұмысының негізгі өзекті мәселесі. Бүгінгі таңда шыңжаңда тұрып жатқан қандастарымыздың тарихи отаны -Қазақстанға оралу мәселесін, екіншіден қазақ – біртұтас ұлт, сондықтан да ұлттық тарихымыз біртұтас қазақ халқының жалпы тарихын қамтуға тиісті. Ол үшін алдымен ұлт өкілдері көбірек өмір сүріп отырған қазақ қауымдарын зерттеуге тура келеді. Демек зерттеу жұмыс осындай практикалық және ғылыми -теориялық қажеттіліктер негізінен туындаған маңызды мәселе болып табылады.
Шыңжаңның өткен тарихы буырқанған оқиғаларға толы болды. Бұл жерде отырықшы және көшпелі халықтардың мәдениеті түйісіп, өзіндік өркениет қалыптасты. Шыңжаңның өткен тарихындағы Қытай мен Ресейдің, КСРО ның одағы жүргізген саясаттарының тарихи сабағы Қазақстан ҚХР -ң шыңжаң өлкесімен шекаралас болғандықтан, бұл өлкедегі саяси тұрақтылық біздің еліміз үшін де маңызды.
Шыңжаң өлкесімен ғасырлар бойы тарихи байланыстары жалғасып келе жатқан біздің еліміз ондағы өмір сүріп жатқан қандастарымыз тағдырымен санаса отырып олардың экономикалық мәдени, ғылыми- техникалық байланыстарды дамыту арқылы жаңа заманғы қарым – қатынастардың озық үлгілерін қолдана отырып көпвекторлы сыртқы саясат бағыттарын қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының тарихнама
«Тауарих хамса (бес тарих)» атты еңбекте автордың өз басынан кешкен тіпті өзі куәгер болған ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ басындағы Тарбағатай өңіріндегі орын алған қоғамдық ірі оқйғалардан және қытайдағы қазақтар туралы қомақты мәлімет береді.
Тарихи дерек, келелі кеңес атты еңбек қытай қазақтарының таяу замандағы тарихын, мәдениетін зерттеуге арналған. Тарихи материалдарға бай. Еңбекте ХІХ ғ соңы мен ХХ ғ- ғы Алтай аймағындағы қазақтардың қоғамдық саяси және экономикалық өміріне ықпал жасаған өзгерістер баяндалған.
«Өмір естеліктері» атты ғұмырнамалық естелігінде ХХ ғ Шыңжаңда өмір сүретін қазақтардың оқу ағарту білім беру саласы, мәдениет істерінің даму барысы баяндалған.
История завоевания средней Азии еңбегінде ішінара жерлерінде шығысқа қоныс аударған қазақтар жөнінде жасалған мәліметтер бар.
«Воспоминания о моей службе в западной Сибири. 1853-75» . Бұл еңбекте патшалық Ресеймен Шын патшалығы арасында шекаралық келіссөздер материалдарында қытай жеріндегі қазақтардың саяси өмірі жөніндегі мәліметтердің қытайша құжатта жазылмаған, бірақ тарихта болған оқиғалардың мән жайын жан жақты түсінуге тигізер пайдасы зор.
Ш.Уалихановтың «Таңдамалыларына» Бұл еңбекте Шығыс Түркістанға барған сапарында Іле, Құлжада болған кездегі күнделіктері Іле аймағындағы қазақтар туралы тың мәліметтер береді.
Ал бұрынғы Кеңес одағының қытайтанушыларының біразы қазірге дейін Шыңжаң провинциясын зерттеп келеді. Г.В. Астафьевтің, В.А. Богословский және Д.В. Дубровскяның еңбектерінде ХХ ғ басындағы Шыңжаң тұрғындарының ұлттық құрамы, демографиясы сөз болады. Бірақ шыңжаңда тұратын қазақтардың қоғамдық жағдайынан ешбір дерек бермейді.
Дегенмен де совет ғалымдарының ішінара еңбектерінен тақырыпқа қатысты материалдарды кездестіруге болады. Мысалы Э. Мамидованың мақаласы біздің тақырыбымыз көлеміндегі бір мәселені ашып қарастырған.
1916 жылы Қазақстан және Орта Азияда бас сағалап барған қазақтар жайлы отандық тарихшыралымыздың еңбектерінде айтарлықтай зерттелген. Мысалы М. Қойгелдиев, М.Қозыбаев, К. Нүрпейсовтың еңбектерінде терең зерттелген.
Шыңжаңның экономикалық сауда байланыстары Қасымбаевтың монографиясында көрсетілген.
Жапон тарихшылары ішінде Шыңжаңдағы қазақ тариыхын зерттеумен айналысқаны тек профессор Согуш торо ғана. Зерттеулерінде Шын империясы кезінде шекара өңірінде тұрған қазақтардың жалпы қоғамдық жағдайын зерттеген.
АҚШ- тың қытайтанушы ғалымы Линда Бенсон өзінің соңғы жарияланған еңбегінде Шыңжаңда тұратын қазақтардың әлеуметтік ахуалын таныстыруға көп көңіл бөледі де олардың қоғамдық тарихына терең зерттеу жасамайды.
Хы Шуй, З. Ережепұлы және басқа авторлар бірлесіп жазған монографиясында Шыңжаңдағы қазақтардың көші -қон тарихы баяндалған.
1993 жылы Алматыда қытайлық тарийхшы Нығмет Мыңжан «Қазақтың қысқаша тарихы» еңбегінде Шыңжаңдағы керейлердің тарихынан сыр шертеді.
Бүгінгі таңдағы қытайдағы қазақ диаспорасының тұрмыс- тіршілігі мен Отанына оралу мәселелеріне байланысты жорық көрген зерттеулер біршама бар. Атап айтсақ.
Шыңжаң қазақтарының тарихын зерттеуге ХХ ғасырдың 40- шы жылдары назар аударыла бастағанды. Бірақ шын мәнінде Қытайдағы қазақтарды зерттеу ХХ ғ 80 жылдары басталды. Содан бері Қытайдағы қазақ тарихы бойынша бірқатар жалпы зерттеу еңбектері жазылып, жекеленген мәселелер бойынша ғылыми мақалалар жарияланып келеді. Кезінде патшалық Ресейде немесе кеңес одағында Қытайдың ғылымы айтарлықтай дамығанмен, қытайдағы қазақтарды зерттеу олардың назарынан тыс қалып келгені мәлім. Әрине, біз Ресей ғалымдарының тақырыбымызға қатысты кейбір мәселелерді зерттеулерін жоққа шығара алмаймыз. Сонымен Жапон тарихшысы Согум Тороның ХҮІІІ-ХІХ ғ Шығыс Түркістан қоғамдық тарихын зерттеу клото ШинШын халық босқыны қазақтардың қоныстануы тұр, салт- дәстүрі мен қоғамдық саяси тарихы суреттеледі.
Соңғы жылдары Қытайда 30-40 -шы жылдардағы Шыжаңдағы тұрғылықты ұлттардың ұлт -азаттық қозғалысына қатысты газет, журнал материалдары, ғылыми альманах, жекелеген, көпшілік авторлардың естеліктері жарық көрді.
Бұлар бұрын соңды ғылыми айналымға енбеген тың ережелер. Бұдан бізге бұрын кеңес одағында және бүгінгі тәуелсіз Қазақстанда жарық көрген кітаптар шыңжаң тарихын зерттеуде 1940 -43 жылдары болып қайтқан кеңестік дипломат /1/ В.И. Иваннеконың, Тропо памяту М. 196888 с. 19, /2/ Сладковский М.И. Знакомства Китайем и китайцами М. 1984 с. 285 /3/Дубинский А.И. Советский – китайские отнашения в период японо – китайской войны /1937 -1945/ М. 1980 с. 240, /4/Мингулов Н.Н. Национальн – освободительное движение народов Циньцзяна как составная часть общекитайское революций (1944 – 1949) труды институты, инстории, археологии и этнографии им. Ч.Ч: Валиханова АН Каз СССр Алма – аты т.х.с. 68, /5/ Мендекулова Г.М. Исторический судбьды казахской диаспоры, Пройсхождение и развитие Алматы 1997 с. 43 еңбектерін атауға болады.
Зерттеу жұмысында «Проблемы Дальнего Востока », «Новая и новейщая история» журналдарында жарияланған Шыңжан тарихына байланысты статьялар мен архив материалдары жаңа әрі нақты деректермен қамтамасыз етілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: тарихшылардың, саясаткерлердің қызығушылығын туғызып келген Шыңжаң қазақ диаспорасының пайда болып қалыптасуы, Шыңжаң құрылған кезден бастап, КХР -құрамына кезіне дейінгі күрделі тарихи кезеңнің оқиғаларын қазіргі заман, талаптары тұрғысынан жаңа методологиялық әдіс арқылы саралау, объективті және субъективті пікірлердің факторларын толық ашып көрсету, шыңжаңдағы орыс -қытай қатынастарының үрдісі мен сабақтастығының өткен жолына көз сала отырып, олардың ұлттық және мемлекеттік мүдделері тұрғысынан әрекет етіп, өзіндік саясат жүргізуін себептерін түсіндіру. Салыстырмалы талдау әдісін қолдана отырып аталған мемлекеттердің өзара жүргізген саясатының қыр -сырын түсінуге талпыну.
Қытайдағы қазақтардың тарихын, бүгінгі болмысын бүкіл қытай қоғамының жалпы жағдайымен байланыстыра отырып талдау жасағанда ғана тиісті ғылыми тұжырымдар жасауға болады. Осы мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді орындауға талпыныс жасалынды.
- Қытай мен қазақтар арасындағы тікелей байланыстың қалыптасуын, қазақ шаруаларының шығысқа жылжып көшуін тарихи құжаттар негізінде анықтау.
- Шыңжаңдағы қазақтардың қоғамдық өміріне ықпал жасаған, Шыңжаң өлкесіндегі және халықаралық деңгейдегі ірі оқиғаларды ескере отырып ондағы қазақ қоғамымыздағы өзгерістерді ашу.
- Шыңжаңдағы қазақтардың әлеуметтік топтарының өзара қатынастарын, олардың басқа халықтармен ұлтаралық байланыстарын, Қазақстандағы қандастарымен жүргізген ара қатынастарын айқындау.
- Шыңжаңдағы қазақ қауымдастығының қазақ төңкерісіне дейінгі қоғамдық сипатын анықтау.
- Шыңжаң қазақтарының қоғамдық рухани мәдениетінің тарихи болмысын, олардың қоғамдық ой -санасының даму эволюциясын көрсету.

Зерттеу жұмысының құрылымы: Зертеу жұмысы үш тараудан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Зардыхан Қинаятұлы. Монгол үстіртін мекен еткен соңғы Түрік тайпалары. Астана: Елорда. 2001.
2. Абақ керей. Халықаралық Алтай әлемін зерттеу материалы. № 3. Жауапты редакторы Қалибек Манапұлы. Іле халық баспасы. Күйтің, 1994, 43-бет.
3. Академик Майский. Монголия накануне революции. М., 1960, 34-бет.
4. Сборник географических топографических и статистических материалов по Азии. Петербург, XXXVI т., 1913,109-бет.
5. Цэвэн Жамсрано. Дархад... хасаг, хамниган нарын гарал үндэс байдлын үгүүлэл. УБ., 1927, 131-бет.
6. Г.Е.Грулт-Гржимайло. Западная Монголия и Урианхайский край. Л., 1930,413-бет.
7. Абак, керей. Халықаралық Алтай ілімін зерттеу материалы. №3. Іле халык баспасы, Күйтің, 1994, 92-бет.
8. Абак, керей. Күйтің. 69-бет.
9. Исләм Қабышулы. Монголия қазақтарының тарихы. 36-бет.
10. Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиядағы қазактар. Алматы, 2001, 62-64-бет.
11 .Г.Е.Грумм-Гржимайло. Западная Монголия и Урианхайский край. Л., 1930,412-414-бет, Г.Н.Потаниа Очерки Северо-западной Монголии. М., 1948, 38-39, 48-беттер, Цэвэн Жамерано. Дархад, Ховсгол нуурын урианхай... Хасаг, Хамниган нарын гарал, ундэс байдлын үгүүлэл. УБ., 1927, 132-бет, А.Минис, А.Сарай. БИМАУ, Баян-Өлгий аймгийн Казах ард түмний түүхээс. УБ., 1960, 8-бет.
12.Цэвэн Жамсрано. Дархад, Хөвсгөл нуурын Урианхай... Хасаг, Хамниган нарын гарал, ундэс байдлын үгүүлэл. УБ., 1930, 141-бет.
13.Зардыхан Қинаятұулы. Жылаған жылдар шежіресі. Алматы, 1995, 150-151-бет.
14.Г.Е.Грумм-Гржимайло. Западная Монголия и Урианхайский край. Л., 1930,414-бет.
15.А.Н.Казнаков. Монголия и КАМ. Петербург, Т.П, изд.Первое, 5-бет.
16. Мұнда Қалмақтан келіп батыс Монголия және қазақ жұртын әуре сарсаңға салған Да Лама (бас Лама) Дамбийжанцан сергелдеңі туралы соз болып отыр. Бұл туралы Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиядағы қазақтар. Алматы, 2001, 88-103-бет.
17 .Абах керей. Іле халық баспасы, 1994, Күйтің, 44-бет.
18.Ол да сонда. 45-бет.
19. А.Сарай. Революциядан бұрынғы қазақ халқы. Олгип, 1991, 65-бет.
20. Тронов. Западное и Русское географическое общество по отделам этнографии. 1891, XVII. Вып.2, 440-бет.
21. Г. Е.Грумм-Гр.жимайло. Западная Монголия и Урианхайский кран. Вып.. Л., 1930, 457-бет.
22. Г.Н.Потаниа Очерки Северо-Западной Монголии. Петербург, 1881, 38-39-бет.
23.Ол да сонда. 38-бет.
24. Г.Е.Грумм-Гржимайла, Западная Монголия и Урианхайский край. Т.ІІІ, Вып. Второй, Л, 1930,448-бет.
25.Г.Н.Потанин. Путешествия по Монголии. ОГИЗ. М., 1948,57-бет.
26.Д.Гонгор, Ховдын хурангуйтүүх. УБ., 1964, 83-бет.
27.М.И.Боголепов, М.П.Соболев. Очерки русско-монгольской торговли. Томск, 1911, 209-210-бет.
28. И.Г.Н.Потанин Путешествия по Монголии. ОГИЗ. М., 1948,426-бет.
29.М.И.Боголепов, М.Н.Соболев. Очерки русско-монгольской торговли. Томск, 1911, 201-бет.
30.Д.Гонгор. Ховдын хураангуй түүх. УБ., 1964, 87-бет.
31. Абақ керей. 1994, Күйтің, 73-бет.
32. Абақ керей. Іле халык баспасы, 1994, Күйтің, 75-бет.
33.БНМАУ. Түүхийн тов архив. Ф-11, бума № 740, т.1, 18-19-
бет.
34.Ұлы Хурал архиві. Мемлекеттің 22-кіші құрылтайының материалы. IV дәптер. 83-86, 92, 95-беттер.
35.Мемлекеттік Ұлы құрылтайының архиві. 1931 жылғы қаулылар. 362-бет.
36.Үкіметтіц қүпия архиві. 1938 жылғы каулы қарарлар. 353-354-бет.
37.БНМАУ-ын VIII их хурлын тоггоол // 1930 он. "Унэн" га іегі. 1942 он, №102. 23-24-бет.
38.Халық ұлы хуралының архиві. 1960 жылғы жарлықтар. II дәптер, 140-бет.
39.Зардыхан Қинаятұлы. Жылаған жылдар шежіресі. Алматы, 1995, 182-183-бет.
40.ҚХР 1990жылы шілденің 1-күніне дейінгі жан санын тіркеген төртінші реткі жалпы демографиялық санақтың қорытындысы. Қараңыз: Шыңжан Ұйғыр автономиялы аудандық төртінші кезекті демографиялық санақтың қортындысы. Үрімжі. 1992, 20 б.
41. Уәлиханов Ш.Ш. Абылай. Абылай хан. Алматы. 1992, 15 б.
42. Шын патшалығы орда естелігі (Чин шы лу) қолжазба нұсқасының фотоға түсірген басылымы. Тайбей, 1964. Гаузүң патшаның орда есептелігі (Шын гаузүң шылу). 548 т., 9-10 бб.
43. Бұл да сонда. 609 т., 18 б.
44. Бұл да сонда. 613 т., 17 б.
45. Вэй Шаңхүң. Шин хай төңкерісі Шынжаңда Үрімжі. Шынжаң халық
баспасы. -1981. -160 б. (16 б.).
46. Яң Зыңшын. Бу гожай үн ду. 4 жинақ, -10 6.
47. Нүрпейсов К. Алаш һам Алаш орда. -58 б.
48. Қозыбаев М.К, Жауға шаптым ту байлап. -150 б.
49. Бу го жай үн ду. Төртінші жинақ. Мингоның 5 жылы (1917)
қыркүйектің 2 күнгі телеграмма.
50. Garin Hfmbly. Central Asia (Орта Азияны зерттеу) 1996. -Ы 2, -60 б.
(Орта Азиядағы Ресей төңкерісі және Кеңес Одағы өкіметі).
51. Гуревич Б.П. Взаимоотношения советских республик с
провинцией Синьцзяна в 1918-1921 годах. -М., 1958; Советское
Востоковедение. 1958. -Ы 2.
52. Шыңжаң қоғамдық ғылым академиясы Тарих институты.
Шынжаңның қысқаша тарихы. 3-кітап, -8 б.
53. Маңдыбайұлы К, Қазақ оқу-ағартуынан қысқаша дерек. -177-178 бб. ,
54. Ташбаев Таһир. Тарбағатай аймағының азаттықтан бұрынғы (1949 ж.
ҚХР құрылудан дейінгі - Н.М.) баспасөз тарихына аз аял. Іле тарихи
материалдары. -Құлжа. -1989. -5-кітап. -53 б.
55.Жақсылықұлы Ә. Өмір естеліктері. -1-3 66.
56.Шын патшалығы Гаузүң патшаның орда естелігі. 513 том, -17 б.
57. Төлегенұлы С. Азаттықтан бұрынғы (1949 ж. ҚХР құрылудан
бұрынғы - Н.М.) еліміздегі казақ тіліндегі акпарат-баспасөз
тарихына шолу //Шынжаң қоғамдық ғылымы.-Үрімжі, 1991. № 1 -656.
58. 24-ші сілтемеге қараңыз.
59.Мұратбекұлы К. Бәйеке би // Шынжаң қоғамдық ғылымы. -Үрімжі,
1995. - N 3, -98-99 66.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
І Тарау. Шыңжаңда қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1 Шыңжаңда қазақ қоғамының пайда болуы.
1.2 Мин әулеті тұсындағы, қытайдағы қазақ қоғамы.
ІІ Тарау. Шыңжан өлкесіндегі қазақтар.
2.1 XХ ғасырдың басындағы шыңжаң қазақтарының оқу-ағартуы ісімен
мәдени болмысы
2.2.ХХ ғасырдағы Гомендан үкіметі қазақтардың бас көтерулері. Үш
аймақ революциясы
2.3 Шыңжаң қазақтарының салт дәстүрлері мен музыка өнеріндегі
зерттеулер
ІІІ тарау . XXI ғасырдың басындағы қытай қазақтарының
әлеуметтік -мәдени келбеті
3.1 Шыңжаң қазақтарының XXIғасыр қарсаңындағы жағдайы
3.2 Жаңа ғасыр басындағы қазақтардың әлеуметтік-мәдени өміріндегі
өзгерістер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі
Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Шыңжаң қазақтары Қазіргі ҚХР -ң
азаматтығындағы қазақтар болып табылады. Шыңжаңдағы қазақтар да біртұтас
қазақ ұлтының құрамдас бір бөлігі. Олардың жалпы саны жергілікті халықтың
7% құрайды.
Негізгі атауы Шығыс Түркістан. Қазір Қытай өкіметі саяси нараздық
себептерінен Шығыс Түркістан деген атау қолдануына тиым салынған. Бұрын
Хэн тарихнамаларында Батыс өңір делініп келген бұл тұсқа Шинжэң (Жаңа
аумақ) деген ат 1877 ж. Шын үкіметі кеңесші амбы етіп тағайындаған Зо
Зұңтаң жағынан берілген болатын.
Шинжәңда бұдан 10-20 мың жыл бұрын-ақ адамзат тіршілік ете бастапты.
Олар 4 мың жылдың алдында қола, 2700 жылдың алдында темір кезеңіне өткен
екен.
Сонау Амур мен Сарыөзеннің (Хуаңхы) батысы ежелден кейін келе Қазақ
қатарлы ұлттарды құраған тайпалардың атамекені екені тарихнамалардан
белгілі. Бұл ұлан байтақ өңірде Сақтар, Ғұндар тайпалық одағы салтанат
құрған. Ғұн Қағанаты ыдырай бастағанда, Тәңіртау мен Алтай арасы Үйсіндер
қолына өтті. Бұл б.з.б. 2-ші, 1-ші ғғ. күй. Хэн әулетінің алғашқы
мәмілегері Жяң Чян осы тұста (119 жыл) Үйсін Еліне келіп саяси құдалық
сөйлесіп қайтқан. Қытай тарихнамасында Үйсін мемлекеті (Усүн Го) Іле өңірін
кіндік еткен өңірдің алып елі деп айқын жазылған. Хэн патшасы Хэн Уди
алғашында Лю Шижүн ханікені Үйсін Күнбиіне Үйсіндерді Ғұндарға Хәнмен тізе
қоса қарсы шығу үшін ұзатады.
Байырғы Ұлы Жібек Жолында жатақан Шинжәңның ерте заман мәдениет
жұрттары, мың үйлері, архитектуралары, қабірлері, петроглифтерінен ірілері
300-ге таяу. Бұдан сырт 22 жаратылыстық қорық бар. Ертедегі қала
қалдықтарының ішінде ең атақтылары Ярғұл, Едіқұт, Кроран, Көтең, Шаты қала
харабалары. Шатыдағы қала ойраны алғашында Үйсіндерге жазғы астана, артынан
Түрік қағандығы маңызды қала болып, Шыңғыс хан жағынан күйретілген.
Орталық Азия территориясының ішінде, қазақтар Шыңжаң деп атап
жүрген, немесе қытайдан аударғанда жаңа жер, жаңа шекара деп аталып
жүрген бұл географиялық аймақ Азия жүрегі, Тоғысу нүктесі деп аталып,
онда өмір сүретін қандастарымыздың түрлі тарихи кезеңдердегі ауа көшуі,
қоныстануы, олардың қазіргі таңдағы жағдайын айқындау зерттеу жұмысының
негізгі өзекті мәселесі. Бүгінгі таңда шыңжаңда тұрып жатқан
қандастарымыздың тарихи отаны -Қазақстанға оралу мәселесін, екіншіден
қазақ – біртұтас ұлт, сондықтан да ұлттық тарихымыз біртұтас қазақ
халқының жалпы тарихын қамтуға тиісті. Ол үшін алдымен ұлт өкілдері
көбірек өмір сүріп отырған қазақ қауымдарын зерттеуге тура келеді. Демек
зерттеу жұмыс осындай практикалық және ғылыми -теориялық қажеттіліктер
негізінен туындаған маңызды мәселе болып табылады.
Шыңжаңның өткен тарихы буырқанған оқиғаларға толы болды. Бұл жерде
отырықшы және көшпелі халықтардың мәдениеті түйісіп, өзіндік өркениет
қалыптасты. Шыңжаңның өткен тарихындағы Қытай мен Ресейдің, КСРО ның одағы
жүргізген саясаттарының тарихи сабағы Қазақстан ҚХР -ң шыңжаң өлкесімен
шекаралас болғандықтан, бұл өлкедегі саяси тұрақтылық біздің еліміз үшін
де маңызды.
Шыңжаң өлкесімен ғасырлар бойы тарихи байланыстары жалғасып келе
жатқан біздің еліміз ондағы өмір сүріп жатқан қандастарымыз тағдырымен
санаса отырып олардың экономикалық мәдени, ғылыми- техникалық
байланыстарды дамыту арқылы жаңа заманғы қарым – қатынастардың озық
үлгілерін қолдана отырып көпвекторлы сыртқы саясат бағыттарын
қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының тарихнама
Тауарих хамса (бес тарих) атты еңбекте автордың өз басынан
кешкен тіпті өзі куәгер болған ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ басындағы
Тарбағатай өңіріндегі орын алған қоғамдық ірі оқйғалардан және
қытайдағы қазақтар туралы қомақты мәлімет береді.
Тарихи дерек, келелі кеңес атты еңбек қытай қазақтарының таяу
замандағы тарихын, мәдениетін зерттеуге арналған. Тарихи материалдарға
бай. Еңбекте ХІХ ғ соңы мен ХХ ғ- ғы Алтай аймағындағы қазақтардың
қоғамдық саяси және экономикалық өміріне ықпал жасаған өзгерістер
баяндалған.
Өмір естеліктері атты ғұмырнамалық естелігінде ХХ ғ Шыңжаңда өмір
сүретін қазақтардың оқу ағарту білім беру саласы, мәдениет істерінің
даму барысы баяндалған.
История завоевания средней Азии еңбегінде ішінара жерлерінде
шығысқа қоныс аударған қазақтар жөнінде жасалған мәліметтер бар.
Воспоминания о моей службе в западной Сибири. 1853-75 . Бұл
еңбекте патшалық Ресеймен Шын патшалығы арасында шекаралық келіссөздер
материалдарында қытай жеріндегі қазақтардың саяси өмірі жөніндегі
мәліметтердің қытайша құжатта жазылмаған, бірақ тарихта болған
оқиғалардың мән жайын жан жақты түсінуге тигізер пайдасы зор.
Ш.Уалихановтың Таңдамалыларына Бұл еңбекте Шығыс Түркістанға
барған сапарында Іле, Құлжада болған кездегі күнделіктері Іле
аймағындағы қазақтар туралы тың мәліметтер береді.
Ал бұрынғы Кеңес одағының қытайтанушыларының біразы қазірге дейін
Шыңжаң провинциясын зерттеп келеді. Г.В. Астафьевтің, В.А.
Богословский және Д.В. Дубровскяның еңбектерінде ХХ ғ басындағы Шыңжаң
тұрғындарының ұлттық құрамы, демографиясы сөз болады. Бірақ шыңжаңда
тұратын қазақтардың қоғамдық жағдайынан ешбір дерек бермейді.
Дегенмен де совет ғалымдарының ішінара еңбектерінен тақырыпқа
қатысты материалдарды кездестіруге болады. Мысалы Э. Мамидованың
мақаласы біздің тақырыбымыз көлеміндегі бір мәселені ашып қарастырған.
1916 жылы Қазақстан және Орта Азияда бас сағалап барған қазақтар
жайлы отандық тарихшыралымыздың еңбектерінде айтарлықтай зерттелген.
Мысалы М. Қойгелдиев, М.Қозыбаев, К. Нүрпейсовтың еңбектерінде терең
зерттелген.
Шыңжаңның экономикалық сауда байланыстары Қасымбаевтың монографиясында
көрсетілген.
Жапон тарихшылары ішінде Шыңжаңдағы қазақ тариыхын зерттеумен
айналысқаны тек профессор Согуш торо ғана. Зерттеулерінде Шын
империясы кезінде шекара өңірінде тұрған қазақтардың жалпы қоғамдық
жағдайын зерттеген.
АҚШ- тың қытайтанушы ғалымы Линда Бенсон өзінің соңғы жарияланған
еңбегінде Шыңжаңда тұратын қазақтардың әлеуметтік ахуалын таныстыруға
көп көңіл бөледі де олардың қоғамдық тарихына терең зерттеу жасамайды.

Хы Шуй, З. Ережепұлы және басқа авторлар бірлесіп жазған
монографиясында Шыңжаңдағы қазақтардың көші -қон тарихы баяндалған.
1993 жылы Алматыда қытайлық тарийхшы Нығмет Мыңжан Қазақтың қысқаша
тарихы еңбегінде Шыңжаңдағы керейлердің тарихынан сыр шертеді.
Бүгінгі таңдағы қытайдағы қазақ диаспорасының тұрмыс- тіршілігі мен
Отанына оралу мәселелеріне байланысты жорық көрген зерттеулер біршама бар.
Атап айтсақ.
Шыңжаң қазақтарының тарихын зерттеуге ХХ ғасырдың 40- шы жылдары
назар аударыла бастағанды. Бірақ шын мәнінде Қытайдағы қазақтарды зерттеу
ХХ ғ 80 жылдары басталды. Содан бері Қытайдағы қазақ тарихы бойынша
бірқатар жалпы зерттеу еңбектері жазылып, жекеленген мәселелер бойынша
ғылыми мақалалар жарияланып келеді. Кезінде патшалық Ресейде немесе кеңес
одағында Қытайдың ғылымы айтарлықтай дамығанмен, қытайдағы қазақтарды
зерттеу олардың назарынан тыс қалып келгені мәлім. Әрине, біз Ресей
ғалымдарының тақырыбымызға қатысты кейбір мәселелерді зерттеулерін жоққа
шығара алмаймыз. Сонымен Жапон тарихшысы Согум Тороның ХҮІІІ-ХІХ ғ Шығыс
Түркістан қоғамдық тарихын зерттеу клото ШинШын халық босқыны қазақтардың
қоныстануы тұр, салт- дәстүрі мен қоғамдық саяси тарихы суреттеледі.
Соңғы жылдары Қытайда 30-40 -шы жылдардағы Шыжаңдағы тұрғылықты
ұлттардың ұлт -азаттық қозғалысына қатысты газет, журнал материалдары,
ғылыми альманах, жекелеген, көпшілік авторлардың естеліктері жарық
көрді.
Бұлар бұрын соңды ғылыми айналымға енбеген тың ережелер. Бұдан бізге
бұрын кеңес одағында және бүгінгі тәуелсіз Қазақстанда жарық көрген
кітаптар шыңжаң тарихын зерттеуде 1940 -43 жылдары болып қайтқан
кеңестік дипломат 1 В.И. Иваннеконың, Тропо памяту М. 196888 с. 19,
2 Сладковский М.И. Знакомства Китайем и китайцами М. 1984 с. 285
3Дубинский А.И. Советский – китайские отнашения в период японо –
китайской войны 1937 -1945 М. 1980 с. 240, 4Мингулов Н.Н.
Национальн – освободительное движение народов Циньцзяна как составная
часть общекитайское революций (1944 – 1949) труды институты, инстории,
археологии и этнографии им. Ч.Ч: Валиханова АН Каз СССр Алма – аты
т.х.с. 68, 5 Мендекулова Г.М. Исторический судбьды казахской
диаспоры, Пройсхождение и развитие Алматы 1997 с. 43 еңбектерін
атауға болады.
Зерттеу жұмысында Проблемы Дальнего Востока , Новая и новейщая
история журналдарында жарияланған Шыңжан тарихына байланысты статьялар
мен архив материалдары жаңа әрі нақты деректермен қамтамасыз етілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: тарихшылардың, саясаткерлердің
қызығушылығын туғызып келген Шыңжаң қазақ диаспорасының пайда болып
қалыптасуы, Шыңжаң құрылған кезден бастап, КХР -құрамына кезіне дейінгі
күрделі тарихи кезеңнің оқиғаларын қазіргі заман, талаптары тұрғысынан
жаңа методологиялық әдіс арқылы саралау, объективті және субъективті
пікірлердің факторларын толық ашып көрсету, шыңжаңдағы орыс -қытай
қатынастарының үрдісі мен сабақтастығының өткен жолына көз сала отырып,
олардың ұлттық және мемлекеттік мүдделері тұрғысынан әрекет етіп,
өзіндік саясат жүргізуін себептерін түсіндіру. Салыстырмалы талдау
әдісін қолдана отырып аталған мемлекеттердің өзара жүргізген саясатының
қыр -сырын түсінуге талпыну.
Қытайдағы қазақтардың тарихын, бүгінгі болмысын бүкіл қытай
қоғамының жалпы жағдайымен байланыстыра отырып талдау жасағанда ғана
тиісті ғылыми тұжырымдар жасауға болады. Осы мақсатты іске асыру үшін
мынадай міндеттерді орындауға талпыныс жасалынды.
- Қытай мен қазақтар арасындағы тікелей байланыстың қалыптасуын,
қазақ шаруаларының шығысқа жылжып көшуін тарихи құжаттар негізінде
анықтау.
- Шыңжаңдағы қазақтардың қоғамдық өміріне ықпал жасаған, Шыңжаң
өлкесіндегі және халықаралық деңгейдегі ірі оқиғаларды ескере отырып
ондағы қазақ қоғамымыздағы өзгерістерді ашу.
- Шыңжаңдағы қазақтардың әлеуметтік топтарының өзара қатынастарын,
олардың басқа халықтармен ұлтаралық байланыстарын, Қазақстандағы
қандастарымен жүргізген ара қатынастарын айқындау.
- Шыңжаңдағы қазақ қауымдастығының қазақ төңкерісіне дейінгі
қоғамдық сипатын анықтау.
- Шыңжаң қазақтарының қоғамдық рухани мәдениетінің тарихи болмысын,
олардың қоғамдық ой -санасының даму эволюциясын көрсету.

Зерттеу жұмысының құрылымы: Зертеу жұмысы үш тараудан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.

І Тарау. Шыңжаңда қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы.
1.1 Шыңжаңда қазақ қоғамының пайда болуы.

Шыңжан қазақтары немесе Қытай қазақтары деген ұғым ежелден
қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан этимологиялық атау
емес. Ол жаңа заманның туындысы, яғни ол ХХ ғасырдың орта шегіндегі
тарихи себептің салдарынан қытайда қазақ қауымының пайда болуымен
қалыптасқан атау.Олай болса қазақ қоғамы қашан, қалай қалыптасты? деген
мәслеге тоқталайық.
Қытайдың мемлекеттік шекарасы ХІХ ғасырдың екінші жартысында
тұрақтанған болатын. Бірақ қытайдың батыс өңірінің шекара линиясының
бірлесуі мен қазақтардың бір бөлігінің Қытайға тәуелді болуымен қатар
болған құбылыс екендігін ескермеуге болмайды. Қытайдың Шын империясы
ХҮІІІ ғасырдың орта шетінде жоңғар хандығын жойып, ұйғырлар көтерілісін
жаныштап Тянь -Шань таулы өлкесіне өз билігін орнату барысында
қазақтармен дипломатиялық қарым -қатынас орнатты. Бұл кезде қазақ хандығы
түлеу үрдісінде еді. Ол кезде Абылай хан бүкіл қазақ елін
біртұтастандырып, қазақ хандығының этникалық территориясын
қалыптастыруды өзінің басты мақсаты етіп қойған болатын. Бір -ақ ол
кездегі жағдай оның іргетасын өзіне таяп келген Шын патшалығымен
Іледегі әскери қолбасшылармен бірқатар барыс келістер жасау арқылы
олардың тамырын басып, байқап бағып, қытайлар, қазақтың хандық
құқығына қауіпті болмаған соң 1, ол орта жүз ханы ретінде 1757 жылы
Шын патшалығымен ресми дипломатиялық қарым -қатынас орнатты.
1758 жылы Ұлы жүз ханы Әбілмәмбет те Шын патшалығымен
дипломатиялық байланыс орнатты. Содан соң қазақ қытай арасында өзара
байланыстар басталып, екі жақтылы экономикалық сауда саттық істері
қанат жайды. Қытай, Шын империясы 1758 жылы Үрімшіден, 1760 жылы
Іледен, 1763 жылы Тарбағатайдан қазақтармен сауда жасайтын арнаулы
базарлар ашып, малға мата айырбастайтын халықаралық айырбас сауданы
кең көлемде өрістетті.
Ол кезде қазақ ханы Абылай, Алтай, Тарбағатай және Іле аймақтарын
қазақтардың атамекенін жоңғарлар жойды, енді қазақтар сондағы көне жұртына
қайтып баруы керек деген танымда болды. Абылай хан өзінің Шын патшалығы
ордасына алғаш жіберген делегациясы арқылы император Иянлұңға
қазақтардың атамекені Тарбағатайды қазақтарға жарылқап беруін талап
етті. Осыған орай Шын патшасы ордасының қайтарған жауабында: Абылай сендер
шалғайда жатқан жат елсіңдер... Сенің елің бірге тарбағатай тегінде
біздің байырғы жеріміз еді. Сол жерді патша бізге жарылқап бере салса
-деген талабымызды жеткізді. Патша өкілі ол жерді сендерге қиып бере
салар еді, бірақ сендер бізге еңбек сіңірмей -ақ елдесіп алдыңдар.
Сондықтан ол жерді сендерге сыйға бере салу мемлекеттік тәртіпке қиғаш
келеді... Егер сендер Әмірсананы тұтқындап әкеп бер деген біздің
талабымызды орындайтын болсаңдар онда ол жерді сендерге жарылқап бере
салуға болады 2 деп жазған. Міне бұдан Абылай ханның қазақтың
этнотерриториясының көлеміне болған танымын және оны қалпына келтіруге
тырысқан дипломатиялық талпынысынан байқауға болады. Абылай хан қазақтың
шығыстағы ежелгі атамекенін Шын патшалығынан сұрап ала алмайтын болған
соң ол сол жерге шаруаларды біртіндеп сіңіру арқылы иелену әдісін
қолданды. Абылай ханның мақсатты түрде орта жүзбен Ұлы жүздің бірқатар
руларының шығысқа қарай жылжып көшу қозғалысын бастады. Шығысқа жылжып
көшкен қазақтардың рулық құрамы аса күрделі емес. Жетісу өңірінен Ілені
өрлеп көшушілер негізінен Ұлы жүздің ішіндегі Албан, суан кейбір
тайпалары, орта жүздің найман руының Матай, Қаракерей және тортортуыл
тармағынан таралған кейбір рулар, Уақ тайпасының ішінара рулары және
он екі абақ керей елі болды. Сөйтіп, шығыстағы көне жұртқа өрлей көшкен
қазақ шаруалары Шын патшалығының Ертістен Ілеге дейін көлденеңдетіп
жарысқан шекара обаларын қусыра қоныстап мал бақты. Кейбір рулар ол
шекара обаларының арғы бетіне өтіп барып қыстап жүрді.
Бірақ Шын патшалығы қазақтарды шекараның арғы бетіне өткізбеу
саясатын қолданғандықтан, оның шекара қоғаныс әскерлері көктем шығып қар
кеткен соң қарауылдарды байқауға барғанда, көздеріне шалдыққан арғы
беттегі қазақ малшыларды қуып кері қайтарып тұрды. Бірақ қытай
әскерлері қысқа салым ары қайтқанда, қазақ шаруалары қайтадан өрлеп
көшіп, шекараның арғы бетіндегі жайлы жерге барып қыстайды, кейбір
рулар жаз айында да тұрақтап қала берді. Осындай тартысты жағдай Шын
патшалығы шекара қарауыл обаларын орнатқан күннен бастап жыл өткен сайын
күшейе түсті. Шын патшалығының олардың барлығын түгелдей қуғындап кері
қайтарып отыруға шамасы келмеді. Сонымен олар ендігі жерде Абылай
хан арқылы арғы бетке асқан қазақтарды кері қайтармақ болды. Шын патша
ордасының шекара қорғаныс шоншары А. Түйеге түсірген жарлығында: Дереу
әскер жіберіп Тарбағатайдан кірген қазақ малшылардықуғындап шекарадан
шығарып жібер. Абылайға адамдарын кері қайтарып әкетуді айт! 3 -
деп бұйырады.
Абылай хан ол кезде шығысқа беттеген халқын кері қайтару емес,
керісінше Шын патшалығы ордасынан Ілені қазақтарға беруді талап етеді.
Соған орай Шын патшалығының ордасы 1760 жылы 8 маусым күні Абылай ханға
жолдаған хатында: Сенің елшіңнің айтуы бойынша, ойрат жері қазақ бос
жатыр екен. Қазір Әбілпейіздің қол астындағы рулар, сондай -ақ қазақтардың
Ілеге барып мал бағуына руқсат берілсе – деген екенсің. Тарбағатай
қатарлы жерлер ежелден жоңғарлардың жерлері, патша ол жерді қалық
қолмен тыныштандырған... Қазақтар сендердің жайылым жерлерің ұлан ғайыр
кең дала болғандықтан, біздің шекара қарауылымыздан асып келуді ойлайтын
жөндерің жоқ бұрынғы орындарыңда тұра берулерің керек-ті. Тарбағатай
қатарлы жерлерді сұрағанда Абылай саған патша бермеген еді ғой. Қазір
сен қалайша өз білгеніңше (шығысқа қарай) өріс жайып келесің!?
Жоңғарлар кезінде бұл жерлерді күшпен тартып алғанда сендер олардың
маңайына келе алмаған едіңдер. Патша Ілені тыныштандырғаннан кейін ғана
сендер бейбіт өмір сүруге мүмкіндік алдыңдар. Осыны неге қанағат
тұтпайсыңдар 4 - деп жазған. Бұл мәліметтен, сол кездегі қазақтар мен
Шын патшалығы арасындағы жерге таласу күрделі бейбіт көріністе қатаң
жүргізіліп жатқандығын көрсетеді.
Шын пашалығының алғашқы кезде өздері орнатқан шекара қарауыл
обаларының орны тұрақсыз, әрдайым қозғалыста болады. Оны өздері Ий дуң ка
лүң жылжымалы қарауыл деп атады. Өйткені Шын патшалығының шекара
әскерлері қарауыл обаларын жазда сыртқа қарай жылжытып апарып қояды да,
қыста оны ішкі жағына қарай мыңдаған шақырым жерге жылжытып апарып
қояды. Ал шекара қарауыл обаларының төңірегінде қазақ малшылары оған
ілесе шығысқа қарай көшіп отырған. Бара бара Шын патшалығы шекара
өңірінде қалыптасқан жағдайды мойындауға мәжбүр болады да, өз
құрамындағы шекара маңындағы жерлерге келіп мал баққан қазақтардың
тиісті жер көлемін (салығын) алып олардың сонда қоныстануына мәжбүр
болды.
Сонымен Шын патшалығы ордасы қазақтарға: малдарың жұтап, жылы қыстау
іздеп, біздің қарауылдан өтіп келіп мал ақпақ боларсыңдар, сендер әуелі
біздің жергілікті әбілерге хабарлап, оларға жер салығын төлеулерің керек
5 - дейді. Бұған қазақтар қарсы болмай олармен келіссөздер жүргізу
арқылы, жер көлемі үшін әрбір жүз малға 1 малды ( жылқы) Шын патшалығына
өткізуге келісті.
Сөйтіп қазақтар сол барған жерлеріне тұрақтап, тұрып мал бақты. Шын
патшалығы шонжарлары олардан жер салығын жинап ала бастайды. Осыған
орай Шын патшалығының қазақтарға жолдаған жарлығында: Сендер бірнеше
ондаған жылдардан бері ептеп ішкерілеп жылжып еніе келесіңдер. Біздің
генерал әмбіларымыздың өтініші бойынша әсілі сендерді жазаға тарту
керек еді. Бірақ патша сендерге кең пейілділік жасады. Бұның бәрі патшаның
жасаған шапағаты- 6 делінген. Демек, бұл деректен қазақтардың шығысқа
жылжып көшіп атамекенге оралуын іс жүзінде Шын патшалығының
мойындағанын байқаймыз.
Одан кейін патшалық Ресей үкіметінің Қазақстанды отарлау әрекеті
күшейген кезде яғни ХҮІІІ ғасырдың орта шетінде орыстың отарына айналудан
ат бойын ала қашқан қазақ шаруалары шығысқа қарай үдере көшіп, Цин
патшалығының қарамағындағы жерлерге қарай ықтап бара жатты. Олар
Қытайдың қорғаныс әскерлерінің тосқауылдауына қарамастан, шекара қарауыл
обаларының тұс -тұстан ары асып кетті. Сөйтіп ХҮІІІ ғ соңында Тянь
-Шань тауының батыс солтүстігіндегі атамекенге қарай жылжып көше
бастаған қазақтар ХІХ ғасырдың орта шетінде Шын патшалығының
қарамағындағы Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарының бірқатар
аудандарына барып қоныс тепті.
Патшалық Ресей отаршылары ХІХ ғ 60 жылдары Қазақстанды толық жаулап
алып, өзінің отарлаған территориясының шығыс жақ іргесін Шын патшалығының
қарамағындағы жерлерге апарып тіреді. Сонымен Патшалық Ресеймен Шын
патшалығы арасында шекара мәселесі туындап екі империяның қазақ
даласына таласу дау -дамайы басталды. Ақыры олар мемлекеттік шекарасын
келіссөз арқылы, ақылдаса отырып белгілеуге уағдаласты. Сөйтіп Қытай Шын
патшалығы үкіметі мен патшалық Ресей үкіметінің өкілдері 1861 ж
Қытайдың батыс солтүстік шекарасын белгілеу мәселесі бойынша
келіссөздер басталды. Олар қазақ жеріндегі мемлекеттік шекара шегін
белгілеуге көп таласты, Қытайдың Шын патшалығы үкіметі ол жерлер
жоңғардың жері, ол жоңғарлар Қытайдың қарамасы сондықтан ол жерлер
Қытайға тән болу керек десе, патшалық Ресей үкіметі мүшелері ол жерлер
қазақтардың ежелгі атамекенін дәлелдеп дауласты 7- дейді. ресейлік
куәгер. Сонымен екі жақ 1864 жылы 7 қазан күні Жәушек қаласында Ресей
-Қытай солтүстік -батыс шекараны белгілеу келісіміне қол қояды.
аталмыш келісім жалпы он тараудан тұрады. Соның бесінші тарауында
Қазіргі шекараны ақылдасып бекіттік. Екі ел мәңгі тату болады. Осыдан
кейін екі мемлекет осы белгілеген шекара маңында отырған малшыларға
шекарадан өтуге тыйым салынды. Бұл бөлініс қазіргі Қытай ҚХР – ның ШҰАА
-ң территориясымен байланысты еді және жер қайсы мемлекетке бөлінсе онда
отырған адамдар сол жермен бірге сол мемлекеттің басқаруында болады
8 - деп көрсетті. Осы келісім бойынша Қытай мен Ресейдің мемлекеттік
шекарасының қазақ жеріндегі негізгі шеп (линиясы) белгіленді. Міне бұл
деректер қытай жеріндегі атамекеніне оралған қазақтардың толығымен қытай
азаматтығындағы Шыңжан қазақтары ретінде айғақталды. Сондықтан ХІХ
ғасырдың 60- жылдары Қытайда қазақ қауымы Шыңжаң қазақтары деген
қоғамдық құбылыс пайда болды.
Шын патшалығы 1884 жылы Шыңжан өлкесін (Шыңжан провинциясын құрды )
Шыңжаң өлкесінің қарамағындағы әкімшілік жерлер Дау- аймақ, фу- кіші
аймақ, тиц – меңгерме, жоу – облыс, шияц – аудан болып белгіленеді.
Шыңжаң көлемінде қоғамдық шаруашылық жағдайды жақсарту үшін бір қатар
реформалар жасалды. Бірақ әбден кетеуі кеткен патшалықтың Шыңжаңдағы
жағдайы онымен оңала қойған жоқ. Цин патшалығы ХХ ғасырдың алғашқы
жылын жаңа саясатпен бастады. Аталмыш жаңа саясаттың негізгі
мазмұндары: Әскер баптап, қаржы топтау; мектеп ашып, көнеше емтихан алу
тәртібін қолданыстан қалдыру; сауда министірлігін құрып, сауда саттық
істерін жандандыру; өнеркәсіпті индустрияны дамыту 9 жобалары жасалады.
Жаңа саясат шыңжаңның қоғамдық өміріне аз да болса тың тыныс, жаңа
бетбұрыс әкелгендей болды. Бір -ақ бұл шаралар да іріп – шіріген қытай
қоғамымен алға бастыра алған жоқ. Шын патшалығы 1884 ж шыңжаң өлкесін
құрып, Тянь -Щань тауы өңірін әкімшілік жүйе бойынша басқаруға
бетбұрыс жасағанмен қазақтар жиі қоныстанған аймақтарды бұрынғы әскери
-әкімшілік басқаруында ұстанды. Сонымен қатар қазақ мансаптыларын
көбейтіп, қазақтарды мыңбасы 12 адам, мыңбас орынбасары дәрежелі шені
бар 1 адам болыпты. Ал жүзбасының төменгі мансаптыларға сан
шектемесі қойылмады 10.
Алтай аймағындағы қазақ қауымының қоғамдық басқару құрылымы немесе
бұрынғы төре әулеті Қасымханның біртұтас басқаруындағы төрт биден
тұратын билік құрылымы шыңжаң өлкесі құрылғаннан кейін де жалғасты.
Бұрынғы бес билеушіге екі адам қосылып жеті адамның басқауру тобы
құрылды. Жалпы айтқанда шыңжаң өлкесі тұсындағы қытайдағы қазақтардың
қоғамдық саяси жағдайы қиып, әлеуметтік – ахуалдары аса ауыр күйде
болды.

1.2 Мин әулеті тұсындағы, қытайдағы қазақ қоғамы.

1911 жылы 10 желтоқсанда Қытайда орын алған Синхай революциясы Шын
патшалығын құлатып қытайда екі мың жылдан артық өмір сүрген монархиялық
жүйені күйретті.
1912 жылы 1 қаңтар күні Республикалық жуңхуа Мин үкіметі құрылды.
Оның тұңғыш президенті болып сун ятсен сайланды. Ол бірқатар
республикалық заң жарлықтар жариялап, қытай қоғамын жаңа бағдарға
бастаған еді. Бірақ қытаййдың консервативтік күштері оған жол бермеді.
Тіпті С. Ятсеннің өзін президенттік биліктен шектеуге мәжбүр етті. 1812
жылы билікке Юань Шикай билік басына келді. Сонымен қытайда
провинциялар генерал – губернаторлардың жартылай дара биліктері
қалыптасты. Соған орай 1912 ж Шыңжаңның генерал губернаторы болып Яң
Зыңмын (Ян Цзэсин) тағайындалды. Ян Зыңмын Шыңжан билігін қолына
алғанан кейін Шыңжаңның қоғамдық басқару құрылымын өзіне тиімді етіп
қайта құрды. 1919 жылға дейін Умастай генерал – губернаторының қобда
іс басқару уәзірінің басқаруында болып келген Алтай аймағын Шыңжан
провинциясының бір аймағы ретінде өзінің тікелей басқаруына алды.
Сонымен Шыңжаңның үш үш аймағындағы Іле, Тарбағатай және Алтай
өңіріндегі қазақтар біртұтас Шыңжан генерал – губернаторының билігіне
өтті. Бірақ олардың әлеуметтік жүйесі өзгертеді. Яң Зыңшын қазақ
билеушілерінің бұрынғы мансап лауазымдарын мүдделерін сақтай отырып
оларды өзін қолдануға тартты 11.
Яң Зыңшын өз билігін нығайту үшін сыртқа қарата бейтарап тұру
саяматын ұстаумен қатар ішкі жақта шыңжаңның қоғамдық және ұлттық
қайшылықтарын шебер пайдалана білді. Ол шыңжаңдағы ұлттар арасына ірткі
салып, оларды бір біріне қарсы қою арқылы өзі осы саясатын
тізгіндеушілік деп атады. Сондай -ақ ол оны шыңжаңдағы ұзақ жыл
тыныш ұстап тұрудағы ең өтімді тәсіл болды 12 деп бағаланған. Іс
жүзінде Яң Зыңшын Шыңжаңға әәлеуметтік дамуын тізгіндеді. Ол
шыңжаңдағы халықтарды надандықта, кедейлікте тұмшалап ұстады. Бір -ақ
ол өлкелік билік басымдағылар арасындағы жерлестік топтардың
бақталастық күресін бәсеңдете алмады. ХХ ғасырдың 20- шы жылдары
шыңжаң элитасы арасында Яң Зыңшын бастаған Шанси, Гансу провиниялықтар
ен Фан Яонан бастаған хунан хубейліктер арасындағы күрес өрши түсті.
Оның ақыры қару жумсауға апарып соқты. 1928 ж 7 шілде күні Яң Зыңшын
қонақ үстінде қарсыластары тарапынан атып өткізіледі. Ян Зыңшынның
саяси қызметі шыңжаңның басқару құрылымдарын зерттеп, оны өзіне тиімді
етіп қайта құрды. 1919 Алтайды аймақ етіп құрып шыңжаң губернаторының
басқаруында ұстады. 1920 жылға дейін шыңжаң қазақтары үкіметке шөп
башысы (салығы) деген салық тапсыратын. Бұл баж әр отбасы және
олардыңжан саны бойынша есептелініп барлық салымның 5 % бойынша үкіметке
тапсырылып отырылды. Ал салық жинауцшылардың елге көрсеткен зорлық
зомбылықтары мен қорлықтары халық бұқарасын қатты күйзеліске
ұшыратты.
Мин дәуірінде Шыңжаң үкіметі мансаптыларды көбейту арқылы
қазақтарды басқаруды күшейе түсті. 1916 жылғы Қазақстанда болған ұлт
-азаттық қозғалысының патшалық Ресей үкіметі тарапынан күшпен жанышталу
жетісу жеріндегі қазақтардың Шыңжаңға бас сауғалап (патриация) баруына
әкеп соқтырды. Оның тарихи ықпалы тек қазақстанға ғана емес қытайдың
шыңжаң өлкесіне де онда тұрған қазақ қауымына да әсер еткен болатын.
Үш кез қатқан мұз, бір түнгі суықтың әсері емес - дегендей 1916 жылы
қазақстанда бұрқ ете түскен ұлт азаттық қозғалысы әсте кездейсоқтан
туыла қалған оқиға емес, керісінше ол қордаланып, қалған тарихи
қайшылықтардың заңды жарылысы еді. 1914-16 жылдар аралығында жетісу
облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан – 8 саомға дейін өсті.
Азық түлік басқа да халық тұтынатын заттардың бағасы үздіксіз
қымбаттай берді 13.
Сол жалдары Іле аймағындағы қазақтар үкіметке әр жылы жалпы алым
салық үшін 300 бас жылқы тапсыратын, ал 1989 жылдан бастап олар мың
бас жылқыны тапсырып отыруға міндетті болды 14.
Іс жүзінде мин патшалығы салық шонжарының қазақтардан еселеп салық
жинау әрекеті қазақ шаруаларына ауыр тиді. Іле аймағындағы қазақтардың
билеушілері үкіметтен алатын жалақысын өздерінің басқаруындағы
қазақтардан алынатын үкімет салығынан іріктеп алып қалып отырды.
Тарбағатай аймағындағы қазақтарда қос -қабат салық тапсырып отырды.
Алтайдағы қазақ қауымында феодалдық қатынастар ХХ ғасырда тереңдей
түсті.
Яң Зыңшынның орнына Жин шурін (Чжан Чжин жуи) Шыңжаңның генерал
губернаторы болып тағайындалды. Ол Яңның саясатын жалғастырды. Үкімет
Жин шурінде арқа сүйеп шыңжаңда жемқорлықпен алаңсыз айналысты, халыққа
зорлық зомбылық жүргізіп, салықты ауырлатты 15. Сонымен шыңжаңда
қоғамдық қайшылықтар шиеленісіп Жин шурін үкіметке қарсы көтеріліс
жасады. Оны сол аймақтың Баркөл ауданында тұратын қазақтар қолдады.
Көтерілісті жаныштаушы үкімет әскерлері сол жылы шілде айында Хасанту
деген жерде отырған әліптің ауылын басып алды да оның басын кеседі .
Сондай ақ олар елді үрейлендіру үшін "кесілген басты кенттің кіре
берісіне іліп қояды" 16. Олардың бұл әрекеті қазақ халқының кегін
қайнатып, ызасын келтіреді. Сонымен Баркөл ауданындағы қазақтар үкімен
әскерлеріне қарулы шабуыл жасауға шықты. Осы реткі Жин Шурін үкіметіне
қарсы козғалыс Шыңжанның барлық жерлерін шарпыды.
1932 жылы Гансу өлкесіндегі дүнген генералы Ма Жүңиңның күштері Алтай
аймағына еніп, аймақ орталығы Сарсүнбені шабуылдап басып алды. Алтай
аймағындағы төре әулетінен шыққан қоғам қайраткері Шәріпхан Жеңісханүлы
өзінің ел-жұртын қорғау үшін қарулы жасақтарды бастап дүнгендерді Алтайдан
аластау соғысын жүргізді. Соғыста жеңілген дүнген қолдары Алтайдан
Шәуешекке қашып барғанда үкімет әскерлерінің соққысына тап болып,
шығысқа кашып, Санжы тауына барғанда толығымен жойылды.
Шыңжан өлкесі және ондағы қазақтар қарулы қозғалыс жағдайында тұрған
кезде, яғни 1931-1932 жылдары Қазақстанда Кеңес Одағының қолдан жасаған
ашаршылық апатынан жан сауғалаған бірқатар қазақтар Қытай шекарасын басып
өтіп арғы беттегі қазақтардың арасына барып паналады.
1933 жылы 12 сәуір күні Дихуада (Үрімжіде) орын алған саяси төңкеріс
арқылы Шың Шысай (Шэн Шицай) Шыңжанның генерал-губернаторы болды. Ол
алдымен өзінің билік орнын нығайту үшін сол кездегі қытайдың және
халықаралық жағдайға үйлесетін бірқатар пәрменді саяси шаралар қолданды.
Шың Шысай өзінің Кеңес Одағымсн жақындасу, антиимпералистік саясат
ұстанатындығын мәлімдеп, 1933 жылы мамыр айында Кеңес Одағының Үрімжідегі
Бас консулдық басқармасымен байланыс орнатты. 1934 жылы ол
"Антиимпериализм, бейбітшілік және құрылыс жүргізу" деген саяси
бағдарламасын жариялады. 1934 жылы желтоқсаннан 1935 жылы қаңтар айында Шың
Шысайдың өтініші бойынша Кеңес Одағы Шыңжан жеріне өзінің Қызыл армиясын
жіберіп, Шың Шысайдың қарсыласы Жаң Псйюан мен Ма Жүңиңның әскерлерін
жойды. Сондай-ақ оның он мың әскерін қару-жарақпен жасақтады. 1935 жылы
Ксңес Одағы Шыңжанның экономикасы мен мәдениетін дамытуға 5 миллион рубль
несие берді. Сөйтіп Кеңес Одағы Шың Шысайге өз ықпалын өткізе бастады.
Соның нәтижесінде ол өзінің "Антиимпериалистік, Кеңес Одағымен жақындасу,
Ұлттар теңдігін жүзеге асыру, шенеуниктерді парақорлықтан тазарту,
бейбітшілікті сақтау және құрылыс жүргізу" деген саяси-әкімшілік
бағдарламасын жариялады. Бұл саяси бағдарламаның қалыптасуы мен жүзеге
асуының сол кезде прогрестік маңызы болғандығын айтуға тиіспіз.
Шың Шысай Кеңес Одағының әскери мамандарының көмегімен Шыңжандағы
әскерлерін қайта құрып, бүкіл өлке бойынша 11 окургте 12.000 адамнан армия
ұстады 17. Қоғам қауіпсіздік органдарын құрып, полиция мен тыңшылардың
санын көбейтті, сондай-ақ оларды сол кездегі ең озық техникамен жабдықтады
18. 1936 жылы Шекара қызметі басқармасын құрып, өзі басқарма бастығы
міндетін қосымша атқарды. Бұл орган Шыңжанмен шекаралас өлкелер мен
мемлекеттерден ақпараттар жинаумен айналысты. Ауыл-қыстақтарда "Баужя" 19
режимін- орнатып, қарапайым халықты бақылауын күшейтті. Сөйтіп ол
Шыңжандағы прогресшіл адамдар мен әр ұлт халқының көрнекті қоғам және
мәдениет қайраткерлерін тұтқындап түрмеге жабумен айналысты. 1939 жылы
қыркүйекте Шың Шысай моңғол, қазақ және қырғыз құрылтайын өткіземін деген
сылтаумен осы ұлттардың өкілдерін Үрімжіге жинап, олардың бір бөлімін
тұтқындап түрмеге жауып, қалғандарына шаруалардың қолындағы аң мылтықтарын
жинап беруге әмір берді. Сондай-ақ аудандарда мылтық жинау комиссияларын
құрып малшылардың қолдарындағы мылтықтарын үкіметке тапсыруға қысым жасады.
1939 жылы желтоқсанда Алтайдағы белгілі діндар абыз ақын Ақыт Ұлымжыұлық
1940 жылы Іледегі көрнекті ақын, мәдениет қайраткері Таңжарық Жолдыұлын
тұтқындап түрмеге жапты. Шың Шысай үкіметінің бұл әрекеттері қазақ халқының
қатты наразылығын қозғады. Алтай аймағында жазықсыз адам тұтқындау
әрекетіне қарсылық көрсеткен Есімхан, Иманбай І940 жылы қаңтарда біркатар
қазақтарды бастап қарулы көтеріліс жасады. Оларға сәйкес басқа аудандардағы
қазақтар да қарулы бас көтерді. Міне, осы қозғалысқа Дәлелхан Сүгірбаев,
Оспан Исламұлы белсенді қатысып, қазақ жасақтарына қолбасшылық етіп
ІІІыңжан үкіметі әскерлеріне қарсы партизандық соғыс жүргізді. Алтай
аймағындағы бұл соғыстар кейде келіссөз арқылы тоқтап-толастаса, кейде
арадағы бітім-шарттар бұзылып қайта жалғасып, ондағы қазақ шаруалардың
берекесін кетірді.1942 жылы Шың Шысай өзінің саяси бағдарын түбегейлі
өзгертті, ол өзінің Кеңес Одағына, Компартияға қарсы екендігін, Қытай
Гоминьдан партиясын, Шаң Кайшиді қолдайтындығын ашық мәлімдеді. Өйткені, ол
Кеңес Одағы жүріп жатқан соғыста немістерден жеңілді деп межеледі. Сөйтіп
ол Шыңжанда өзіне көмектесіп отырған Кеңес Одағы әскерлері мен әр сала
мамандарын еліне қайтарды да, Қытай Компартиясының Шыңжандағы өкілдерін
тұтқындап өлтірді.
1943жылы қаңтарда Гоминьданның Шыңжан өлкелік бөлімшесі құрылды.
Сонымсн гоминьдандықтар Шыңжанға ағылып келе бастады. Оларға ілесе АҚШ пен
Ұлыбританияның әр түрлі күштері де Шыңжанға енді. Сол жылы Үрімжіде АҚШ пен
Ұлыбританияның Консулдық басқар-малары құрылды. Сөйтіп Шыңжанда Кеңес
Одағының ықпалы әлсіреп, АҚШ пен Ұлыбританияның позициясы күшейе түсті. Бұл
жағдай Кеңес Одағына өте тиімсіз болды. Сондықтан Кеңес Одағы Шыңжаннан,
тым болмағанда Шыңжанның солтүстік батыс аймақтарынан Гоминьдан күштерін
ығыстырып шығарып, АҚШ пен Ұлыбританияның ықпалын тойтарып, өзінің Шыңжан
өлкесіндегі позициясын кайта нығайтуды қарастыруға мәжбүр болды. Сонымен
Кеңес Одағы бұл мақсатын революция арқылы іске асырмақ болып, Іле,
Тарбағатай, Алтай аймақтары мен Қашқардың қырғыздар қоныстанған
аудандарында бірқатар дайындықтар жасады. Атап айтқанда Шыңжанда "Азаттық
ұйымдарын" құру, халықты революция жасауға насихаттау, офицерлер дайындау
және қару-жарақтармен қамдау қатерлі жұмыстарды жасырын немесе жартылай
әшкере жүргізді. Соның нәтижесінде 1944 жылдың тамызында Іленің Нылкы
ауданында Әкпар, Сейіт бастаған қазақ жасақтарының Шыңжанның Гоминьдан
үкіметіне қарсы карулы кетерілісі басталды. Міне, бұл аталмыш "Үш аймақ
революциясының" (Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарын қамтыған) басталуы
еді. Көтерілісшілер 2 қыркүйек күні Нылқы ауданын басып алды, қараша айында
Құлжа қаласына жорық жасады, олар Құлжа қаласында Әбдікерім Аббасов
бастаған ұйғыр және басқа халықтардың көтерілісшілерімен тізе қосып
шайқас жасап, жеңіске тез қол жеткізді. 1944 жылы 12 қараша күні Құлжа
қаласында "Шығыс Түркістан уақытша үкіметі" кұрылды 20. Әлихан Төре
үкімет бастығы болып тағайындалды. 1945 жылы каңтардың соңында Іле аймағы
толығымен Гоминьдан билігінен азат болды Сол жылы сәуірде Шығыс Түркістан
уақытша үкіметінің ұлттық армиясы құрылды Ұлттық армияның мақсаты
Тарбағатай мен Алтай аймақтарын Гоминьдан билігінен азат ету болды. Осы
мақсатпен Ұлттық армия 1945 жылдың мамырында солтүстік, орта және оңтүстік
бағытпен жорыққа аттанды. Солтүстік және орта бағыттағы армия Тарбағатай
мен Алтай аймағын гоминьданшылдардан азат етіп, қытай әскерлерін
Үрімжінің батысына таяу жердегі Манас өзенінің аржағына ығыстырды. Оңтүстік
бағыттағы армия Тянь-Шаньның оңтүстігіндегі Қарашар мен Аксу аудандарына
отты шабуыл жасады. Соғыс жағдайы Ұлттық армияға тиімді болып тұрғанда,
шайқас кенеттен тоқтатылып, Шығыс Түркістан уақытша үкіметі немесе
"Үш аймақ үкіметі" мен Гоминьдан үкіметі бейбіт келісім жүргізетін
болды. Өйткені, 1945 жылы 14 тамызда Кеңес Одағы мен Қытай Гоминьдан
үкіметі "Қытай-Кеңес Одағы достық одақтастық келісіміне" қол
қойғанды. Сол жылдың 10 каңтарында Қытай президенті Шаң Кайши Шыңжан
проблемасын бейбіт шешетінін білдірді. 14 казанда оның өкілі Жаң Жыжұң
(Чжан Чжичжун) Үрімжіге ұшып келді. Үш аймақ үкіметінің өкілдерін бастап
барған Ахметжан Қасыми Жаң Жыжүнмен келіссез жүргізді. 1946 жылы 2 каңтарда
екі жақ "Он бір бітімге" қол қойды. Шыңжанда коалициялық провинциялық
үкімет кұрылды. Оған үш аймақтың Ахметжан Қасыми қатарлы өкілдері
қатыстырылды. Бірақ бұл бірлескен үкімет құрамындағылар ішінде
гоминьданшылар мен үш аймақ өкілдері арасында саяси күрес жасырын түрде
жалғасып отырды. Сонымен гоминьданшылар үш аймақ үкіметін іштен ыдыратып
әлсіретудің шарасын қарастырып жатқан кезде, Оспан Исламұлының Шығыс
Түркістандықтардан бет бүрып оларға жақындасуы - қарсы жақтың Көктен
тілегенін жерден бергендей болды. 1946 жылы тамызда Оспан Исламұлы
өзінің сенімді өкілін Үрімжіге жіберіп Гоминьдандықтармен
байланыс жасады. Оспанныц Шыңжандағы қазақ халқы Гоминьдан билігінен азат
болған шақта осындай қадам басуы мүлде ақылға сиымсыз әрекет. Өйткені, ол
Алтай аймағындағы қазақтардың Шың Шысай билігіне қарсы қарулы күресін
ұйымдаструшылардың және оларға қолбасшылық жасаушылардың бірі болған.
Сондай-ақ қытай әскерлерімен болған партнзандық соғыстарда ерлігімен көзге
түсіп "батыр" боп танылған тұлға болатын.Сондықтан Шығыс Түркістан уақытша
үкіметі оны Алтай аймағының уәлиі етіп тағайындаған. Кейін Шыңжан
коалициялық үкіметі құрылғанда ол үкімет мүшесі және Алтай аймағының уәлиі
болып тағайындалды. Бірақ Оспан ол міндстін атқарғысы келмеді. Себебі, оның
Кеңес Одағының жоспарымен және қолдап-қуаттауымен құрылған Шығыс Түркістан
уақытша үкіметін немесе "Үш аймақ үкіметін" мойындағысы да, колдағысы да
келмегенді. Сонымен ол бір жылдың алдында ғана өзі кол бастап шайқас
жасаған, Шығыс Түркістан уақытша үкіметі Ұлттық армиясының күшімен Алтайдан
аластатылған гоминьдан күштерімен қайта одақтасып "Үш аймақ үкіметіне"
қарсы соғыс ашпақ болады. 1946 жылы 3 қыркүйскте Оспанның екінші рет
Үрімжіге жіберген өкілі Жүнісбай Жаң Жыжүңға бес түрлі талап қоюмен қатар,
ол Оспанды бүкіл Шыңжанның дін басы және оны мәңгілік хан етіп тағайындауды
талап етеді 21. Жаң Жыжүң Оспанының "Үкімет Алтай аймағына әскер жіберсе"
деген талаптарын қанағаттандыруға уәде береді, бірақ оның "дін басы болу"
мен "мәңгілік хан болу" талабын "ескі-мешеуліктің көрінісі" деп кері
қағады. Оспанның Шыңжаның гоминьдан үкіметімен жасырын түрде бөтең пиғылда
байланыс жасағанын сезген "Үш аймақ үкіметі" 1947 жылы 1-ақпанда оны барлық
міндетінен алып тастап, оның орнына Дәлелхан Сүгірбаевті Алтай аймағының
уәлиі етіп тағайындайды. Сонымен Алтай аймағында және Шыңжанның шығыс
аудандарында гоминьдан үкіметі қаруландырған Оспан қосындары мен Кеңес
Одағы көмектесіп отырған және қаруланған Д.Сүгірбаев қолбасшылық еткен Үш
аймақ Ұлттық армиясы арасында қырғын соғысы басталады. Сөйтіп гоминьдан
Шыңжан үкіметінің үш аймақтағы қазақтарды өзін-өзімен қырқыстыру мақсаты оп-
оңай жүзеге асты. Оспанның бұл соғысын "Қызыл үкіметке" қарсы күрес деп
түсінген қазақтың Қалибек Хакім қатарлы ұлтжанды азаматтары оны қолдап
шайқасқа шықты. "Оспанның да, сондай-ақ Қалибектің олай ығысуына
коммунизмнің ызғары әсер етсе" 22 керекті. Бірақ өздері зұлымдық пен
жауыздық саясатына шыдамай қолдарына қару алып күрес жасап, бір жылдың
алдында ғана тағылық үстемдігінен әрең азат кезде, гоминьдандық қытай
үкіметіне Оспанның қандай негізде сенім артып, селбестік жасауға баруын
адам түсінбейді. Бұдан тек ғибарат алуымызға тура келеді.
Оспан Исламұлы мен Дәлелхан Сүгірбаев арасындағы соғыс партизандық
формада ұзаққа жалғасты. Соғысқа қатысушы жауынгерлер негізінен қазақтардан
жасақталған. Сол тұста басталған Қытайдың ішкі өлкесіндегі Компартия мен
Гоминьдан партиясы армиясы арасындағы азаматтық соғыста, Мао бастаған
Азаттық армиясы Шан Кайшидің Гоминьдан армиясынан сегіз миллион әскерін
жойып 1949 жылы қазанда Қытайды Гоминьдан билігінсн азат етті. Сондай-ақ
сол айда Азаттық армия Шыңжанды гоминьдан қолынан қантөгіссіз өткізіп алды,
1950 жылы Оспанды гомйньданшылдар қатарында шабуыл жасап, оны тірідей қолға
түсіріп, 1951 жылы өлім жазасына бұйырды. Демек, Кеңес Одағы қозғаған Үш
аймақ рсволюциясы мен Оспан бастаған бұл соғыс, сан мыңдаған қазақ
жастарының соғыста мерт болуына, он мыңдаған қазақ отбасының шетелге жан
сауғалап босып кетуіне себеп болды.

ІІ Тарау. Шыңжан өлкесіндегі қазақтар.
2.1 XХ ғасырдың басындағы шыңжаң қазақтарының оқу-ағартуы

Бүгінгі күнде әлемдік экономикада, саясатта және білім беру
саласында ұлттық мәдениетке үлкен-сый болып отырғаны белгілі. Ұлттық
мәдеииеттің өміршендігі-оның білім беру, адам тәрбиелеу жүйесіиің
тарихи үрдісі мен қазіргі кездегі қуаттылық деңгейімен
бағамдалады. Сондықтан Қазақ халқының үлкен бөлігі орналасқан Қытайдың
Шынжаң өлкесіндегі Қазақтардың; білім беру жуйесінің қалай
қалыптасқандығын анықтап білу керек.
Бүгінгі күні Қазақстаннан сырт жерлерде 4 млн 500 мыңға жуық қазақтар
тұруда. Бұлардың негізгі бөлігі республикамызбен көршілес мемлекеттерде
соның ішінде Қытайда 1,5 милионнан астам казақтар өмір сүруде. Қытайдағы
қазақтар біртұтас қазақ ұлтының құрамдас бөлігі болған-дықтан Қазақстан
олардың құқықтарының сақталуына, мәдениетінің дамуына мүдделі.
XX ғасырдың басындағы Шынжаң қазақтарының оқу-ағартуы" атты тақырыпты
қарастыру 1996 жылы Қазақстан Республикасы үкіметі қа-былдаған этномадениет
концепциясының актуалды шарттарьшыц бірінің орындалуына, яғни халықтың
мәдени бірлігі өзінің мәдениетін, тарихын білуден және өзін сол
мемлекетке, ұлтқа тиісті екенін сезіну арқылы іске асырылатындығы жөніндегі
шартты қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Жалпы бұл тақырыпты қарастыру
қазақ ұлтының бірігу, жақындасу процесін дамыту үшін, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін, ұлттық қауіпсіздігін нығайту үшін
және ұлттық қайта өрлеуді қамтамасыз ету үшін қажет. Сонымен бірге бұл
тақырып 2003 жылы үкімет қабылдаған "мәдени мұра'' бағдарламасының аясында
шетелдердегі Қазақ мәдени мұраларының жалпы жағдайымен танысуға және оған
ғылыми баға беруге өз септігін тигізеді.
Рухани мәдениеттің даму көрсеткіштерініц бірі оқу-ағарту немесе білім
беру жүйесінің қандай деңгейде дамығындығы жөніндегі көрсеткіштер. Шыңжаң
өлкесіндегі қазақтардың оқу-ағартуы, білім беру ісі алғаш діни оқу
ағартудан басталған. Өйткені , шекараның арғы беті Шыңжаң жерінде Қытайға
қараған қазақтар, онда Қытай, Маньчжур қатарлы бөтен ұлт, бөгіде діндегілер
билік құрған қоғамдық ортада өмір сүрулеріне тура келді. Бұндай қоғамдық
ортада қазақтардың олармен араласпауы мүмкін емес еді. Сонымен ондағы
қазақтарға өздерінің ұлттық ерекшелігін, тілін, дінін, жәие дәстүрлі
мәдениетін сақтаудың қажеттілігі арта түсті. Олар дінін қазақтық қасиетін
сақтаудың бірден-бір жолы-ұлттың оқу-ағартуын дамыту-деп түсінді әрі білім
беруді діни оқу-ағартудан бастады.
Шынжандағы дәулетті Қазақтар XIX ғасырдың соңғы кезінен бастап, өз
үйлерінде молда ұстап бала оқытқан. Бірақ отбасында оқу оқитын
балалар саны көбейген сайын барлығын бір жерге жиып оқытатын оқу орында
қажеттілік туды. Осының негізінде алғаш білім беру орындары ре-тінде XX
ғасырдың басында алғаш медреселер ашыла бастады. Медреселерде діни
оқулармен қатар пән сабақтары да оқытыла бастады. 1904 жылы "Абақия"
медресесі ашылып тұрақты түрде балаларды окыта бастады. 1912 жылы Алтай
аймағындағы қазақтардың ел билеушілері сол кездегі Шынжан өлкесіне белгілі
акын Ақыт Үлімжіұлы үшін Шакүртті деген жерден мешіт-медресе салдыртын
ақытты мешіт-медресеге мұғалім әрі бас-қарушы етеді. Ал Тарбағатай
аймағында алғаш медреселер яғни оқытуды XX ғасырдың басынан бастап оқыта
бастайды. Аймақ орталығы Шәуешекте 1901 жылы "Ғұмария мектебі" ашылды. 1907
жылы "Намуна мектебі" өз жұмысын бастайды. Гүландам Қабиболина ханым 1911
жылы өз үйінде қыздара арнап мектеп ашты. Кейінен мектеп “Гүлданам мектебі”
деген атпен белгілі болды. 1914 жылы " Тұран мектебі" ашылды 23.
Іле аймағында да алғашқы білім беру діни окытудан басталған. Ал жаңа
пәндік білім беру оқу орындары жөнінде мәліметтер 19010 жылы Қали деген
кісі Күнестің Сорбұлақ деген жерден мектеп ашқан. Іледе мектеп ашу тек
1910 шы жылдардан кейін орын алғандықтан, оның өзіндеде 1917 -ші жылға
дейін ірі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.