Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала). Ғ.Қараштың ізденіс жылдары жайлы мәлімет
Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы
Ғұмар Қарашев шығармашылығы
Ғұмар Қарашевтың өмірі мен қызметі
Қазақтың азаттығын аңсаған
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Ғұмар Қарашев шығармашылығы
Ғұмар Қарашевтың өмірі мен қызметі
Қазақтың азаттығын аңсаған
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Шәді Жәңгірұлы – шығыс классикалық әдебиетінің назирагөйлік дәстүрін жете меңгерген ақын, есімдері әлемге мәшһүр шығыс шайырлары поэзиясындағы дәстүрлі тақырыптар мен сюжеттерді, гуманистік, ағартушылық мотивтерді өзінше жырлап, мазмұн мен түр жағынан, идеясы мен сюжеттік желісі тұрғысынан мүлдем жаңа, төлтума шығармалар жазған дарынды қаламгер»,- дейді ақын шығармашылығын монографиялық тұрғыда зерттеген Н.Келімбетов. Қазақ елінің оқу мен ¬¬¬¬¬¬¬-өнерді үйренуінің аса қажет екенін насихаттап, халық тарихына, ел-жұрттың тұрмыс жағдайына баса назар аударған, сонымен бірге арғы- бергі хандарымыздың өмірбаянына үңіліп, бізге жеткізген зиялы ақындарымыздың бірі.
Шәді төре Жәңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі Созақ ауданы) дүниеге келген.
Шәді Жәңгірұлы Абылай ханның тікелей ұрпағы. Хан Кененің інісі. Абылайдың ұлы-Қасым хан. Қасымның Кіші жүзден алған Қанат деген әйелі болған деседі. Содан Есенгелді, Саржан деген ұлдары туғаны тарихтан мәлім. Есенгелдінің ұлы-Жәңгір төре. Сонда Шәді ақын Абылай ханның шөбересі.
Шәді Жәңгірұлы қазіргі Шымкент облысының Созақ ауданындағы Қызылкөл деген жерде туған. Шын аты – Сұлтанбек, анасы еркелетіп «Шәді» атап кеткен. Абылайдың нәсілінен тараған ұрпақ.
Шәді төре Жәңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі Созақ ауданы) дүниеге келген.
Шәді Жәңгірұлы Абылай ханның тікелей ұрпағы. Хан Кененің інісі. Абылайдың ұлы-Қасым хан. Қасымның Кіші жүзден алған Қанат деген әйелі болған деседі. Содан Есенгелді, Саржан деген ұлдары туғаны тарихтан мәлім. Есенгелдінің ұлы-Жәңгір төре. Сонда Шәді ақын Абылай ханның шөбересі.
Шәді Жәңгірұлы қазіргі Шымкент облысының Созақ ауданындағы Қызылкөл деген жерде туған. Шын аты – Сұлтанбек, анасы еркелетіп «Шәді» атап кеткен. Абылайдың нәсілінен тараған ұрпақ.
1. Келімбетов Н. Шәді ақын. Алматы.- Жазушы, 1974ж.-96б.
2. Әбдіқадыров Қ. «Шәді ақынның дастандары» //«Соц.Қазақстан». 1975ж.,
3. Әуезов М. Шығармалар. 12 томдық, А, 1969, 11б.
4. ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ әдебиеті. (Хрестоматиялық жинақ) А., 1994
5. Шәді төре. «Назым сияр шәріп» А., 1995. 35бет.
6.Қ. Сыдиқов. Таталас тағдыр кешкен.- Социалистік қазақстан, 15 желтоқсан 1989 ж. Салтанат Ысмағұлова. Қиын да сұлу тағдыр. – Жалын, 1989 ж., №3. Б.Байғалиев. талынған тұлпар. – алматы ақшамы, 30 қаңтар 1990 ж. М.Тәжімұраттегі. Біз білмейтін ғұмар Қараш. Ана тілі, 18 сәуір 1991 ж. Х.Сүйіншіәлиев. Оқушысына асыққан асыл жыр. – зерде, 1990, №10.
7. Қайраткер Ғұмар Қарашев. – Қазақ әдебиеті, 29 желтоқсан 1989 ж.
8. Қараш Ғ. Замана. Алматы. Ғылым, 1994.
9.Қадиболла Сыдиықұлы. Халқымен қайта табысқандар. Алматы. Ғылым, 1997.
2. Әбдіқадыров Қ. «Шәді ақынның дастандары» //«Соц.Қазақстан». 1975ж.,
3. Әуезов М. Шығармалар. 12 томдық, А, 1969, 11б.
4. ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ әдебиеті. (Хрестоматиялық жинақ) А., 1994
5. Шәді төре. «Назым сияр шәріп» А., 1995. 35бет.
6.Қ. Сыдиқов. Таталас тағдыр кешкен.- Социалистік қазақстан, 15 желтоқсан 1989 ж. Салтанат Ысмағұлова. Қиын да сұлу тағдыр. – Жалын, 1989 ж., №3. Б.Байғалиев. талынған тұлпар. – алматы ақшамы, 30 қаңтар 1990 ж. М.Тәжімұраттегі. Біз білмейтін ғұмар Қараш. Ана тілі, 18 сәуір 1991 ж. Х.Сүйіншіәлиев. Оқушысына асыққан асыл жыр. – зерде, 1990, №10.
7. Қайраткер Ғұмар Қарашев. – Қазақ әдебиеті, 29 желтоқсан 1989 ж.
8. Қараш Ғ. Замана. Алматы. Ғылым, 1994.
9.Қадиболла Сыдиықұлы. Халқымен қайта табысқандар. Алматы. Ғылым, 1997.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СӨЖ
Тақырыбы: Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала). Ғ.Қараштың ізденіс жылдары.
Орындаған: Қажыбекова А.С.
Тексерген: Еспенбетов А.С.
Семей 2015
Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы
Шәді Жәңгірұлы - шығыс классикалық әдебиетінің назирагөйлік дәстүрін жете меңгерген ақын, есімдері әлемге мәшһүр шығыс шайырлары поэзиясындағы дәстүрлі тақырыптар мен сюжеттерді, гуманистік, ағартушылық мотивтерді өзінше жырлап, мазмұн мен түр жағынан, идеясы мен сюжеттік желісі тұрғысынан мүлдем жаңа, төлтума шығармалар жазған дарынды қаламгер,- дейді ақын шығармашылығын монографиялық тұрғыда зерттеген Н.Келімбетов. Қазақ елінің оқу мен - - - - - - - - өнерді үйренуінің аса қажет екенін насихаттап, халық тарихына, ел-жұрттың тұрмыс жағдайына баса назар аударған, сонымен бірге арғы- бергі хандарымыздың өмірбаянына үңіліп, бізге жеткізген зиялы ақындарымыздың бірі.
Шәді төре Жәңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі Созақ ауданы) дүниеге келген.
Шәді Жәңгірұлы Абылай ханның тікелей ұрпағы. Хан Кененің інісі. Абылайдың ұлы-Қасым хан. Қасымның Кіші жүзден алған Қанат деген әйелі болған деседі. Содан Есенгелді, Саржан деген ұлдары туғаны тарихтан мәлім. Есенгелдінің ұлы-Жәңгір төре. Сонда Шәді ақын Абылай ханның шөбересі.
Шәді Жәңгірұлы қазіргі Шымкент облысының Созақ ауданындағы Қызылкөл деген жерде туған. Шын аты - Сұлтанбек, анасы еркелетіп Шәді атап кеткен. Абылайдың нәсілінен тараған ұрпақ.
Абылай
Уәли Қасым (қасқа жолды Қасым)
Шыңғыс Есенгелді, Ержан, Құдайменде
Шоқан Кенесары, Наурызбай
Жәңгір
Шәді
Шоқан сияқты Шәді Төре Жәңгірұлы да Абылайханның нәсілінен тараған ұрпақ. Арқар ұранды Абылайың бір баласы- Уәли, одан Шыңғыс, Шыңғыстан Шоқан туады. Бір баласы Қасым. Осы Қасқа жолды Қасымнан Есенгелді, Ержан, Құдайменде, Кенесары, Наурызбай туады. Шәді - Есенгелдінің немересі. Өз әкесі - Жәңгір. Кенесары мен Жәңгір қол бастаған батыр болса, Есенгелді елге сөзі өтімді би, шешен екен. Осы Есенгелдіден Жәңгір туады. Он бес жасқа толғанда Жәңгірді Кенесары өз қолына алып, еншілес інісі ретінде ұстайды. Жәңгір Кенесарының оң қолы, қажырлы қайраткерлерінің бірі болған. Кенесары Қасымұлы өмір бойы патша үкіметімен соғысып өтеді.Ақыры қырғыздардың қолынан қаза табады. 1847 жылы Кенесары мерт болған соң, оның кіші әйелі Мәуті ханымды әмеңгерлік ретімен осы Жәңгір алған, дей келе зерттеуші Мәуті ханымның Кенесары әйелдерінің ішіндегі аса ақылды, зерек. өнерлі, шешен, елге қадірлі болғандығын айтып өтеді.Халық Мәтей ханым атап кеткен. Әмеңгерлікпен Жәңгірге тиеді. Жәңгір мен Мәуітіден Шәді туады. Шәді төре - олардың әрі тұңғышы, әрі кенжесі, әрі жалғыз ұлы болады. Шәді төре Жәңгір мен Мәуті ханымның әрі түңғышы, әрі кенжесі, жалғыз үлы болыпты, Осы себепті анасы мен әкесі болашақ ақынды мәпелеп өсірген. Анасы еркелетіп Шәді деп атап, кейін жүрт оның Сұлтанбек деген атын тастап, Шәді деп кеткен, - дейді.
1861 жылы тоғыз жасында Шәдіні әкесі ауыл молдасына дәріс алсын деп береді. Зерек, алғырлығымен Шәді хат танып шығады. Келер жылы әкесі Шәдіні Шаян мешітінің молдасына береді. Осында оқып жүріп Щәді өз бетінше қисса, хикаяларын оқуға дағдыланады.1864 жылы Шәді Шымкенттегі Абдолла Шәріп дейтін ғұламадан дәріс алып , араб- парсы тілдерін меңгереді . 13 жасар баланың қабілетін таныған Шәріп оған 1001 түн, Тотынама , Шахнама сияқты ертегілерін үнемі айтып, оқып беріп отырған . Шымкентте екі жылдай жүріп, ұстазының қолындағы араб әдебиеті қазынасын өз бетінше толық игеріп шығады. 1865 жылы Шымкентті Черняев әскері алған соң, Абдулла Шариф Ташкентке кетеді. 1866 жылы Шәді ұстазының артынан Ташкентке барып, Орта Азия ақындары мен ғүламаларынан дәріс алады. Араб, шығыс әдебиетін зерттеп, игереді. Ол Ташкент медресесінің бірінде 7-8 ай оқыған соң оны тастап, Бұхарадағы Көкілташ медресесіне түседі. Шәді Бұхарадағы Көкелташ медресесін бітіріп, сол кездегі өзбек, түрікмен, қарақалпақ шайырларының көбімен достасады. Дін жолын қоса үйрететін медреседе оқыса да, Шәдінің ақындық дінезі мұқалмай, өткір, сыншыл тілі жасымайды. Оған сол кездегі өзімен тұстас дүмше молдалар мен сараң байларға арнаған өлеңдері кепілдік етеді. Шәдінің ақындық дәуірі де осы медреседе оқып жүрген кезінен басталады [2,53] - дейді Қ.Әбдіқадыров).
1870 жылы еліне қайтып, бұдан кейін оқу оқымайды. Жеті жылдан соң әкссі Жәңгір қайтыс болады. Мұнан соң Шәді үй шаруасынан ұзап шыға алмай, кітап оқу, қисса, дастан жазу жұмыстарымен айналысады. Осы уақыттан бастап дүниеден өткенге дейін Шәді үй шаруасымен қоса жыр дастан жазумен айналысады.
1877 жылы әкесі Жәңгір, көп ұзамай анасы Мәуіті дүние салады. Енді үй ішінің бар тауқыметі Шәдінің мойнына түседі. Осы кезде ол зергерлікпен айналысқан. Созақ, Түркістан өңірінде белгілі зергер атанған.
1931 жылы ауыл белсенділері Шәдіні молда деп айыптап, Марғұланға жер аудартады. Асан Қатыпұлы дейтін жиенінің қолында тұрып, 1933 жылдың 12 қыркүйегінде қайтыс болады.
Шәді төре төңкеріске дейін ең көп кітабы шыққан ақын.Негізгі тақырыбы-дін. Осы салада көлемді еңбек жазып, тер төккен ғалым ағамыз Немат Келімбетов 13 кітаптың атын атап, түсін түстейді. Бұл кітаптардың санын 22-ге жеткізетіндер бар. Қазақ Ғылым акдемиясының қолжазба қорында акиық ақынның 9 кітабы бар екен. Шәді ақынның діни білімі жоғары болған. Шәдінің тағы бір ерекшелігі-өзі тұстас ақындар айтысқа түсіп жатқанда, Олар айтыс ақындары ғой, мен жазба ақынмын, жазушымын,-дейді екен. Ол кезде жазба ақындары көп болмаған. Яғни,Шәді қазақ жазба әдебиетінің қалыптасу кезеңінде осы салаға үлкен еңбек сіңірген, әдебиет тарихында өзіндік орны бар тұлға.
Қазір жұрттың бәрі жақсы білетін Тұрмағамбет Ізтілеуов деген ақын бар. Ол Көкенташ медресесін бітіріп келеді. Өзі жас,өзі білімді, жалындап жүрген кезі болса керек. Содан Созақта жатқан Шәдіге хат жазып, жұмбақ жасырып, ұрынады. Содан Шәді Жұмбағың жұмбақ емес, оңай шештім. Хатыңның соңында Төресін атың өрге шауып тұрғандеп кішкене кектеніпсің. Мықты болсаң қайта хат жазып, тиісіп көр,-деген жауап жазады. Бірақ Тұрмағамбет қайта ұрынбайды. Бұл айтыс Т.Ізтілеуов шығармаларының толық жинағына енген. Шәдінің ақындық деңгейі Тұрмағамбеттен кем болған.
Шәді Көкенташ медресесін бітіріп, шатырхат алады. Қазіргі диплом. Сөйтіп елге келіп, Қарнақта медресе ұстайды. Бала оқытып, жоғарыда аталған дастандарды сол кезде жазады. Сөйтіп жүргенде Кеңес үкіметі орнайды. Коммунистік жүйенің тәртібі қатал. Өз дегеніне көнбей,бұра тартқандарды аямайды.Әсіресе,қожа,молда,тіпті,ес кіше сауаты бар жандарға қатты тиіскен.Төренің тұқымы, әрі діни тақырыпта еңбек жазған Шәді де, сөз жоқ, қуғын көреді. Зерттеушілердің, елдегі көнекөз қариялардың айтуынша, өмірінің соңы өте ауыр өткен адам деседі.Әуелі әйгілі Созақ көтерілісіне қатысты деген айыппен абақтыға жабылып, кейін Тәжікстан,Өзбекстан жаққа жер аударылып кетеді.Содан туындылары талан-таражға түсіп, оның атын айтуға да тыйым салынады. Шәді ақынның зеттелмеу себебі де осы.
Шәдіні Аралда түрмеге қамайды. Сөйтсе, таңертең Шәді азан шақырса түрменің барлық есіктері ашылып кетеді екен. Содан түрменің бастығы қорқып, оны Барсакелмес аралына жер аударып жібереді. Шал адам, қуғында жүреді, сақал - шашы өсіп, үсті - басы кірлейді. Содан әлгі түрменің бастығы қазақ екен, жаны ашып, Шәдіні параходпен екі күнге Аралға жунып келуге жібереді. Қай үйге кірерін білмей келе жатса, бір - екі адам Сияр шәріпті оқып отырады. Шәді ақын бір - екі жеріне түзету жасайды. Ауылдың молдасы: сен мені түзейтін кімсің, - деп шамданады. Мен Сияр шәріпті жазған адаммын дейді. Содан жаңа үйдің әйелі Шәді ақын келді деп қуанып, оны төрге шығарып қонақ етеді. Екі күннен соң параходпен түрмеге қайтады. Ішінде Шәді жоқ. Ақсақал мені алдапты ғой, енді қайттім деп үйіне келсе, Шәді ақын төрде отыр екен. Сөйтсе, Шәдінің түскен үйі түрме бастығының үйі екен. Анасы өтініш жасаған соң, түрме бастығы оны өлді деп акт жасап, қашырып жібереді. Шәді төре Өзбекстанға солай жер аударылған екен.
Ашаршылық кезінде, шамамен, 1933 жыл, Шәдіні тізеден көміп кете салған екен. Арада 25 жыл өткенде моланың бір шеті ашылып қалады. Сол ауылдың қариялары бар сүйегін қайта жерлеу үшін ашады. Сөйтсе, Шәдінің сақал-шашы мен тырнағы өсіп кеткен. Денесі 25 жылда бұзылмаған дейді. Құранды көп оқыған адамның ішіне Құран түсіп кетеді де, денесі бұзылмайды деген сөз бар, соның рас болғаны да. Бұл оқиғаны сол ауылдың адамдары әлі күнге жыр қылып айтады.
Ақындық- Алладан берілетін қасиет.Шәді ақынның көріпкелдік, әулиелік қасиеттері туралы ел арасында әңгіме көп. Шәдінің бұзылмай сақталған мүрдесі сол әңгіменің дәлелі. Әлемді таң қалдырған өзіміздің Мәшһүр Жүсіптің мүрдесі ше? Көп оқыған ілім адамды өзгеше күйге түсірсе керек. Қалай десек те, Шәді тегін адам емес. Әйтеуір бір қасиеті бар.
Содан кейін Жүсіпбек Самарқаннан көк тас әкеліп қойып, белгі соғады. Сол кезде Сталин дүниеден өтіп, жылымық болады. Сыр бойына келіп, содан қартайып, дүниеден өтеді. Жүсіпбектің Сейітқасым деген баласы болады. Сейітқасым мен Бектай екеуі Өзбекстанға Шәдінің моласын іздеп барады. Таппай жүрсе, бір көк тас көмулі жатыр екен. Қазып Шәді алып қараса, Жиһангерұлы,1933 жылы қайтыс болған деп араб тілінде жазылған екен. Олар көк тасты түзеп қойып, құран бағыштап қайтады. Келген соң Бектай Сүлейменов Шәді туралы Оңтүстік Қазақстан газетіне мақала жазып апарады. Қызылорда мен Жамбылдың облыстық газеттеріне береді. Бәрақ ешкім баспайды. Заман солай болды ғой ол кезде. Одан бері де 30 жыл уақыт өтті. Әбден ізденіп, шаршаған Бекең менің хабарымды естіп, хабарласқан жері екен ғой.
Шәді қолына қалам алып, ақындық жолына түскеннен бастап, ұсақ өлендермен қатар, көлемді дастандар жазумен де айналысады. Ол дастандарын ретімен Ташкент, Қазан, Орынбор қалаларында бастырып шығарады. Шәді төре бас аяғы 40-тан астам хикаялы дастан, жырлар жазған. Шәді өз шығармаларын көбіне XIX ғасырдың 80-90 жылдары, әсіресе XX ғасырдың алғашқы он жылдарында жазған. Шәді көбіне хикаялармен, дастан жазады. Өйткені, жасынан шығыс классиктерін оқып, солардан сусындаған таланттың шығармашылығы - дастандар еді. Шәді діндар қаламгер болған. Оның діни негізде жазылған шығармалары өте көп. Олар: "Сияр-шәріп", "Фех-қайдан", "Ахуал-қиямет", "Назым Ахмет Жами", "Назым Ибраһим Халиолла", "Хазіреті Мұса мен Перғауын", "Мұсаның таурат алғаны", Хикаят Орка - Күлше, Хикаят Қамарзаман, Тарихат, (Абылай хан жайында дастан ) , Төрт дәруіш , Ресей патшалығында Романов нәсілінен хумырнамалық қылған патшалардың тарихтары һәм ақтабан шұбырыншылық заманынан бері қарай қазақ халқының ахуалы , Ибраһим пайғамбардың хикаясы , Назым Сияр Шәриф немесе Пайғамбардың ақ жолы туралы , т.б. i
Ақын Мұхаммед(с.ғ.с.) пайғамбардың өмірі жайлы жазған. Тіпті,роман жазған деген деректер де кездеседі. Бірақ кешегі қуғын-сүргіннің кезінде қолды болып кеткен.Әсіресе,жоғарыда аталған Сияр шәріп деген еңбегі бүкіл түркі әлеміне, парсы шығанағы мен Орта Азияға танымал болған.
Шәді Оңтүстік өңіріндегі өзі тұстас белгілі ақын-жыраулардың бәрімен таныс-біліс болған. Кейде олармен әзіл-оспақта айтысып жүрген. Солардың ішінен ол Молда Мұсаны, Майлыны, Құлыншақты, Бұдабайды, Мәделіні, Тұрмағамбетті өте құрметтеп, жоғары бағалаған.
1910 жылдың күз айларында ақын Россия туралы көлемді, тарихи поэма жазады. Поэмада автор орыс және қазақ халықтары тарихының аса маңызды, кезеңдерін ғылыми, прогресшіл тұрғыдан дәл түсініп бағалайды. Бұл туралы 1916 жылы көтерілісшілердің алдында сөйлеген сөзінде Аманкелді Иманов былай дейді: Түркістан қаласынан шыққан ақын Шәді Жәңгіров бізге Россияның тарихын аударып берді, оны біз зор мақтанышпен оқимыз.
Шәді әрбір адам ғылым үйренуге, өнер білуге, әлемнің белгісіз сырларын зерттеп түсінуге, әрі өнер-ғылымның күш-қуатын халық игілігіне жаратуға тиісті дегендей пікір айтады. Мұндай пікірлерін ақын кейде діни сөздермен астарлап та айтады, яғни сөзінің ғылыми прогресшіл пікірлерін дәлелдеу үшін діни сөздерді, деректерді, аңыздарды пайдаланады.
Революцияға дейінгі қазақ әдебиеті тарихы туралы, әсіресе қазақ әдебиетінің Шығыс классик әдебиетімен байланысы, дәстүрі жайлы еңбектерде сөз арасында Шәді ақын және оның шығармалары туралы бірді-екілі пікір айтылады. Ал кейде не өзінің, не жеке шығармаларының аты аталады.
Шәді ақын туралы бірді-екілі пікір айтатын ғылыми-зерттеулер мен мақалалардан мынадай қорытынды жасауға болады:
Бірінші, зерттеушілердің барлығы да Шәдінің кезінде талай-талай көркем ойлы, қызықты дастандар жазған, шығармалары халық арасында қолжазба күйіндеі де, кітап болып та кең тарап кеткен, артына мол, құнды әдеби мұра қалдырған, дарынды, үлкен ақын екенін мойындайды;
Екінші, атаған авторлардың бәрі Шәдінің Шығыс классик әдебиетінен еркін сусындап, соның жақсы дәстүрін мықты қолданған, қазақ әдебиетінде назира дәстүрін дамыта түскен, білімдар, ілгерішіл ақын болғанын айтады;
Үшінші, ақын жөнінде пікір айтушылардың бәрі Шәдінің шығармаларын өзіндік ерекшеліктерімен зерттеу, сөйтіп оның ең жақсы деген туындыларын халық игілігіне жарату -- әдебиеттану ғылымының алдындағы өте қызықты, аса күрделі мәселе, кешіктірмей қолға алатын міндет деп біледі.
Шәді Жәңгірұлы өз шығармаларының басым көпшілігін түрлі баспалардан кезінде бастырып шығарған ақын. Бұл кезде кітап бастырып шығару ісі біршама жандана бастаған болатын. Мәселен, бір ғана Қазан қаласының өзінде XIX ғасырда қазақ және шығыс кітаптарын басқан он үш баспахана жұмыс істеген. Қазан қаласы қазақ ікітаптарын бастыруда елеулі орын алған тұңғыш баспа болса, сонымен қатар қазак кітаптары XIX ғасырда Петербург, Уфа, Ташкент, Оренбург, Семей, Омбы, Орал, Верный, Астрахань қалаларында да шыға бастайды. Оған Россияның жалпы мәдени дамуы, экономикасының өрлеуі зор әсер еткенін көреміз. Жалпы XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде осы қалалардан орта есеппен бір мыңнан астам атаулы қазақ кітаптары басылып шыққан, олардың тиражы орта есеппен алғанда бес миллион данаға жетеді.
Шәді Жәңгірұлының шығармалары, негізінен, Ташкент, Қазан, Орынбор қалаларында басылып шыққан, Ташкентте Ғүлам Хасан Ғарифжанов баспаханасынан литографиялық әдіспен шығарылған, көбіне дерлік өзбек нашриятшылары Сейдахмет Сүлейменқожаұлы мен Кәрімжан Хакімжанұлының қаражатымен басылып отырған. Ал, татарлар Шамсүтдин Хұсайынов және ағайынды Мүхамеджан мен Шәріпжан Кәрімовтар Шәді ақынның шығармаларын Қазан, Орынбор баспаларында бастырып шығарған.
Ғұмар Қарашев шығармашылығы
Жоспары
1. Ғұмар Қараштың өмірі мен қызметі
2. Өлеңдері.
3.Аударма жанрына қосқан үлесі
4.Мысалдары.
5. Көсемөздері
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның саяси-құқықтық, қоғамдық және философиялық ой-пікірін өзінше дамытып, өзінің өлшеусіз үлесін қосқан ірі тұлғалардың бірі - Ғұмар Қарашев. Ол туралы соңғы бір-екі жыл аралығында ғана баспасөз беттерінде бірнеше мақалалар басылды. Көп жылдар бойы оның философиясы терең, көтерілген проблемасы өте көкейкесті, баға жетпейтін еңбектері коммунистік идеологияның тікелей әсерімен шаңға көміліп, кітап қоймаларының түпкір-түпкірлерінде "қажетсіз" болып жатты. Халықтың тарихына, оның рухани мұрасына жаны ашымаған коммунистік партияның шала сауатты идеологтары Ғ.Қарашаевтың есімін жазуға да, айтуға да тиым салды. Қын түбінде алтын кездік жатпас демекші, әйтеуір ақиқат орнауының нәтижесінде Ғ.Қарашевтың құнды мұралары ортамызға қайтып оралды.
Ғұмар Қарашев туралы деректер Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді баспасөз беттерінде, архив қазыналарында жиі-жиі кездеседі. Оның есімі ХХ ғасырдың бас кезеңінде татар, башқұрт, қазақ, орыс тілдерінде жарық көрген газет, журналдар мен кітаптардың беттерінен түскен емес және Рессейдің бүкіл түрік тілдес халықтарын аузына қаратқандығын мақтанышпен мойындауға тиіспіз. Отарлық саясаттың тікелей салдарынан, жаппай орыстандыру әрекетінен жапа шеккен, халықты ұлттық бірлікке, ынтымақтастыққа шақырып, іштей күрең қабақ болып жатқан қазақ еліне даналы ақыл берген де Ғұмар Қарашев еді. Осыған қарамастан оның "Алаш" партиясын жақтағаны және оның құрамында белсенді мүше болуына байланысты қайраткердің есімін коммунистік идеологияның ұлттық нигилистері тарихтан мүлдем сызып тастауға жан аямай тер төкті.
Ғ.Қарашаевтың творчествосы туралы зерттеулер "кемелденген социализм" дәуірінің ызғары өңменімізден өтіп, зерттеушілердің үстінен құс ұшырып, астынан ит жүгірткен заманның өзінде-ақ оның творчестволық қызметі, жазған философиялық еңбектері, қоғамдық саяси көзқарастары зерттеушілердің назарларынан тыс қалмаған еді, ол туралы мәліметтер оқтын-оқтын баспасөзде басылып жатты. 1958 жылы Москва қаласында жарық көрген "Антология казахской поэзии" деп аталатын үлкен жинақта "Покинувшей невесте" және "Не понимаю" деп аталатын өлеңдері беріліп, ол "қазақтың ірі ақыны" деп бағаланады.(1) Сонымен қатар 1965 жылы "Ғылым" баспасынан жарық көрген "Қазақ әдебиеті тарихының" ІІ томында аяулы ағамыздың әдеби шығармаларына біршама талдау жасалынады. Осы зерттеуде ол туралы "Қазақ әдебиетінің ең көрнекті қайраткерлерінің бірі - Ғұмар Қарашев",-деп баға берумен қатар, "оның творчестволық мұрасы әр алуан, әрі мол. Оның мұрасын соны тудырған дәуірдің күрделі шындығымен байланысты, тұтас күйде алып, сын тұрғысынан қарай талдап тексеру, байыптылықпен игеру қажет,"(2)-деп тұжырым жасалынды.
Ғұмар Қарашевты бұрынғы одақ жұртшылығына таныстыруда, білгілі ғалым, ірі ғылым қайраткері, академик С.З.Зиманов пен зерттеуші-ғалым М.Ш.Ысмағұлов көп үлес қосты. Олар 1962 жылы Москвада жарық көрген "Философская энциклопедия" атты үлкен еңбекте Ғ.Қарашевтың қысқаша өмірбаяны мен философиялық ой-тұжырымдарына бір-екі ауыз сөзбен баға бере келе, былай деп жазады: "...казахский поэт, публицист, мыслитель... подвергал критике некоторые догмы ислама, ратовал за реформу школы, призывал к сближению с русским народом. Философской основой его творчества становится стихиний материализм"(3).
1966 жылы "Жазушы" баспасыннан шыққан Айқын Нұрқатовтың "Абайдың ақындық дәстүрі" деген монографиялық еңбегінде ақынның әдеби мұраларына шағын талдау жасалынып, зерттеуші былай деп жазады: "Қазақтың ХХ ғасырдың бас кезіндегі әдебиетінде көп еңбек еткен, көп мұра қалдырған ақындардың бірі - Ғұмар Қарашев. Оның сондай мұрасында қос қыртыс қайшылықтар мен қателіктер де аз емес. Сондай-ақ, сол қайшылықты сарындардың әр кезіндегі сипаты да бір қалыпты болмаған.
Ғ.Қарашевтың творчестволық мұрасы мол әрі қайшылықты. Бірақ оның сол мұрасы әлі күнге дейін толық жиналған да, түбегейлі зерттелген де емес"(4).
Халқымыздың сонау адал перзентінің шығармаларын насихаттауға көрнекті жазушы, ғалым Мұхтар Мағауин біршама еңбек сіңірді. Ол 1978 жылы цензорлық бақылауға қарамастан Ғ.Қарашевтың бірнеше өлеңдерін Ленинград қаласында басылып шыққан "Поэты Казахстана" жинағына енгізді (5).
Ал Қазақ Совет энциклопедиясының 6-шы томында Ғ.Қарашевтың қысқаша өмірбаяны басылды, оның басында жарық көрген еңбектерінің тізімі беріліп, оның саяси, әдеби көзқарасына былайша баға берілді: "Ол бірқатар еңбектерінде әдебиеттің негізгі демократиялық талабына үн қосып, халықты озық өнер-білімге шақырды, патша үкіметінің ішкі саясатын, қараңғылық пен озбырлықты сынады"(6).
Ғ.Қарашевтың творчествосын зерттеу қажеттігі туралы тұңғыш рет баспасөз бетінде белгілі философ, ғалым, сыншы Рүстем Жанғозин көтереді. Тоталитарлық идеологияның үстемдігіне және тиым салған әрекеттеріне қарамастан 1987 жылы Ғ.Қарашевты ақтап, халықпен қайта табыстыруды батыл түрде мәселе етіп көтерді. Атап айтқанда, "Литературная газетада" ол былай деп атап көрсетті: "Томятся в рукописном фонде многие эпичиские сказания. Поэтическое наследие Шакарима, Г. Карашева и М.Жұмабаева, отличающееся высокой старстью и душевными откровениями, до сих пор еще не получило реабилитации и прав гражданства, безропотно ожидая своей участи, в то время как иные поэты торопливо набивают свои сборники их "качественными" стихами. Увы, до сих пор еще некоторые отечественные чиновники продолжают проявлять к художественным достижениям прошлого недоверие и близорукое пренебрежение"(7).
Тек 1989 жылы ғана демократияның, жариялылықтың әсерінен оның есімі қара тізімнен сызылып, оған тағылған айыптар жоққа шығарылып, халқымен қайта табысты (8).
Қазақстан Компартиясының Орталық комитеті өзінің "Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті комиссиясының қорытындысында" Ғ.Қарашевқа кезінде тағылған жазықсыз айыптың күшін жоққа шығарды. Қорытындыда: "Ғ.Қарашев (1876-197 ) - ХХ ғасырдың басындағы тұлғалы ақын әрі қоғам қайраткері, философ, публицист... Оның шығармаларында патшалық отарлау саясаты да, өкіметтің екіжүзділігі де, жергілікті үстем таптың надандығы мен топастығы өлтіре сыналды. Оның өлеңдері өмірдің мәні туралы, болмыстың заңдары туралы, сол кезең дүниесіндегі өз халқының орны туралы философиялық ой - толғамдарға толы. Ұлтты қайта өрлеуге бастайтын жол ағарту арқылы өтеді...", - деп, оның творчествосына әділ баға берілді.(9) Тек осы қаулы қабылданғаннан кейін ғана Ғ.Қарашев туралы баспасөз беттерінде мақала көлемінде материалдар беріле бастады. Негізінде, бұл мақалалар әдебиетшілер мен журналистер арқылы басылды (10).
Осы кезде Ғ.Қарашевтың атқарған қызметіне, саяси көзқарастарына аз да болса сәуле түсірген зерттеуші Р.Жанғожин болды. Кең көлемде жазылған мақалада тұңғыш рет оның жаңа деректер негізінде шығармашылығын зерттеп, философиялық, саяси-құқықтық көзқарастары зерделенеді (11).
1994 жылы әдебиеттанушы ғалым Қ.Сыдиықов "Ғалым" баспасынан "Замана" деген атпен Ғ.Қарашевтың біршама еңбектері мен өлеңдерін жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл қызмет қайраткердің мұрасын зерттеушілерге үлкен көмек болғанын атап кеткен жөн (12).Сол автор өзінің "халқымен қайта табысқандар" деген зерттеулер мен толғаныстарында бұрын есімдері аталмаған қайраткерлермен қоса Ғ.Қарашевтың шығармашылығына әдебиет саласының маманы тұрғыдан талдау жасады (13). Зерттеуші еңбегінде Ғ.Қарашевты ақын, публицист, ойшыл, ағартушы ретінде ғана көрсете білді. Ғ.Қарашевтың саяси-құықтық көзқарастарын, қызметін зерттеуге 1998 жылы "Жеті жарғы" баспасынан жарық көрген "Арыстары алаштың" атты монографиялық еңбекте бұрын жазылған мақала негізінде тұңғыш рет Ғ.Қарашевтың саяси-құқықтық көзқарасы кітаптың бір параграфы ретінде зерттеліп, болашақ ізденушілерге әдістемелік негіз болатын құнды пікірлер алға тартылды (14).
Ғ.Қарашев хақында осы күнге дейін жазылып, зерттелген тақырыптардың деңгейі жоғарыда көрсетілген еңбектер дәрежесінде ғана. Ал оның саяси-құқықтық көзқарастары, халық игілігіне жұмсалған өмірі мен қызметі Қазақстанның саяси-құқықтық тарихында толық мағынада, жан-жақты қаралып, зерттелген емес.
Жалпы Ғ. Қарашевтың қоғамдық-саяси, құқықтық, философиялық көзқарасы ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік шиеленістері мен орталық саясаттың тікелей әсерінен туған экономикалық, саяси-құқықтық дағдарысты дәлме-дәл, баз қалпында көрсете білді. Ресейге қосылғанға дейінгі қазақ халқының еркін өмірі, нұрлы даласы, батырлық пен ержүрек, имандылыққа толы ізгі ниеті қасиеттерінің күрделі шиеленіске ұшырауы ойшылдың дара туындыларынан негізгі желі ретінде көрінеді. Ғ.Қарашевтың қоғамдық-саяси көзқарасы жоғары талдау жасалған зерттеушілердің еңбектерінде көрсетілгендей қайшылықтарға толы емес, керісінше, сол заман, әлеуметтік практика тудырған қайшылықтарды біршама шешуге бағытталған. Қазақ даласында дүниеге келген осындай дара тұлғалардың өмірі мен халықтың игілігі үшін атқарған қызметін кең және жан-жақты зерттеп, оны халыққа насихаттау- бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселелердің бірі. Себебі тарихты дамытқан ірі тұлғалардың дүниеге келулерінің өзі - тарихтың қиын-қыстау кезеңінде болатын құбылыс. Олардың саяси аренаға көтеріліп, өзінің басшылық жасауымен, творчестволық қызметін, идеялық көзқарастарымен халыққа жөн сілтеулері мемлекетті, құқықтық реформалар мен ұлттық прогресті сапалы сатыға көтерудің негізгі өзегі болды. Атап айтқанда, осы мәселе хақында И.Тасмағанбетов былай деп жазды: "Невероятным по внутренней силе фактором исторического прогресса является фактор личности. Вне и помимо личности - отдельного человека - нет и не может быть какого бы то ни было социального развития... Их деяния нередко опережали свое время, сами они были одиноки, непонятные в среде современников, однако их существование было той самой ступенькой в развитии человечества, на которую вставали их последователи столетия спустя...
В конечном счете, всему свое время: подвигу или преступлению, созиданию или уничтожению, как так итогом всего будет непреклонная и неумолимая историческая справедливость, которая расставит на свои места все то, что не мог сделать человек" (15).
Ғ.Қарашев туралы зерттеулер осы күнге дейін жоққа тән. Оның шығармашылығын зерттеуге, тіпті атын атауға Кеңес өкіметі барлық Алашорда қайраткерлері сияқты қатаң тиым салды. Соның нәтижесінде оның есімі жас ұрпаққа жабулы қазан күйінде қала берді.
Ғұмар Қарашевтың өмірі мен қызметі
Тарихи-құқықтық зерттеулерде жалпы саяси, қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметтерін зерттеу - ең күрделі мәселелерге жататын аксиома. Себебі, өткен заманның өшіп қалған беттеріне үңіліп, тұлғаның ғұмырлық жолын айнытпай орнына келтіріп, көзге елестету үшін нақтылы өмір жолы туралы деректер қажет. Екіншіден, табылған құжаттар мен материалдарға ғылыми негізде сараптама жасау үшін зерттеу методологиясының ауқымын кеңейту ақиқатқа жетуге кепілдік береді. Үшіншіден, Тарихи қайраткерлерді бағалауда "прогрессивтік" және "регрессивтік" жақтарын ғылым таразысына салуда біржақтылық танытпай, біртұтастық мағынада баға беру. Міне, осындай қағидаларды басты назарда ұстаған жағдайда ғана тарихи қайраткерлердің өмірі, қызметі, қоғамдық-саяси, құқықтық көзқарастары ақиқат мағынасында сомдалады.
Осы мәселе туралы көрнекті ғалым, академик С.З.Зиманов былай деп атап көрсетеді: "Өткен дәуірде өмір сүрген қайраткерлердің саяси көзқарастарын зерттеудің өзіне тән қиыншылықтары бар. Қиындық - қайраткер өмір сүрген және туындылар жасаған сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық көрінісін азды-көпті болсада қалпына келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын және қажеттілігін ұғынуы, атап айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында, саясатта және идеолгияда. Сомдап айтқанда, зерттеуші тарихқа кіруі қажет. Бұл оңай міндет емес. Бірақ мұндай түсініксіз өткен құбылысты нақтылы-тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бізден алшақта қалған қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезеңнің тарихын және жағдайларын зерттемей, білмей ынта білдіретін фактілермен де кездесіп қаламыз. Осыдан мәселелерді ашуда субъективизм және догматика туындайды" (16). Ғұмар Қарашевтың өмірі мен қызметі осы методологиялық негізде зерттелуімен өзінің бағасын алды.
Бізге жетен деректерге қарағанда, Ғұмар Қарашев- әдеби-діни қосымша есімі Ғабдолла Мұштақ - (Мұштақ-діни лауазым, академик дәрежесі, ең білгір адам),1876 жылы қазіргі Батыс Қазақстан обылысының Бөкей ордасының Қырқұдық ауылында кедей шаруаның отбасында дүниеге келген (17).
Ғұмар өмірі мен шығармашылығын алғаш көпшілікке таныстырып, оқулықтарға ендірген белгілі ғалым Есмағанбет Ысмайлов Ғ.Қарашұлын қазақтың ұлы ақындарының бірі деп баға бергені де бар. Бірақ шовинистік идеология үстем болып тұрған Советтік кезеңде Қазақстандық көрнекті мамандар, қайраткерлері, өз халқының мүдесін қорғаған азаматтар қуғынға түсіп, қасіретті халге ұшырағаны да белгілі Қызылдан шыққан ("Жұлдыз журналы, 1992ж. №5") бандының қолынан қаза тапса да, өлген соң да Ғұмарға тыныштық бермей, оны ұлтшыл, алашшыл деп айыптап, өз халқынан аластағаны әйгілі. Соңын салдарынан Ғ.Қарашұлының өмірі қоғамдық - саяси, педагогикалық, әдеби қызматі зерттелмей, уақытында, нақты деректер жинақталмай қалды. Өткен бір жылы драматург Иж. Меңдіхановтың қызы Зылиха апай әкесі қаза болғасын, 1919 жылдың жазында Е.Панченконың кісілері келіп, үйімізді тіңтіп, керегін алып, көптеген кітаптарды, қолжазбаларды өртеп жіберді деген еді. Ғұмар өлтірілгеннен кейін де оның үйіне бейтаныс адамдар келіп, үйін тінтіп, барлық қағаздарын, фото т.б. құжаттарды жойып жіберді дейді жерлестері. Содан ақынның зор әдеби, педагогикалық, философиялық жазбалары мен жинағын құжаттарынан ештене қалмапты.
Бұл сол кездегі Батыс Қазақстанның Ғұмар туып-өскен Таловка (қазір Қазталовка) қысымының (ресми хесім деп аталған, былайша уезді). Кеңес өкіметі орнауынан басталған ауыр қазалы орны толмас қанды қасірет.
Ғұмар алғашқы күннен-ақ осы зұлматқа қарсы күресіп, 1918 жылы пайда болған Куәр (Қызыл гвардияның жергілікті қазақтар осылай атаған) әрекеттерін әшкерелеп, әлінше бейбіт, қайырымды, әділ жергілікті үкімет орнатпақ болған. Бірақ бұл аса ауыр да, қатерлі жзұмыс болды. Бұл өзі ұзақ және деректерді талап ететін қиын әңгіме. Біз қазір қолда бар және жанадан табылған мәліметтерге сүйеніп Ғ.Қарашұлының өміріне, туып-өскен ортасына байлынысты кейбір жаңсақ айтылған пікірлер мен қосымша жаңалығымызды ортаға салмақпыз. Өйткені ақын туралы біліміміздің өте аз екендігі зерттеудің тыңғылықты болмағанын айтып жүр. Бар мәлімет тек Е. Ысмайылов жинаған қорда. Қазақ Ғылым академиясының тіл және әдебиет институтының қолжазбалар қорына ақынның жерлесі, өзін көріп, өлеңдерін жатқа біліп, қағазға түсірген мұғалім Иманбай Жұмағазиевтің берген екі папкасы жоғалып кетті. Ал қосымша дерексіз Ғұмардың өмірі мен қызметін толық баяндау қиын. Өйткені ол туралы жария мәліметтерді қате баршылық. ақынның шығармашылығы мен өмірі тек 1939-1945ж.ж ғана Е.Ысмайылов кітаптарында қысқаша жазылған. Ал ол туралы мәліметтер қайдан,қашан алынғаны көрсетілмеген, қызметі толық қамтылмаған. Сол жария мәліметтердің сипатына қарағанда, көбі елден естіген, ауызекі әңгімелер секілді. Әйтпесе ақынның туған жылы, жері, жұмыс істеген орнымен жылдары әр түрлі жазыла ма? Мысалы Е.Ысмайылов неге Ғұмар ишан болды деп жазады, ол үлкен діни лауазым, екінің бірінің оған қолы жетпейді. Таловка қисыны басқарушысының (правителя) 1902ж. жазған хатында Ғ.Қараш үйінде жұмыссыз отырған адам.
Ол бұрынғы Бөкей даласындағы қазір Батыс Қазақстан облысының Қазталовка ауданы "Құр құдық" деген жерде 1874 жылы дүниеге келген. Дәлел. Кенжалиев Нәсиболла 1919-1923 жылы, Шәңгерей Бөкеев пен Ғ.Қарашұлы тұрған Таловка қисымының (кейін өзінің) №1 болысында Көлборысы, Құр құдық деген мекендерде мұғалім болып жұмыс істегенде екі ақынмен де жақсы араласып , тәлім алған. Ол кісі 1937ж. Құрамысов "халық жауы"деп айыпталғанда соның сыбайласы болдың деп партиядан шығарылып, редакторлық жұмыстан қуылған содан ол Шәңгерей мен Ғұмар туралы кісі көзінше аузын ашпайтын болды.
Дегенмен кейде оңашада екі дүлдүл тату болғанын, Шәңгерей аса таза, шаруаға ұқыпты, мәдениетті екенін айтатын. Шаруашылығын қазақтың сасық байларындай емес, жинақы Қырым татарлармен, Еуропа үлгісімен жүргізеді екен. Бұған көрші орыс дворяндары да таңқалады. Шәңгерейдің жүріс-тұрысы, киінуі, жұртпен қарым-қатынасы өте мәдениетті, ұстамды болғанын, шашпалықпен даңғазаны, салалықты жаратпайтынын айтып отыратын.
1919 жылы күзде Шәнгерей мен Ғұмар Шортанды (Новоузенск) жәрмеңкесіне Нәсиболланы қосшы бала етіп ілестіре барады. Ол бұларға күтуші болады, тамақ пісіріп, үй жинайды. Шортандыда ертеде Жантаза деген сымбатты келіншек қымыз сатады екен. Әдемі келіншек, әйел затына көптен көз салмайтын Шәкеңе де мінез-құлқы, жүріс-тұрысымен ұнап, көпке жаймай өлең жазып "Жантаза" атты күйде шығарыпты. Бұл пікірді сол өңірдің білгірі Мұстафа Ысмағұлов та қостаған еді. Ал туған жылы туралы алғаш жазған қадірменді ғалым ағамыз Есмағамбет Ысмайылов оны 1876 ж. туған деген, бірақ бұл мәліметті қайдан алғанын көрсетпейді. 1946-1950 ж.ж. Ғұмар туралы Қалижан Бекхожиннің бастауымен үлкен айтыс болып, айып тағылды. Сол кезде Ғалым академиясының әдебиет бөлімінде Қ.Бекхожин, Х.Әжікеев, Ж.Бекмұхамбетовтың қатысуымен жиналыс болып, сонда Бұрқан Қарашев: "Әкем 47 жасында қаза болды, мен 15 жаста едім" депті. Бұл бір дерек. Бұрқан өз әкесінің жасын білетін болар. Есағамыздың әрі зерттеп, анықтауына жәйі болмағаны белгілі. Үкімет орныдары Ғұмарды ауызға алуға тыйым салды емес пе?
Бұрқан ағайдың сөзін қуаттайтын құжатты біз Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік архивінен (К. Р. ОМА) таптық. 1902 жылы күзде Бөкей даласының Таловка қисымының басқарушысы. Бөкей обылысын басқаратын Уақытша Совет пердседателіне қисымдағы № 2 діни приходтың молдасы ауысып, босаған орынға тұрғандар жиыны (сход) указной молда етіп Ғұмар Қарашевті сайлағанын мәлімдеп, орысша қатынас қағаз жазған. Соңында Ғұмар Қ. мінез-құлықы жақсы, тергеуде, астында болмаған, ал жасы 28-де деген. Бұдан біз Ғұмар діни лауазымға алғаш рет ие болғанын және жасын дәл анықтап отырмыз. Патша әкімшілігі указной молда тағайындау ісіне өзінше өте сақ болған. Ең алдымен орыс тілін білуі тиіс, екіншіден мінезі сенімді болу қажет деген.
Міне, бұл құжат бойынша, Ғұмар Қарашұлы 1874 жылы туған болады. Ол әкесінен ерте айырылып, өмірдің қиыншылығы мен ауыртпалығын жас кезінен бастап тартады. Бірақ жастайынан зерек, еті тірі болғандықтан, өзінің ағаларының қамқорлығымен, Жалпақтал медресесінде оқып, мұсылманша білім алған. Діни білім ордасынан сусындай жүріп, өз тарапынан түркі тіліндегі шығыс классикалық әдебметін түпнұсқада оқиды, санасына сіңіреді.
Медресені ойдағыдай аяқтаған Ғ.Қарашев ендігі уақытта өзі алған білімінің негізінде 1902-1910 жылдар аралығында Тіленшісай деген жерде жадитизм негізінде шәкірттерді оқыту ісін қолына алады. Ол оқу процесін тек қана Құран, иманшарт, әптиек сияқты исламның діни догмаларын оқып үйренуден басқа, оқушылырға қазақша, орысша және татарша оқуды меңгеріп, география, тарих сияқты ғылымдардан мағлұмат алған. Қазақ қайраткерлерінің мұндай "жағымсыз" әрекеттеріне жергілікті дін өкілдері қарсы болып, "ислам дінін бұзып, қазақ балаларын орыс қылды" деген айып тағып, байбалам салды (18). Молдалардың Ғ.Қарашев туралы қоғамдық пікір туғызғанына қарамастан, халық оның бастаған ісіне әділ бағасын береді, оқуды жалғастыра беруін қалайды. 1921 жылы Ғ.Қарашевтың жаңаша оқу саласында жасаған реформаторлық әрекеттері туралы М.Тұрғынбай деген қайраткер былай деп жазды: "Ғұмар бірінші адым қызметінде қазақ елін хате сезім, нашар әдеттен құтқармақ болды. Иман, шайхы, соқыр молдалардың жолдары, істері хате екенін, әулиелік дген сөз дене азып, жан қиналған соң пайда болған қиялы дерт екенін, осы күндегі мұсылманның ісін пайғамбар заманындағы мұсылмандыққа жақын келмейтінін сол "Өрнек" кітабында айтып шығады" (19).
1905-1907 жылдарда Ресейде болған бірінші Орыс революциясы Ғ.Қарашевтың қоғамдық-саяси көзқарастарына мол әсерін тигізді. Патша өкіметінің барлық аймақтарында еркін ой мен революциялық көзқарастағы адамдарға қарсы репрессиялық саясат жүргізіп жатқан әрекеті оның монархиялық режимге деген наразылығын күшейте түседі. Бұл туралы 1932 жылы тұңғыш рет Сабит Мұқанов былай деп жазды: "1905 жылы Омардың пікіріне үлкен өзгеріс туады. Бұл өзгеріске себеп, 1905 жылы болатын төңкеріс. Бұл төңкерістен Омар хабардар болады. Өйткені ишан болғанымен, Омар құлшылықтан басқаны білмейтін ишан болмайды. Ол арбаттың, түріктің газет-журналдарын оқумен қатар татар тілінде шығатын "Уақыт", "Тәржіман" ұрандарын ол осы газеттер арқылы түсінеді..." (20).
1905-1907 жылдар арлығында революциялық қозғалыстардың Ғ.Қарашевтың саяси қайраткер ретінде қалыптасуына тигізген ықпалы туралы ағылшын зерттеушісі Томас Виннер 1958 жылы жарық көрген "Орта Азия әдебиеті" деген еңбегінде де жақсы баяндайды. Ол былай деп жазды: 1905 жылғы саяси толқулар оның өміріне деген көзқарастарын түбегейлі өзгертіп, ол орыс төңкерісшілерінің мұрат-мақсатына еліктеп, ел арасында насихат жұмысын жүргізе бастады.
Кейнірек Ғ.Қараш бар күш-қуатын поэзияға арнап, еңбектері қазан, Офа және т.б. үлкен қалалардағы татар газеттерінде жарық көре бастады. Оның Сұлтанмахмұт Торайғұрдың поэзиясы сияқты және әлеуметтік мазмұнға толы (21).
1911-1913 жылдарда Ғ.Қарашев Е.Бұйрин, Б.Қаратаев, Ш.Төкеев, С.Мендешев, М.Шомбалов сияқты озық ойлы қазақ зиялыларымен бірге жалпыұлттық демократиялық және ағартушылық-реформаторлық ал кейбір тұстарымен революциялық бағыт танытқан "Қазақстан" газетін шығаруды қолға алады. Газеттің ресми редакторы Елеусін Бұйрин болғанымен Ғ.Қарашев қазақша басылатын мате,риалдарды сараптаушы болған және оған басшылық жасағанын аңғарамыз. Олай дейтін себебіміз: біріншіден, "Қазақстан" газетінің тұңғыш санынан бастап, бұл басылым тоқтағанға дейінгі сандарының бәрінен де Ғ.Қарашевтың жазған бас мақалалары, публицистика, өлең, әңгіме, очерк, фельетондары өз атымен ғана емес, көбі "Оразақай", "қазақ", "Қазақиев" сияқты лақап аттармен беріліп отырған.
Екіншіден, Орда қаласында 1911 жылы мамырдың 27-ші жұлдызында "Қазақстан" газетінің 2-ші номері шыққанда әуелі бас мақаладан бұрын басылған "Қазақстанның" 2 номері кешігіп шықты. Шығарушылардың не халде болғаны...өздеріне аян. Қайғылы күндердің, ұйқысыз түндердің талайы бастан көшті. Алдарында тар жерлер, тайғақ кешулер жатыр. Алайда, шыға-рушылдардың келешекте қиындықтардан қашуға ойлары жоқ, (22)-деп жариялаған. Осының өзінен-ақ Елеусін Бұйриннің "Қазақстан" газетінің редакторы да, шығарушысы да жалғызөзі болмағанын анық байқалады. Үшіншіден, 1911 жылдың жаз айларында "Қазақстан" газетін шығарып тұрған "Чайная типография А.Н. Щелковой" баспаханасының түрлі құрал-жабдықтары жеткілікті болмағандықтан бұл газет шықпай, тоқтап қалады.
Газеттің шығуына қажетті құралдары іздеп табу және ұзақ сапар шегіп, тіпті Баку қаласына дейін барады. Ғ.Қарашев бұл шаһарда өзіне бұрыннан жақсы таныс отставкадағы генерал Зейнелғабиден Тафиевтен "Қазақстан" газетін шығаруға көмек көрсетуді өтінеді, ол 1000 рубль ақша береді. Осы Бакуге барған сапары туралы Ғ.Қарашев "Баку" атты очеркінде былай деп жазды: "Былтыр, 1911 жылы зауза жұлдызының бас күнінде "Қазақстан" газетін атқа мінгізіп, адам ету қайғысында, адамдар арасында етілген бір қаулы бойынша Баку қаласында болған елден екеу шықтық... Еріккен екі тентек елден шығып кетті" ждеушілер көп болса да, шын көңілдермен "Қайырлы сапарлары болып, жеңіл барып, ауыр қайтқай" (23),-деп те тілеген адамдардың болғанын атап көрсетеді.
Ғ.Қарашев "Қазақстан" газетінің бірінші санында баспасөздің ағартушылыты дамытуда, ұлт санасын тереңдетуде атқаратын роліне ерекше тоқталып, "Газат деген не зат?" деген мақаласында: "Қазақ халқына...басшы табылар ма?... Бірен-саран болған-білген басшы адамдар шыға қалса да ол әркіммен бірге жүре алмайды. Енді қалай етпек керек?"-деп халыққа ой сала келе, қоғамдық өмірдің тамырының соғысына баға берумен басқа халықтардың тыныс-тіршілігінен хабардар болуға шақырады. "Дүниеде адам баласына біріннен бірі үйренуге керек қой; бізге керек былайғы, өзіміздің ілгері халықтарға көз жіберіп, солардан үлгі алуға. Оларда бүгін емес, көптен-көп жылдардан бері газет басылып, елдердің арасына тегіс шашылып, оқып, жақсы менен жаманды айырып, түзу бағытқа жөн тарту басталған. Ақын иесі адамдардың бір ауыз сөзі екі-үш күнде елінің басынан аяғына оралып, тыңдалып болады. Пайдалы істі ынтымақпен істей қойысады. Зарарлы істің зарарын күнілгері біліп, сақтанысады. Бізде олай емес, елдің бір шетінде бүлікшілік болып, жау орнап жатса, екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
СӨЖ
Тақырыбы: Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы (ғылыми мақала). Ғ.Қараштың ізденіс жылдары.
Орындаған: Қажыбекова А.С.
Тексерген: Еспенбетов А.С.
Семей 2015
Ш.Жәңгіровтың өмірі мен шығармашылығы
Шәді Жәңгірұлы - шығыс классикалық әдебиетінің назирагөйлік дәстүрін жете меңгерген ақын, есімдері әлемге мәшһүр шығыс шайырлары поэзиясындағы дәстүрлі тақырыптар мен сюжеттерді, гуманистік, ағартушылық мотивтерді өзінше жырлап, мазмұн мен түр жағынан, идеясы мен сюжеттік желісі тұрғысынан мүлдем жаңа, төлтума шығармалар жазған дарынды қаламгер,- дейді ақын шығармашылығын монографиялық тұрғыда зерттеген Н.Келімбетов. Қазақ елінің оқу мен - - - - - - - - өнерді үйренуінің аса қажет екенін насихаттап, халық тарихына, ел-жұрттың тұрмыс жағдайына баса назар аударған, сонымен бірге арғы- бергі хандарымыздың өмірбаянына үңіліп, бізге жеткізген зиялы ақындарымыздың бірі.
Шәді төре Жәңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі Созақ ауданы) дүниеге келген.
Шәді Жәңгірұлы Абылай ханның тікелей ұрпағы. Хан Кененің інісі. Абылайдың ұлы-Қасым хан. Қасымның Кіші жүзден алған Қанат деген әйелі болған деседі. Содан Есенгелді, Саржан деген ұлдары туғаны тарихтан мәлім. Есенгелдінің ұлы-Жәңгір төре. Сонда Шәді ақын Абылай ханның шөбересі.
Шәді Жәңгірұлы қазіргі Шымкент облысының Созақ ауданындағы Қызылкөл деген жерде туған. Шын аты - Сұлтанбек, анасы еркелетіп Шәді атап кеткен. Абылайдың нәсілінен тараған ұрпақ.
Абылай
Уәли Қасым (қасқа жолды Қасым)
Шыңғыс Есенгелді, Ержан, Құдайменде
Шоқан Кенесары, Наурызбай
Жәңгір
Шәді
Шоқан сияқты Шәді Төре Жәңгірұлы да Абылайханның нәсілінен тараған ұрпақ. Арқар ұранды Абылайың бір баласы- Уәли, одан Шыңғыс, Шыңғыстан Шоқан туады. Бір баласы Қасым. Осы Қасқа жолды Қасымнан Есенгелді, Ержан, Құдайменде, Кенесары, Наурызбай туады. Шәді - Есенгелдінің немересі. Өз әкесі - Жәңгір. Кенесары мен Жәңгір қол бастаған батыр болса, Есенгелді елге сөзі өтімді би, шешен екен. Осы Есенгелдіден Жәңгір туады. Он бес жасқа толғанда Жәңгірді Кенесары өз қолына алып, еншілес інісі ретінде ұстайды. Жәңгір Кенесарының оң қолы, қажырлы қайраткерлерінің бірі болған. Кенесары Қасымұлы өмір бойы патша үкіметімен соғысып өтеді.Ақыры қырғыздардың қолынан қаза табады. 1847 жылы Кенесары мерт болған соң, оның кіші әйелі Мәуті ханымды әмеңгерлік ретімен осы Жәңгір алған, дей келе зерттеуші Мәуті ханымның Кенесары әйелдерінің ішіндегі аса ақылды, зерек. өнерлі, шешен, елге қадірлі болғандығын айтып өтеді.Халық Мәтей ханым атап кеткен. Әмеңгерлікпен Жәңгірге тиеді. Жәңгір мен Мәуітіден Шәді туады. Шәді төре - олардың әрі тұңғышы, әрі кенжесі, әрі жалғыз ұлы болады. Шәді төре Жәңгір мен Мәуті ханымның әрі түңғышы, әрі кенжесі, жалғыз үлы болыпты, Осы себепті анасы мен әкесі болашақ ақынды мәпелеп өсірген. Анасы еркелетіп Шәді деп атап, кейін жүрт оның Сұлтанбек деген атын тастап, Шәді деп кеткен, - дейді.
1861 жылы тоғыз жасында Шәдіні әкесі ауыл молдасына дәріс алсын деп береді. Зерек, алғырлығымен Шәді хат танып шығады. Келер жылы әкесі Шәдіні Шаян мешітінің молдасына береді. Осында оқып жүріп Щәді өз бетінше қисса, хикаяларын оқуға дағдыланады.1864 жылы Шәді Шымкенттегі Абдолла Шәріп дейтін ғұламадан дәріс алып , араб- парсы тілдерін меңгереді . 13 жасар баланың қабілетін таныған Шәріп оған 1001 түн, Тотынама , Шахнама сияқты ертегілерін үнемі айтып, оқып беріп отырған . Шымкентте екі жылдай жүріп, ұстазының қолындағы араб әдебиеті қазынасын өз бетінше толық игеріп шығады. 1865 жылы Шымкентті Черняев әскері алған соң, Абдулла Шариф Ташкентке кетеді. 1866 жылы Шәді ұстазының артынан Ташкентке барып, Орта Азия ақындары мен ғүламаларынан дәріс алады. Араб, шығыс әдебиетін зерттеп, игереді. Ол Ташкент медресесінің бірінде 7-8 ай оқыған соң оны тастап, Бұхарадағы Көкілташ медресесіне түседі. Шәді Бұхарадағы Көкелташ медресесін бітіріп, сол кездегі өзбек, түрікмен, қарақалпақ шайырларының көбімен достасады. Дін жолын қоса үйрететін медреседе оқыса да, Шәдінің ақындық дінезі мұқалмай, өткір, сыншыл тілі жасымайды. Оған сол кездегі өзімен тұстас дүмше молдалар мен сараң байларға арнаған өлеңдері кепілдік етеді. Шәдінің ақындық дәуірі де осы медреседе оқып жүрген кезінен басталады [2,53] - дейді Қ.Әбдіқадыров).
1870 жылы еліне қайтып, бұдан кейін оқу оқымайды. Жеті жылдан соң әкссі Жәңгір қайтыс болады. Мұнан соң Шәді үй шаруасынан ұзап шыға алмай, кітап оқу, қисса, дастан жазу жұмыстарымен айналысады. Осы уақыттан бастап дүниеден өткенге дейін Шәді үй шаруасымен қоса жыр дастан жазумен айналысады.
1877 жылы әкесі Жәңгір, көп ұзамай анасы Мәуіті дүние салады. Енді үй ішінің бар тауқыметі Шәдінің мойнына түседі. Осы кезде ол зергерлікпен айналысқан. Созақ, Түркістан өңірінде белгілі зергер атанған.
1931 жылы ауыл белсенділері Шәдіні молда деп айыптап, Марғұланға жер аудартады. Асан Қатыпұлы дейтін жиенінің қолында тұрып, 1933 жылдың 12 қыркүйегінде қайтыс болады.
Шәді төре төңкеріске дейін ең көп кітабы шыққан ақын.Негізгі тақырыбы-дін. Осы салада көлемді еңбек жазып, тер төккен ғалым ағамыз Немат Келімбетов 13 кітаптың атын атап, түсін түстейді. Бұл кітаптардың санын 22-ге жеткізетіндер бар. Қазақ Ғылым акдемиясының қолжазба қорында акиық ақынның 9 кітабы бар екен. Шәді ақынның діни білімі жоғары болған. Шәдінің тағы бір ерекшелігі-өзі тұстас ақындар айтысқа түсіп жатқанда, Олар айтыс ақындары ғой, мен жазба ақынмын, жазушымын,-дейді екен. Ол кезде жазба ақындары көп болмаған. Яғни,Шәді қазақ жазба әдебиетінің қалыптасу кезеңінде осы салаға үлкен еңбек сіңірген, әдебиет тарихында өзіндік орны бар тұлға.
Қазір жұрттың бәрі жақсы білетін Тұрмағамбет Ізтілеуов деген ақын бар. Ол Көкенташ медресесін бітіріп келеді. Өзі жас,өзі білімді, жалындап жүрген кезі болса керек. Содан Созақта жатқан Шәдіге хат жазып, жұмбақ жасырып, ұрынады. Содан Шәді Жұмбағың жұмбақ емес, оңай шештім. Хатыңның соңында Төресін атың өрге шауып тұрғандеп кішкене кектеніпсің. Мықты болсаң қайта хат жазып, тиісіп көр,-деген жауап жазады. Бірақ Тұрмағамбет қайта ұрынбайды. Бұл айтыс Т.Ізтілеуов шығармаларының толық жинағына енген. Шәдінің ақындық деңгейі Тұрмағамбеттен кем болған.
Шәді Көкенташ медресесін бітіріп, шатырхат алады. Қазіргі диплом. Сөйтіп елге келіп, Қарнақта медресе ұстайды. Бала оқытып, жоғарыда аталған дастандарды сол кезде жазады. Сөйтіп жүргенде Кеңес үкіметі орнайды. Коммунистік жүйенің тәртібі қатал. Өз дегеніне көнбей,бұра тартқандарды аямайды.Әсіресе,қожа,молда,тіпті,ес кіше сауаты бар жандарға қатты тиіскен.Төренің тұқымы, әрі діни тақырыпта еңбек жазған Шәді де, сөз жоқ, қуғын көреді. Зерттеушілердің, елдегі көнекөз қариялардың айтуынша, өмірінің соңы өте ауыр өткен адам деседі.Әуелі әйгілі Созақ көтерілісіне қатысты деген айыппен абақтыға жабылып, кейін Тәжікстан,Өзбекстан жаққа жер аударылып кетеді.Содан туындылары талан-таражға түсіп, оның атын айтуға да тыйым салынады. Шәді ақынның зеттелмеу себебі де осы.
Шәдіні Аралда түрмеге қамайды. Сөйтсе, таңертең Шәді азан шақырса түрменің барлық есіктері ашылып кетеді екен. Содан түрменің бастығы қорқып, оны Барсакелмес аралына жер аударып жібереді. Шал адам, қуғында жүреді, сақал - шашы өсіп, үсті - басы кірлейді. Содан әлгі түрменің бастығы қазақ екен, жаны ашып, Шәдіні параходпен екі күнге Аралға жунып келуге жібереді. Қай үйге кірерін білмей келе жатса, бір - екі адам Сияр шәріпті оқып отырады. Шәді ақын бір - екі жеріне түзету жасайды. Ауылдың молдасы: сен мені түзейтін кімсің, - деп шамданады. Мен Сияр шәріпті жазған адаммын дейді. Содан жаңа үйдің әйелі Шәді ақын келді деп қуанып, оны төрге шығарып қонақ етеді. Екі күннен соң параходпен түрмеге қайтады. Ішінде Шәді жоқ. Ақсақал мені алдапты ғой, енді қайттім деп үйіне келсе, Шәді ақын төрде отыр екен. Сөйтсе, Шәдінің түскен үйі түрме бастығының үйі екен. Анасы өтініш жасаған соң, түрме бастығы оны өлді деп акт жасап, қашырып жібереді. Шәді төре Өзбекстанға солай жер аударылған екен.
Ашаршылық кезінде, шамамен, 1933 жыл, Шәдіні тізеден көміп кете салған екен. Арада 25 жыл өткенде моланың бір шеті ашылып қалады. Сол ауылдың қариялары бар сүйегін қайта жерлеу үшін ашады. Сөйтсе, Шәдінің сақал-шашы мен тырнағы өсіп кеткен. Денесі 25 жылда бұзылмаған дейді. Құранды көп оқыған адамның ішіне Құран түсіп кетеді де, денесі бұзылмайды деген сөз бар, соның рас болғаны да. Бұл оқиғаны сол ауылдың адамдары әлі күнге жыр қылып айтады.
Ақындық- Алладан берілетін қасиет.Шәді ақынның көріпкелдік, әулиелік қасиеттері туралы ел арасында әңгіме көп. Шәдінің бұзылмай сақталған мүрдесі сол әңгіменің дәлелі. Әлемді таң қалдырған өзіміздің Мәшһүр Жүсіптің мүрдесі ше? Көп оқыған ілім адамды өзгеше күйге түсірсе керек. Қалай десек те, Шәді тегін адам емес. Әйтеуір бір қасиеті бар.
Содан кейін Жүсіпбек Самарқаннан көк тас әкеліп қойып, белгі соғады. Сол кезде Сталин дүниеден өтіп, жылымық болады. Сыр бойына келіп, содан қартайып, дүниеден өтеді. Жүсіпбектің Сейітқасым деген баласы болады. Сейітқасым мен Бектай екеуі Өзбекстанға Шәдінің моласын іздеп барады. Таппай жүрсе, бір көк тас көмулі жатыр екен. Қазып Шәді алып қараса, Жиһангерұлы,1933 жылы қайтыс болған деп араб тілінде жазылған екен. Олар көк тасты түзеп қойып, құран бағыштап қайтады. Келген соң Бектай Сүлейменов Шәді туралы Оңтүстік Қазақстан газетіне мақала жазып апарады. Қызылорда мен Жамбылдың облыстық газеттеріне береді. Бәрақ ешкім баспайды. Заман солай болды ғой ол кезде. Одан бері де 30 жыл уақыт өтті. Әбден ізденіп, шаршаған Бекең менің хабарымды естіп, хабарласқан жері екен ғой.
Шәді қолына қалам алып, ақындық жолына түскеннен бастап, ұсақ өлендермен қатар, көлемді дастандар жазумен де айналысады. Ол дастандарын ретімен Ташкент, Қазан, Орынбор қалаларында бастырып шығарады. Шәді төре бас аяғы 40-тан астам хикаялы дастан, жырлар жазған. Шәді өз шығармаларын көбіне XIX ғасырдың 80-90 жылдары, әсіресе XX ғасырдың алғашқы он жылдарында жазған. Шәді көбіне хикаялармен, дастан жазады. Өйткені, жасынан шығыс классиктерін оқып, солардан сусындаған таланттың шығармашылығы - дастандар еді. Шәді діндар қаламгер болған. Оның діни негізде жазылған шығармалары өте көп. Олар: "Сияр-шәріп", "Фех-қайдан", "Ахуал-қиямет", "Назым Ахмет Жами", "Назым Ибраһим Халиолла", "Хазіреті Мұса мен Перғауын", "Мұсаның таурат алғаны", Хикаят Орка - Күлше, Хикаят Қамарзаман, Тарихат, (Абылай хан жайында дастан ) , Төрт дәруіш , Ресей патшалығында Романов нәсілінен хумырнамалық қылған патшалардың тарихтары һәм ақтабан шұбырыншылық заманынан бері қарай қазақ халқының ахуалы , Ибраһим пайғамбардың хикаясы , Назым Сияр Шәриф немесе Пайғамбардың ақ жолы туралы , т.б. i
Ақын Мұхаммед(с.ғ.с.) пайғамбардың өмірі жайлы жазған. Тіпті,роман жазған деген деректер де кездеседі. Бірақ кешегі қуғын-сүргіннің кезінде қолды болып кеткен.Әсіресе,жоғарыда аталған Сияр шәріп деген еңбегі бүкіл түркі әлеміне, парсы шығанағы мен Орта Азияға танымал болған.
Шәді Оңтүстік өңіріндегі өзі тұстас белгілі ақын-жыраулардың бәрімен таныс-біліс болған. Кейде олармен әзіл-оспақта айтысып жүрген. Солардың ішінен ол Молда Мұсаны, Майлыны, Құлыншақты, Бұдабайды, Мәделіні, Тұрмағамбетті өте құрметтеп, жоғары бағалаған.
1910 жылдың күз айларында ақын Россия туралы көлемді, тарихи поэма жазады. Поэмада автор орыс және қазақ халықтары тарихының аса маңызды, кезеңдерін ғылыми, прогресшіл тұрғыдан дәл түсініп бағалайды. Бұл туралы 1916 жылы көтерілісшілердің алдында сөйлеген сөзінде Аманкелді Иманов былай дейді: Түркістан қаласынан шыққан ақын Шәді Жәңгіров бізге Россияның тарихын аударып берді, оны біз зор мақтанышпен оқимыз.
Шәді әрбір адам ғылым үйренуге, өнер білуге, әлемнің белгісіз сырларын зерттеп түсінуге, әрі өнер-ғылымның күш-қуатын халық игілігіне жаратуға тиісті дегендей пікір айтады. Мұндай пікірлерін ақын кейде діни сөздермен астарлап та айтады, яғни сөзінің ғылыми прогресшіл пікірлерін дәлелдеу үшін діни сөздерді, деректерді, аңыздарды пайдаланады.
Революцияға дейінгі қазақ әдебиеті тарихы туралы, әсіресе қазақ әдебиетінің Шығыс классик әдебиетімен байланысы, дәстүрі жайлы еңбектерде сөз арасында Шәді ақын және оның шығармалары туралы бірді-екілі пікір айтылады. Ал кейде не өзінің, не жеке шығармаларының аты аталады.
Шәді ақын туралы бірді-екілі пікір айтатын ғылыми-зерттеулер мен мақалалардан мынадай қорытынды жасауға болады:
Бірінші, зерттеушілердің барлығы да Шәдінің кезінде талай-талай көркем ойлы, қызықты дастандар жазған, шығармалары халық арасында қолжазба күйіндеі де, кітап болып та кең тарап кеткен, артына мол, құнды әдеби мұра қалдырған, дарынды, үлкен ақын екенін мойындайды;
Екінші, атаған авторлардың бәрі Шәдінің Шығыс классик әдебиетінен еркін сусындап, соның жақсы дәстүрін мықты қолданған, қазақ әдебиетінде назира дәстүрін дамыта түскен, білімдар, ілгерішіл ақын болғанын айтады;
Үшінші, ақын жөнінде пікір айтушылардың бәрі Шәдінің шығармаларын өзіндік ерекшеліктерімен зерттеу, сөйтіп оның ең жақсы деген туындыларын халық игілігіне жарату -- әдебиеттану ғылымының алдындағы өте қызықты, аса күрделі мәселе, кешіктірмей қолға алатын міндет деп біледі.
Шәді Жәңгірұлы өз шығармаларының басым көпшілігін түрлі баспалардан кезінде бастырып шығарған ақын. Бұл кезде кітап бастырып шығару ісі біршама жандана бастаған болатын. Мәселен, бір ғана Қазан қаласының өзінде XIX ғасырда қазақ және шығыс кітаптарын басқан он үш баспахана жұмыс істеген. Қазан қаласы қазақ ікітаптарын бастыруда елеулі орын алған тұңғыш баспа болса, сонымен қатар қазак кітаптары XIX ғасырда Петербург, Уфа, Ташкент, Оренбург, Семей, Омбы, Орал, Верный, Астрахань қалаларында да шыға бастайды. Оған Россияның жалпы мәдени дамуы, экономикасының өрлеуі зор әсер еткенін көреміз. Жалпы XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде осы қалалардан орта есеппен бір мыңнан астам атаулы қазақ кітаптары басылып шыққан, олардың тиражы орта есеппен алғанда бес миллион данаға жетеді.
Шәді Жәңгірұлының шығармалары, негізінен, Ташкент, Қазан, Орынбор қалаларында басылып шыққан, Ташкентте Ғүлам Хасан Ғарифжанов баспаханасынан литографиялық әдіспен шығарылған, көбіне дерлік өзбек нашриятшылары Сейдахмет Сүлейменқожаұлы мен Кәрімжан Хакімжанұлының қаражатымен басылып отырған. Ал, татарлар Шамсүтдин Хұсайынов және ағайынды Мүхамеджан мен Шәріпжан Кәрімовтар Шәді ақынның шығармаларын Қазан, Орынбор баспаларында бастырып шығарған.
Ғұмар Қарашев шығармашылығы
Жоспары
1. Ғұмар Қараштың өмірі мен қызметі
2. Өлеңдері.
3.Аударма жанрына қосқан үлесі
4.Мысалдары.
5. Көсемөздері
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның саяси-құқықтық, қоғамдық және философиялық ой-пікірін өзінше дамытып, өзінің өлшеусіз үлесін қосқан ірі тұлғалардың бірі - Ғұмар Қарашев. Ол туралы соңғы бір-екі жыл аралығында ғана баспасөз беттерінде бірнеше мақалалар басылды. Көп жылдар бойы оның философиясы терең, көтерілген проблемасы өте көкейкесті, баға жетпейтін еңбектері коммунистік идеологияның тікелей әсерімен шаңға көміліп, кітап қоймаларының түпкір-түпкірлерінде "қажетсіз" болып жатты. Халықтың тарихына, оның рухани мұрасына жаны ашымаған коммунистік партияның шала сауатты идеологтары Ғ.Қарашаевтың есімін жазуға да, айтуға да тиым салды. Қын түбінде алтын кездік жатпас демекші, әйтеуір ақиқат орнауының нәтижесінде Ғ.Қарашевтың құнды мұралары ортамызға қайтып оралды.
Ғұмар Қарашев туралы деректер Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді баспасөз беттерінде, архив қазыналарында жиі-жиі кездеседі. Оның есімі ХХ ғасырдың бас кезеңінде татар, башқұрт, қазақ, орыс тілдерінде жарық көрген газет, журналдар мен кітаптардың беттерінен түскен емес және Рессейдің бүкіл түрік тілдес халықтарын аузына қаратқандығын мақтанышпен мойындауға тиіспіз. Отарлық саясаттың тікелей салдарынан, жаппай орыстандыру әрекетінен жапа шеккен, халықты ұлттық бірлікке, ынтымақтастыққа шақырып, іштей күрең қабақ болып жатқан қазақ еліне даналы ақыл берген де Ғұмар Қарашев еді. Осыған қарамастан оның "Алаш" партиясын жақтағаны және оның құрамында белсенді мүше болуына байланысты қайраткердің есімін коммунистік идеологияның ұлттық нигилистері тарихтан мүлдем сызып тастауға жан аямай тер төкті.
Ғ.Қарашаевтың творчествосы туралы зерттеулер "кемелденген социализм" дәуірінің ызғары өңменімізден өтіп, зерттеушілердің үстінен құс ұшырып, астынан ит жүгірткен заманның өзінде-ақ оның творчестволық қызметі, жазған философиялық еңбектері, қоғамдық саяси көзқарастары зерттеушілердің назарларынан тыс қалмаған еді, ол туралы мәліметтер оқтын-оқтын баспасөзде басылып жатты. 1958 жылы Москва қаласында жарық көрген "Антология казахской поэзии" деп аталатын үлкен жинақта "Покинувшей невесте" және "Не понимаю" деп аталатын өлеңдері беріліп, ол "қазақтың ірі ақыны" деп бағаланады.(1) Сонымен қатар 1965 жылы "Ғылым" баспасынан жарық көрген "Қазақ әдебиеті тарихының" ІІ томында аяулы ағамыздың әдеби шығармаларына біршама талдау жасалынады. Осы зерттеуде ол туралы "Қазақ әдебиетінің ең көрнекті қайраткерлерінің бірі - Ғұмар Қарашев",-деп баға берумен қатар, "оның творчестволық мұрасы әр алуан, әрі мол. Оның мұрасын соны тудырған дәуірдің күрделі шындығымен байланысты, тұтас күйде алып, сын тұрғысынан қарай талдап тексеру, байыптылықпен игеру қажет,"(2)-деп тұжырым жасалынды.
Ғұмар Қарашевты бұрынғы одақ жұртшылығына таныстыруда, білгілі ғалым, ірі ғылым қайраткері, академик С.З.Зиманов пен зерттеуші-ғалым М.Ш.Ысмағұлов көп үлес қосты. Олар 1962 жылы Москвада жарық көрген "Философская энциклопедия" атты үлкен еңбекте Ғ.Қарашевтың қысқаша өмірбаяны мен философиялық ой-тұжырымдарына бір-екі ауыз сөзбен баға бере келе, былай деп жазады: "...казахский поэт, публицист, мыслитель... подвергал критике некоторые догмы ислама, ратовал за реформу школы, призывал к сближению с русским народом. Философской основой его творчества становится стихиний материализм"(3).
1966 жылы "Жазушы" баспасыннан шыққан Айқын Нұрқатовтың "Абайдың ақындық дәстүрі" деген монографиялық еңбегінде ақынның әдеби мұраларына шағын талдау жасалынып, зерттеуші былай деп жазады: "Қазақтың ХХ ғасырдың бас кезіндегі әдебиетінде көп еңбек еткен, көп мұра қалдырған ақындардың бірі - Ғұмар Қарашев. Оның сондай мұрасында қос қыртыс қайшылықтар мен қателіктер де аз емес. Сондай-ақ, сол қайшылықты сарындардың әр кезіндегі сипаты да бір қалыпты болмаған.
Ғ.Қарашевтың творчестволық мұрасы мол әрі қайшылықты. Бірақ оның сол мұрасы әлі күнге дейін толық жиналған да, түбегейлі зерттелген де емес"(4).
Халқымыздың сонау адал перзентінің шығармаларын насихаттауға көрнекті жазушы, ғалым Мұхтар Мағауин біршама еңбек сіңірді. Ол 1978 жылы цензорлық бақылауға қарамастан Ғ.Қарашевтың бірнеше өлеңдерін Ленинград қаласында басылып шыққан "Поэты Казахстана" жинағына енгізді (5).
Ал Қазақ Совет энциклопедиясының 6-шы томында Ғ.Қарашевтың қысқаша өмірбаяны басылды, оның басында жарық көрген еңбектерінің тізімі беріліп, оның саяси, әдеби көзқарасына былайша баға берілді: "Ол бірқатар еңбектерінде әдебиеттің негізгі демократиялық талабына үн қосып, халықты озық өнер-білімге шақырды, патша үкіметінің ішкі саясатын, қараңғылық пен озбырлықты сынады"(6).
Ғ.Қарашевтың творчествосын зерттеу қажеттігі туралы тұңғыш рет баспасөз бетінде белгілі философ, ғалым, сыншы Рүстем Жанғозин көтереді. Тоталитарлық идеологияның үстемдігіне және тиым салған әрекеттеріне қарамастан 1987 жылы Ғ.Қарашевты ақтап, халықпен қайта табыстыруды батыл түрде мәселе етіп көтерді. Атап айтқанда, "Литературная газетада" ол былай деп атап көрсетті: "Томятся в рукописном фонде многие эпичиские сказания. Поэтическое наследие Шакарима, Г. Карашева и М.Жұмабаева, отличающееся высокой старстью и душевными откровениями, до сих пор еще не получило реабилитации и прав гражданства, безропотно ожидая своей участи, в то время как иные поэты торопливо набивают свои сборники их "качественными" стихами. Увы, до сих пор еще некоторые отечественные чиновники продолжают проявлять к художественным достижениям прошлого недоверие и близорукое пренебрежение"(7).
Тек 1989 жылы ғана демократияның, жариялылықтың әсерінен оның есімі қара тізімнен сызылып, оған тағылған айыптар жоққа шығарылып, халқымен қайта табысты (8).
Қазақстан Компартиясының Орталық комитеті өзінің "Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті комиссиясының қорытындысында" Ғ.Қарашевқа кезінде тағылған жазықсыз айыптың күшін жоққа шығарды. Қорытындыда: "Ғ.Қарашев (1876-197 ) - ХХ ғасырдың басындағы тұлғалы ақын әрі қоғам қайраткері, философ, публицист... Оның шығармаларында патшалық отарлау саясаты да, өкіметтің екіжүзділігі де, жергілікті үстем таптың надандығы мен топастығы өлтіре сыналды. Оның өлеңдері өмірдің мәні туралы, болмыстың заңдары туралы, сол кезең дүниесіндегі өз халқының орны туралы философиялық ой - толғамдарға толы. Ұлтты қайта өрлеуге бастайтын жол ағарту арқылы өтеді...", - деп, оның творчествосына әділ баға берілді.(9) Тек осы қаулы қабылданғаннан кейін ғана Ғ.Қарашев туралы баспасөз беттерінде мақала көлемінде материалдар беріле бастады. Негізінде, бұл мақалалар әдебиетшілер мен журналистер арқылы басылды (10).
Осы кезде Ғ.Қарашевтың атқарған қызметіне, саяси көзқарастарына аз да болса сәуле түсірген зерттеуші Р.Жанғожин болды. Кең көлемде жазылған мақалада тұңғыш рет оның жаңа деректер негізінде шығармашылығын зерттеп, философиялық, саяси-құқықтық көзқарастары зерделенеді (11).
1994 жылы әдебиеттанушы ғалым Қ.Сыдиықов "Ғалым" баспасынан "Замана" деген атпен Ғ.Қарашевтың біршама еңбектері мен өлеңдерін жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл қызмет қайраткердің мұрасын зерттеушілерге үлкен көмек болғанын атап кеткен жөн (12).Сол автор өзінің "халқымен қайта табысқандар" деген зерттеулер мен толғаныстарында бұрын есімдері аталмаған қайраткерлермен қоса Ғ.Қарашевтың шығармашылығына әдебиет саласының маманы тұрғыдан талдау жасады (13). Зерттеуші еңбегінде Ғ.Қарашевты ақын, публицист, ойшыл, ағартушы ретінде ғана көрсете білді. Ғ.Қарашевтың саяси-құықтық көзқарастарын, қызметін зерттеуге 1998 жылы "Жеті жарғы" баспасынан жарық көрген "Арыстары алаштың" атты монографиялық еңбекте бұрын жазылған мақала негізінде тұңғыш рет Ғ.Қарашевтың саяси-құқықтық көзқарасы кітаптың бір параграфы ретінде зерттеліп, болашақ ізденушілерге әдістемелік негіз болатын құнды пікірлер алға тартылды (14).
Ғ.Қарашев хақында осы күнге дейін жазылып, зерттелген тақырыптардың деңгейі жоғарыда көрсетілген еңбектер дәрежесінде ғана. Ал оның саяси-құқықтық көзқарастары, халық игілігіне жұмсалған өмірі мен қызметі Қазақстанның саяси-құқықтық тарихында толық мағынада, жан-жақты қаралып, зерттелген емес.
Жалпы Ғ. Қарашевтың қоғамдық-саяси, құқықтық, философиялық көзқарасы ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік шиеленістері мен орталық саясаттың тікелей әсерінен туған экономикалық, саяси-құқықтық дағдарысты дәлме-дәл, баз қалпында көрсете білді. Ресейге қосылғанға дейінгі қазақ халқының еркін өмірі, нұрлы даласы, батырлық пен ержүрек, имандылыққа толы ізгі ниеті қасиеттерінің күрделі шиеленіске ұшырауы ойшылдың дара туындыларынан негізгі желі ретінде көрінеді. Ғ.Қарашевтың қоғамдық-саяси көзқарасы жоғары талдау жасалған зерттеушілердің еңбектерінде көрсетілгендей қайшылықтарға толы емес, керісінше, сол заман, әлеуметтік практика тудырған қайшылықтарды біршама шешуге бағытталған. Қазақ даласында дүниеге келген осындай дара тұлғалардың өмірі мен халықтың игілігі үшін атқарған қызметін кең және жан-жақты зерттеп, оны халыққа насихаттау- бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселелердің бірі. Себебі тарихты дамытқан ірі тұлғалардың дүниеге келулерінің өзі - тарихтың қиын-қыстау кезеңінде болатын құбылыс. Олардың саяси аренаға көтеріліп, өзінің басшылық жасауымен, творчестволық қызметін, идеялық көзқарастарымен халыққа жөн сілтеулері мемлекетті, құқықтық реформалар мен ұлттық прогресті сапалы сатыға көтерудің негізгі өзегі болды. Атап айтқанда, осы мәселе хақында И.Тасмағанбетов былай деп жазды: "Невероятным по внутренней силе фактором исторического прогресса является фактор личности. Вне и помимо личности - отдельного человека - нет и не может быть какого бы то ни было социального развития... Их деяния нередко опережали свое время, сами они были одиноки, непонятные в среде современников, однако их существование было той самой ступенькой в развитии человечества, на которую вставали их последователи столетия спустя...
В конечном счете, всему свое время: подвигу или преступлению, созиданию или уничтожению, как так итогом всего будет непреклонная и неумолимая историческая справедливость, которая расставит на свои места все то, что не мог сделать человек" (15).
Ғ.Қарашев туралы зерттеулер осы күнге дейін жоққа тән. Оның шығармашылығын зерттеуге, тіпті атын атауға Кеңес өкіметі барлық Алашорда қайраткерлері сияқты қатаң тиым салды. Соның нәтижесінде оның есімі жас ұрпаққа жабулы қазан күйінде қала берді.
Ғұмар Қарашевтың өмірі мен қызметі
Тарихи-құқықтық зерттеулерде жалпы саяси, қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметтерін зерттеу - ең күрделі мәселелерге жататын аксиома. Себебі, өткен заманның өшіп қалған беттеріне үңіліп, тұлғаның ғұмырлық жолын айнытпай орнына келтіріп, көзге елестету үшін нақтылы өмір жолы туралы деректер қажет. Екіншіден, табылған құжаттар мен материалдарға ғылыми негізде сараптама жасау үшін зерттеу методологиясының ауқымын кеңейту ақиқатқа жетуге кепілдік береді. Үшіншіден, Тарихи қайраткерлерді бағалауда "прогрессивтік" және "регрессивтік" жақтарын ғылым таразысына салуда біржақтылық танытпай, біртұтастық мағынада баға беру. Міне, осындай қағидаларды басты назарда ұстаған жағдайда ғана тарихи қайраткерлердің өмірі, қызметі, қоғамдық-саяси, құқықтық көзқарастары ақиқат мағынасында сомдалады.
Осы мәселе туралы көрнекті ғалым, академик С.З.Зиманов былай деп атап көрсетеді: "Өткен дәуірде өмір сүрген қайраткерлердің саяси көзқарастарын зерттеудің өзіне тән қиыншылықтары бар. Қиындық - қайраткер өмір сүрген және туындылар жасаған сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық көрінісін азды-көпті болсада қалпына келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын және қажеттілігін ұғынуы, атап айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында, саясатта және идеолгияда. Сомдап айтқанда, зерттеуші тарихқа кіруі қажет. Бұл оңай міндет емес. Бірақ мұндай түсініксіз өткен құбылысты нақтылы-тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ. Кейде бізден алшақта қалған қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол кезеңнің тарихын және жағдайларын зерттемей, білмей ынта білдіретін фактілермен де кездесіп қаламыз. Осыдан мәселелерді ашуда субъективизм және догматика туындайды" (16). Ғұмар Қарашевтың өмірі мен қызметі осы методологиялық негізде зерттелуімен өзінің бағасын алды.
Бізге жетен деректерге қарағанда, Ғұмар Қарашев- әдеби-діни қосымша есімі Ғабдолла Мұштақ - (Мұштақ-діни лауазым, академик дәрежесі, ең білгір адам),1876 жылы қазіргі Батыс Қазақстан обылысының Бөкей ордасының Қырқұдық ауылында кедей шаруаның отбасында дүниеге келген (17).
Ғұмар өмірі мен шығармашылығын алғаш көпшілікке таныстырып, оқулықтарға ендірген белгілі ғалым Есмағанбет Ысмайлов Ғ.Қарашұлын қазақтың ұлы ақындарының бірі деп баға бергені де бар. Бірақ шовинистік идеология үстем болып тұрған Советтік кезеңде Қазақстандық көрнекті мамандар, қайраткерлері, өз халқының мүдесін қорғаған азаматтар қуғынға түсіп, қасіретті халге ұшырағаны да белгілі Қызылдан шыққан ("Жұлдыз журналы, 1992ж. №5") бандының қолынан қаза тапса да, өлген соң да Ғұмарға тыныштық бермей, оны ұлтшыл, алашшыл деп айыптап, өз халқынан аластағаны әйгілі. Соңын салдарынан Ғ.Қарашұлының өмірі қоғамдық - саяси, педагогикалық, әдеби қызматі зерттелмей, уақытында, нақты деректер жинақталмай қалды. Өткен бір жылы драматург Иж. Меңдіхановтың қызы Зылиха апай әкесі қаза болғасын, 1919 жылдың жазында Е.Панченконың кісілері келіп, үйімізді тіңтіп, керегін алып, көптеген кітаптарды, қолжазбаларды өртеп жіберді деген еді. Ғұмар өлтірілгеннен кейін де оның үйіне бейтаныс адамдар келіп, үйін тінтіп, барлық қағаздарын, фото т.б. құжаттарды жойып жіберді дейді жерлестері. Содан ақынның зор әдеби, педагогикалық, философиялық жазбалары мен жинағын құжаттарынан ештене қалмапты.
Бұл сол кездегі Батыс Қазақстанның Ғұмар туып-өскен Таловка (қазір Қазталовка) қысымының (ресми хесім деп аталған, былайша уезді). Кеңес өкіметі орнауынан басталған ауыр қазалы орны толмас қанды қасірет.
Ғұмар алғашқы күннен-ақ осы зұлматқа қарсы күресіп, 1918 жылы пайда болған Куәр (Қызыл гвардияның жергілікті қазақтар осылай атаған) әрекеттерін әшкерелеп, әлінше бейбіт, қайырымды, әділ жергілікті үкімет орнатпақ болған. Бірақ бұл аса ауыр да, қатерлі жзұмыс болды. Бұл өзі ұзақ және деректерді талап ететін қиын әңгіме. Біз қазір қолда бар және жанадан табылған мәліметтерге сүйеніп Ғ.Қарашұлының өміріне, туып-өскен ортасына байлынысты кейбір жаңсақ айтылған пікірлер мен қосымша жаңалығымызды ортаға салмақпыз. Өйткені ақын туралы біліміміздің өте аз екендігі зерттеудің тыңғылықты болмағанын айтып жүр. Бар мәлімет тек Е. Ысмайылов жинаған қорда. Қазақ Ғылым академиясының тіл және әдебиет институтының қолжазбалар қорына ақынның жерлесі, өзін көріп, өлеңдерін жатқа біліп, қағазға түсірген мұғалім Иманбай Жұмағазиевтің берген екі папкасы жоғалып кетті. Ал қосымша дерексіз Ғұмардың өмірі мен қызметін толық баяндау қиын. Өйткені ол туралы жария мәліметтерді қате баршылық. ақынның шығармашылығы мен өмірі тек 1939-1945ж.ж ғана Е.Ысмайылов кітаптарында қысқаша жазылған. Ал ол туралы мәліметтер қайдан,қашан алынғаны көрсетілмеген, қызметі толық қамтылмаған. Сол жария мәліметтердің сипатына қарағанда, көбі елден естіген, ауызекі әңгімелер секілді. Әйтпесе ақынның туған жылы, жері, жұмыс істеген орнымен жылдары әр түрлі жазыла ма? Мысалы Е.Ысмайылов неге Ғұмар ишан болды деп жазады, ол үлкен діни лауазым, екінің бірінің оған қолы жетпейді. Таловка қисыны басқарушысының (правителя) 1902ж. жазған хатында Ғ.Қараш үйінде жұмыссыз отырған адам.
Ол бұрынғы Бөкей даласындағы қазір Батыс Қазақстан облысының Қазталовка ауданы "Құр құдық" деген жерде 1874 жылы дүниеге келген. Дәлел. Кенжалиев Нәсиболла 1919-1923 жылы, Шәңгерей Бөкеев пен Ғ.Қарашұлы тұрған Таловка қисымының (кейін өзінің) №1 болысында Көлборысы, Құр құдық деген мекендерде мұғалім болып жұмыс істегенде екі ақынмен де жақсы араласып , тәлім алған. Ол кісі 1937ж. Құрамысов "халық жауы"деп айыпталғанда соның сыбайласы болдың деп партиядан шығарылып, редакторлық жұмыстан қуылған содан ол Шәңгерей мен Ғұмар туралы кісі көзінше аузын ашпайтын болды.
Дегенмен кейде оңашада екі дүлдүл тату болғанын, Шәңгерей аса таза, шаруаға ұқыпты, мәдениетті екенін айтатын. Шаруашылығын қазақтың сасық байларындай емес, жинақы Қырым татарлармен, Еуропа үлгісімен жүргізеді екен. Бұған көрші орыс дворяндары да таңқалады. Шәңгерейдің жүріс-тұрысы, киінуі, жұртпен қарым-қатынасы өте мәдениетті, ұстамды болғанын, шашпалықпен даңғазаны, салалықты жаратпайтынын айтып отыратын.
1919 жылы күзде Шәнгерей мен Ғұмар Шортанды (Новоузенск) жәрмеңкесіне Нәсиболланы қосшы бала етіп ілестіре барады. Ол бұларға күтуші болады, тамақ пісіріп, үй жинайды. Шортандыда ертеде Жантаза деген сымбатты келіншек қымыз сатады екен. Әдемі келіншек, әйел затына көптен көз салмайтын Шәкеңе де мінез-құлқы, жүріс-тұрысымен ұнап, көпке жаймай өлең жазып "Жантаза" атты күйде шығарыпты. Бұл пікірді сол өңірдің білгірі Мұстафа Ысмағұлов та қостаған еді. Ал туған жылы туралы алғаш жазған қадірменді ғалым ағамыз Есмағамбет Ысмайылов оны 1876 ж. туған деген, бірақ бұл мәліметті қайдан алғанын көрсетпейді. 1946-1950 ж.ж. Ғұмар туралы Қалижан Бекхожиннің бастауымен үлкен айтыс болып, айып тағылды. Сол кезде Ғалым академиясының әдебиет бөлімінде Қ.Бекхожин, Х.Әжікеев, Ж.Бекмұхамбетовтың қатысуымен жиналыс болып, сонда Бұрқан Қарашев: "Әкем 47 жасында қаза болды, мен 15 жаста едім" депті. Бұл бір дерек. Бұрқан өз әкесінің жасын білетін болар. Есағамыздың әрі зерттеп, анықтауына жәйі болмағаны белгілі. Үкімет орныдары Ғұмарды ауызға алуға тыйым салды емес пе?
Бұрқан ағайдың сөзін қуаттайтын құжатты біз Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік архивінен (К. Р. ОМА) таптық. 1902 жылы күзде Бөкей даласының Таловка қисымының басқарушысы. Бөкей обылысын басқаратын Уақытша Совет пердседателіне қисымдағы № 2 діни приходтың молдасы ауысып, босаған орынға тұрғандар жиыны (сход) указной молда етіп Ғұмар Қарашевті сайлағанын мәлімдеп, орысша қатынас қағаз жазған. Соңында Ғұмар Қ. мінез-құлықы жақсы, тергеуде, астында болмаған, ал жасы 28-де деген. Бұдан біз Ғұмар діни лауазымға алғаш рет ие болғанын және жасын дәл анықтап отырмыз. Патша әкімшілігі указной молда тағайындау ісіне өзінше өте сақ болған. Ең алдымен орыс тілін білуі тиіс, екіншіден мінезі сенімді болу қажет деген.
Міне, бұл құжат бойынша, Ғұмар Қарашұлы 1874 жылы туған болады. Ол әкесінен ерте айырылып, өмірдің қиыншылығы мен ауыртпалығын жас кезінен бастап тартады. Бірақ жастайынан зерек, еті тірі болғандықтан, өзінің ағаларының қамқорлығымен, Жалпақтал медресесінде оқып, мұсылманша білім алған. Діни білім ордасынан сусындай жүріп, өз тарапынан түркі тіліндегі шығыс классикалық әдебметін түпнұсқада оқиды, санасына сіңіреді.
Медресені ойдағыдай аяқтаған Ғ.Қарашев ендігі уақытта өзі алған білімінің негізінде 1902-1910 жылдар аралығында Тіленшісай деген жерде жадитизм негізінде шәкірттерді оқыту ісін қолына алады. Ол оқу процесін тек қана Құран, иманшарт, әптиек сияқты исламның діни догмаларын оқып үйренуден басқа, оқушылырға қазақша, орысша және татарша оқуды меңгеріп, география, тарих сияқты ғылымдардан мағлұмат алған. Қазақ қайраткерлерінің мұндай "жағымсыз" әрекеттеріне жергілікті дін өкілдері қарсы болып, "ислам дінін бұзып, қазақ балаларын орыс қылды" деген айып тағып, байбалам салды (18). Молдалардың Ғ.Қарашев туралы қоғамдық пікір туғызғанына қарамастан, халық оның бастаған ісіне әділ бағасын береді, оқуды жалғастыра беруін қалайды. 1921 жылы Ғ.Қарашевтың жаңаша оқу саласында жасаған реформаторлық әрекеттері туралы М.Тұрғынбай деген қайраткер былай деп жазды: "Ғұмар бірінші адым қызметінде қазақ елін хате сезім, нашар әдеттен құтқармақ болды. Иман, шайхы, соқыр молдалардың жолдары, істері хате екенін, әулиелік дген сөз дене азып, жан қиналған соң пайда болған қиялы дерт екенін, осы күндегі мұсылманның ісін пайғамбар заманындағы мұсылмандыққа жақын келмейтінін сол "Өрнек" кітабында айтып шығады" (19).
1905-1907 жылдарда Ресейде болған бірінші Орыс революциясы Ғ.Қарашевтың қоғамдық-саяси көзқарастарына мол әсерін тигізді. Патша өкіметінің барлық аймақтарында еркін ой мен революциялық көзқарастағы адамдарға қарсы репрессиялық саясат жүргізіп жатқан әрекеті оның монархиялық режимге деген наразылығын күшейте түседі. Бұл туралы 1932 жылы тұңғыш рет Сабит Мұқанов былай деп жазды: "1905 жылы Омардың пікіріне үлкен өзгеріс туады. Бұл өзгеріске себеп, 1905 жылы болатын төңкеріс. Бұл төңкерістен Омар хабардар болады. Өйткені ишан болғанымен, Омар құлшылықтан басқаны білмейтін ишан болмайды. Ол арбаттың, түріктің газет-журналдарын оқумен қатар татар тілінде шығатын "Уақыт", "Тәржіман" ұрандарын ол осы газеттер арқылы түсінеді..." (20).
1905-1907 жылдар арлығында революциялық қозғалыстардың Ғ.Қарашевтың саяси қайраткер ретінде қалыптасуына тигізген ықпалы туралы ағылшын зерттеушісі Томас Виннер 1958 жылы жарық көрген "Орта Азия әдебиеті" деген еңбегінде де жақсы баяндайды. Ол былай деп жазды: 1905 жылғы саяси толқулар оның өміріне деген көзқарастарын түбегейлі өзгертіп, ол орыс төңкерісшілерінің мұрат-мақсатына еліктеп, ел арасында насихат жұмысын жүргізе бастады.
Кейнірек Ғ.Қараш бар күш-қуатын поэзияға арнап, еңбектері қазан, Офа және т.б. үлкен қалалардағы татар газеттерінде жарық көре бастады. Оның Сұлтанмахмұт Торайғұрдың поэзиясы сияқты және әлеуметтік мазмұнға толы (21).
1911-1913 жылдарда Ғ.Қарашев Е.Бұйрин, Б.Қаратаев, Ш.Төкеев, С.Мендешев, М.Шомбалов сияқты озық ойлы қазақ зиялыларымен бірге жалпыұлттық демократиялық және ағартушылық-реформаторлық ал кейбір тұстарымен революциялық бағыт танытқан "Қазақстан" газетін шығаруды қолға алады. Газеттің ресми редакторы Елеусін Бұйрин болғанымен Ғ.Қарашев қазақша басылатын мате,риалдарды сараптаушы болған және оған басшылық жасағанын аңғарамыз. Олай дейтін себебіміз: біріншіден, "Қазақстан" газетінің тұңғыш санынан бастап, бұл басылым тоқтағанға дейінгі сандарының бәрінен де Ғ.Қарашевтың жазған бас мақалалары, публицистика, өлең, әңгіме, очерк, фельетондары өз атымен ғана емес, көбі "Оразақай", "қазақ", "Қазақиев" сияқты лақап аттармен беріліп отырған.
Екіншіден, Орда қаласында 1911 жылы мамырдың 27-ші жұлдызында "Қазақстан" газетінің 2-ші номері шыққанда әуелі бас мақаладан бұрын басылған "Қазақстанның" 2 номері кешігіп шықты. Шығарушылардың не халде болғаны...өздеріне аян. Қайғылы күндердің, ұйқысыз түндердің талайы бастан көшті. Алдарында тар жерлер, тайғақ кешулер жатыр. Алайда, шыға-рушылдардың келешекте қиындықтардан қашуға ойлары жоқ, (22)-деп жариялаған. Осының өзінен-ақ Елеусін Бұйриннің "Қазақстан" газетінің редакторы да, шығарушысы да жалғызөзі болмағанын анық байқалады. Үшіншіден, 1911 жылдың жаз айларында "Қазақстан" газетін шығарып тұрған "Чайная типография А.Н. Щелковой" баспаханасының түрлі құрал-жабдықтары жеткілікті болмағандықтан бұл газет шықпай, тоқтап қалады.
Газеттің шығуына қажетті құралдары іздеп табу және ұзақ сапар шегіп, тіпті Баку қаласына дейін барады. Ғ.Қарашев бұл шаһарда өзіне бұрыннан жақсы таныс отставкадағы генерал Зейнелғабиден Тафиевтен "Қазақстан" газетін шығаруға көмек көрсетуді өтінеді, ол 1000 рубль ақша береді. Осы Бакуге барған сапары туралы Ғ.Қарашев "Баку" атты очеркінде былай деп жазды: "Былтыр, 1911 жылы зауза жұлдызының бас күнінде "Қазақстан" газетін атқа мінгізіп, адам ету қайғысында, адамдар арасында етілген бір қаулы бойынша Баку қаласында болған елден екеу шықтық... Еріккен екі тентек елден шығып кетті" ждеушілер көп болса да, шын көңілдермен "Қайырлы сапарлары болып, жеңіл барып, ауыр қайтқай" (23),-деп те тілеген адамдардың болғанын атап көрсетеді.
Ғ.Қарашев "Қазақстан" газетінің бірінші санында баспасөздің ағартушылыты дамытуда, ұлт санасын тереңдетуде атқаратын роліне ерекше тоқталып, "Газат деген не зат?" деген мақаласында: "Қазақ халқына...басшы табылар ма?... Бірен-саран болған-білген басшы адамдар шыға қалса да ол әркіммен бірге жүре алмайды. Енді қалай етпек керек?"-деп халыққа ой сала келе, қоғамдық өмірдің тамырының соғысына баға берумен басқа халықтардың тыныс-тіршілігінен хабардар болуға шақырады. "Дүниеде адам баласына біріннен бірі үйренуге керек қой; бізге керек былайғы, өзіміздің ілгері халықтарға көз жіберіп, солардан үлгі алуға. Оларда бүгін емес, көптен-көп жылдардан бері газет басылып, елдердің арасына тегіс шашылып, оқып, жақсы менен жаманды айырып, түзу бағытқа жөн тарту басталған. Ақын иесі адамдардың бір ауыз сөзі екі-үш күнде елінің басынан аяғына оралып, тыңдалып болады. Пайдалы істі ынтымақпен істей қойысады. Зарарлы істің зарарын күнілгері біліп, сақтанысады. Бізде олай емес, елдің бір шетінде бүлікшілік болып, жау орнап жатса, екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz