Қорқыт туралы ақиқат және аңыз

Жоспар
Кіріспе

І Кіріспе
ІІ ҚОРҚЫТ ТУРАЛЫ АҚИҚАТ ПЕН АҢЫЗ
2.1. Қорқыт туралы ақиқат пен шындық.
2.2. Қорқыт .Исламға қатысы бар тұлға
2.3. «Қорқыттың көріндегі» сыр
ІІІ Тұжырым
ІV Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар

Тақырыптың өзектілігі: Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз тұтасып кеткен, оның ақиқаты қайсы, аңызы қайсы анықтау бұдан он екі ғасыр бұрын болған оқиғаны айна қатесіз анықтап беру қиын. Алайда соған қарамастан Қорқыт туралы түркі әлеміндегі зерттеулер саны бүгінде 1000-нан асады. Бізді, философия білімі саласындағы мамандарды тарихи шындықтан гөрі, аңыздағы ақиқат немесе «Аңыздағы Қорқыт» бейнесі қызықтырады. Ғылымға қажеті, бізге деген қажеттілік Қорқыт көтерген идея шындығы. Кейде аңыздағы немесе мифтағы идеяның тарихи салмағы оқиғадан салмағы әлдеқайда асып жатады, себебі шындықтың өзі тек нақтылық деректен емес, мифтен құралатындығын біздер жаңа-жаңа түсіне бастадық. Аристотель айтпақшы, абсолютті шындық ешқашан болмайды. Шындық миф, миф шындық болып жүре беретіні әлімсақтан белгілі. Сондықтан Қорқыт туралы тарихи деректерден гөрі, оның мифтік бейнесі,яғни ол көтерген проблема құндырақ. Біздің мақсат тарихты жоққа шығару емес,тарихты тиімді пайдалану. Адамдардың тек ақиқатқа сеніп,тәрбиелік және адамгершілік тұрғысынан маңызға ие мұралардан құр қалдырмау. Аңыз әңгіменің яғни,біздің тілде ”Қиялға толы” бейнелердің дәл қазіргі уақыт кеңістігінде ақиқаттан маңыздырақ немесе аңыздан туған ақиқаттың көрсеткішін,құндылығын дәлелдеу, түсіндіру.Бұл тұста екі мәселенің басы айқындалмақ: 1.Тарихта болған,бірақ аңызға айналып жеткен,ғұлама Қорқыттың төл дүниетанымы туралы сөз. 2.Сонау 12 ғасыр бұрын айтылған асыл ойларды ұмыттырмай,әрбір ұрпақ жадына сақтап,келер ұрпаққа беріп отырған түркі халықтарының парасаттылығы. Даналықты дана халық қана сақтай алады. Хатқа түспей жеткен,аңызға айналған Қорқыт баба даналығы неде дегенге келсек,біздің сүйенеріміз баршамызға белгілі бір түсінік,ол: «Қайда барсаң -Қорқыттың көрі»-деген идея. Осы идеяға негізделген Қорқыт туралы аңыздар көп,оның бәрі көпшілікке белгілі. Осы аңыздарды жинақтай келе Қорқыттанушылар мынадай қорытындыға келген: «Қорқыт ажалмен күрескен» немесе «Қорқыт ажалды жеңген » ,тағы басқа сияқты пікірлер. Демек, Қорқыт дүниетанымының мәнін ашып,оның ерекшелігін білдіре ала ма? Енді осы мәселеге тоқталайық.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Жоба жұмысы

Тақырыбы: Қорқыт туралы ақиқат және аңыз

Орындағандар: Қарабекова Б.С
Ерболатова Г.Е
Қабылхан М.Ғ
Әнеш А. Б.
Нұрғалиева А.О.

Семей- 2015
Жоспар
І Кіріспе
ІІ ҚОРҚЫТ ТУРАЛЫ АҚИҚАТ ПЕН АҢЫЗ
2.1. Қорқыт туралы ақиқат пен шындық.
2.2. Қорқыт -Исламға қатысы бар тұлға
2.3. Қорқыттың көріндегі сыр
ІІІ Тұжырым
ІV Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз тұтасып кеткен, оның ақиқаты қайсы, аңызы қайсы анықтау бұдан он екі ғасыр бұрын болған оқиғаны айна қатесіз анықтап беру қиын. Алайда соған қарамастан Қорқыт туралы түркі әлеміндегі зерттеулер саны бүгінде 1000-нан асады. Бізді, философия білімі саласындағы мамандарды тарихи шындықтан гөрі, аңыздағы ақиқат немесе Аңыздағы Қорқыт бейнесі қызықтырады. Ғылымға қажеті, бізге деген қажеттілік Қорқыт көтерген идея шындығы. Кейде аңыздағы немесе мифтағы идеяның тарихи салмағы оқиғадан салмағы әлдеқайда асып жатады, себебі шындықтың өзі тек нақтылық деректен емес, мифтен құралатындығын біздер жаңа-жаңа түсіне бастадық. Аристотель айтпақшы, абсолютті шындық ешқашан болмайды. Шындық миф, миф шындық болып жүре беретіні әлімсақтан белгілі. Сондықтан Қорқыт туралы тарихи деректерден гөрі, оның мифтік бейнесі,яғни ол көтерген проблема құндырақ. Біздің мақсат тарихты жоққа шығару емес,тарихты тиімді пайдалану. Адамдардың тек ақиқатқа сеніп,тәрбиелік және адамгершілік тұрғысынан маңызға ие мұралардан құр қалдырмау. Аңыз әңгіменің яғни,біздің тілде "Қиялға толы" бейнелердің дәл қазіргі уақыт кеңістігінде ақиқаттан маңыздырақ немесе аңыздан туған ақиқаттың көрсеткішін,құндылығын дәлелдеу, түсіндіру.Бұл тұста екі мәселенің басы айқындалмақ: 1.Тарихта болған,бірақ аңызға айналып жеткен,ғұлама Қорқыттың төл дүниетанымы туралы сөз. 2.Сонау 12 ғасыр бұрын айтылған асыл ойларды ұмыттырмай,әрбір ұрпақ жадына сақтап,келер ұрпаққа беріп отырған түркі халықтарының парасаттылығы. Даналықты дана халық қана сақтай алады. Хатқа түспей жеткен,аңызға айналған Қорқыт баба даналығы неде дегенге келсек,біздің сүйенеріміз баршамызға белгілі бір түсінік,ол: Қайда барсаң -Қорқыттың көрі-деген идея. Осы идеяға негізделген Қорқыт туралы аңыздар көп,оның бәрі көпшілікке белгілі. Осы аңыздарды жинақтай келе Қорқыттанушылар мынадай қорытындыға келген: Қорқыт ажалмен күрескен немесе Қорқыт ажалды жеңген ,тағы басқа сияқты пікірлер. Демек, Қорқыт дүниетанымының мәнін ашып,оның ерекшелігін білдіре ала ма? Енді осы мәселеге тоқталайық.
Қорқыт былай деген деп, соған сүйеніп ой жарыстыруға, одан қалған жазба мұра жоқ. Бар нәрсе қайда барсаң -Қорқыттың көрі,-деген он екі ғасырлық тарихы бар аталы сөз-идея. Осы идеяда өте терең астарлы мән жатыр.Оны талдау үшін қосымша деректерге сүйенейік. Айталық,VIII ғасырда Қорқыт дүниеде бар кезде,түркі дүниетанымына нендей ұғым - түсініктер тән еді? Бұл бір мәселе,екіншіден,сол заманда әлемдік ой қандай дәрежеде еді? Осыдан барып Қорқыт не оқыды,не білді деген сөз шығады.Қорқыттың өз заманының аса білімді,тым сауатты адам болғаны туралы еш талас жоқ.
Қорқыт заманында Заратуштра ілімі кеңінен белгілі болған,қорқыт заманында осы аймақта буддизм де,христиан діндері де тарап үлгерген.Демек,Қорқыт ғасыры христиандық дәстүрде айтылатындай, түнек ғасыры емес,білім мен өнердің мол ғасыры.Қорқыт оқығанын қайталап, көргенін жырлап қойған адам емес.Олай болғанда оның есімі ел аузында сақталмас еді.Ол өз заманының синтезі болған тұлға.Оның ой топшылаулары замандастарына әрі түсінікті,әрі түсініксіз болған.Замандастарына түсінікті зиялының аты аңызға айналмайды.Есімі аңызға айналатын құпиясы өз ішіндегі жұмбақ жандар.Қарапайым түсінікке симағанда ғұламалар есімі аңызға айналады. Сондықтан Қорқыт туралы шындықты ол туралы аңыздардан іздеген жөн. Қорқыт ажалдан қашқаны үшін тарихта қалмас еді.Мәселе,Қорқыттың аса ақылдылығы мен даналығында,оның кереметтігінде, қазіргі тілмен айтсақ әулиелік архаизімінде.Яғни, оның ажалмен күресі бергі әңгіме,мәселе төркіні тереңде.Біздің пайымдау бойынша, Қорқыттың ажалға қарсы күресі,аңызға айналуы-акциденциялық іс.Мәселе ажалда емес,адам болмысының жұмбақтығында.Қорқыт дүниетанымының қазығы-ажал,мәңгілік өмір емес,адам,оның болмысы.Қорқыт Ажал философиясы емес,Өмір философиясы туралы айтып отыр.Өмірге адам-бөгде.Аңызда адамның,яғни Қорқыттың еркінен тыс,оған көр қазып жатады.Бұл жерде жеке адам еркі және тағдыр деген мәселе тұр.Адам табиғатынан,туа бітісінен өзінің шектеулі кеңістігінде ғұмыр кешеді.Оның өз шамасы,әрі шарасы бар.Өлшеулі шамадан асып,шара жасай алмайды.Осы тұста Абайдың әлдебір нелердің әсерінен "қам көңіл болғанда тулайын десе шара жоқ" дегені еске түседі. "Шара" дегенді хакім Абай ұғым ретінде қолданған.Шарадан асып-төгілу деген қазақи түсінік бар.Әдетте оны біз бір нәрсенің өз мөлшерінен асып,рәсуә болғанына қатысты айтамыз. Шарасынан асқан соң, ол зат,өзімен өзі болудан қалып,өзге күйлерге түсіп кетеді. Мысалы, шарасынан асқан су қайта жиналып,еш уақытта көл болмай,өзге күй кешеді де,бірте-бірте шалшыққа айналады. Шарасынан асқан өзге нәрселерде солай.Сонда шарадан асу,рәсуә болу. Ал Қорқыт болса адамның шарасынан асуын аңсаған. Шарадан асып тасу үшін де қуат қажет емес пе?Абай соны айтқан. Қорқыт та соны айтып отыр. Қорқыттың әрекеті адамның шарасынан асатын іске бағытталған.Ол адам баласы біліп болмайтын істі білгісі келді.Ол үшін адамды шарасынан шығаратын қуат қажет.Соны Қорқыт іздеген,ол адамның шамасы. Яғни,шараны тулататын шама керек,бірақ адамның шамасы шектеулі. Шама деген өлшемнің,мөлшердің сапалы белгісі,бірақ өзі сапа емес. Аңыз ақиқатқа бастайтын сана,бірақ ақиқаттың өзі емес.Аңызда мән толық көрінбей жасырын болмақ.Бейнемен мысал айтатын болсақ:айсбергтің көрінгені аңыз,көрінбегі соның мәні.Қорқыт дүниетанымы-сол көрінбей жатқаны.Қорқыт екі проблема көтерген:ғұмыр проблемасы,ол мәңгілік проблема және өмір сүру проблемасы,ол тұрмыстық өткінші проблема.Өткінші өмірде,шынында да,қайда барсаң алдыңнан Қорқыттың көрі деген тікелей өлімге,ажалға қатысты мәселе емес.Бұлай деп түсіну тым қарадүрсіндік.Бұл аңыздық вариант.Адам ажалдан қорқып өмір сүрмейді.Адам баласы ажалды ойлап қайғырмайды,ол өзінің көп іске дәрменсіздігіне,әрекеттерінің шектеулігіне,мына өмірге су сияқты сіңіп кете алмауына қапаланып қайғырады.Қайғы деген қорқу емес.Абай "қартайдық қайғы ойладық,ұлғайды арман",- деген.Демек, қайғы дегеніміз арманның ұлғаюы,есею,толысу,кәмелетке жетудің жолы.Асан қайғы тұлғасы да осы ойға саяды. Асанның қайғысы ел мұраты мен арманынан туған.Асан өзіне емес,еліне Жерұйық іздеп қайғы жолына түскен.Қайғы хакімдіктің белгісі.Қайғы адамның жалғыздығының бір көрінісі.Жалғыздық хакімдерге тән,себебі олар М.Жұмабаев тілімен айтсақ,алға кеткен жүйріктер. Қорқыттың да жағдайы солай.Ол өз заманына түсінікті болмаған. Дана Қорқыт ажалдан қашқан жан емес,ол ажалдың құпиясын,сырын түсінуге тырысқан.Бұл жерде өзекті екі проблема тұрған:бірі ғұмыр,екіншісі осы ғұмырда өмір сүру. Яғни ,ол өмір философиясы және өмір сүру философиясының мәселерін өз заманында өз заманында күн тәртібіне қойған.Бірақ дәл қазіргі қоғамда да бұл күн тәртібіне қойылу қажет.
Зерттеу нысаны:Қорқыт және Қорқыт өмірі
Зерттеу пәні:Аңыз,Әфсәна
Зерттеу мақсаты:Қорқыт туралы ақиқаты қайсы,аңызы қайсы анықтау. Аңыз әңгіменің, яғни, біздің тілде Қиялға толы бейнелердің дәл қазіргі уақыт кеңістігінде ақиқаттан маңыздырақ немесе аңыздан туған ақиқаттың көрсеткішін, құндылығын дәлелдеу, түсіндіру.
Зерттеу міндеті:
1. Қорқыт өміріндегі ақиқатты айқындап ашып көрсету;
2. Қорқыт өмірінің ақиқаты мен аңызының ерекшеліктерін, айырмашылықтар- ын, белгілерін дәлме - дәл көрсету;
3. Қорқыт аңыздарының басты идеологиясы болып табылатын өмір және өмір сүру философиясының мәселелерін қазіргі қоғам бейнесімен салыстыра отырып, күн тәртібіне қою;
4. Қайда барсаң - Қорқыттың көрі аталы сөзінің қоғам түсінігіндегі пікірлерге сай еместігін дәлелдей отырып, мағыналық сипатын тереңінен түсіндіріп, өмір бар жерде өлімнің бар екендігін көрсете отырып, ой салу;
5.Қорқыт ата-Исламға қатысы бар тұлға деген араб деректерін негізге ала отырып, аңыздың дінге байланысы бар екендігі, соның ішінде имандылыққа шақыру идеясының жатқандығын зерттеу барысында саралап қана қоймай,баса көрсету;аңыздарға жаңаша көзқарас қалыптастыру;
Зерттеу тұжырымдары:
Қорқыт бабамыздың қалдырған гуманистік ниеттегі дидактикалық мұралардың маңызын елімізде кеңінен насихаттау;

Қорқыт аңыздарын толыққанды шығарма ретінде жанр және стиль мәселелері тарапынан зерттеп, ғылыми айналымға ұсыну;

Қорқыт мұрасын болашақ ұрпаққа насихаттау арқылы ұлттық мәдениеттің,адамгершілік қағидаларының даму бағытын көркейтіп, нығайту;

Қорқыт аңыздарын тарихи-мәдени тұрғыдан дәріптеу.

Он екі ғасырдан астам бұрын айтқан өсиет қағидалары қоғамымыздың бүгінгі тыныс - тіршілігімен жақсы үйлесім табуына жағдай жасау;

Қарапайым кемел ойды келешегіне үлкен бағдар белгілеп әлемдік өркениет көшіне ілесіп Орталық Азияның барысы болуға бел байлап отырған еліміз үшін қоғам арасында зерделеу;

Қорқыт аңызының негізгі идеясын Ислам дінімен байланыстыра отырып, адамгершілік тұрғысынан шоқтығы биік екенін дәлеледеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, Қорқыт ата туралы аңыз ақиқатқа жанасатын болса, онда адамдар уақыт пен кеңістік қадірін түсінеді, өйткені аңыздағы оқиға желісі қазіргі қоғамның көрінісіне сайма - сай келеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Ғылыми жоба кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, тақырып бойынша алынған сауалнамадан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында қозғалған мәселелер аясында тарихи, әдеби, мәдени әдебиеттерді пайдалану арқылы негізгі бағыты анықталып, сұрыпталды,дәлелденді.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні: Қорқыттың өмір сүрген уақыты Ислам дінінің пайда болып, орныққан кезеңімен сәйкес келеді. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының еңбектерінде түркілердің алғаш рет Исламды қалай қабылдағаны туралы тың деректер айтылады. Ол түркілер Исламды Пайғамбарымыз (с.ғ.с) өмір сүрген дәуірінде қабылдай бастаған дейді [4]. Олай болса, Қорқыт атаны Ислам дінінің өкілі деп толық айта аламыз.
Зерттеудің практикалық мәні: мектеп бағдарламасына Қорқыттану пәнін енгізуге болады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (26.10-1.11)- зерттеу мәселеріне байланысты ғылыми еңбектерге талдау жасалынып, отандық және түркі халықтарының материалдарына талдау жасалды. Зерттеудің ғылыми аппараттары нақтыланды. Тәжірибе іске асырылды. Материалдарды талдау нәтижесінде ретінде постерлер дайындалды.
Екінші кезеңде (2.11-8.11)- болашақ студенттердің , яғни мұғалімдердің зияткерлік әлеуетін дамыту моделі әзірленіп, оның көрсеткіштері, деңгейлері, өлшемдері анықталды. Қорқыт ата тақырыбында анкета жүргізілді.
Үшінші кезеңде (9.11-15.11)- сауалнама жүргізу барысында алынған мәліметтердің қорытындысы шығарылды, нәтижелері статистикалық өңдеуден өтті. Ғылыми жоба талапқа сай рәсімделді.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Зерттеу жұмысында әдебиет ғылымының іргелі зерттеулері, Аңыз адам жураналының мәліметтері негізге алынды. Жұмыстың ғылыми негіздері ретінде шетел ғалымдарынан В.М.Жирмунский, қазақ ғалымдарынанШ. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, М. Әуезов, С. Қасқабасов, Қ. Жұбанов, М. Жарқымбеков, Б. Оспанов, Т. Қоңыратбай еңбектері басшылыққа алынды.

ІІ ҚОРҚЫТ ТУРАЛЫ АҚИҚАТ ПЕН АҢЫЗ
2.1 Қорқыт туралы ақиқат пен шындық
Қорқыт қазақ халқының тарихындағы сұлу легенда, ұлы суреттердің бірі. Халық аузынан қалған қандай легенда болса да, Қорқыт пернесінен асқан асқарлы бейне өткен ғасырлардың ешбірінде болған емес. Қоқыт - тарихи адам. Тарихи жазулардың меңзеуінше Қорқыт баста айтқан 7-8 ғ билік құрған Оғыз ханмен замандас. Сондықтан Оғыз ханның легендасы жүрген кезде Қорқыттың жыры бірге жүреді. Тарих пен шежіре сөзге қарағанда, Оғыз да,Қорқыт та Қаңлы ұлысынан өскен. Ескі оғыз тілінде айтылатын Қорқыт жырындағы батырлар тегісімен Оғыз ханның ұрпақтары деседе болады. Арал теңізі бойында осы күнге дейін айтылатын Баяндар, Қазанбек, Байбөрі, Қарабек, Тұраналы, Дерсе хан жырлары Қорқыт эпопейінің әр түрлі тараулары, және тарихтың көрсетуі бойынша бұл айтқан кісілер бір кездегі Оғыз-қыпшақ жұртының ел қорғайтын ерлері болған. Орта ғасырдың асқан ғалымы Рашид-Еддин Монғол тарихында жазатын Оғыз ханның ақылшы биі, Жаңакентті Ер-қиыл қожа дегені, сол ер Қорқыттың өзі болуға тиісті.
Қорқыттың әңгімесі жай қиялдан шыққан нәрсе емес. Қорқыт бір кездегі қауым тіршілігіндегі белгілі орын алған атақты адамның бірі. Қай кездегі легендаға айналған адам бейнесін алсақта, ол бейне бір кездегі тарихи шындықтан туғанына сөз жоқ. Оның ішінде Қорқыттың тарихи адам болғанына ешкім таласпауына тиісті.Оғыз легендасынан кейін Қорқыт заманымен байланысқан ескі әңгіменің бірі Ергенек көң әңгімесі. Мұнда Қорқыттың арғы атасы Қият руының қалай өрбігені туралы айтылады. Ел жауынгершілікке түсіп, балапан басына, тұрымтай туысына кеткенде монғол-қазақ руынан Қиян, Ноғай деген екі жігіт Алтай тауының адам бармас бір құзына бекініп, ұшы-қиыры жоқ бір үлкен сайды мкекн қылып жатады. Арада екі жүз жыл өткен соң олар көбейіп Ергенек көң сайына симай, одан шыққысы келеді. Бірақ тау асып шығатын асу жоқ, жан-жағының бәрі самаладай биік тау, құз жаратас. Жүкті, малды шығаруға жол іздейді. Ол таудың бір бөлігі Темір тау екен. Олпрдың ішінде бір көрікші ұста бар екен. Ұста айтады:Осы тауды ағызып, содан кейін шығайық-, дейді. Таудың жетпіс жерінен жетпіс көрік қойып, көмір жағып тауды ағызады, тасты қопарады.Жүкті түйе өткендей жол боғанда, одан қиян далаға шығарады. Содан қияннан өрбіген тұқымы Бөрте - шене аталып, неше жыл өткен соң олардан Шыңғыс туады. Сол зманнан бері Бөрте-шене - көк бөріге жылында сегіз айда бір той жасап, Көк бөрі (көкпар) тарту жұртқа салт болады.Ескі грек жырында Зевс Крит аралында жалғыз өсіп,оны Амелной деген киік сүтін емізіп жүреді,болмаса Дафнис Холоя тау ішіндегі үңгірде жатқанда оған қой барып сүтін емізіп жүреді.
Ескі қазақ жырында бөрінің басы күштің,биліктің белгісі түрінде айтылса,Зевсті емізген киіктің мүйізі, ескі грек жұртына байлықтың,игіліктің белгісі болып табылған.Сүйтіп есейген патриархал дәуірдегі жұртшылық талпынуы бойынша рухани мәдениеті бірсыпыра өрлеп,тарихқа Қорқыт сияқты асқан дананың ұлы бейнесі шығады. Қорқыт пен Оғыз шыққан дәуірде Маңғыстау, Сырдария, Жетісу, Алтай өлкелері ерекше тіршілікке кіріп,еңбек еткен жұрт тегісімен мағыналы іске, өнімді кәсіпке үйренді.Алтын, күміс, темір қорту істеріншығарып,одан не түрлі сымбатты бұйымдар жасады.Осы күнге дейін жер астынан қазып табатын толып жатқан тас жазулар, алтын,күміс ыдыстар, неше түрлі ескіріп қалған қаланың орындары - сол ескі заманның жосығы болатын.Қорқыт,Оғыз атамен байланысқан осы сияқты даналық істер кейін жұрт алдында жыр болып қалғандықтан,бара-бара олардың бұл даналық ісіне Қорқыт пен Оғыздың сұлу ертегісі туады.Қорқыт пен Оғыз дәуірінің ерекшелігі, бұл кезде жұртқа жаңадан жосын шығарып, ұлыс ішінен тақпақшы шешен, билік айтатын қариялар көбейеді.Бұл айтқан тақпақ, би қария сөздері бұрынғы үйсін заманында (ІІІ-І-Ү) болса да, тап осы айтқан ҮІ-Х ғасыр арасындағыдай емес еді.Міне бұл айтқан шешендік, би сөз , жыр-сөзі жалпы өнершілік Қорқыт дәуірінен былай қарай ерекше өркендеп ой-сананың есеюі Қорқыт атымен байланысқандықтан, бұл дәуірді (ҮІ-Х) Қорқыт заманы деп атаса да болады.
Гомер мен Агамемнон әңгімесі ескі грек тарихының бір көрнекті шағы болса, Қорқыт пен Оғыз ханның өмірі де дала тарихынан орын алған бір көрнекті ертегісі болатын.Қорқыт заманының бұрынғы патриархал тұрмыстан айырмасы, мұнда қауым тіршілігі бұрынғыдай анағұрлым ілгерілеп, ұлысты басқару, шаруа бағу енді жаңа түрге айналды.Бұл кезде ел басқару үшін бұрынғыдай аңғал батыр, алып күштің иесі керек емес, санасы өркендеп, материалдық өндірістің жоғарғы сатысына жеткен қауым тіршілігіне, оның жұртшылығын басқаруға енді ақыл иесі дана адам керек болады. Қорқыт есімімен байланысты аңыздар түркі тектес халықтар арасында әр алуан түрде әңгімеленеді. Академик Ә. Марғұлан былай деп жазады; Ол кісі туралы айтылатын қария сөз Орта Азиядағы түркі тілдес елдердің көбінде бар. Бірақ қазақ халқы ескі оғыз-қыпшақ тайпаларының тарихи қонысына мирас болған, олардың түбегейлі ұрпағы болғандықтан, Қорқыт туралы айтылатын тарихи жырлар, аңыздар, ән -- күйлер қазақ пен түркімендерде көбірек жолығады (Лениншіл жас, 1970, 20 қаңтар). Қорқыт жайындағы деректердің белгілі бола бастауы ХІІ-ХПІ ғасырлардан бермен қарай. Атақты та-рихшы Рашидеддин қыр сахарасында Қорқытпен Оғыз -- наманың қатар хикаяланатынын жазған. Қазақ арасына таралған аңыздардан Қорқытты бірде айтулы күй атасы ретінде көрсек, енді біразында ол өлім атаулыға қарсы шара іздеген қамқоршы ретінде көрінеді. Терең ойлар, ауыр мехнат азабымен өлместікті арман еткен Қорқыт мәңгілік өмір іздеп ел кезеді. Қазақ арасындағы аңыздарда Қорқыт Ата -- көпті көрген батагөй, сәуегей, атақты музыкант әрі ойшыл дария. Ол айтқан болжау дәл келіп отырған. Адам өмірі, мінез -- құлық, тағдыр жайында тұңғиық, кемелді толғаулар қалдырған. Әлішер Науаи Қорқыт жайында былай деп жазады: Түрк ұлысы арасында Қорқыт атадан даңқты, одан асқан кісі жоқ еді. Оның даңқына ешкім тең келмейтін. Өзінен кейінгі көп жылғы келешекті болжап айтқыш данышпан еді, оның таңқаларлық нақыл сөздері осы күнге дейін бар. Қорқыт атадан қалды дейтін, шешендік нақыл, ойшыл, өсиет сөздер өмірден түйгені көп кәрі дананың алып бейнесін бүгінгі оқушы қауымға анық елестетеді: Ат тұяқты келеді, ақын тілді келеді, Ажал келмей кісі өлмес, өлген адам тірілмес, Шыкқан жан қайтып кірмес, Бетеге биікке теңесе алмас, Есекке қанша жүген салғанмен, ат болмас, Қар қанша қалың жауғанмен, коктемнен қалмас, Бақ қанша гүлдегенмен, күзден қалмас, Ескі темір біз болмас, ескі дүшпан дос болмас, Ат шалдықпай, жол түгесілмес, Қанжар тимей жау қайтпас,Анасыз қыз ақылға жарымас, әкесіз ұл сыйға жарамас, Қорқаққа қылыш жұмсаудың қажеті жоқ, Шаба білмеген атты қинайды. Адам кірмес қара үйдің құлағаны мақұл. Адам ішпес ащы су, ақпағаны мақұл. Даңқ әпермес баланың әкесінің белінен шықпағаны мақұл, құрсағынан ананың шықпағаны мақұл. Жалған сөздің дүниеге келмегені мақұл. Жер құнарын шоппснен қоректенген аң білер. Жер тегісін құлан білер, ауыр -- ауыр сілемін түйе білер, жер жапсарын түлкі білер, ұлының кімнен туғанын анасы білер. Ел арасындағыт ер мен езді қолына қобыз ұстап аралаған жыршы білер. Қорқыттың толғаулары мейілінше дәл осылай, өлең -- жыр, даналық сөз болып ел жадында сақталған. Осы қасиетімен Қорқыт қазақтағы жыраулардың атасы болған Сыпыра жырауға көбірек ұқсайды. Аңыз -- әңгімелер, әфсаналар, зерттеушілер Қорқытты 295 жыл жасаған деседі. Қорқыт хан сарайында отырмаған, оны біз үнемі ел қамында, тарыққан панасыздың жанында, ізгілік істердің мұратында кореміз. Оның бұл мінезі ерте дәуірдің ойшылы, әрі жырауы Асан Қайғыға ұқсатады. Қорқытты жұрт әруақ, бақсы, әулие ретіндс де қадірлеген, ардақтаған, дерттен айығу мақсатымен кезінде оның қабіріне келіп түнейтін де болған. Қорқыт атымен байланысты аңыздың дені оның өлімімен сабақтасады. Қорқыт адам тіршілігінің тым қысқалығына, өлім деген опатқа наразы болып, содан құтылудың жолын іздеп шарқ ұрады, желмаяға мініп шартарапты кезеді. Бірақ қайда барса да алдынан аңырайған көр шығады. Жер шұқығанның бәрі оған: Қазып жатқанымыз Қорқыттың көрі деп жауап қатады. Дүниенің төрт бұрышын кезген сапарында Қорқыт кісі өлімі ғана емес, жүгірген аң, ұшқан құстың жемтігін, тамыры қурап сұлаған бәйтеректі көреді. Осының бәрі де кезінде тіршілік етті, тыныс алды, енді қысқа өмірі тәмамдалды деп, соның бәрін көрге санайды. Осының бәрінен Қорқыт өзінің ажалын көргендей болады, Қайда барсаң Қорқыттың көрі дейтін сөз осыдан қалған. Осының бәріне қатты қапа болып, налыған Қорқыт жападан жалғыз күңірснеді. Сөйтіп жүріп өзгеше бір өнер табады. Су үстіне кілем жайып, өзі жасаған жер бетіндегі тұңғыш күй аспабы -- қобызбен күңірене сырлы күй шертіп, іштегі шерін ақтарады. Құдіретті күй сазы лезде дүниені түгел баурайды. Өлімге қарсы тартылған, мәңгі тіршілікті мадақтаған Қоркыт күйін естіген бүкіл адамзат, ұшқан құс, жүгірген аң тұра қалып Сыр үстіндегі ғажап күйге құлақ тосады, ұйып тыңдайды. Сөйтіп дүниеде тұңғыш рет музыкалық ләззат берген Қоркыт есімі, М. Әуезов айтқандай: Қобыздың ішегінде, халықтың жүрегінде мәңгілікке ұмтылмастай сақталады.
Екінші бір алуан аңызда Қорқыт әзірейілмен кездеседі. Әзірейіл Қорқыттың жанын салып алатын сандық істеп ала келеді. Қорқыт әзірейілмен сөйлесіп тұрып, сандыққа оның өзін алдап салады да кілттеп суға ағызып жібереді. Кей аңыздарда жер ортасы Сырға қайтып оралған Қорқыт өлерін сезген соң, айнымас серігі -- Желмаясын сойып, соның терісін қайық қылып ертелі -- кеш қобыз тартады. Өзінің жақын досы Дарабоз арқылы ол жар дегенде жалғыз қарындасы Ақтамаққа соңғы арыздасу -- қоштасу сәлемін жолдайды. Қорқыт ата күн демей, түн демей Өмір жырын талассыз тартады. Ажал талай рет төніп келеді, бірақ бебеу қаққан қобыз күйі оған Қорқытты алдыртайды. Ұйқысыз өткен талай күн, талай түндерден қалжыраған Қорқыт ата бір сәт қалғып кеткенде, ажал Қайрақ жылан дейтін улы жыланның бейнесінде келіп Қорқытты шағып өлтіреді. Міне, қазақ арасындағы Қорқыт жайындағы аңыздардың негізі осындай. Халық тудырған көне аңыздың мағынасын бұрмалап, Қорқытты пессимист етіп, оның күйін өлім күйі етіп көрсеткісі келушілер де кезінде болған. Ал шындығында, Қорқыт жайындағы аңыздарда оптимистік ұғым, толғам басым.Дүние жүзі әдебиетінде, әсіресе ескі мифтік аңыздарда, ежелгі жырларда, көне эпостарда Қорқыт тәрізді өлімге қарсы күрескен соқталы бейнелер болған. Соның бірі грек мифіндегі -- Прометей, осетин аңызындағы Амран, үнді аңызындағы -- Сидхарт. Қорқыт өзі тапқан, өзі тудырған өнерімен халыққа қызмет етті. Оның мәңгі өшпестігі осында. Қорқыт ата хикаялары VІІ -- ХІІ ғасырларда Сыр бойын жайлаған оғыз қыпшақ тайпалары арасында туып, ауыздан -- ауызға көшіп, түрк тектес халықтардың бәріне түгел жайылған. Қорқыт тарихта болған адам. Ерте заманның білімпаз -- ғұламаларының жазуына қарағанда, Қорқыт Сыр өзенінің аяғында Жанкент қаласында, Баят елінде дүниеге келген. Бұл жерден ақындар, жыраулар даналар көп шықса керек. Солардың ішіндегі ең әйгілісі Әбунасыр Әл -- Фараби де, онан кейінгі алыбы осы Қорқыт. Ол -- оғыз елінің ұлы басшысы, кемеңгер ойшылы, асқан күйшісі. Бірақ оның өз өмірі жайында жазылған деректер тым тапшы. Солардың ішіндегі ең құндысы да, дәлірегі де атақты тарихшы Рашидеддиннің Қорқыт, Оғыз, олардың ұрпақтары туралы жазбалары.Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз тұтасып кеткен, оның ақиқаты қайсы, аңызы қайсы, енді ол, біз біліп болар щаруа емес. Бұдан он екі ғасыр бұрын боған оқиғаны айна-қатесіз анықтап беру қиын. Алайда соған қарамастан Қорқыт туралы түркі әлеміндегі зерттеулер саны бүгінде 1000-нан асады. Қорқыт ата жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары көрініс тапқан. Аңыз бойынша,Қорқыт ата ұйықтап кетіп,егер өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің деген аян естиді.Біраз уақыт өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, Өлсем де, жетемін! дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, Сен өлімді еске алдың, енді өлесің! дейді. Аңызда Қорқыт ата өзінң жүйрік желмаясына мініп, халқы бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге күресуші жан ретінде суреттеледі. Е-жұрты өзінің жырымен де, күйімен де аузына қаратқан, ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына күйінген Қорқыт ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді. Бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан адамдарды жолықтырады. Кімнің көрі? деген сауалына Қорқыттың көрі деген жауап естиді. Қайда барсаңда Қорқыттың көрі деген сөз осыдан қалған. Ақыр аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері - Сыр өңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз аспабын ойлап шығарады. Тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып, үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. Қорқыт ата қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді. Бірақ Қорқыт ата щаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. Аңызда ажал ашық келмей, жылан кейпінде келеді. Қорқыттың дүгиеге келуі де халық жадында аңыз болып айтылады. Ол дүниеге келерде анасы құлан етіне жерік болып, құрсақтағы баласын үш жыл, тоғыз күн көтерген екен. Сол үш жылдың әр жылында толғақ қысып, дүниеге нәресте келетіндей қамданып, Қорқыттың анасы бебеу қаға қиналатын болған. Қорқыт дүниеге келерде бүкіл дүние оның анасымен қоса толғатқандай күйге түседі.
Қорқыт туған кезінде
Қара аспанды су алған,
Қара жерді құм алған.
Ол туарда ел қорқып,
Туғаннан соң қуанған,-дейді халық жадында сақталған ескі жырларда.
Тағы бір аңыздарда:
Баят руында Қорқыт ата дейтін білікті, сәуегей адам болыпты. Тәңірі зердесіне салған соң оның болжамдары қатесіз болған. Оғыз тайпаларында Қорқыт ең қиын деген мәселелерді шешкен. Қандай қиын іс болсын, Қорқыттың кеңесінсіз ел ешбір жұмысқа қол ұрмаған. Ел оның барлық өсиетін бұлжытпай орындаған деседі. Қазіргі кезде асқан күйші , ақылгөй , данышпан Қорқыт Ата Қазақстан туризмінің Қызылорда облысындағы соқпағының бір нысанына айналып отыр. Ол Жосалы қыстағына ( Қармақшы ауданының орталығы ) 20 шақырым батысындағы Қорқыт ата бекеті маңында. Абыз сол жердегі Сырдарияның оң жағалауындағы қорым бейіттердің ішінде жерленген деген аңыз жорамал бар. Оның солтүстігінде 1 км жерде автожол бойында Қорқыт Ата сәулет кешені салынған. Қорқыт Ата мәдени мұраларына байланысты дәйектейтін мәселелер әлі де жеткілікті. Әсіресе, соңғы жылдары Қорқыт Атаның даңқы ғана пайдаланылып , оның сол өңірдің тарихы мен мәдениетіне қатысы, аңызы мен ақиқаты фольклорлық, этнографиялық тұрғыдан және оны археологиялық деректермен салыстырмалы тарихи танымға келтіру зерттеушілер назарынан тыс қалуда.Қорқыт атаның қай жерде жерленгені жайлы аңыз бен ақиқатқа толы деректер көп емес. Қорқыт ата маузолейі жайлы П.Лерх ( 1867 ж.) Н.А. Таранов (1885ж.), А.А.Диваев (1897, 1901 жж.), В.М. Жирмунский (1951ж.) т.б. зерттеушілер мәліметтер берген Қазақстан археологиялық картасында (1961) Шиелі станциясынан ( Шиелі ауданы) оңтүстік-шығысында 26 км, Көккесене ескерткішімен (Жаңақорған ауданы) 1 км жерде деп көрсеткен [1, реттік саны 3336]. Ә. Диваев 1893 жылы Қорқыт ата сағанасы деп көрсеткен жерге келгенінде : --... Дария құмды жағалауын үнемі жуып, аталған бейіттен 15 -- 20 сажындай (құлаш, адым ) ғана жерде болған делінген .Ол 1898 жылы қазан айының басында келгенінде бейіттің бір қабырғасы Сырдария өзені жағына опырылып тұрғанын көріп , И.С. Арзамасовпен бірге соңғы суретін түсірген Кітаби даде Қоркуд ғали диван таифа оғузиан , яғни --Қорқыт Ата кітабына негізге алған зерттеушілер Қорқыт ата өмірін ІХ-Х ғасырлардағы оғыз этникалық қауыммен байланыстырғанымен, аңыздық желілік оқиғалары кейінгі орта ғасыр кезеңіне дейін қамтиды [2]. Қорқыт этимологиясына келгенде нақтылық болмай отыр. В.П. Юдиннің пікірінше , --қор( хор)- (оситенше) --хорместен, --хур- аспан, күн және --құт- бақыт, өмір күшін дарытушы қасиетті құт. Уақытында патшалар мен хандарға жебеуші болған. Су аяғын билеуші иесі. Оның философиялық мәнін Б.Ибраев одан әрі Тауратпен (Авеста) сақтар мен көшпелілер әфсаналарымен байланыстырады [3].
Кейбір зерттеушілер Қорқыт ата есімін ертедегі Жанкент және Хора қалаларымен байланыстырады. Жанкент Қазалы ауданында орналасқан оғыздардың ягбу тайпасының орталығы болған танымал ескерткіш. Қорқыт ата қорымынан қашықта ( Қазалы ауданы , Өркендеу ауылы) жырақта орналасқан. Ал нақты орны белгісіз ертедегі Хора қаласының мәселесі де беймәлім . Оны кейбір карталарда Ұлы Жібек жолы бойындағы Хора (Хуара, Джуара) болып белгіленіп жүр . Орны Қорқыт ата бекеті маңында (Қармақшы ауданы) деп көрсетілген [2]. --Қазақстан археологиялық картасында ‖ (1960 ж.) ертедегі Жанкент қаласымен іргелес есепке алынған. [ 1, реттік саны 2795].
Қорқыт ата аңыздары мен жырлары одан қалған жәдігерлер арасындағы өлке тарихы мен мәдениетіне қатысы қандай? Жоғарыдағы ауызша мәліметтерді дәйектеу мақсатында аталған жерлердің тарихи - географиялық аумағындағы ескерткіштерге және Қорқыт ата қорымы деп аталатын жердегі бейіттер тобына зерттеу жүргізілді. Оның жәдігерлерін жаңғырту мен оған қатысты ескерткіштердің тарихи-мәдени шекараларын анықтау мақсатында автордың жетекшілігімен 1998-1999 жылдары археологиялық ізденіс жұмыстары атқарылды.Бұл өңір географиялық тұрғыдан ежелгі Қызылорда мен Арал қазан шұңқырының орта белінде Қорқыт ата дөңесінде Сырдарияның оң жағалауындағы қырашта жатыр. Осы жерде дарияның жағалауын солтүстікке қарай су жыралап құлатқан [4]. Сол кезде кп бейіттер су астына кеткен .
Қорқыт мазарының соңғы куәгері ғұлама Ә. Қоңыратбаев: -- ... 1952 жылы Сыр суына құлағанда жардан үш қабат болып жатқан адам сүйектері табылған. Үстіңгі қабатта Қорқыт сүйегі, 6 метр тереңдікте түрлі сүйектер , 9 метрлік тереңдікте бірлескен адамдар сүйектері болған. Бұл Кушан заманынан қалған коллективтік мүрделер болса керек - деп жазған [5].
Қорқыт ата мәселесіне байланысты Сортөбе ескерткіштерін және жерлеу қорымындағы зерттеу нәтижесі географиялық, тарихи таным және бейіттердің сыртқы сағаналық құрылымына қарай төмендегідей тұжырымдалады:
1-Қорқыт ата өңірі тарихи-географиялық тұрғыдан оңтүстігінде Жетіасар және батысында --батпақтағы қалалар ‖, ертедегі Жанкент, Үлкен Күйік қала,Күйік қала мәдениеттерімен жалғасып жатыр [8]; Бұл жерге Алыпқала мен Рабен сай асарлары жақын. Жаңадария,Қуаңдария арналары да таяу шектеседі. Бұрынғы Сырдарияның бір арнасы Бұйынғақ сайы болған.
2-Таңбаларды және қыш өндірісі деректерін зерттеу нәтижелерін өңір тұрғындарының этникалық мәліметтерімен салыстырғанда, Қорқыт ата қорымында үш жүздің қайтыс болған адамдарының жерленуі Қазақ еліндегі оның қасиеттті орын (пантеон) болғанын кӛрсетеді.
3-Қорымдардағы бейіттер сыртқы бейнесіне қарай үлгілерге (типтерге): 1) Тас бейіт (дөңгелек,төрт бұрышты түрдегі) ; 2)Шеңберлі (қойқорған) 3)Сатылы сағана (бесік); 4) Үстінде сағанасы жоқ; 5) Мазар ; 6) Мешіт болып бөлінеді.
Тас бейіттер қола ғасырдан бастап , ІХ-ХУ ғасырларда пайдаланылып, кейінислам дінінің әсерінен жоғалған. Бейіттерді баламалық жағынан Алтын Орда қалалары мәдениеті деректерімен шендестіруге болады. Археологиялық қазба мәліметтерімен нақтылағанда Л.Т. Яблонскийдің жіктеуінше: --1-түр. Мавзолей және мешіт территориясында кірпіш сағана астына жерленгендер.2-түр.Табыт асты қапталдық бейіттерге жерлеу. 3-түр.Ағашпен жабылған және жабылмаған, құлпытассыз қатардағы көпшілік қорымға жерленгендер. 4-түр. Мавзолейге орналасып ,құлпытассыз ағаш -қималық сағаналарға жерленгендер,- деп ерекшелеп зерттей түсу қажет [ 9] .
4-Хора (Хуара, не Жуавара,Қорқыт ата)- ертедегі Жанкент қаласының маңында. Ал Сортөбе деп отырғаны - --Қазақстан археологиялық картасында (1960 ж.) аталған Қорқыт Ата кешенінің маңындағы Жусандала ертедегі қаласының мұрағаттарына сәйкес келеді.
5-Бұл қорымда Қорқыт Ата жерленген бе, одан әрі мерзімдеу және этнологиялық тегі деген мәселелерді шешу үшін жан-жақты мамандар қатысқан археологиялық зерттеулер қажет.
Сонымен Қорқыт ата өңірі ежелден келе жатқан көшпелі малшылар мен жерөңдеушілер, қала мәдениеттерінің тоғысқан жері. Қорымдағы бейіттер мен маңайындағы тұрақтар деректері Асар дәуірінен (б.э.д. 6 ғасыр) , орта ғасырға мерзімделіп, қазіргі уақытпен жалғасқан Қазақ елінің үш жүзінің қорымы болған [ 8 ]. Осы мәселе жайлы кейбір мәліметтерді толығырақ зияткердің --Қорқыт ата туралы аңыз бен ақиқат ( 2000) атты кітабынан оқуға болады [ 10 ]. Сондықтанда кейбір зерттеушілердің Жусандала , Сортөбе ескерткіштерін құпия қала деп, оны тек қана оғыздардың ескерткішімен баламалап жарнамалаудың жөні жоқ. Ал Хора қаласының орнында 2006 жылы табылған. Бірақ қара археологиялық зерттеушілердің екпінінен сақтанғаннан айтылмады.
Қорқыт Ата туристтік нысанына , оның сол өңірдің тарихы мен мәдениетіне қатысы, аңызы мен ақиқаты фолклорлық, этнографиялық археологиялық деректері осындай. Аталған кешендегі алынған мәліметтер жергілікті тұрғындардың жадынан тыс қалмасын деп тағы да қайта тұжырымдалып отыр. Осы тұрғыда Түркі дүниесін байытатын уақыт көрпесін жамылып іздеушісін күтіп қордаланып зерттелмей жатқан өзекті этномәдени мәселелер баршылық . Қорқыт Ата туралы аңыз
Аңыз бойынша, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер алдында әлемді үш күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық басады. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеген. Осыған орай баланың атын "Қорқыт" деп қойған дейді. "Қорқыт" сөзінің этимологиясын Ә.Қоңыратбаев "құтты адам, құт әкелетін адам" деп көрсетсе, С.Қасқабасов "өмір сарқылды, адам өлді" деген мағынаны білдіреді деп санайды. Е.Тұрсынов түркі халықтарының фольклорына сүйене отырып, "дада, деде" деген сөздерді "насихат айтушы жырау" деп түсіндіреді. В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық аспап - қобыздың иесі, шаман, абыз ретінде қарастырады. Қорқыт атаның тарихи тұлға екенін растайтын жазба ескерткіш - "Қорқыт Ата кітабы" ("Китаби дәдәм Корқуд"). Онда Қорқыт Ата жырау, ақылгөй, данышпан, көсем, бақсы, күйші ретінде көрінеді. Кітаптың басында Қорқыт атаның нақыл сөздері келтіріледі. Ол "өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі-бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе - адамның өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі" дейді. Қорқыт Ата жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары көрініс тапқан. Аңыз бойынша, Қорқыт Ата ұйықтап кетіп, "егер өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің" деген аян естиді. Біраз уақыт өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, "Өлсем де, жетемін!" дейді. Соны айтуы мұң екен, Әзірейіл келіп, "Сен өлімді еске алдың, енді өлесің!" дейді. Аңызда Қорқыт Ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші жан ретінде суреттеледі. Ел-жұртты өзінің жырымен де, күйімен де аузына қаратқан, ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына күйінген Қорқыт Ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді. Бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан адамдарды жолықтырады. "Кімнің көрі?" деген сауалына "Қорқыттың көрі" деген жауап естиді. "Қайда барсаң да Қорқыттың көрі" деген сөз осыдан қалған. Ақыр аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері - Сыр өңіріне оралады. Содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз аспабын ойлап шығарады. Тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып, үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. Қорқыт Ата қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді. Бірақ Қорқыт Ата шаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. Аңызда ажал ашық келмей, жылан кейпінде келеді. Бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, "ажал айтып келмейді" деген философиялық тұжырымның негізін көреміз. Қорқыт Ата туралы аңыздарда кездесетін үлкен философиялық мәселе - уақыт пен кеңістік мәселесі.Бұл аңыздарда Қорқыт Ата өлімнен қашып, бүкіл ғарышты аралайды. Түсінен шошынған ол ажалдан құтылу үшін ертеңіне дүниенің екінші шетіне көшіп кетеді. Мұнда ол баяғы түсті тағы көреді. Таң атысымен тағы да жолға шығады. Не істерін білмей, жердің ортасына бармақ болады. Жер ортасы Сырдың жағасы, қазіргі Қорқыт моласы тұрған тұс екен. М.Әуезов: "ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген Қорқыт Ата жұрттан безіп, айдалаға, табиғат аясына кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп тұрғанын айтады. Содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер бетінде бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден табады", - деп жазады. Қазақ аңызындағы Қорқыт Ата бейнесі енді өлімнен қашқан шаман емес, керісінше, өмір үшін күрескен, өлімнен құтылуды қандай бір құдіретті күштен емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып рухани тұлға болып көрінеді. Зерттеушілер өлімнен қашқан Қорқыт Ата философиясын әйгілі шумер эпосы "Гильгамеш туралы жырдағы" Гильгамеш әрекетімен салыстырады. М.Әуезов Қорқыт аңызын адамзатқа от ұрлап әкеліп сыйлаған Прометей туралы грек аңызымен теңестіреді. Тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды түйіндей келе, Қорқыт Атаны исламды әлі толық қабылдамаған түркі тайпаларының мәдени рәмізі деп қарастыруға болады. Аңыз әңгімелерде Қорқыт Ата өзінің желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй ойшыл. Зерттеуші Е.Тұрсыновтың түсіндіруі бойынша, бұл жердегі желмая қобыздың рәміздік бейнесі болып табылады. Өйткені ол мәңгілік өмірді қобыздың сарынынан табады. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады. Қорқыт Ата жырларының философиялық мән-мағынасының алтын діңгегі - әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным тұрғысынан игеру. Оның өмір сүйгіштік дүниетанымы күнделікті күйкі тірліктің шеңберінен шыға білу және адамзат үшін әрбір тіршілік сәтінің құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы өмірді мәңгілік ету идеясы Қорқыт философиясының іргетасын құрайды. [15]
Қорқыттың аты түрік тектес халықтар арасында әртүрлі аңыздар арқылы жақсы танымал. Қазақ аңызы бойыншаҚорқыт - әуен, әннің атасы, аңыз - адам, сыбызғы киесі. Аңыз бойынша Қорқыт жастайынан адам өмірінің сонша қысқалығына налып, қашсаң құтылмас ажалға қарсы күрескісі келеді. Өз ойын іске асыру үшін және мәңгілік өмір туралы арман қуған Қорқыт адамдар ортасынан кетеді, бірақ, қайда барса да, оның алдынан көр, өлім шығады: ормандағы құлап, шіріп жатқанағаш та, даладағы қураған шөп те, тау да, тас та - барлығы Қорқытты өлім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.