Сталиндік репрессия және қазақ зиялылары
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
I Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға міндеттері
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.19
1.2. Тоталитарлық жүйенің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.22
1.3. Тотолитарлық қуғын . сүргін тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.27
II Ұлт зиялыларының қоғамдағы орны
2.1. Оқу ағарту ісімен мәдениетте ұлт зиялыларының алған орны ... ... 28.37
2.2. Қазақ зиялыларынң тағдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.47
2.3. Қалыптасқан қоғамдық . саяси өмірге деген ұлт зиялыларынң көз.
қарастарымен ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47.64
ІІІ Ұлт зиялылары Сталиндік Голощекиндік саясатта
3.1. Ұлт зиялыларының Сталиндік саясатқа күресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65.67
3.2. Голощекин және қазақ қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67.75
IV Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76.77
V Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78.79
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
I Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға міндеттері
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.19
1.2. Тоталитарлық жүйенің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ..19.22
1.3. Тотолитарлық қуғын . сүргін тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.27
II Ұлт зиялыларының қоғамдағы орны
2.1. Оқу ағарту ісімен мәдениетте ұлт зиялыларының алған орны ... ... 28.37
2.2. Қазақ зиялыларынң тағдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.47
2.3. Қалыптасқан қоғамдық . саяси өмірге деген ұлт зиялыларынң көз.
қарастарымен ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47.64
ІІІ Ұлт зиялылары Сталиндік Голощекиндік саясатта
3.1. Ұлт зиялыларының Сталиндік саясатқа күресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65.67
3.2. Голощекин және қазақ қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67.75
IV Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76.77
V Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78.79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тарихта «ақтаңдағы» басым 20-50 жылдардағы жүргізілген қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып, Сталинизм саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20 - шы жылдары тотолитарлық жүйе билік орнағаннан кейін қоғам өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың рухани саласына қайғы – қасірет әкелді. 20 – шы жылдардың аяғында тарихта «Социализмнің» «Сталиндік моделі» деген атпен белгілі тарихи кезең басталып, бұл тоталитарлық қуғын - сүргінді бастап берді.
И. В. Сталиннің үкімет басына келуі саяси террорды өршіте түсті. Ал, 30-шы жылдардың басы мен аяғында жүргізілген саяси қуғын – сүргін ұлттық интелегенция қатарын ойсыратып жіберді. Қазақ зиялыларының алды болған, қазақ елінің тәуелсіздігі жолында күрескен Алаш зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаев, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С. Сәдуақасов сынды азаматтар «Ұлтшылдар» деген жаламен қуғын – сүргін құрбанына айналды. Сталиндік солақай саясат қазақ қоғамын идеологиялық қыспаққа алып, халық санасын бір уыста ұстауға тырысты.
«Ұлтшылдық» деген термин патша үкіметі кезінде қалыптасты. Академик М. Қозыбаев бұл жөнінде: «Патша үкіметі ұлтшылдықты оппозияция есебінде таныды, оның тамырына балта шабуды саясатқа арна етті. Кенес үкіметі сол империялық саясатты шын мәнінде жалғады, өйткені ол да аз ұлттар тым – тырақай бөлініп, бөлшектеніп кетеді деп түсінді. Оларды ашс алақанында, жұмсақ жұдырығында ұстаудың жолы Бонопартизм деп түсінген И. Сталин ұлттардың ойшыл, жасампаз топтарын тұқырту деп білді», деп жазған еді. (0) Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын – сүргін сол кезде ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан халқымыздың өзіндік психологиялық мінез - құлқын қатты жасытты. 80 – ші жылдардың соңында тарихшы Р. Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған еді: «30 – шы, 50-ші жылдардағы репрессияның табы бүгінгі күнімізден де сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз қудалау біздің интеллегенцияны зәразап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра сияқтанып, бір ұрпақтан екінешіге жалғасып келеді.»
негізгі мәселесі қазақ ұлтынан шыққан бір туар азаматтарымыздың қазақ еліне, ұлтына, республикаға қосқан үлесіне тоқталу.
Жұмыстың методологиясы мақсатымен міндеттері. Еліміздің тарихында орын алатын ұлт зиялыларының 20-50 –ші жылдардағы партиялық мемлекеттік және қоғамдық қызметін жаңаша тарихи методология арқылы қарастыру.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстанда өткен ғасырдың 20 -50 - ші жылдарында ғылым мен мәдениет салаларында «Буржуазиялық ұлтшылдыққа» қарсы жүргізілген саяси науқан тарихын тұтас бір мәселе ретінде кешінді түрде зерттеу болып табылады. Осы басты мақсатты жүзеге асыру үшін мыңадай нақтылы міндеттер қойылды.
ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым өкілдеріне қарсы жүргізілген Сталин саясатының негізгі ұстанымдарын ашып көрсету:
- ХХ ғ 20-50 жылдарындағы қазақстандағы тотолитаризм мен авторитаризмнің саяси мәнін ашып, осыған байланысты құжаттарды талдау:
Қазақстандағы орын алған саяси қуғын – сүргін тарихын кезеңдерге бөліп көрсету және қазақ қоғамына тигізген зардаптарын ашып көрсету.
Жұмыстың жаңашылдығы Нақты деректер негізінде ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы Қазақстанда тотолитаризмнің әміршіл-әкімшіл жүйесінің мәнін ашып көрсету, ұлтшылдыққа қарсы жүргізілген науқан барысын қазіргі заман талабына сай және тарихи шындықпен объективті тұрғыдан жан – жақты талданды. Оның зардаптары айқындалды. Баспа сөз материалдарындағы Сталиндік террор және Голощекиндик Генецит саясаты айқындалып көрсетілді. Ұлт зиялыларының тоталитаризмға қарсы көзқарастары айқындалды. Қазақ ұлттық интелегентциясының ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қуғын-сүргін тарихы нақты тарихи деректер негізінде зерделеніп отыр.
Қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуі әкімшіл-әміршіл жүйе ықпалымен калыптасқан тарих ғылымын қайта қарап, төл тарихымызда бұрындары бұрмаланып келген мәселелерді жаңа қырынан ашып көрсетуге мүмкіндік туғызды. Бұл жөнінде президентіміз Н. Назарбаев былай деп қадап айтқан болатын: «...өткенімізді тұтас күйінде ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресі үнемі әрі бұрмалаусыз зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенін жақсысынан үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін кажет |1|.
Ел боламын десең алдымен тарихынды таны деген Президентіміз Н. Ә. Назарбаев: «Біздің тарихта біз ұялатын, не жасыратын тұстар жоқ, біздің тарих тәуелсіздік жолында аянбай күрескен ел мен ер тарихы, біздің тарих бабаларымыздың қанына, аналардың жасына толы», - деп жазды |2|.
Бүгінде казақ халқының басынан кешірген қилы да, қиын тарихын қалт жібермей, келешек ұрпаққа жеткізу тарихшылардың басты міндеті - болып табылады. Кеңес үкіметі өзіне балама ретінде шыққан 1917 жылы құрылған Алаш Орда үкіметін ата жауы деп таныды. Алашшылар ұлтшылдықпен ұлтжандылық танытып, ұлт мүддесін қорғады. 1918 жылы 4 қарашадағы Колчак үкіметінің жарлығымен Алаш автономиясы таратылды деп жарияланды, яғни мойындалмады. Бірақ Алаш Орда үкіметі ұлт мүддесі үшін күресін тоқтатқан жоқ. Осының нәтижесінде Алаш Орда қызметкерлері тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргініне айналды. Кеңес өкіметі кезінде қалыптаскан әкімішіл-әмірішіл жүйенің билігі, оның көптеген қырлары жете зерттеліп, көпшілік талқысына ұсыныла қойған жоқ. Тарихта «ақтаңдағы» басым 20-50-ші жылдардағы жүргізілген қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып, сталинизм саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20-шы жылдары тоталитарлық жүйе билік орнаганнан кейін қоғам өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың рухани санасына қайғы-қасірет әкелді. 20-шы жылдардың аяғында тарихта «социализмнің сталиндік моделі» деген атпен белгілі тарихи кезең басталып, бұл тоталитарлық қуғын-сүргінді
есебінде жазаланды. Осылайша, әр халықты ұлт ететін қасиетінен еріксіз ажыратып, жасанды идеологиямен әрекет ететін жүйемен алмастырыдды.
Казақстан тарихында 20-50-ші жылдар өте күрделі, кайшылыққа толы кезең болып табылады. 1930 - 1933 жылдары Сталиннің жебеті Ф.И.Голощекиннің геноцид саясаты қазақ ұлтының құрып кетуіне дейін алып келді, себебі Голощекиндік геноцид саясатынан қазақ ұлтының 2 млн 340 мың адамы көз жұмды.
Осы жылдардың түйісу аралығында біздің еліміздін экономика саласында және коғамдық саяси өмірінде жаппай орныққан «қысым көрсету» саясаты ұзақ уақыт бойы өктемдік етті. Бұл саясаттың, әсіресе, ауыл шаруашылығы саласындағы зардаптары айрықша ауыр болды. Үкімет тарапынан көрсетілген күштеу, зорлық-зомбылық әдістері жүзеге асырылып, сан мыңдаған адамдарға саяси айыптар тағу негізінде қуғындау орын алды. 100 мыңнан астам адам «кеңес өкіметіне жат, қас» адамдар деген саяси айыптармен түрмеге жабылды, атылды, лагерьге айдалды.
«Ұлтшылдықпен» күресу келе-келе кеңес мемлекетінің айнымас белгілерінің біріне айналды. Казақ халкының жендеті атанған Ф.Голощекин, Қазақстанға «шылдықты, шілдікті» әкеліп, зобалаңды жандандыра түсті. Казақ зиялыларын жік-жікке бөліп, олардың өзара бір-бірімен күрес жүргізуіне жағдай жасап отырды. «Жікшілдік» пен «ұлтшылдыққа» қарсы айыптау ашық түрде сипат алды. Әсіресе осы екі ұранмен айыптау 1925-1933 жылдары қатты ұшықты.
Бұл қуғын-сүргін 40-50-ші жылдары да жалғасын тапты. Осы жылдары социализм принциптері барынша бұрмаланып, еліміздің дамуында күрделі мәселелер туғызды.
Саяси қуғын-сүргінді жасаушылар 40-50-ші жылдары «буржуазияшыл» терминіне «космополитшылдықты» әкеліп қосып берді. «Космополитшылдық» буржуазияның букіл дүние жүзіне үстемдік жүргізуге тырысқан агрессиялық саясатының көрінісі ретінде танылды.
1937-38-шы жылдары қуғыннан «аман» қалған зиялылар 40-50-ші жылдары сталиндік жүйенің тырнағына ілікті. 1937 жылы басталған жаппай тұтқындау 1953 жылдың наурызына дейін толастамады. Ұлы Отан соғысы кезінде де жазықсыз жапа шеккендер де болды.
Ғылым саласындағы қазақтың көрнекті өкілдері Е. Бекмаханов, Х.Бекхожин, Е.Исмайылов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Б.Сүлейменов және тағы басқалар саяси түрде айыпталды. Нақтырақ айтқанда, зиялыларымыз «буржуазияшыл-ұлтшылдар» «космополит-шылдар» ретінде айыпталып, қызметтен қуылды, түрмеге қамалды.
Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын-сүргін сол кезде ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан халқымыздың өзіндік психологиялық мінез-құлқын қатты жасытты. 80-ші жылдардың соңында тарихшы Р.Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған еді: «30-шы, 50-ші жылдардағы репрессияның табы бүгінгі күнімізден де сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз қудалау біздің интеллигенцияны зәрезап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра сияқтанып, бір ұрпақтан, екіншіге жалғасып келеді». Міне, сондықтан да тарихшылар алдында 20-50-ші жылдардағы қуғын-сүргін тарихын жан-жақты жаңа теориялық-тұғырнамалық және зерттеушілік көзқарас негізінде талдап көрсету міндеті тұр.
Тақырыптың өзектілігі: Тарихта «ақтаңдағы» басым 20-50 жылдардағы жүргізілген қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып, Сталинизм саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20 - шы жылдары тотолитарлық жүйе билік орнағаннан кейін қоғам өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың рухани саласына қайғы – қасірет әкелді. 20 – шы жылдардың аяғында тарихта «Социализмнің» «Сталиндік моделі» деген атпен белгілі тарихи кезең басталып, бұл тоталитарлық қуғын - сүргінді бастап берді.
И. В. Сталиннің үкімет басына келуі саяси террорды өршіте түсті. Ал, 30-шы жылдардың басы мен аяғында жүргізілген саяси қуғын – сүргін ұлттық интелегенция қатарын ойсыратып жіберді. Қазақ зиялыларының алды болған, қазақ елінің тәуелсіздігі жолында күрескен Алаш зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаев, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С. Сәдуақасов сынды азаматтар «Ұлтшылдар» деген жаламен қуғын – сүргін құрбанына айналды. Сталиндік солақай саясат қазақ қоғамын идеологиялық қыспаққа алып, халық санасын бір уыста ұстауға тырысты.
«Ұлтшылдық» деген термин патша үкіметі кезінде қалыптасты. Академик М. Қозыбаев бұл жөнінде: «Патша үкіметі ұлтшылдықты оппозияция есебінде таныды, оның тамырына балта шабуды саясатқа арна етті. Кенес үкіметі сол империялық саясатты шын мәнінде жалғады, өйткені ол да аз ұлттар тым – тырақай бөлініп, бөлшектеніп кетеді деп түсінді. Оларды ашс алақанында, жұмсақ жұдырығында ұстаудың жолы Бонопартизм деп түсінген И. Сталин ұлттардың ойшыл, жасампаз топтарын тұқырту деп білді», деп жазған еді. (0) Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын – сүргін сол кезде ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан халқымыздың өзіндік психологиялық мінез - құлқын қатты жасытты. 80 – ші жылдардың соңында тарихшы Р. Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған еді: «30 – шы, 50-ші жылдардағы репрессияның табы бүгінгі күнімізден де сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз қудалау біздің интеллегенцияны зәразап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра сияқтанып, бір ұрпақтан екінешіге жалғасып келеді.»
негізгі мәселесі қазақ ұлтынан шыққан бір туар азаматтарымыздың қазақ еліне, ұлтына, республикаға қосқан үлесіне тоқталу.
Жұмыстың методологиясы мақсатымен міндеттері. Еліміздің тарихында орын алатын ұлт зиялыларының 20-50 –ші жылдардағы партиялық мемлекеттік және қоғамдық қызметін жаңаша тарихи методология арқылы қарастыру.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстанда өткен ғасырдың 20 -50 - ші жылдарында ғылым мен мәдениет салаларында «Буржуазиялық ұлтшылдыққа» қарсы жүргізілген саяси науқан тарихын тұтас бір мәселе ретінде кешінді түрде зерттеу болып табылады. Осы басты мақсатты жүзеге асыру үшін мыңадай нақтылы міндеттер қойылды.
ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым өкілдеріне қарсы жүргізілген Сталин саясатының негізгі ұстанымдарын ашып көрсету:
- ХХ ғ 20-50 жылдарындағы қазақстандағы тотолитаризм мен авторитаризмнің саяси мәнін ашып, осыған байланысты құжаттарды талдау:
Қазақстандағы орын алған саяси қуғын – сүргін тарихын кезеңдерге бөліп көрсету және қазақ қоғамына тигізген зардаптарын ашып көрсету.
Жұмыстың жаңашылдығы Нақты деректер негізінде ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы Қазақстанда тотолитаризмнің әміршіл-әкімшіл жүйесінің мәнін ашып көрсету, ұлтшылдыққа қарсы жүргізілген науқан барысын қазіргі заман талабына сай және тарихи шындықпен объективті тұрғыдан жан – жақты талданды. Оның зардаптары айқындалды. Баспа сөз материалдарындағы Сталиндік террор және Голощекиндик Генецит саясаты айқындалып көрсетілді. Ұлт зиялыларының тоталитаризмға қарсы көзқарастары айқындалды. Қазақ ұлттық интелегентциясының ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қуғын-сүргін тарихы нақты тарихи деректер негізінде зерделеніп отыр.
Қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуі әкімшіл-әміршіл жүйе ықпалымен калыптасқан тарих ғылымын қайта қарап, төл тарихымызда бұрындары бұрмаланып келген мәселелерді жаңа қырынан ашып көрсетуге мүмкіндік туғызды. Бұл жөнінде президентіміз Н. Назарбаев былай деп қадап айтқан болатын: «...өткенімізді тұтас күйінде ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресі үнемі әрі бұрмалаусыз зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенін жақсысынан үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін кажет |1|.
Ел боламын десең алдымен тарихынды таны деген Президентіміз Н. Ә. Назарбаев: «Біздің тарихта біз ұялатын, не жасыратын тұстар жоқ, біздің тарих тәуелсіздік жолында аянбай күрескен ел мен ер тарихы, біздің тарих бабаларымыздың қанына, аналардың жасына толы», - деп жазды |2|.
Бүгінде казақ халқының басынан кешірген қилы да, қиын тарихын қалт жібермей, келешек ұрпаққа жеткізу тарихшылардың басты міндеті - болып табылады. Кеңес үкіметі өзіне балама ретінде шыққан 1917 жылы құрылған Алаш Орда үкіметін ата жауы деп таныды. Алашшылар ұлтшылдықпен ұлтжандылық танытып, ұлт мүддесін қорғады. 1918 жылы 4 қарашадағы Колчак үкіметінің жарлығымен Алаш автономиясы таратылды деп жарияланды, яғни мойындалмады. Бірақ Алаш Орда үкіметі ұлт мүддесі үшін күресін тоқтатқан жоқ. Осының нәтижесінде Алаш Орда қызметкерлері тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргініне айналды. Кеңес өкіметі кезінде қалыптаскан әкімішіл-әмірішіл жүйенің билігі, оның көптеген қырлары жете зерттеліп, көпшілік талқысына ұсыныла қойған жоқ. Тарихта «ақтаңдағы» басым 20-50-ші жылдардағы жүргізілген қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып, сталинизм саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20-шы жылдары тоталитарлық жүйе билік орнаганнан кейін қоғам өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың рухани санасына қайғы-қасірет әкелді. 20-шы жылдардың аяғында тарихта «социализмнің сталиндік моделі» деген атпен белгілі тарихи кезең басталып, бұл тоталитарлық қуғын-сүргінді
есебінде жазаланды. Осылайша, әр халықты ұлт ететін қасиетінен еріксіз ажыратып, жасанды идеологиямен әрекет ететін жүйемен алмастырыдды.
Казақстан тарихында 20-50-ші жылдар өте күрделі, кайшылыққа толы кезең болып табылады. 1930 - 1933 жылдары Сталиннің жебеті Ф.И.Голощекиннің геноцид саясаты қазақ ұлтының құрып кетуіне дейін алып келді, себебі Голощекиндік геноцид саясатынан қазақ ұлтының 2 млн 340 мың адамы көз жұмды.
Осы жылдардың түйісу аралығында біздің еліміздін экономика саласында және коғамдық саяси өмірінде жаппай орныққан «қысым көрсету» саясаты ұзақ уақыт бойы өктемдік етті. Бұл саясаттың, әсіресе, ауыл шаруашылығы саласындағы зардаптары айрықша ауыр болды. Үкімет тарапынан көрсетілген күштеу, зорлық-зомбылық әдістері жүзеге асырылып, сан мыңдаған адамдарға саяси айыптар тағу негізінде қуғындау орын алды. 100 мыңнан астам адам «кеңес өкіметіне жат, қас» адамдар деген саяси айыптармен түрмеге жабылды, атылды, лагерьге айдалды.
«Ұлтшылдықпен» күресу келе-келе кеңес мемлекетінің айнымас белгілерінің біріне айналды. Казақ халкының жендеті атанған Ф.Голощекин, Қазақстанға «шылдықты, шілдікті» әкеліп, зобалаңды жандандыра түсті. Казақ зиялыларын жік-жікке бөліп, олардың өзара бір-бірімен күрес жүргізуіне жағдай жасап отырды. «Жікшілдік» пен «ұлтшылдыққа» қарсы айыптау ашық түрде сипат алды. Әсіресе осы екі ұранмен айыптау 1925-1933 жылдары қатты ұшықты.
Бұл қуғын-сүргін 40-50-ші жылдары да жалғасын тапты. Осы жылдары социализм принциптері барынша бұрмаланып, еліміздің дамуында күрделі мәселелер туғызды.
Саяси қуғын-сүргінді жасаушылар 40-50-ші жылдары «буржуазияшыл» терминіне «космополитшылдықты» әкеліп қосып берді. «Космополитшылдық» буржуазияның букіл дүние жүзіне үстемдік жүргізуге тырысқан агрессиялық саясатының көрінісі ретінде танылды.
1937-38-шы жылдары қуғыннан «аман» қалған зиялылар 40-50-ші жылдары сталиндік жүйенің тырнағына ілікті. 1937 жылы басталған жаппай тұтқындау 1953 жылдың наурызына дейін толастамады. Ұлы Отан соғысы кезінде де жазықсыз жапа шеккендер де болды.
Ғылым саласындағы қазақтың көрнекті өкілдері Е. Бекмаханов, Х.Бекхожин, Е.Исмайылов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Б.Сүлейменов және тағы басқалар саяси түрде айыпталды. Нақтырақ айтқанда, зиялыларымыз «буржуазияшыл-ұлтшылдар» «космополит-шылдар» ретінде айыпталып, қызметтен қуылды, түрмеге қамалды.
Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын-сүргін сол кезде ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан халқымыздың өзіндік психологиялық мінез-құлқын қатты жасытты. 80-ші жылдардың соңында тарихшы Р.Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған еді: «30-шы, 50-ші жылдардағы репрессияның табы бүгінгі күнімізден де сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз қудалау біздің интеллигенцияны зәрезап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра сияқтанып, бір ұрпақтан, екіншіге жалғасып келеді». Міне, сондықтан да тарихшылар алдында 20-50-ші жылдардағы қуғын-сүргін тарихын жан-жақты жаңа теориялық-тұғырнамалық және зерттеушілік көзқарас негізінде талдап көрсету міндеті тұр.
V. Пайдаланылған әдебиеттер тізбегі.
1. Н. Назарбаев Жадымызда жатталсын татулық дәйім сақталсын «Егемен Қазақсан». 1998 ж. 16 қаңтар.
2. «Қазақстан тарихы» № 3 2006 жыл.
3. М. Қозыбаев «Ақтаңдақтар ақиқаты». Алматы «Қазақ университеті» 1992 ж.
4. История Казахстана с древнейших времен до наших дней.
Алматы «Үш - Қиян» 2003 г. 584 ст.
5. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркистана по первой четверты ХХ века. Алматы «Қазақ университеті», 2001 г. 183 ст.
6. Қоңыратбаев О. Тұрар Рұсқұловтың қоғамдық –саяси және мемлекеттік қызметі. Тарих ғылымдары канд. Дис. Авторефераты. Алматы 1997 ж.
7. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы Алматы: «Санат» 1995 ж. 368 бет.
8. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға күрес: мәні және қортындылары. Ақиқат 1995 ж № 11.
9. Земсков В.Н. «Социологическая следования» 1990 г. № 10-11.
10. Әбжанов Х. Әлпейсов Ә. Қазақ интелегенциясы мен мәдениеті туралы Алматы 1992 ж. 125 бет.
11. Әль – Фараби атындағы Қазақ Мемелекеттік Ұлттық Университеті тарихи зерттеу орталығы «Мұстафа Шоқай» Таңдамалы ІІ –том. Алматы «Қайнар» 1999 ж.
12. Политическая репрессия в Казахстане в 1937 -1938 гг. Алматы Қазақстан 1998 г. 306 ст.
13. Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті». Алматы 2001 ж.
14. Тілеуқулов Г., Тілеуқулова Г. « Из историй казахского педагогического института в Ташкенте». Алматы 2001 г.
15. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы «Санат» 1998 ж. 320 б.
16. Абуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: Қазақстан 1994 ж. 136 бет.
17. Нүрпейсов Қ. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927 жылдардағы Қоғамдық саяси өмірі туралы. «Қазақ тарихы» 1997 ж.
18. Әлмаұлы Ж. Н. Төреқұлұлы Алматы: «Жеті жарғы» 1996 ж.
19. Омарбеков Т. ХХ ғ. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы Қаз ақпарат 2001 ж. 404 б.
20. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Қазақстан», 1994 ж. 128 б.
21. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Казахстаня в первый годы сов. Власти (1917-1923г.г.). Автореферат дис. Канд. Наук. Бишкек, 1993 г.
22. Омарбеков Т. Пантюркизм тарихы және салдары. Ақиқат 1998 ж. №8.
23. Ахметов Қ. Қазқастан мәдениетінің қилы тағдыры. Алматы ғылым 2002 ж.
24. М. Қозыбаев. «Историяграфия Казахстана» уроки и истории, Алматы Рауан 1990 г.
25. Қозыбаев М. «Тарих зердесі» Алматы ғылым 1998 ж.
26. З. Қыстаубаев Нәубет Алматы «Жалын» 1990ж.
27. Гаухарбек Тілеухулов. Жазықсыз жазаланған тұлғалар.
Ташкент 2000 ж.
28. Шаданов М. Желтоқсан эпопеясы Алматы 2007ж.
29. Қазақстан тарихы №3. 2006 ж.
30. Талас Омарбеков «Үлкен террор» Қазақ тарихы. 1997 ж. № 2.
31. Казахстанская правда 1948 г. 17 сентября.
«Ұлтшылдықтың бағытын ұстанған кімдер». Қазақ тарихы. №3. 1993 ж.
32. М. Қозыбаев «Өркениет және ұлт» Алматы: Сөздік – Словарь. 2001 ж.
33. Сәбит Жолдасов. «Шежірелі Оңтүстік» ҚАЗақпарат Алматы 2002 ж.
34. Қойгелдиев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты» Ақиқат 1995 ж. № 9.
35. Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат»
1999 ж. 104 б.
36. Рысқұлов Т. Сталинге хат Қазақстандағы 1931-33 жылдардағы аштық жөнінде. «Егемен Қазақстан». 1997 ж.
37. Бейбіт Қойшыбаев «Жазықсыз жапа шеккендер» Алматы «Қазақстан» 1990 ж.
38. Талас Омарбеков. Зобалаң (күштеп ұжымдастыруға қарсылық). Алматы «Санат» 1994 ж.
1. Н. Назарбаев Жадымызда жатталсын татулық дәйім сақталсын «Егемен Қазақсан». 1998 ж. 16 қаңтар.
2. «Қазақстан тарихы» № 3 2006 жыл.
3. М. Қозыбаев «Ақтаңдақтар ақиқаты». Алматы «Қазақ университеті» 1992 ж.
4. История Казахстана с древнейших времен до наших дней.
Алматы «Үш - Қиян» 2003 г. 584 ст.
5. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркистана по первой четверты ХХ века. Алматы «Қазақ университеті», 2001 г. 183 ст.
6. Қоңыратбаев О. Тұрар Рұсқұловтың қоғамдық –саяси және мемлекеттік қызметі. Тарих ғылымдары канд. Дис. Авторефераты. Алматы 1997 ж.
7. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы Алматы: «Санат» 1995 ж. 368 бет.
8. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға күрес: мәні және қортындылары. Ақиқат 1995 ж № 11.
9. Земсков В.Н. «Социологическая следования» 1990 г. № 10-11.
10. Әбжанов Х. Әлпейсов Ә. Қазақ интелегенциясы мен мәдениеті туралы Алматы 1992 ж. 125 бет.
11. Әль – Фараби атындағы Қазақ Мемелекеттік Ұлттық Университеті тарихи зерттеу орталығы «Мұстафа Шоқай» Таңдамалы ІІ –том. Алматы «Қайнар» 1999 ж.
12. Политическая репрессия в Казахстане в 1937 -1938 гг. Алматы Қазақстан 1998 г. 306 ст.
13. Данагүл Махат «Қазақ зиялыларының қасіреті». Алматы 2001 ж.
14. Тілеуқулов Г., Тілеуқулова Г. « Из историй казахского педагогического института в Ташкенте». Алматы 2001 г.
15. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы «Санат» 1998 ж. 320 б.
16. Абуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: Қазақстан 1994 ж. 136 бет.
17. Нүрпейсов Қ. Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның 1917-1927 жылдардағы Қоғамдық саяси өмірі туралы. «Қазақ тарихы» 1997 ж.
18. Әлмаұлы Ж. Н. Төреқұлұлы Алматы: «Жеті жарғы» 1996 ж.
19. Омарбеков Т. ХХ ғ. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы Қаз ақпарат 2001 ж. 404 б.
20. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Қазақстан», 1994 ж. 128 б.
21. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Казахстаня в первый годы сов. Власти (1917-1923г.г.). Автореферат дис. Канд. Наук. Бишкек, 1993 г.
22. Омарбеков Т. Пантюркизм тарихы және салдары. Ақиқат 1998 ж. №8.
23. Ахметов Қ. Қазқастан мәдениетінің қилы тағдыры. Алматы ғылым 2002 ж.
24. М. Қозыбаев. «Историяграфия Казахстана» уроки и истории, Алматы Рауан 1990 г.
25. Қозыбаев М. «Тарих зердесі» Алматы ғылым 1998 ж.
26. З. Қыстаубаев Нәубет Алматы «Жалын» 1990ж.
27. Гаухарбек Тілеухулов. Жазықсыз жазаланған тұлғалар.
Ташкент 2000 ж.
28. Шаданов М. Желтоқсан эпопеясы Алматы 2007ж.
29. Қазақстан тарихы №3. 2006 ж.
30. Талас Омарбеков «Үлкен террор» Қазақ тарихы. 1997 ж. № 2.
31. Казахстанская правда 1948 г. 17 сентября.
«Ұлтшылдықтың бағытын ұстанған кімдер». Қазақ тарихы. №3. 1993 ж.
32. М. Қозыбаев «Өркениет және ұлт» Алматы: Сөздік – Словарь. 2001 ж.
33. Сәбит Жолдасов. «Шежірелі Оңтүстік» ҚАЗақпарат Алматы 2002 ж.
34. Қойгелдиев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты» Ақиқат 1995 ж. № 9.
35. Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат»
1999 ж. 104 б.
36. Рысқұлов Т. Сталинге хат Қазақстандағы 1931-33 жылдардағы аштық жөнінде. «Егемен Қазақстан». 1997 ж.
37. Бейбіт Қойшыбаев «Жазықсыз жапа шеккендер» Алматы «Қазақстан» 1990 ж.
38. Талас Омарбеков. Зобалаң (күштеп ұжымдастыруға қарсылық). Алматы «Санат» 1994 ж.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихнамада ХХ ғасырдың 20-50
жылдарындағы қуғын – сүргін тарихын зерттеу 80-ші жылдардың соңына қарай
қолға алына бастады. Дегенмен қуғын – сүргін кеңес үкіметінің арнайы
нұсқауымен, Компартияның идеологиялық органдарының тікелей басшылығымен
орындалғандықтан республикамыздағы қуғын – сүргін саясатының басты мақсат
міндеттерді анықтауда сол кездерде өткен Қазақстан Коммунистік партиясы
съездерінің, конференция және пленумдардың қарарларымен шешімдерінің
маңызы айтарлықтай болып табылады. (5)
1989 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Коммитетінің 30 - 40
және 50 –ші жылдардағы әдебиет пен өнер ісіне қатысты арнайы құрылған
коммиссия жұмысынан кейін 20 – 50 –ші жылдардағы қуғынға ұшырағандарды
ақтау мәселесіне байланысты ақтаңдақ жылдарында жалған жала жабылып,
айыпталған қазақ зиялыларының тағдырын зерртеу қолға алына бастады. КСРО
ыдырап, оған одақтас болған республикалар егемендігін алғаннан кейінгі
жылдары тарихты ұлттық мүдде тұрғысынан жазуға талпыныс жасалып,
ғалымдар кеңес үкіметі орнағаннан бергі жүргізген саясатын бүкпесіз
ашып көрсетуге тырысты. Әсіресе, кеңес билеушілерінің сорақы саясаты
соңғы кездерде жан – жақты, нақты дәлелді фактілермен көрсетіледі.
Тарихымызда Сталинизм дәуірінде түскен қара дақтардың әсерінен 37
– ші жылдан басталып, 53 –ші жылға дейін созылған. Жеке басқа
табыну ұлт зиялыларын жаппай қуғын – сүргінге ұшырату науқанының
зардаптары мен жазықсыз жапа шеккендердің тағдыры туралы еңбектер.
Ақтаңдақтар ақиқаты, Жазықсыз жазаланған тұлғалар жинақтарына
жинақталып ашщы шындықтың бет пердесін ашады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 20 – 50 –ші
жылдары.
деректік негізі. жұмысты жазу барысында Оңтүстік Қазақстан Облысы
Мемлекеттік мұрағат қорларының құжаттары мен қол жазбалары және
пайдаланылған әдебиеттер тізіміндегі әдебиеттер кеңінен қолданылды.
Жұмыстың практикалық мәні. Сталиндік репрессия , тоталитарлық жүйе,
қуғын – сүргін тарихын қазақ қағамына тигізген зардаптарының және ұлт
зиялылырының қоғамдағы орны спец курстарға оқу орындарымен арнаулы
семинар сабақтарын жүргізу барысында қосымша материал ретінде
пайдаланылуға болады.
Жұмысқа қолданылған әдіс тәсілдер. жазуда тарихи даму,
кезеңдендіру объективті жағдайларға байланысты салыстырмалы
сәйкестендіру, статистикалық сараптау және т.б. әдіс тәсілдер қолданылды.
құрылымы. Жұмыс кіріспеден негізгі үш тараудан қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. көлемі _79_ бет.
Сталиндік репрессия және қазақ зиялылары
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
I Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға міндеттері
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..7-19
1.2. Тоталитарлық жүйенің мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... .19-22
1.3. Тотолитарлық қуғын - сүргін
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...22-27
II Ұлт зиялыларының қоғамдағы орны
2.1. Оқу ағарту ісімен мәдениетте ұлт зиялыларының алған
орны ... ... 28-37
2.2. Қазақ зиялыларынң
тағдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-
47
2.3. Қалыптасқан қоғамдық – саяси өмірге деген ұлт зиялыларынң көз-
қарастарымен
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 47-64
ІІІ Ұлт зиялылары Сталиндік Голощекиндік саясатта
3.1. Ұлт зиялыларының Сталиндік саясатқа
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...65-67
3.2. Голощекин және қазақ
қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67 -75
IV
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 76-77
V Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...78-79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тарихта ақтаңдағы басым 20-50 жылдардағы
жүргізілген қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып,
Сталинизм саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20 - шы жылдары тотолитарлық жүйе билік орнағаннан кейін қоғам
өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың
рухани саласына қайғы – қасірет әкелді. 20 – шы жылдардың аяғында тарихта
Социализмнің Сталиндік моделі деген атпен белгілі тарихи кезең
басталып, бұл тоталитарлық қуғын - сүргінді бастап берді.
И. В. Сталиннің үкімет басына келуі саяси террорды өршіте түсті.
Ал, 30-шы жылдардың басы мен аяғында жүргізілген саяси қуғын –
сүргін ұлттық интелегенция қатарын ойсыратып жіберді. Қазақ зиялыларының
алды болған, қазақ елінің тәуелсіздігі жолында күрескен Алаш зиялылары
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаев, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С.
Сәдуақасов сынды азаматтар Ұлтшылдар деген жаламен қуғын – сүргін
құрбанына айналды. Сталиндік солақай саясат қазақ қоғамын идеологиялық
қыспаққа алып, халық санасын бір уыста ұстауға тырысты.
Ұлтшылдық деген термин патша үкіметі кезінде қалыптасты. Академик
М. Қозыбаев бұл жөнінде: Патша үкіметі ұлтшылдықты оппозияция есебінде
таныды, оның тамырына балта шабуды саясатқа арна етті. Кенес үкіметі
сол империялық саясатты шын мәнінде жалғады, өйткені ол да аз ұлттар
тым – тырақай бөлініп, бөлшектеніп кетеді деп түсінді. Оларды ашс
алақанында, жұмсақ жұдырығында ұстаудың жолы Бонопартизм деп түсінген
И. Сталин ұлттардың ойшыл, жасампаз топтарын тұқырту деп білді, деп
жазған еді. (0) Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын –
сүргін сол кезде ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан
халқымыздың өзіндік психологиялық мінез - құлқын қатты жасытты. 80 – ші
жылдардың соңында тарихшы Р. Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған
еді: 30 – шы, 50-ші жылдардағы репрессияның табы бүгінгі күнімізден де
сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз қудалау біздің интеллегенцияны
зәразап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра сияқтанып, бір ұрпақтан
екінешіге жалғасып келеді.
негізгі мәселесі қазақ ұлтынан шыққан бір туар азаматтарымыздың
қазақ еліне, ұлтына, республикаға қосқан үлесіне тоқталу.
Жұмыстың методологиясы мақсатымен міндеттері. Еліміздің тарихында
орын алатын ұлт зиялыларының 20-50 –ші жылдардағы партиялық мемлекеттік
және қоғамдық қызметін жаңаша тарихи методология арқылы қарастыру.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстанда өткен ғасырдың 20 -50 - ші
жылдарында ғылым мен мәдениет салаларында Буржуазиялық ұлтшылдыққа қарсы
жүргізілген саяси науқан тарихын тұтас бір мәселе ретінде кешінді
түрде зерттеу болып табылады. Осы басты мақсатты жүзеге асыру үшін
мыңадай нақтылы міндеттер қойылды.
ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым өкілдеріне қарсы жүргізілген
Сталин саясатының негізгі ұстанымдарын ашып көрсету:
- ХХ ғ 20-50 жылдарындағы қазақстандағы тотолитаризм мен
авторитаризмнің саяси мәнін ашып, осыған байланысты құжаттарды
талдау:
Қазақстандағы орын алған саяси қуғын – сүргін тарихын кезеңдерге бөліп
көрсету және қазақ қоғамына тигізген зардаптарын ашып көрсету.
Жұмыстың жаңашылдығы Нақты деректер негізінде ХХ ғасырдың 20-50
жылдарындағы Қазақстанда тотолитаризмнің әміршіл-әкімшіл жүйесінің
мәнін ашып көрсету, ұлтшылдыққа қарсы жүргізілген науқан барысын қазіргі
заман талабына сай және тарихи шындықпен объективті тұрғыдан жан –
жақты талданды. Оның зардаптары айқындалды. Баспа сөз материалдарындағы
Сталиндік террор және Голощекиндик Генецит саясаты айқындалып көрсетілді.
Ұлт зиялыларының тоталитаризмға қарсы көзқарастары айқындалды. Қазақ
ұлттық интелегентциясының ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қуғын-сүргін
тарихы нақты тарихи деректер негізінде зерделеніп отыр.
Қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуі әкімшіл-әміршіл жүйе ықпалымен
калыптасқан тарих ғылымын қайта қарап, төл тарихымызда бұрындары бұрмаланып
келген мәселелерді жаңа қырынан ашып көрсетуге мүмкіндік туғызды. Бұл
жөнінде президентіміз Н. Назарбаев былай деп қадап айтқан болатын:
...өткенімізді тұтас күйінде ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында
қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресі үнемі әрі бұрмалаусыз
зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенін жақсысынан
үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін
кажет 1.
Ел боламын десең алдымен тарихынды таны деген Президентіміз
Н. Ә. Назарбаев: Біздің тарихта біз ұялатын, не жасыратын тұстар жоқ,
біздің тарих тәуелсіздік жолында аянбай күрескен ел мен ер тарихы,
біздің тарих бабаларымыздың қанына, аналардың жасына толы, - деп
жазды 2.
Бүгінде казақ халқының басынан кешірген қилы да, қиын тарихын қалт
жібермей, келешек ұрпаққа жеткізу тарихшылардың басты міндеті - болып
табылады. Кеңес үкіметі өзіне балама ретінде шыққан 1917 жылы құрылған Алаш
Орда үкіметін ата жауы деп таныды. Алашшылар ұлтшылдықпен ұлтжандылық
танытып, ұлт мүддесін қорғады. 1918 жылы 4 қарашадағы Колчак үкіметінің
жарлығымен Алаш автономиясы таратылды деп жарияланды, яғни мойындалмады.
Бірақ Алаш Орда үкіметі ұлт мүддесі үшін күресін тоқтатқан жоқ. Осының
нәтижесінде Алаш Орда қызметкерлері тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргініне
айналды. Кеңес өкіметі кезінде қалыптаскан әкімішіл-әмірішіл жүйенің
билігі, оның көптеген қырлары жете зерттеліп, көпшілік талқысына ұсыныла
қойған жоқ. Тарихта ақтаңдағы басым 20-50-ші жылдардағы жүргізілген
қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып, сталинизм
саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20-шы жылдары тоталитарлық жүйе билік орнаганнан кейін қоғам
өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың
рухани санасына қайғы-қасірет әкелді. 20-шы жылдардың аяғында тарихта
социализмнің сталиндік моделі деген атпен белгілі тарихи кезең басталып,
бұл тоталитарлық қуғын-сүргінді
есебінде жазаланды. Осылайша, әр халықты ұлт ететін қасиетінен еріксіз
ажыратып, жасанды идеологиямен әрекет ететін жүйемен алмастырыдды.
Казақстан тарихында 20-50-ші жылдар өте күрделі, кайшылыққа толы
кезең болып табылады. 1930 - 1933 жылдары Сталиннің жебеті Ф.И.Голощекиннің
геноцид саясаты қазақ ұлтының құрып кетуіне дейін алып келді, себебі
Голощекиндік геноцид саясатынан қазақ ұлтының 2 млн 340 мың адамы көз
жұмды.
Осы жылдардың түйісу аралығында біздің еліміздін экономика
саласында және коғамдық саяси өмірінде жаппай орныққан қысым көрсету
саясаты ұзақ уақыт бойы өктемдік етті. Бұл саясаттың, әсіресе, ауыл
шаруашылығы саласындағы зардаптары айрықша ауыр болды. Үкімет тарапынан
көрсетілген күштеу, зорлық-зомбылық әдістері жүзеге асырылып, сан мыңдаған
адамдарға саяси айыптар тағу негізінде қуғындау орын алды. 100 мыңнан астам
адам кеңес өкіметіне жат, қас адамдар деген саяси айыптармен түрмеге
жабылды, атылды, лагерьге айдалды.
Ұлтшылдықпен күресу келе-келе кеңес мемлекетінің айнымас белгілерінің
біріне айналды. Казақ халкының жендеті атанған Ф.Голощекин, Қазақстанға
шылдықты, шілдікті әкеліп, зобалаңды жандандыра түсті. Казақ зиялыларын
жік-жікке бөліп, олардың өзара бір-бірімен күрес жүргізуіне жағдай жасап
отырды. Жікшілдік пен ұлтшылдыққа қарсы айыптау ашық түрде сипат алды.
Әсіресе осы екі ұранмен айыптау 1925-1933 жылдары қатты ұшықты.
Бұл қуғын-сүргін 40-50-ші жылдары да жалғасын тапты. Осы жылдары
социализм принциптері барынша бұрмаланып, еліміздің дамуында күрделі
мәселелер туғызды.
Саяси қуғын-сүргінді жасаушылар 40-50-ші жылдары буржуазияшыл терминіне
космополитшылдықты әкеліп қосып берді. Космополитшылдық буржуазияның
букіл дүние жүзіне үстемдік жүргізуге тырысқан агрессиялық саясатының
көрінісі ретінде танылды.
1937-38-шы жылдары қуғыннан аман қалған зиялылар 40-50-ші жылдары
сталиндік жүйенің тырнағына ілікті. 1937 жылы басталған жаппай тұтқындау
1953 жылдың наурызына дейін толастамады. Ұлы Отан соғысы кезінде де
жазықсыз жапа шеккендер де болды.
Ғылым саласындағы қазақтың көрнекті өкілдері Е. Бекмаханов,
Х.Бекхожин, Е.Исмайылов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Б.Сүлейменов және
тағы басқалар саяси түрде айыпталды. Нақтырақ айтқанда, зиялыларымыз
буржуазияшыл-ұлтшылдар космополит-шылдар ретінде айыпталып, қызметтен
қуылды, түрмеге қамалды.
Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын-сүргін сол кезде
ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан халқымыздың өзіндік
психологиялық мінез-құлқын қатты жасытты. 80-ші жылдардың соңында тарихшы
Р.Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған еді: 30-шы, 50-ші жылдардағы
репрессияның табы бүгінгі күнімізден де сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз
қудалау біздің интеллигенцияны зәрезап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра
сияқтанып, бір ұрпақтан, екіншіге жалғасып келеді. Міне, сондықтан да
тарихшылар алдында 20-50-ші жылдардағы қуғын-сүргін тарихын жан-жақты жаңа
теориялық-тұғырнамалық және зерттеушілік көзқарас негізінде талдап көрсету
міндеті тұр.
I. Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға міндеттері
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні қалыптасуы
Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы. Бұл ел ішіндегі үлкен бір толқумен
арандатушылықтан тұратын халық жауы айыбы тағылып қаншама азаматтарымызды
құрбан етті. Қоғамымыздың бетке ұстар азаматтардың қаймағын алып кетті.
Жалпы Автолитаризм мен Тоталитаризмді түсініп өтетін болсақ.
Автолитаризм дегеніміз әміршіл жүйе. Ал тоталитаризм бұл әміршіл жүйе
бұл екеуі бірге әміршіл , әкімшіл жүйені іске асырды айта кететін болсақ
әміршіл жүйе жоғарыдан бұйрық берілетін болса, әкімші жүйе ол бұйрықты
орындау. Яғни елге оның маңызды пайда барма жоқпа ол жағы ескерусіз қалып
отырды.Оған мысал келтіретін болсақ: Ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және
оның зардаптары 1932 – 1933 жылдардағы ашаршылық.
Әміршіл әкімшіл жүйенің нұсқауы мен Қазақстанның барлық аймақтарында
ұжымдастыру егіншілік шаруашылығындада қандай қарқынмен жүргізілсе мал
өсіретін шаруашылықтарындада ол сондай қарқынмен жүргізілсін деп талап
етілді. Ойластырылмай алынған шешімнің зиянды қайтарымы өзінін көп
куттірген жоқ.
Ұжымдастыру мақсатымен жайылымда жүрген барлық малдарды бір жерге
қалхоз сафхоз мал фермаларын құрамыз деп бір сызықтың бойына (бір көшенің
бойына) қаз-қатар етіп киіз үйлерді орналастыруы малдарды бір жереге
қамады. Ақыраяғы келіп жем шөбі жоқ малдар қорада қырыла бастады . Бұл
қазақтар осы мал арқылы күнелткен болса енідігі кезекте малы жоқ қазақтарда
аштықтың құрбаны болды. Бұл әміршіл әкімшіл жүйенің құрбандары еді. Бұл
қырғынғы (Рессей укіметі) Ф.И.Голощокинның Рессей үкіметіне жолдаған
хатында (қазақтардың бір бірімен яғни қазақтардың бізге жақтастары
тірі қалып қалғандары осы қырғынның құрбандарының деп мәлімдеді. Бұл
астыртын отарлаудың мақсатында жүзеге асырғандықтан осы арқылы бұған көз
жұма қарады. Қазақ халқы ашаршылықтан қырылып жатқанда кеңес үкіметі
Америкаға миллион тонналап астық сатып жатып. 1723 жылы Ақырақай
шайқасында қазақтар соғысып қырылған болса, бұл жолы соғыссыз аң ашаршылық
соғыстан көп қырғынға ұшырады. Дәл осы тұста Ф.И.Голощекиннің партия
клмитетінің бірінші қатшысы болып келуі қазақ халқына адам айтқысыз
бақытсыздық әкелді. Голощекин әміршілік-әкімшілік басқару жүйесін артқа
орап небір сумдық амал-айла, зымияндық әдіс қолдану арқылы қазақ
зиялыларын бір-біріне айдап салды. Халық жауы деп жала жауып мыңдаған
қазақ азаматтарын қанын төкті.
Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929-31, 1930 жылы – 82, 1931 жылы
– 80 жалған контрреволюциялық ұйымдар ашылып бұл ұйымдардың мүшесі болды
деген жаламен онмыңға тарта қазақтың бетке ұстар азаматтары қамауға алында.
Кеңес қоғамы 30- шы жылдардың екінші жартысында дүние жүзілік
соғыстың қара бұлты қаптап келе жатқан тұста әкімшіл - әміршіл басқару
жүйесі өзінің бойындағы ең бір жексұрындық қасиеттерін көрсете бастады.
Соның салдарынан кеңес қоғамы аса ауырда зардапты қиыншылқтарға кездесті.
Одан Қазақстанда тыс қалмады. Қазақстанның саяси әлеуметтік өміріндегі
өзгерісткр оның одақтас Республикаға айналуы. Қазақ кеңес Социалистік
Республикасының конститутсиясын қабылдауды қажет етті. Осыған орай орталық
Атқару Комитеті құрған конститутциялық коммисия жасаған заң жобасы 1937
жылы 9 ақпанда Республика еңбекшілерінің талқылауына ұсынылды. Баспасөз
бетінде ұжымдарда кеңінен талқылағнан конституция жобасын 1937-ші жылы
наурыздың 21-26 аралығында болған Қазақстан кеңестерінің оныншы съезі
қарап бітті .
Конститутция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас
бостандығымен міндеттерімен Республиканың ұлттық ерекшеліктері ескерілді.
Онда Қазақстанның одақ құрамына егеменді ел ретінде ерікті кіретіні жерінің
тұтастығымен бөлінбейтіндігі, Қазақ КСР азаматтарының КСРО азаматтары болып
табылатыны тұралы айтылды. Конститутцияда тұрғылықты өз тілімен еркін
пайдаланып, ана тілінде, мектеп, мәдени ошақтар мен мемлекеттік мекемелер
ашуға ерікті екені көрсетіледі.
Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндікпен құқықтар мойындалған
мен, іс жүзінде конституциялық ережелердің бұрмалануы демократияны
бұзушылық пен заңсыздылықтың осы жылдарда белен алғаны қазіргі күнднр де
белгілі болып отыр. Жергілікті партия, Кеңес Комсомол, Кәсіподақ ұйымдары,
шаруашылық орындары үлкен соққыға душар болды және адамды дәріптерді,
жергілікті кадрларды қудалау етек алды. Қаралап жала жауып арыз
бергендерді қолпаштау, жаппай сезіктену шет ел пайдасына шпиондық жасап
жүр деп орынсыз айып тағу, басқа жүгенсіздіктермен жөнсіздіктер тыйюсыз
етек алды.
Партия Кеңес қыметкерлері оқыған зиялылар орынсыз қудалауға,
құрбандыққа ұшырады. Сөйтіп қасыретті екінші кезеңі 1932-ші жылдан
басталды.Бұл жылы Халық жауы деген айып тағылып Л.И Мирзаян, О.Исаев,
І.Құлымбетов, С.Мендешов, Н.Нұрмақов, Т.Рұсқылов, С.Қожанов, О.Жандосав,
С.Есқараев, Т.Жүргенов ақын – жазушылар С.Сейфулин, І.Жансугіров,
Р.Тоғжанов А.Қоңыратбаев тағы басқа ғылым мәдениеттің, өнердің көптеген
өкілдері ұсталды.
Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-нің шеңгеліне ілігіп,
оның 22-мың атылып кетті. Олардың арасында партия, кеңес органдарының
жергілікті жерлердегі басты қызметкерлері аз болған жоқ. Бұлардың от
басындағы әйел балаларға дейін құдаланып, олар да тұған жерінен
аластатылды. Осы жылдардағы зобалаң қазақ халқының керегіне жазылмас жара
салды, қара жамылған қайғыға дұшар етті.
Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы 1917 жылдың соңынан 1918 жылдың
наурыз уақытында жүзеге асырылады. Бұған бірнеше объективтік жағдайлар
себеп болды. Әсіресе орталық пен отарланған ауданының әлеуметтік-
әкономикалық және саяси дамуында еді, соның ішінде жұмысшы табының аздығы,
социалистік партиялардың әлсіздігі, бірінші орында –большевиктердің және
ұлттық мәселенің маңыздылығы шиелінісі.
1917 жылы Ресейде жағдайдың шиеленісуі және қоғамдық әртүрлі қоғамдық
- саяси лагерлеріне бөлінуі қазақ халқына әсер етпеуі мүмкін емес еді.
Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда бірқатар социалистік даму жолына жақын
ұйымдар кұрылды. Мысалы: Көлбай Тоғысовтың жетекшілігімен Үш-жүз,
С.Сейфулиннің Жас қазақ, Т.Рысқұловтың басшылығымен Қазақ жастарының
одағы және т.б. Айта кететін бір жайт осылардың барлығының негізін әртүрлі
дәрежедегі зиялылар құрады және олардың әлеуметтік жағдайы мен саяси
көзқарастары казақ шаруасымен, саны жағынан аз жұмысшы мұсылмандарға жақ
болатын.
Кеңес өкіметі Қазастанның ірі өперкәсіп орталықтарында орыс жұ-
мысшылары мен шаруалар арқасында жеңіске жетті3.
Бейбіт түрде жаңа үкімет Акмола, Сырдария облыстарында және Бөкей
ордасында орнады. В.И.Ленин және басқа да большевиктік басшылар Ресейде өз
ұлттардың зиялыларын Кеңес Өкіметімен бірге жұмыс істеуге және өздеріне
өткізуге ұмтылды. Түркістан, Башқұртстан, Татарстан сияқты ұлттық
мемлекеттік автономиясын кұруға қолдау етілді. Мәскеу Қазақстанда ұлттық
мемлекеттік құрылым даярлайтын орган ашуға барды және оған большевиктік
қайраткерлермен қоса Алаш орда өкілдері бірікті.
Осындай саяси тактика Қазақстанда Азамат соғысын өте қысқа мерзімде
аяқталуына және Кеңестендіру саясатын үлкен қарқынымен жүргізді.
1919 жылы Түркістан майданының Революциялық Әскери Кеңесі тікелей
және жанама түрде Кеңес өкіметіне қарсы күрескен бүкіл қырғыз (қазақ)
халқына кешірім беру деген хабарлама таратты. 1920 жылдың 26-шы тамызында
Қырғыз (қазақ) Автономия республикасы құрылды. Астанасы -Орынбор. Орталық
Атқарушы комитет құрылып және оның басшысы С.Меңдешев тағайындалды.
Оңтүстік Қазақстанның (Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан АСКР
кұрамында болған) саяси жағдайы өте күрделі жағдайға түсті. Орынборды
Атаман Дутов басып алғаны үшін 1919 жылдың күзіне дейін Түркістан іс
жүзінде Ресейден кесіліп калды.
XX ғасырдың 20-шы жалдарында ұлт зиялылардың алдында негізгі үлкен бір
мәселе тұрды. Ол барлық жерге орнығып жатқан Кеңес өкіметіне ашық түрде
қарсылық көрсету ме, немесе болған іс болды деп жаңа үкімет арқылы қалың
бұқараның, елдің, ұлттың жағдайын жасау ма? Нәзір Төреқүлов, Тұрар
Рыскұлов, Санжар Асфандияров, Сұлтанбек Қожанов және тағы басқа зиялылар
қауымының өкілдері екінші жолды таңдады. Солайша осы азаматтар Отан
тағдырын ойлай отырып және өздерін соған жауапты екенін сезініп, елдің
амандығына, халықтың тоқтығына, соғыстың жоқтығына барынша көп үлес қосты.
Алайда, Кеңес өкіметінде жұмыс істей отырып олар моральдық - этикасын,
өздерінің көзқарастарын әрдайым анық айта жүрді 4.
1920 жылы V-ші аймақтың конференциясында Түрік халықтар коммунистік
партияның құрылганын жариялады. Осымен бірқатар, мұсылман комунистерінің
ІІІ-ші аймақтық конференциясында Түрік Кеңес Республикасының құрылғанын
жариялайды.
Алғашқыда Түрік Республикасы құру жоспары Түріккомиссия тарапынан
ешқандай қысым жасамады. Бірақ, М.В.Фрунзе ақпанда Мәскеуден келеді де,
бүкіл Түрікомиссияның көңіл - күйі өзгереді. Мәскеудід көз -қарасы Бүкіл
Түркістанды біріктіру үшін, орыс пролетариятына сүйене отырып жұмыс жасау
және Түркістанда тек комунистік-кеңестік жүйе орнауы мүмкін деп қорытты.
Т.Рысқүловтың Түрік жобасы қайтарылды. Орталық Атқару Комитеті Рысқұловты
Мәскеуге басқа жұмысқа шақырды. Атқарушы билік орындарға Н.Төреқұлов,
Жұмабаев, Қожанов, Асфандияров және т.б. тағайындалды 19.
Өзінің табиғи болмысы бойынша Большевиктік билік концепциясы идеологиялық
жағынан басқаларды жоққа шығарып және қатаң саяси диктатурасы Тоталитарлық
жүйенің айқын көрінісі арқылы көрсетті.
Большевиктер партиясы өз мақсатына жету үшін уақытша кеңшілік жасап және
одақ жасауға баратын еді, бірақ та стратегиялық жоспары билікті кімнен
болсын, социалистік ойы да сәйкес болса да, ешкіммен бөліспейтіні анық еді.
Партиялық монизм доктринасының дамуында немесе қарапайым сөзбен айтқанда,
бір партияның басқа партияға үстемдік жүргізіп, оларды саяси сахнадан
ығыстырып шығару. Большевиктер кезінде Кадеттер ұйымдарын (конституциялық
демократтар), әссерлерді (социалист-революционерлер), меньшевиктерді
(социалист-демократтар) және т.б. көзін жойды. Осындай жағдай ұлттық
партиялар мен соның ішінде Қазақстандағы ең мықтырағы деген Алаш
козғалысына да осы күн туды. Алаш партиясы ұлттық автономиясының кепілін
іздеу үшін Атаман Дутовпен де келісіп, Кеңес өкіметімен де ауызекі
сейлесуге қадам жасады.
1918 жылы Мәскеуге В.И.Ленинмен кездесу жүргізу үшін Жанша және Халел
Досмұқұамедовтер, Алаш атынан өкіл ретінде барды. Кейінірек кездесулерді
Бөкейханов, Ғаббасовтар жалғастыра берді.
Кездесулерде үнемі бір ғана мәселе көтерілді - Аймақтық-ұлттық автономиясы
болды.
Бірақ та Алаштықтардың бағдарламасын кейбір жәйттеріне большевиктер
басшыларымен түсінік таппады. Бұл түсінікті еді, өйткені қазақ зиялыларының
өкілдері Ресей федеративті республикасының кұрамындағы, Ұлттық автономиялы
федеративтік республика болып құруды ұсыныс
етті 5.
Ұлттық - мемлекеттің құрылуы қандай кезеңдерден тұрды десек?
Бірінші басқару органы ретінде РСФСР-дің ұлттар ісі жөніндегі Халық
Комиссариатында 1918 жылы қазақ бөлімі аймағын басқару үшін құрылған.
1920 жылы тамыз айында Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік
республикасы құрылды. 1924 жылы қазан айында Орта Азия Республикаларына
межелеу саясатынан кейін, қазақтардың тарихи қоныстанған жерлері ҚАҚСР
құрамына енді.
1925 жылы тамыз айында Қазақ Өлкелік партия коммитетінің хатшысы болып
Ф.Голощекин келді. Ол Қазақстандағы кіші қазан, зорлап ұжымдастырудың
негізгі жетекшісі ретінде танылды. Жергілікті халық ерекшеліктерін ескермей
жүргізілген бұл шаралар орасан зор қиыншылық, құрбандықтар мен жаңа
материалдық негізін қалағаны белгілі. Ф.Голощекин қазақ оқығандары мен Алаш
орда зиялылары туралы оларды жұмысқа қосып, партияға ала тұрсақ та,
олардың байшыл, ұлтшыл санасына қарсы күресу керек - деген бағыт ұстанды.
Ф.Голощекиннің осы бағытын жүзеге асыру мақсатында Қ.Жүсіппекұлының,
Ғ.Тоқжанұлының, О.Исаұлының, Қ.Өтемісұлыыың мақалалары жарияланды 6.
Ф. Голощекин 1928 жылдың екінші жартысынан бастап, қазақ халқының
рухани көсемдері мен ұстаздарының кызмет — іс басындағыларын кетіріп, өзін
еркін сезіне бастады.
Осы жылдың 24—26-қарашасында БОАТКОМ-нің он үшінші шақырылған III
сессиясында Т. Рысқұлов Қазақ Өлкелік партия комитеті жүргізіп отырған
байларды тәркілеу науқанын сынға алды. Сол кездегі партия белсенділерінің
ауылда қазір қазап төңкерісі болды, қазақ ауылының шаруашылығын, партия
құрылысын, бүкіл Қазақстан кұрылысын қайта жасауға себеп болған өте маңызды
шара осы — тәркілеу науқаны деген пікірін "Бұл өте асыра баға берушілік
болады. Біз істеген жұмыстарыңызға асыра баға бермей, оларды дұрыс бағалап,
оның нәтижесін дұрыс есепке алуымыз керек. Егер әрбір жаңалық жұмысты
ауылда Қазан төңкерісі деп суреттейтін болсақ, оңда өзімізді адастырған
боламыз" — дей келе, тәркілеуді ауылда істелетін жұмыстарға тәжірибе ғана
деп бағалады.
Тұрар Рысқұлов 1918-1919 жылдары Денсаулық халық комиссары, мұнаң кейін
Түркістандағы аштарға көмек комитетінің төрағасы болған кезде көшпелі қазақ
елі үшін күнкөрісті тірегі мал басының кемуі казаққа қандай қасірет
әкелгенін көзімен көріп, аштықпен күрес мәселесіне бел шеше кіріскен еді.
Сондықтан да тәркілеу нәтижесінде алынып отырған 200—300 қара мал саясат
үшін көзге көрінерлік нәрсе болғанымен, ол шаруашылық үшін ешнәрсе бере
алмайды. Қайта "мал шаруашылығын өсірмеу керек, көп малға ие болу керек
емес, бәрі-бір тартып алады" деген ой тудырады. Ал, бұл мал басының кемуіне
әкеледі" — деп, тәркілеу науқаны кезіндегі асыра сілтеудің салдары неге
әкелетінін ескертті.
Т. Рысқұлов Голощекин бастаған Өлкелік партия комитетінің тағы бір
басты кемшілігі, ол — жоспарсыздық деп атап көрсетті. Ссбебі, сол кездері
жерге орналастыру науқаны аяқталмай жатып, екінші науқап — аудандау
басталды. Бұл іске де Қазақстан жері тегіс кірді. Аудандауды аяқтамай
жатып, ірі байларды тәркілейтін жаңа науқанға кешті, бұл да
жалпықазақстандық еді және оған да барлық дерлік қызметкерлер жұмылдырылды.
Соған байланысты Тұрар Рысқұлов "Жұмыстың жоспарлы болу жағын нығайту
қажет. Бір науқанды бастау керек, түгел атқару керек, сонан соң жаңа
науқанға көшу керек"—деді.
1928 жылы қараша айында өткен БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің III
пленумында Ф. Голощекин "Тұрардың айтқанын істегенде біз кәмпеске науқаның
бірнеше жылдан кейін жүргізуіміз керек еді. Біз Тұрардың айтқанын
істегеніміз жоқ, Орталық партия комитетімен келісіп, соның нұсқауы бойынша
жүргіздік" — деп, өзінің Орталықтың бұйрығын бұлжытпай орындайтын жанды
қуыршағы, социялистік қайта құрулар деген жалған саясатты жамылып,
Орталықтың отарлау саясатын жүзеге асырушысы екенін де жасырмай жайып
салды.
Т. Рысқұлов тәркіленген халықтың ертеңгі күніне аландап, оларды жер
аударуға қарсылығын білдірді. Патша өкіметі тұсында отарлау саясатының,
езгісінде келген халық еңді жер аударылып каңғымақ. "Мен кәмпеске жүргізу
жағындамын. Мен жуан жұдырықтарды жақтауды тіпті ойламаймын" деді ол.
Голощекиннің шыдамына шоқ түсірген осы "жуан жұдырық" деген сөз болды.
"Тұрарша бек, сүлтан, Ірі байлар жуан жұдырық болыпты" — дейді. Өйткені
Тұрар бүл жерде "жуан жұдырық" деп қателесіп тұрған жоқ, қайта Голощекин
қанша қулығын асырғысы келгенімен, қазақ байы мен орыстың жуан жұдырығына
бірдей саясат жүргізілмей отырғанын көрсетіп отыр. Т. Рысқұлов "Жер
аударылған 700 - 800 адам барған жерінде тегіс орналаса алмайды-ау деймін.
Мұны да ойлау керек қой" деп, туған халкының тағы да тағдыр тәлкегіне
түскелі тұрғанын ойлады. Оның өмір талабына туындап тұрған ескертпелерін
елеген Голощекин болмады, қайта осы III пленумда көптен көңіл түкпірінде
жүрген "Рысқұловшылдықтың"' бет пердесін аштым деп ойлады да "сөзі —
солшыл, ісі — ондыл" рыскұловшылдык, деген осы" деп қортындылады.
1926 жылғы БК (б)П Қазақ Өлкелік коммитетінің қараша пленумы атынан
ұлт зиялыларын жікшілдікке айыптап, Мыңбаев, Сәдуақасов, Қожанов туралы
Орталық коммитетке, Сталин, Молотов және Косиор жолдастарға 1926 жылғы 12
желтосанда аса құпия хат жолданды. Ұлтшылдық пеп жікшілдікке айыптау
ашық сипат алды. Партиялық қызметте жүрген казақ кызметкерлерінің жұмысын
бұрмалай түсіндірген мақапалар жарық көре бастады. Сырдария губерниясының
атқару коммитетінің төрағасы Ыдырыс Мұстанбаевтің басқару аппаратын
жергіліктендіруге байланысты қызметіне партиялық тұрғыдан ұлтшыл,
жікшіл дегек баға берілді. Бұл жөнінде Сырдария губерниясында жік жасап,
партияның негізгі жолынан тайған адамдардың қылмыстары қаралды деп жазды
баспасөзде 7.
1920-30-шы жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік әкономикалық жағдайы мен
жүріп өткен жолымызды ешқандай бұрмалаусыз тура қорытуға мүмкіндік беретін
М.Шоқайұлының (1,144) артында калдырған рухани мұрасының маңызы зор. 1991
жылғы каңтар айында шыққан Қазақстан коммунисті жұрналында тарих
ғылымдарының докторы Г.Козловтың мақаласы шықты. Онда: Жиырмасыншы -
отызыншы жылдардағы Казақстандағы идеялық саяси күреске байланысты саяси
мәселелерді де қайта карап, жаңаша пайымдаған жөн дер едік. Мұнда ең
бірінші кезекте үлттық жікшілдер және ұлттық сипаттағы топшылдар
дегендерге ешбір кірпиязданбай мұқиат караған жөн деп 20-30 жылдарда
болған қоғамдағы идеялық саяси күрес мәселесін жан-жақты дерек негізінде
зерттеу қажеттігін айтқан болатын 8.
Осы жылдардағы ұлт зиялыларының орны мен қызметі жайлы тарихнамасымен
дерек көздері ретінде Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағат
қорлары, Өзбекстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағат қорлары,
Шымкент қаласындағы Оңтүстік Қазақстан ауданының мұрағат құжаттары көп
мәлімет берді. Жұмыс жазуда үлкен көмек берген мерзімді баспасөз беттерінің
архивте сақталуы еді.
Зерттеу барысында тарих ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып
мынадай методологиялық принциптеріне жүгіндім: жан-жақтылық, объективтік
жүйемен және сын көзбен қарау, сараптау-саралау әдісін қолдану,
салыстырмалы-сәйкестендіру және статистикалық мәліметті сараптау т.б.
Ұлт зиялыларды қарастыру мәселесінде біраз қиыншылықтарға
соқтығысамыз. Өйткені кейбір зерттеушілер зиялылар қауымына атқарушы
билікке отырғандардың барлығын кіргізген болатын. Алайда, зиялы адам тек
білімі бар емес, санасы мен рухани қазынасы айтарлықтай мол болуы тиіс.
Ұлт зиялыларының саяси күрес тәжірибесінде Патшалық Ресей тарихында
және Кеңестік дәуірде Пантүрікшілдік, Панисламшылдық, Ұлтшылдық деп
қарастырған.
Ұлт зиялылардың кызметін, оның пайда болу табиғатын зерттей отырып
мынадай тұжырымға келдік. Ақпан, Қазан төңкерістерінен кейін Орталықтың
бізге деген қарым-қатынасы мынадай болып өзгергеніне тоқталамыз. Егер де
зиялылардың бір бөлігі большевиктерді қолдаған кезде, олар
интернационалистер деп қолдау тапты. Сондай-ақ ұлттық мәселелерді шешуде
пролетариат табы емес халықты қолдап ұсыныс айтса, ауытқыса, олар бірден
ұлтшылдыққа айыпталатын еді.
Оңтүстіктің ұлт зиялыларының даму жолында өте күрделі кезеңдерден
өтті. Кеңес екіметі үнемі анду және қудалау саясатын тоқтатпай жүргізді.
Солай бола тұрса да, елі үшін, халқы үшін еңбек еткен азаматтар жақсы сөз
естімек түгілі ең ауыр жала халық жауы деп қудаланды.
Қазан төңкерісі нәтижесінде билік басына келген большевиктер шын
мәнінде қазақ халкына азаттық бермей, патшалы Ресейдің бодандық бұғауының
өңі айналдырылған отаршыл саясатын жалғастыра берді. Шешімін таппаған
шаралардың бірі — жер мәселесі болды. 1921—1922 жылдары Жетісуда жер-су
реформасын өткізетін комиссияны С.Қожанов басқарған болатын. Шұғыл іске
кірісіп кеткен комиссия мүшелерінің жұмысына бұрын жерплікті халықпен
салыстырғанда, өздерін жоғары қойып, артықшылықтарды пайдаланып келген
келімсектер наразылық көрсетті. Жаңа өкіметтің қолдауына сүйенген олар.
Өздерін әлі де еркін сезінді.
С. Қожанов ұлттық, мүддені жоғары койып отыр деп, жергілікті
басшы органдарға, Орталық комитетке арызданумен болды. Осындай арыз-
шағымдарға сүйенген Орталық жер дауын шешуге Түркістанға Серафимов бастаған
ерекше комиссия жіберді. С. Қожанов Өлкелік комитеттің бюросында бұл
комиссия біржақты жазылған арыз-шағымдардың нәтижесінде құрылғанын айта
келіп, комиссияны тарату мәселесін қояды. Сөйтіп, бұл ерекше комиссияның
жұмысы нәтижесіз аяқталады. Қожанов бастаған комиссияның кейбір
кемшіліктері болғанымен, аса жауапты үлкен шараны іске асырудағы
белсенділігі ерекше көзге түседі. 1930 жылғы 15 қазанда шыққан "Еңбекші
қазақ" газетінде жер - су реформасына қатысты С.Сәдуақасовтың"... жер
мәселесінде нелер сұмдық бар, дереу білекті сыбанып жіберіл күреске түсу
керек. Қожанұлы отаршылармен шыңдап-ақ күресіп жүр, бірақ біздің әдісіміз —
қазақ әдісі болды. Мұндайда нағыз Шыңғысхан әдісін қолдану керек... " деп
С. Қожановты қолдап айтқан пікірлер бар. Әйтсе де, олардың ұлттық мүддені
қорғауға бағытталған іс-әректтері "ұлтшылдық" болып айыпталынды.
1924 жылы Орта Азия республикаларының межеленуі болып өткеннен кейін,
осы жылдың соңына қарай С.Қожанов РК(б)П Қазақ облыстық комитетінің
хатшылығына сайланды. 1925 жылдың 19 - ақпанында Қазақ облыстық партия
ұйымы Қазақ Өлкелік партия комитеті болып өзгертіліп, С.Қожаиов екінші
хатшылыққа жоғарылатылды. Бірақ, осындай шешім бола тұрып, Қожановты нақты
айналысатын міндеті жоқ болғандықтан деп түсіндіріп, РК(б)П Орталық
комитеті шешім қабылдағанша, оны уақытша демалысқа жіберу туралы ұйғарып
жасалады. 1925 жылдың маусымында бірінші хатшы В.Нанейшвили Мәскеуге
шақыртылады. Қазақ Өлкелік партия комитетінің жаңа хатшысы Ф.Голощекин
Қазақстанға келген 1925 жылдың 12-қыркүйегіне дейінгі аралықта Өлкенің
билеушісі Н.Ежов болды. Ф.Голощекин мен Н.Ежовтың қазақ зиялыларына деген
ықылас-ниеттері бір жерден табылып, бірін-бірі толықтыра түсті. Соның
нәтижесінде әлі де демократиялық бағыт-бағдарынан айнымаған ұлт азаматтары
— зиялылар туған жерден жыраққа қуылып жатты.
Белсенділігін, жергілікті саяси мәселелерді шешудегі білгірлігін,
батылдығын орталықтың өзі танып үлгерген С.Қожанов Голощекинге ұнамады.
Қазақстан аумағы 1920 жылы 2 млн. шаршы км-ден 1925 жылы 2,8 млн. км-
ге көбейді. Өзінің аумағы жағынан одақтық мемлекеттер арасында 2-ші орынға
түсті. ҚАҚСР-ға Оңтүстік аудандарының қосылуының арқасында 1920 жылы 4,8
млн адамнан 1925 жылы 6,5 млн халық санына жетті. Ұлттық мемлекеттік
құрылысының аяқталуы 1936 жылдың желтоқсан айында Одақтық республикасына
айналды және конституция да бекітілді.
Республиканың статусы көтерілгенмен, ал негізінде орталық билікке
бұрынғысынша саяси-мемлекеттік тұрғыдан барлық салада тәуелді болып қала
берді. Готалитарлық режимнің табиғи бейнесі, саяси репрессияларда айқын
көрінді. Кеңес өкіметі орнаган кезінде-ақ большевизмнің идеологиялық
қарсыластарын қамауға арналған концентрациондық лагерлер кұрылған болатын.
Ұжымдастыру мен кулактарды немесе байларды қудалау науқанымен және Халық
жаулары арналған алғашқы саяси процестерде
КСРОдағы НКВД-ға қарасты лагерлердің бас басқармасы ГУЛАГ қорқынышты
бейне алды. Дәл осы ГУЛАГ-та тым ауыр жұмыстан, қарны аштықтан, моральдық
қорлаудан жүз мыңдаған еш кінәсі жоқ адамдар өліп жатты9.
Сталиндік қуғын-сүргін машинасы күндіз-түні елді қорқынышта ұстау үшін
жұмыс істеді. Осы жүйе лагерлік экономика тоқтаусыз (сотталғандар ағашты
дайындауда, қазба байлықты қазуда 50-60% құрады, теміржолдар мен каналдар
және т.б.) жұмыс істеді.
НКВД тергеушілері істі қозғап және соттау үшін миға симайтын
дәлелдермен айыптады. Мысалы: алыс даладағы оқу-жазуды білмейтін адамды
Жапон елінің жансызы ретінде айыпталып өлім жазасына кесіліп жатты,
Сталиннің қасындағы жақтастарының ең сүйікті жала жабуы әр-түрлі
уклондарға айыптау еді. Уклон дегеніміз - социализм құрудағы үлкен жолдан
әр-түрлі ауытқуларды айтамыз. 1921 жылы наурыз айында болған партияның Х-шы
съезінде В.И.Ленин былай деген: Уклон -дайын ағым емес, уклон дегенімізді
жөндеуге болады, адамдар үлкен жолдан сәл ауытқыды бірақ та, оларды тура
жолға салу кеш емес.36
Жоғарыда көрсетілген сандарға қарап, әр-түрлі уклондағы адамдарды
тексерілген бір әдіспен - саяси оппоненттердің барлығының көзін жоюмен
шектелді.
20-30-шы жылдарда ЖӘС-тің тарихи даму жолында револгоционерлік утопизм
және тоталитарлық саяси ойынның араласуы, коп жылға созылған. Әкономикада,
қоғамдық-саяси өмірде күш көрсету альтернативасы орнықты. Ашық түрде
террористік компания, кулактар мен бай таптарын көзін жоюда айқын бейне
тапты. Қазіргі тарихнамада Қазақстандағы кулактарға қарсы қуғын-сургінге
дәл баға бере алмаймыз. Бірақ қолдағы кейбір фрагметтердің өзі жан
түршігерлік сандарды көрсете отырып, қазақ халқының және жалпы алғанда
елдің қасіретін көреміз.
1938-ші жылдың соңына қарай концентрациондық лагерлерде 1 317 195
адам, колонияларда 355 243 және түрмелерде 350 538 адам болды 10.
Сталиндік режим әлемдік анти-гуманистік әрекеттерімен бірінші орынды,
тек фашистік Германияға жол берді.
1920-шы жылы Қазақстанның барлық облыстарында жергілікті кеңестерге
сайлау өтті. Кеңеске сайланғандардың көпшілігі мүлдем сауатсыз немесе,
сауаты өте төмен болғандықтан, жоғарыдағы тексерулерден олардың
дәрменсізідгін анықтап, орындарынан алып тастайтын жайт көп қайталанып
тұрды.
Бір уақытта Қазақстан қалаларында партиялық және кеңестік
жұмысшыларының курстары ұйымдастырылды. Олар ауылдық және селолық
кеңестерінің төрағалық және партиялық ұйымдардың қыска мерзімді оқуын
оқыды. 1920-шы жылы Орынбар мен Семейде аудандық ұйымы жұмысшылары оқитын
кеңестік партиялық мектептер ұйымдастырылды. Осы жерлерде кеңестік және
партиялық атқарушы мекемелеріне мамандар даярланды. Республикаға орталықтан
саяси қысым күшеюі қатаң түрін Ф.И.Голщекшин келуімеп бастады. Осы
кезеңде биліктің демократиялық институттарының барлығы партиялық
органдармен алмастырылып біткен еді. 1926-шы жылдың басында республикада
бір обком, 31910 коммунистер құрамында, 6 губерндық және 40-тан астым
уъездік партия комитеттері 1 343 партиялық ұйымдар жұмыс істеді.
Қазақстанның кәсіподақ қатарында 82 000 мүше мүшелікте еді. Ал
комсомолда 51 000 жас жігіттер мен қыздар құрады11.
Ф.Голощекин Қазақстанға келгенннен бастап кіші қазан революциясын
қазақ ауылдарына енгізуді бастады. Атқару комитетінің екінші хатшысы
І.Құрамысов Голощекинді сөзсіз колдай отырып, оның айтқан сөзін қайталап
былай деді: қазан желі қазақ ауылынан жанамалап өтіп кетті. Голощекиннің
әкімшіл-әміршіл жұмыс әдісі кең өріс алғанда республиканың саяси шаруашылық
активі оған тойтарыс бермекші болды. Бірақ та олардың барлық іс-әрекеттері
ысырап болды.
XX ғасырдың 20-шы жылдарының соңына қарай Қазақстанның қоғамдық-саяси
өмірінде қасіретті ызалы жылдар басталды. Осы кезеңнен бастап Сталинизмнің
идеологиялық аппараты кең түрде іс-шаралар өткізуді бастды. Оның негізгі
бағыты халықтың тарихи ескерткіштері мен ұлттық зиялылардың көрнекті
өкілдерінің көзін жоюына бағытталды.
Кезінде Мәскеу, Санкт-петербург, Қазан Ресей қалаларының жоғарғы оқу
орындарының түлектері: Ж.Акбаев, Халел және Ж.Досмұхамедовтер, М.Тынышбаев,
Н.Төреқұлов, Х.Ғаббасов, А.Ермеков және Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
МДулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов т.б. Қоғамдық саяси және
мәдени өмірінде елеулі еңбек еткен зиялылардың. Іс-әрекеттері мен
шығармалары үзілді-кесілді сынға ұшырап қайтарылып отырылды.
Тоталитарлық режимнің нығаюы мен Алаш партиясының мүшелеріне саяси
қысым күшейе бастады. Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің, оның
өмірге енгізу әрекетін, суверендік республика құқығын жерге таптап,
шаруашылық саяси және кадрлық мәселелерде жергілікті халықтардың ой-
пікірімен, ұлттық ерекшеліктерімен санаспай орталықтан жүргізген саясатын
сынға алған және бұған өз көзқарастарын ұсынған республикада атқару
билігінде отырған қызметкерлер қудалауға ұшырады.
Ұлтшылдар мен ұлтшыл уклонистер және жергілікті маман қызметкерлерін
қудалауға өз үлесін Н.И.Ежов та қосты. Бір кезеңде ірі жауапты орындарда
отырған қызметкерлер Қазақстандағы Голощекиндік-Сталиндік жүйені қайта
жаңғыртуға келіспеген және оған ашық түрде карсылық білдірген топты
біржолата күйретті. 1927-1929-шы жылдары әртүрлі сылтаулармен республикадан
Қазақстанның көрнекті мемлекеттік және қоғам өкілдері Т.Рысқұлов,
Н.Нұрмақов, С.Қожанов, Н.Мырзағалиев өз орындарынан қазақ орталық атқару
комитетінің төрағасы Ж.Мыңбаев, оқу ағарту ісінің халық комиссары
С.Садуақасов, жер шаруашылығының халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және т.б.
алынды.
Н.И.Ежов И.В.Сталинге, В.М.Молотовкд, Л.М.Когоновичке өзінің
тарында шағым жазды. Оның айтуынша барлық ұлттық кадрлар, барлық
казақ комунистері ұлттық уклонистік және топтық күреспен ауырып қалған
еді.
Яғни олардың арасынан дені дүрыс партиялық күш жоқ деп айтқан.
Болашақ КСРО-ның ішкі істер халық комиссары болып тағайындалғаннан кейін
1937-ші жылғы бүкіл елде басталған қуғын-сүргінде өзін көрсетті.
20-шы жылдардың соңына қарай қоғамдағы күдікшілдіктің шыңына жеткен
уақыты еді. Орталықта троцкий-зиновившылдық оппозициясымен күрес күшейе
түсті. Сонымен қатар ұлттық мемлекеттерде оңшыл оппортунистерге қуғын-
сүргін басталды. Негізгі бағыт ұлт-азаттық қозғалыс өкілдеріне тиді. 1928-
ші жылдың соңында жалған жаламен 44 адам тұтқындалды. Оның ішінде
буржуазиялық ұлтшылдар Алаш орданың өкілдері А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Х.Ғаббасов және басқалар. Көп кешікпей Ж.Аймауытов,
А.Байдилдин, Г.Бірімжанов, Д.Әділов атылды. 1937-1938-ші жылдары қалғандары
атылды.
Ұлттық зиялылардың ендігі тобы (40-қа жуық) кұрамында М.Тынышбаев,
Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов және т.б. 1930-шы жылдың қыркүйек-қазанында
тұтқындалып, көп кешікпей 15-1 Ресейге жер аударылып, ал қалғандары әртүрлі
мерзімге сотталды. Бірақ 1937-1938-ші жылдары барлығы қайта сотталып атылып
кетті.
Алаш қозғалысының қайраткерлері кеңес өкіметінің алғашқы жылдары
берілген кешірімге қарамай ешқайсысы анти-кеңестік жұмыстармен айналыспаса
да, Сталиндік репрессияның құрбаны болды. Тұтқынға дейін олардың барлығы
халық шаруашылығы, ғылым және мәдеиет салаларында адал еңбек етіп,
Қазақстанның дамуына көп үлес қосты.
20 - шы жылдардың соңы мен 30-шы жылдардың басында КСРО-ның
әлеуметтік-экономикалық тоқырауының күшеюіне байланысты кең көлемде
айыпталатын қиянатшыларды, анти-кеңестік бүлік жасайтын элементтерді және
астыртын ұйымдарды іздеу басталды.
Орталықтың нұсқауымен Қазақстанда халық жауларын ұлттық. нұсқаудан
іздеді. Шахта мен кәсіпорындардағы авариялар, колхоз бен совхоздардағы
малдың жұлы, өрт және басқа да табиғи апаттардың барлығы таптық жаулардың
істеген ісі деп түсіндірілді. Осыған сәйкес қылмыстық істер ашылып, халық
жауларына айып тағылып, кеңес үкіметіне қарсы ұйымдар катарына кірді деп
немесе болды деп сотталды.
1932-ші жылғы Семейде, Абралыда, Шыңғыстау мен Қостанай аудандарында
орталығы Алматыда өмірде жоқ Қазақстан шаруалар партиясының астыртын
ұйымының бөлімшелерінің әшкерленгені айтылды. 1933-ші жылы Қызылорда
облысының Қармақшы ауданының аумағында Жайлас атты ұлттық-бай
контрреволюциялық ұйымы әшкерленіп, кейіңірек жойылды. Осы іс бойынша
қылмыстық жауапкершілікке 23 адам тартылды. Оның 12 адамы ату жазасына
кесілді.
Осы мезгілде партиялық ұйымдарда да тазарту ісі жүргізілген болатын.
Сенімнен шықпауы мүмкін немесе бір уақытта қателік жасаған адамды
коммунистік партия мен мемлекеттік қызметтерден аяусыз қудалады. Негізгі
айыптау нышандары қайсыбір ұйымдарға қатысы бар, олар
Троцкизмге 18 оншылдарға және ұлтшыл-уклонистерге, көңілі ауды деп
айыпталды. Егер 1921-ші жылы партия құрамынан 2 100 адам шығарылса, ал 1929-
1930-шы жылдары 5 800, 1935-ші жылы 15 400 адам, ал 1937-1938-ші жылдардағы
саяси қуғын-сүргін кезеңінде 9 233 комунист партиядан қуылды.
1928-ші жылы Л.Д.Троцкидің кейінірек Л.Б.Каменев, Г.Ю.Петаков және
т.б. оппозиционерлердің Қазақстанға жер аударылуы олардын іс-әрекеттерін
қадағалау үшін Сталиндік режим ішкі жауларды үздіксіз бақылауда ұстады.
Қазақ қызметкерлерінің біразы троцкистермен, оңшылдармен байланысы бар
айыпталды. Осындай күн, 1927-1928-ші жылдары бірінші кезекте жер
шаруашылығының халық комиссары Ж.Сұлтанбековке, Сырдария атқару
комитетінін төрағасы Мұстанбаевқа және басқаларға туды.
Сонымен идеологая саласында-тоталитаризмді орнықтыру, басқаруды
жаппай әміршіл-әкімшілдік жүйеге көшіру, "ұлтшыл жіктерді, "құпия
зиянкестік ұйымдарды" әшкерлеу сияқты желеулермен ұлттық идеологияның
тамырына балта шабу, халықтың еркіндігін басып-шаншу саясаты жүргізіліп
жатты. "Қожановшылдыққа" айыптаудағы басты мақсат осы болатын. Алайда,
осынау шаралардың кандай құрбандықтарға алып келгендігі бүгінде кімге
болса да аян.
Қазақ зиялыларын екіге бөліп тартыстыруда кімдер белсенділік көрсетті?
Бұл жөнінде Сәкен Сейфуллиннің мына пікіріне назар аударайық: "1920 жылы
Орынборда болған I Жалпықазақ съезіне Алашорда бастықтарының съезге
қатысуына қарсы тартысқай жікте болдым. Өйткені Бөкейханұлы, Байтұрсынұлы
және басқа Алашордашылдар съезге депутат болып келіпті. Бұларға карсы
тұрған жік әуелде былай кұрылды: Жангелдин. Досұлы, Алманұлы, Кулаков,
Каласников (орыстар), мен, Шәріпұлы. Жүсіпбекұлы, Елстанұлы және
басқаларымыз. Қазақстан әскери комиссарының орынбасары Жангелдіұлының
басқаруымен алашордашыларды басты орындарға жолатпау керек, қарсы тұруымыз
керек деген мәселені талқыға салдық" ол өз ойын былайша жалғастырды:
"Ертеңіне уәде бойынша үш жолдас (Каласников, Әділұлы, Елстанұлы - Д. М.)
съезде Алашқа қарсы шығып сөз сөйледі. Бірақ дауысқа қосылған жерде біз
азшылықта қалдық, бүктеліп қалдық. Байтұрсынулын оқу комиссары қылып,
Ақайұлы мен Сәрсенұлдарын Қазаткомге мүше қылып сайлады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жылдарындағы қуғын – сүргін тарихын зерттеу 80-ші жылдардың соңына қарай
қолға алына бастады. Дегенмен қуғын – сүргін кеңес үкіметінің арнайы
нұсқауымен, Компартияның идеологиялық органдарының тікелей басшылығымен
орындалғандықтан республикамыздағы қуғын – сүргін саясатының басты мақсат
міндеттерді анықтауда сол кездерде өткен Қазақстан Коммунистік партиясы
съездерінің, конференция және пленумдардың қарарларымен шешімдерінің
маңызы айтарлықтай болып табылады. (5)
1989 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Коммитетінің 30 - 40
және 50 –ші жылдардағы әдебиет пен өнер ісіне қатысты арнайы құрылған
коммиссия жұмысынан кейін 20 – 50 –ші жылдардағы қуғынға ұшырағандарды
ақтау мәселесіне байланысты ақтаңдақ жылдарында жалған жала жабылып,
айыпталған қазақ зиялыларының тағдырын зерртеу қолға алына бастады. КСРО
ыдырап, оған одақтас болған республикалар егемендігін алғаннан кейінгі
жылдары тарихты ұлттық мүдде тұрғысынан жазуға талпыныс жасалып,
ғалымдар кеңес үкіметі орнағаннан бергі жүргізген саясатын бүкпесіз
ашып көрсетуге тырысты. Әсіресе, кеңес билеушілерінің сорақы саясаты
соңғы кездерде жан – жақты, нақты дәлелді фактілермен көрсетіледі.
Тарихымызда Сталинизм дәуірінде түскен қара дақтардың әсерінен 37
– ші жылдан басталып, 53 –ші жылға дейін созылған. Жеке басқа
табыну ұлт зиялыларын жаппай қуғын – сүргінге ұшырату науқанының
зардаптары мен жазықсыз жапа шеккендердің тағдыры туралы еңбектер.
Ақтаңдақтар ақиқаты, Жазықсыз жазаланған тұлғалар жинақтарына
жинақталып ашщы шындықтың бет пердесін ашады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: ХХ ғасырдың 20 – 50 –ші
жылдары.
деректік негізі. жұмысты жазу барысында Оңтүстік Қазақстан Облысы
Мемлекеттік мұрағат қорларының құжаттары мен қол жазбалары және
пайдаланылған әдебиеттер тізіміндегі әдебиеттер кеңінен қолданылды.
Жұмыстың практикалық мәні. Сталиндік репрессия , тоталитарлық жүйе,
қуғын – сүргін тарихын қазақ қағамына тигізген зардаптарының және ұлт
зиялылырының қоғамдағы орны спец курстарға оқу орындарымен арнаулы
семинар сабақтарын жүргізу барысында қосымша материал ретінде
пайдаланылуға болады.
Жұмысқа қолданылған әдіс тәсілдер. жазуда тарихи даму,
кезеңдендіру объективті жағдайларға байланысты салыстырмалы
сәйкестендіру, статистикалық сараптау және т.б. әдіс тәсілдер қолданылды.
құрылымы. Жұмыс кіріспеден негізгі үш тараудан қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. көлемі _79_ бет.
Сталиндік репрессия және қазақ зиялылары
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
I Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға міндеттері
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..7-19
1.2. Тоталитарлық жүйенің мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... .19-22
1.3. Тотолитарлық қуғын - сүргін
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...22-27
II Ұлт зиялыларының қоғамдағы орны
2.1. Оқу ағарту ісімен мәдениетте ұлт зиялыларының алған
орны ... ... 28-37
2.2. Қазақ зиялыларынң
тағдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-
47
2.3. Қалыптасқан қоғамдық – саяси өмірге деген ұлт зиялыларынң көз-
қарастарымен
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 47-64
ІІІ Ұлт зиялылары Сталиндік Голощекиндік саясатта
3.1. Ұлт зиялыларының Сталиндік саясатқа
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...65-67
3.2. Голощекин және қазақ
қасіреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67 -75
IV
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 76-77
V Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...78-79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тарихта ақтаңдағы басым 20-50 жылдардағы
жүргізілген қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып,
Сталинизм саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20 - шы жылдары тотолитарлық жүйе билік орнағаннан кейін қоғам
өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың
рухани саласына қайғы – қасірет әкелді. 20 – шы жылдардың аяғында тарихта
Социализмнің Сталиндік моделі деген атпен белгілі тарихи кезең
басталып, бұл тоталитарлық қуғын - сүргінді бастап берді.
И. В. Сталиннің үкімет басына келуі саяси террорды өршіте түсті.
Ал, 30-шы жылдардың басы мен аяғында жүргізілген саяси қуғын –
сүргін ұлттық интелегенция қатарын ойсыратып жіберді. Қазақ зиялыларының
алды болған, қазақ елінің тәуелсіздігі жолында күрескен Алаш зиялылары
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаев, М. Дулатов, М. Жұмабаев, С.
Сәдуақасов сынды азаматтар Ұлтшылдар деген жаламен қуғын – сүргін
құрбанына айналды. Сталиндік солақай саясат қазақ қоғамын идеологиялық
қыспаққа алып, халық санасын бір уыста ұстауға тырысты.
Ұлтшылдық деген термин патша үкіметі кезінде қалыптасты. Академик
М. Қозыбаев бұл жөнінде: Патша үкіметі ұлтшылдықты оппозияция есебінде
таныды, оның тамырына балта шабуды саясатқа арна етті. Кенес үкіметі
сол империялық саясатты шын мәнінде жалғады, өйткені ол да аз ұлттар
тым – тырақай бөлініп, бөлшектеніп кетеді деп түсінді. Оларды ашс
алақанында, жұмсақ жұдырығында ұстаудың жолы Бонопартизм деп түсінген
И. Сталин ұлттардың ойшыл, жасампаз топтарын тұқырту деп білді, деп
жазған еді. (0) Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын –
сүргін сол кезде ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан
халқымыздың өзіндік психологиялық мінез - құлқын қатты жасытты. 80 – ші
жылдардың соңында тарихшы Р. Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған
еді: 30 – шы, 50-ші жылдардағы репрессияның табы бүгінгі күнімізден де
сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз қудалау біздің интеллегенцияны
зәразап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра сияқтанып, бір ұрпақтан
екінешіге жалғасып келеді.
негізгі мәселесі қазақ ұлтынан шыққан бір туар азаматтарымыздың
қазақ еліне, ұлтына, республикаға қосқан үлесіне тоқталу.
Жұмыстың методологиясы мақсатымен міндеттері. Еліміздің тарихында
орын алатын ұлт зиялыларының 20-50 –ші жылдардағы партиялық мемлекеттік
және қоғамдық қызметін жаңаша тарихи методология арқылы қарастыру.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстанда өткен ғасырдың 20 -50 - ші
жылдарында ғылым мен мәдениет салаларында Буржуазиялық ұлтшылдыққа қарсы
жүргізілген саяси науқан тарихын тұтас бір мәселе ретінде кешінді
түрде зерттеу болып табылады. Осы басты мақсатты жүзеге асыру үшін
мыңадай нақтылы міндеттер қойылды.
ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым өкілдеріне қарсы жүргізілген
Сталин саясатының негізгі ұстанымдарын ашып көрсету:
- ХХ ғ 20-50 жылдарындағы қазақстандағы тотолитаризм мен
авторитаризмнің саяси мәнін ашып, осыған байланысты құжаттарды
талдау:
Қазақстандағы орын алған саяси қуғын – сүргін тарихын кезеңдерге бөліп
көрсету және қазақ қоғамына тигізген зардаптарын ашып көрсету.
Жұмыстың жаңашылдығы Нақты деректер негізінде ХХ ғасырдың 20-50
жылдарындағы Қазақстанда тотолитаризмнің әміршіл-әкімшіл жүйесінің
мәнін ашып көрсету, ұлтшылдыққа қарсы жүргізілген науқан барысын қазіргі
заман талабына сай және тарихи шындықпен объективті тұрғыдан жан –
жақты талданды. Оның зардаптары айқындалды. Баспа сөз материалдарындағы
Сталиндік террор және Голощекиндик Генецит саясаты айқындалып көрсетілді.
Ұлт зиялыларының тоталитаризмға қарсы көзқарастары айқындалды. Қазақ
ұлттық интелегентциясының ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы қуғын-сүргін
тарихы нақты тарихи деректер негізінде зерделеніп отыр.
Қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуі әкімшіл-әміршіл жүйе ықпалымен
калыптасқан тарих ғылымын қайта қарап, төл тарихымызда бұрындары бұрмаланып
келген мәселелерді жаңа қырынан ашып көрсетуге мүмкіндік туғызды. Бұл
жөнінде президентіміз Н. Назарбаев былай деп қадап айтқан болатын:
...өткенімізді тұтас күйінде ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында
қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресі үнемі әрі бұрмалаусыз
зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенін жақсысынан
үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін
кажет 1.
Ел боламын десең алдымен тарихынды таны деген Президентіміз
Н. Ә. Назарбаев: Біздің тарихта біз ұялатын, не жасыратын тұстар жоқ,
біздің тарих тәуелсіздік жолында аянбай күрескен ел мен ер тарихы,
біздің тарих бабаларымыздың қанына, аналардың жасына толы, - деп
жазды 2.
Бүгінде казақ халқының басынан кешірген қилы да, қиын тарихын қалт
жібермей, келешек ұрпаққа жеткізу тарихшылардың басты міндеті - болып
табылады. Кеңес үкіметі өзіне балама ретінде шыққан 1917 жылы құрылған Алаш
Орда үкіметін ата жауы деп таныды. Алашшылар ұлтшылдықпен ұлтжандылық
танытып, ұлт мүддесін қорғады. 1918 жылы 4 қарашадағы Колчак үкіметінің
жарлығымен Алаш автономиясы таратылды деп жарияланды, яғни мойындалмады.
Бірақ Алаш Орда үкіметі ұлт мүддесі үшін күресін тоқтатқан жоқ. Осының
нәтижесінде Алаш Орда қызметкерлері тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргініне
айналды. Кеңес өкіметі кезінде қалыптаскан әкімішіл-әмірішіл жүйенің
билігі, оның көптеген қырлары жете зерттеліп, көпшілік талқысына ұсыныла
қойған жоқ. Тарихта ақтаңдағы басым 20-50-ші жылдардағы жүргізілген
қуғындау науқаны соңғы кездерде ғана әділ бағасын алып, сталинизм
саясатының мәні ашылып көрсетілуде.
20-шы жылдары тоталитарлық жүйе билік орнаганнан кейін қоғам
өмірінде орын алған бұрмалаушылықтар мен қысаң саясаттың салдары халықтың
рухани санасына қайғы-қасірет әкелді. 20-шы жылдардың аяғында тарихта
социализмнің сталиндік моделі деген атпен белгілі тарихи кезең басталып,
бұл тоталитарлық қуғын-сүргінді
есебінде жазаланды. Осылайша, әр халықты ұлт ететін қасиетінен еріксіз
ажыратып, жасанды идеологиямен әрекет ететін жүйемен алмастырыдды.
Казақстан тарихында 20-50-ші жылдар өте күрделі, кайшылыққа толы
кезең болып табылады. 1930 - 1933 жылдары Сталиннің жебеті Ф.И.Голощекиннің
геноцид саясаты қазақ ұлтының құрып кетуіне дейін алып келді, себебі
Голощекиндік геноцид саясатынан қазақ ұлтының 2 млн 340 мың адамы көз
жұмды.
Осы жылдардың түйісу аралығында біздің еліміздін экономика
саласында және коғамдық саяси өмірінде жаппай орныққан қысым көрсету
саясаты ұзақ уақыт бойы өктемдік етті. Бұл саясаттың, әсіресе, ауыл
шаруашылығы саласындағы зардаптары айрықша ауыр болды. Үкімет тарапынан
көрсетілген күштеу, зорлық-зомбылық әдістері жүзеге асырылып, сан мыңдаған
адамдарға саяси айыптар тағу негізінде қуғындау орын алды. 100 мыңнан астам
адам кеңес өкіметіне жат, қас адамдар деген саяси айыптармен түрмеге
жабылды, атылды, лагерьге айдалды.
Ұлтшылдықпен күресу келе-келе кеңес мемлекетінің айнымас белгілерінің
біріне айналды. Казақ халкының жендеті атанған Ф.Голощекин, Қазақстанға
шылдықты, шілдікті әкеліп, зобалаңды жандандыра түсті. Казақ зиялыларын
жік-жікке бөліп, олардың өзара бір-бірімен күрес жүргізуіне жағдай жасап
отырды. Жікшілдік пен ұлтшылдыққа қарсы айыптау ашық түрде сипат алды.
Әсіресе осы екі ұранмен айыптау 1925-1933 жылдары қатты ұшықты.
Бұл қуғын-сүргін 40-50-ші жылдары да жалғасын тапты. Осы жылдары
социализм принциптері барынша бұрмаланып, еліміздің дамуында күрделі
мәселелер туғызды.
Саяси қуғын-сүргінді жасаушылар 40-50-ші жылдары буржуазияшыл терминіне
космополитшылдықты әкеліп қосып берді. Космополитшылдық буржуазияның
букіл дүние жүзіне үстемдік жүргізуге тырысқан агрессиялық саясатының
көрінісі ретінде танылды.
1937-38-шы жылдары қуғыннан аман қалған зиялылар 40-50-ші жылдары
сталиндік жүйенің тырнағына ілікті. 1937 жылы басталған жаппай тұтқындау
1953 жылдың наурызына дейін толастамады. Ұлы Отан соғысы кезінде де
жазықсыз жапа шеккендер де болды.
Ғылым саласындағы қазақтың көрнекті өкілдері Е. Бекмаханов,
Х.Бекхожин, Е.Исмайылов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Б.Сүлейменов және
тағы басқалар саяси түрде айыпталды. Нақтырақ айтқанда, зиялыларымыз
буржуазияшыл-ұлтшылдар космополит-шылдар ретінде айыпталып, қызметтен
қуылды, түрмеге қамалды.
Сталиннің тікелей қолдауымен жүріп өткен бұл қуғын-сүргін сол кезде
ұлттық сананы енді ғана қалыптастырып келе жатқан халқымыздың өзіндік
психологиялық мінез-құлқын қатты жасытты. 80-ші жылдардың соңында тарихшы
Р.Сүлейменов бұл жайында былай деп жазған еді: 30-шы, 50-ші жылдардағы
репрессияның табы бүгінгі күнімізден де сезілетіні шындық. Жөнсіз, жосықсыз
қудалау біздің интеллигенцияны зәрезап қылғандығы сонша үрейдің өзі мұра
сияқтанып, бір ұрпақтан, екіншіге жалғасып келеді. Міне, сондықтан да
тарихшылар алдында 20-50-ші жылдардағы қуғын-сүргін тарихын жан-жақты жаңа
теориялық-тұғырнамалық және зерттеушілік көзқарас негізінде талдап көрсету
міндеті тұр.
I. Тоталитарлық жүйенің мәні, мақсаты қойылған қоғамға міндеттері
1.1. Тотолитарлық жүйенің мәні қалыптасуы
Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы. Бұл ел ішіндегі үлкен бір толқумен
арандатушылықтан тұратын халық жауы айыбы тағылып қаншама азаматтарымызды
құрбан етті. Қоғамымыздың бетке ұстар азаматтардың қаймағын алып кетті.
Жалпы Автолитаризм мен Тоталитаризмді түсініп өтетін болсақ.
Автолитаризм дегеніміз әміршіл жүйе. Ал тоталитаризм бұл әміршіл жүйе
бұл екеуі бірге әміршіл , әкімшіл жүйені іске асырды айта кететін болсақ
әміршіл жүйе жоғарыдан бұйрық берілетін болса, әкімші жүйе ол бұйрықты
орындау. Яғни елге оның маңызды пайда барма жоқпа ол жағы ескерусіз қалып
отырды.Оған мысал келтіретін болсақ: Ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және
оның зардаптары 1932 – 1933 жылдардағы ашаршылық.
Әміршіл әкімшіл жүйенің нұсқауы мен Қазақстанның барлық аймақтарында
ұжымдастыру егіншілік шаруашылығындада қандай қарқынмен жүргізілсе мал
өсіретін шаруашылықтарындада ол сондай қарқынмен жүргізілсін деп талап
етілді. Ойластырылмай алынған шешімнің зиянды қайтарымы өзінін көп
куттірген жоқ.
Ұжымдастыру мақсатымен жайылымда жүрген барлық малдарды бір жерге
қалхоз сафхоз мал фермаларын құрамыз деп бір сызықтың бойына (бір көшенің
бойына) қаз-қатар етіп киіз үйлерді орналастыруы малдарды бір жереге
қамады. Ақыраяғы келіп жем шөбі жоқ малдар қорада қырыла бастады . Бұл
қазақтар осы мал арқылы күнелткен болса енідігі кезекте малы жоқ қазақтарда
аштықтың құрбаны болды. Бұл әміршіл әкімшіл жүйенің құрбандары еді. Бұл
қырғынғы (Рессей укіметі) Ф.И.Голощокинның Рессей үкіметіне жолдаған
хатында (қазақтардың бір бірімен яғни қазақтардың бізге жақтастары
тірі қалып қалғандары осы қырғынның құрбандарының деп мәлімдеді. Бұл
астыртын отарлаудың мақсатында жүзеге асырғандықтан осы арқылы бұған көз
жұма қарады. Қазақ халқы ашаршылықтан қырылып жатқанда кеңес үкіметі
Америкаға миллион тонналап астық сатып жатып. 1723 жылы Ақырақай
шайқасында қазақтар соғысып қырылған болса, бұл жолы соғыссыз аң ашаршылық
соғыстан көп қырғынға ұшырады. Дәл осы тұста Ф.И.Голощекиннің партия
клмитетінің бірінші қатшысы болып келуі қазақ халқына адам айтқысыз
бақытсыздық әкелді. Голощекин әміршілік-әкімшілік басқару жүйесін артқа
орап небір сумдық амал-айла, зымияндық әдіс қолдану арқылы қазақ
зиялыларын бір-біріне айдап салды. Халық жауы деп жала жауып мыңдаған
қазақ азаматтарын қанын төкті.
Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929-31, 1930 жылы – 82, 1931 жылы
– 80 жалған контрреволюциялық ұйымдар ашылып бұл ұйымдардың мүшесі болды
деген жаламен онмыңға тарта қазақтың бетке ұстар азаматтары қамауға алында.
Кеңес қоғамы 30- шы жылдардың екінші жартысында дүние жүзілік
соғыстың қара бұлты қаптап келе жатқан тұста әкімшіл - әміршіл басқару
жүйесі өзінің бойындағы ең бір жексұрындық қасиеттерін көрсете бастады.
Соның салдарынан кеңес қоғамы аса ауырда зардапты қиыншылқтарға кездесті.
Одан Қазақстанда тыс қалмады. Қазақстанның саяси әлеуметтік өміріндегі
өзгерісткр оның одақтас Республикаға айналуы. Қазақ кеңес Социалистік
Республикасының конститутсиясын қабылдауды қажет етті. Осыған орай орталық
Атқару Комитеті құрған конститутциялық коммисия жасаған заң жобасы 1937
жылы 9 ақпанда Республика еңбекшілерінің талқылауына ұсынылды. Баспасөз
бетінде ұжымдарда кеңінен талқылағнан конституция жобасын 1937-ші жылы
наурыздың 21-26 аралығында болған Қазақстан кеңестерінің оныншы съезі
қарап бітті .
Конститутция барлық азаматтардың демократиялық құқықтарын, бас
бостандығымен міндеттерімен Республиканың ұлттық ерекшеліктері ескерілді.
Онда Қазақстанның одақ құрамына егеменді ел ретінде ерікті кіретіні жерінің
тұтастығымен бөлінбейтіндігі, Қазақ КСР азаматтарының КСРО азаматтары болып
табылатыны тұралы айтылды. Конститутцияда тұрғылықты өз тілімен еркін
пайдаланып, ана тілінде, мектеп, мәдени ошақтар мен мемлекеттік мекемелер
ашуға ерікті екені көрсетіледі.
Заң жүзінде осындай демократиялық еркіндікпен құқықтар мойындалған
мен, іс жүзінде конституциялық ережелердің бұрмалануы демократияны
бұзушылық пен заңсыздылықтың осы жылдарда белен алғаны қазіргі күнднр де
белгілі болып отыр. Жергілікті партия, Кеңес Комсомол, Кәсіподақ ұйымдары,
шаруашылық орындары үлкен соққыға душар болды және адамды дәріптерді,
жергілікті кадрларды қудалау етек алды. Қаралап жала жауып арыз
бергендерді қолпаштау, жаппай сезіктену шет ел пайдасына шпиондық жасап
жүр деп орынсыз айып тағу, басқа жүгенсіздіктермен жөнсіздіктер тыйюсыз
етек алды.
Партия Кеңес қыметкерлері оқыған зиялылар орынсыз қудалауға,
құрбандыққа ұшырады. Сөйтіп қасыретті екінші кезеңі 1932-ші жылдан
басталды.Бұл жылы Халық жауы деген айып тағылып Л.И Мирзаян, О.Исаев,
І.Құлымбетов, С.Мендешов, Н.Нұрмақов, Т.Рұсқылов, С.Қожанов, О.Жандосав,
С.Есқараев, Т.Жүргенов ақын – жазушылар С.Сейфулин, І.Жансугіров,
Р.Тоғжанов А.Қоңыратбаев тағы басқа ғылым мәдениеттің, өнердің көптеген
өкілдері ұсталды.
Сол жылы Қазақстан бойынша 105 мың адам НКВД-нің шеңгеліне ілігіп,
оның 22-мың атылып кетті. Олардың арасында партия, кеңес органдарының
жергілікті жерлердегі басты қызметкерлері аз болған жоқ. Бұлардың от
басындағы әйел балаларға дейін құдаланып, олар да тұған жерінен
аластатылды. Осы жылдардағы зобалаң қазақ халқының керегіне жазылмас жара
салды, қара жамылған қайғыға дұшар етті.
Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы 1917 жылдың соңынан 1918 жылдың
наурыз уақытында жүзеге асырылады. Бұған бірнеше объективтік жағдайлар
себеп болды. Әсіресе орталық пен отарланған ауданының әлеуметтік-
әкономикалық және саяси дамуында еді, соның ішінде жұмысшы табының аздығы,
социалистік партиялардың әлсіздігі, бірінші орында –большевиктердің және
ұлттық мәселенің маңыздылығы шиелінісі.
1917 жылы Ресейде жағдайдың шиеленісуі және қоғамдық әртүрлі қоғамдық
- саяси лагерлеріне бөлінуі қазақ халқына әсер етпеуі мүмкін емес еді.
Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда бірқатар социалистік даму жолына жақын
ұйымдар кұрылды. Мысалы: Көлбай Тоғысовтың жетекшілігімен Үш-жүз,
С.Сейфулиннің Жас қазақ, Т.Рысқұловтың басшылығымен Қазақ жастарының
одағы және т.б. Айта кететін бір жайт осылардың барлығының негізін әртүрлі
дәрежедегі зиялылар құрады және олардың әлеуметтік жағдайы мен саяси
көзқарастары казақ шаруасымен, саны жағынан аз жұмысшы мұсылмандарға жақ
болатын.
Кеңес өкіметі Қазастанның ірі өперкәсіп орталықтарында орыс жұ-
мысшылары мен шаруалар арқасында жеңіске жетті3.
Бейбіт түрде жаңа үкімет Акмола, Сырдария облыстарында және Бөкей
ордасында орнады. В.И.Ленин және басқа да большевиктік басшылар Ресейде өз
ұлттардың зиялыларын Кеңес Өкіметімен бірге жұмыс істеуге және өздеріне
өткізуге ұмтылды. Түркістан, Башқұртстан, Татарстан сияқты ұлттық
мемлекеттік автономиясын кұруға қолдау етілді. Мәскеу Қазақстанда ұлттық
мемлекеттік құрылым даярлайтын орган ашуға барды және оған большевиктік
қайраткерлермен қоса Алаш орда өкілдері бірікті.
Осындай саяси тактика Қазақстанда Азамат соғысын өте қысқа мерзімде
аяқталуына және Кеңестендіру саясатын үлкен қарқынымен жүргізді.
1919 жылы Түркістан майданының Революциялық Әскери Кеңесі тікелей
және жанама түрде Кеңес өкіметіне қарсы күрескен бүкіл қырғыз (қазақ)
халқына кешірім беру деген хабарлама таратты. 1920 жылдың 26-шы тамызында
Қырғыз (қазақ) Автономия республикасы құрылды. Астанасы -Орынбор. Орталық
Атқарушы комитет құрылып және оның басшысы С.Меңдешев тағайындалды.
Оңтүстік Қазақстанның (Сырдария мен Жетісу облыстары Түркістан АСКР
кұрамында болған) саяси жағдайы өте күрделі жағдайға түсті. Орынборды
Атаман Дутов басып алғаны үшін 1919 жылдың күзіне дейін Түркістан іс
жүзінде Ресейден кесіліп калды.
XX ғасырдың 20-шы жалдарында ұлт зиялылардың алдында негізгі үлкен бір
мәселе тұрды. Ол барлық жерге орнығып жатқан Кеңес өкіметіне ашық түрде
қарсылық көрсету ме, немесе болған іс болды деп жаңа үкімет арқылы қалың
бұқараның, елдің, ұлттың жағдайын жасау ма? Нәзір Төреқүлов, Тұрар
Рыскұлов, Санжар Асфандияров, Сұлтанбек Қожанов және тағы басқа зиялылар
қауымының өкілдері екінші жолды таңдады. Солайша осы азаматтар Отан
тағдырын ойлай отырып және өздерін соған жауапты екенін сезініп, елдің
амандығына, халықтың тоқтығына, соғыстың жоқтығына барынша көп үлес қосты.
Алайда, Кеңес өкіметінде жұмыс істей отырып олар моральдық - этикасын,
өздерінің көзқарастарын әрдайым анық айта жүрді 4.
1920 жылы V-ші аймақтың конференциясында Түрік халықтар коммунистік
партияның құрылганын жариялады. Осымен бірқатар, мұсылман комунистерінің
ІІІ-ші аймақтық конференциясында Түрік Кеңес Республикасының құрылғанын
жариялайды.
Алғашқыда Түрік Республикасы құру жоспары Түріккомиссия тарапынан
ешқандай қысым жасамады. Бірақ, М.В.Фрунзе ақпанда Мәскеуден келеді де,
бүкіл Түрікомиссияның көңіл - күйі өзгереді. Мәскеудід көз -қарасы Бүкіл
Түркістанды біріктіру үшін, орыс пролетариятына сүйене отырып жұмыс жасау
және Түркістанда тек комунистік-кеңестік жүйе орнауы мүмкін деп қорытты.
Т.Рысқүловтың Түрік жобасы қайтарылды. Орталық Атқару Комитеті Рысқұловты
Мәскеуге басқа жұмысқа шақырды. Атқарушы билік орындарға Н.Төреқұлов,
Жұмабаев, Қожанов, Асфандияров және т.б. тағайындалды 19.
Өзінің табиғи болмысы бойынша Большевиктік билік концепциясы идеологиялық
жағынан басқаларды жоққа шығарып және қатаң саяси диктатурасы Тоталитарлық
жүйенің айқын көрінісі арқылы көрсетті.
Большевиктер партиясы өз мақсатына жету үшін уақытша кеңшілік жасап және
одақ жасауға баратын еді, бірақ та стратегиялық жоспары билікті кімнен
болсын, социалистік ойы да сәйкес болса да, ешкіммен бөліспейтіні анық еді.
Партиялық монизм доктринасының дамуында немесе қарапайым сөзбен айтқанда,
бір партияның басқа партияға үстемдік жүргізіп, оларды саяси сахнадан
ығыстырып шығару. Большевиктер кезінде Кадеттер ұйымдарын (конституциялық
демократтар), әссерлерді (социалист-революционерлер), меньшевиктерді
(социалист-демократтар) және т.б. көзін жойды. Осындай жағдай ұлттық
партиялар мен соның ішінде Қазақстандағы ең мықтырағы деген Алаш
козғалысына да осы күн туды. Алаш партиясы ұлттық автономиясының кепілін
іздеу үшін Атаман Дутовпен де келісіп, Кеңес өкіметімен де ауызекі
сейлесуге қадам жасады.
1918 жылы Мәскеуге В.И.Ленинмен кездесу жүргізу үшін Жанша және Халел
Досмұқұамедовтер, Алаш атынан өкіл ретінде барды. Кейінірек кездесулерді
Бөкейханов, Ғаббасовтар жалғастыра берді.
Кездесулерде үнемі бір ғана мәселе көтерілді - Аймақтық-ұлттық автономиясы
болды.
Бірақ та Алаштықтардың бағдарламасын кейбір жәйттеріне большевиктер
басшыларымен түсінік таппады. Бұл түсінікті еді, өйткені қазақ зиялыларының
өкілдері Ресей федеративті республикасының кұрамындағы, Ұлттық автономиялы
федеративтік республика болып құруды ұсыныс
етті 5.
Ұлттық - мемлекеттің құрылуы қандай кезеңдерден тұрды десек?
Бірінші басқару органы ретінде РСФСР-дің ұлттар ісі жөніндегі Халық
Комиссариатында 1918 жылы қазақ бөлімі аймағын басқару үшін құрылған.
1920 жылы тамыз айында Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік
республикасы құрылды. 1924 жылы қазан айында Орта Азия Республикаларына
межелеу саясатынан кейін, қазақтардың тарихи қоныстанған жерлері ҚАҚСР
құрамына енді.
1925 жылы тамыз айында Қазақ Өлкелік партия коммитетінің хатшысы болып
Ф.Голощекин келді. Ол Қазақстандағы кіші қазан, зорлап ұжымдастырудың
негізгі жетекшісі ретінде танылды. Жергілікті халық ерекшеліктерін ескермей
жүргізілген бұл шаралар орасан зор қиыншылық, құрбандықтар мен жаңа
материалдық негізін қалағаны белгілі. Ф.Голощекин қазақ оқығандары мен Алаш
орда зиялылары туралы оларды жұмысқа қосып, партияға ала тұрсақ та,
олардың байшыл, ұлтшыл санасына қарсы күресу керек - деген бағыт ұстанды.
Ф.Голощекиннің осы бағытын жүзеге асыру мақсатында Қ.Жүсіппекұлының,
Ғ.Тоқжанұлының, О.Исаұлының, Қ.Өтемісұлыыың мақалалары жарияланды 6.
Ф. Голощекин 1928 жылдың екінші жартысынан бастап, қазақ халқының
рухани көсемдері мен ұстаздарының кызмет — іс басындағыларын кетіріп, өзін
еркін сезіне бастады.
Осы жылдың 24—26-қарашасында БОАТКОМ-нің он үшінші шақырылған III
сессиясында Т. Рысқұлов Қазақ Өлкелік партия комитеті жүргізіп отырған
байларды тәркілеу науқанын сынға алды. Сол кездегі партия белсенділерінің
ауылда қазір қазап төңкерісі болды, қазақ ауылының шаруашылығын, партия
құрылысын, бүкіл Қазақстан кұрылысын қайта жасауға себеп болған өте маңызды
шара осы — тәркілеу науқаны деген пікірін "Бұл өте асыра баға берушілік
болады. Біз істеген жұмыстарыңызға асыра баға бермей, оларды дұрыс бағалап,
оның нәтижесін дұрыс есепке алуымыз керек. Егер әрбір жаңалық жұмысты
ауылда Қазан төңкерісі деп суреттейтін болсақ, оңда өзімізді адастырған
боламыз" — дей келе, тәркілеуді ауылда істелетін жұмыстарға тәжірибе ғана
деп бағалады.
Тұрар Рысқұлов 1918-1919 жылдары Денсаулық халық комиссары, мұнаң кейін
Түркістандағы аштарға көмек комитетінің төрағасы болған кезде көшпелі қазақ
елі үшін күнкөрісті тірегі мал басының кемуі казаққа қандай қасірет
әкелгенін көзімен көріп, аштықпен күрес мәселесіне бел шеше кіріскен еді.
Сондықтан да тәркілеу нәтижесінде алынып отырған 200—300 қара мал саясат
үшін көзге көрінерлік нәрсе болғанымен, ол шаруашылық үшін ешнәрсе бере
алмайды. Қайта "мал шаруашылығын өсірмеу керек, көп малға ие болу керек
емес, бәрі-бір тартып алады" деген ой тудырады. Ал, бұл мал басының кемуіне
әкеледі" — деп, тәркілеу науқаны кезіндегі асыра сілтеудің салдары неге
әкелетінін ескертті.
Т. Рысқұлов Голощекин бастаған Өлкелік партия комитетінің тағы бір
басты кемшілігі, ол — жоспарсыздық деп атап көрсетті. Ссбебі, сол кездері
жерге орналастыру науқаны аяқталмай жатып, екінші науқап — аудандау
басталды. Бұл іске де Қазақстан жері тегіс кірді. Аудандауды аяқтамай
жатып, ірі байларды тәркілейтін жаңа науқанға кешті, бұл да
жалпықазақстандық еді және оған да барлық дерлік қызметкерлер жұмылдырылды.
Соған байланысты Тұрар Рысқұлов "Жұмыстың жоспарлы болу жағын нығайту
қажет. Бір науқанды бастау керек, түгел атқару керек, сонан соң жаңа
науқанға көшу керек"—деді.
1928 жылы қараша айында өткен БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің III
пленумында Ф. Голощекин "Тұрардың айтқанын істегенде біз кәмпеске науқаның
бірнеше жылдан кейін жүргізуіміз керек еді. Біз Тұрардың айтқанын
істегеніміз жоқ, Орталық партия комитетімен келісіп, соның нұсқауы бойынша
жүргіздік" — деп, өзінің Орталықтың бұйрығын бұлжытпай орындайтын жанды
қуыршағы, социялистік қайта құрулар деген жалған саясатты жамылып,
Орталықтың отарлау саясатын жүзеге асырушысы екенін де жасырмай жайып
салды.
Т. Рысқұлов тәркіленген халықтың ертеңгі күніне аландап, оларды жер
аударуға қарсылығын білдірді. Патша өкіметі тұсында отарлау саясатының,
езгісінде келген халық еңді жер аударылып каңғымақ. "Мен кәмпеске жүргізу
жағындамын. Мен жуан жұдырықтарды жақтауды тіпті ойламаймын" деді ол.
Голощекиннің шыдамына шоқ түсірген осы "жуан жұдырық" деген сөз болды.
"Тұрарша бек, сүлтан, Ірі байлар жуан жұдырық болыпты" — дейді. Өйткені
Тұрар бүл жерде "жуан жұдырық" деп қателесіп тұрған жоқ, қайта Голощекин
қанша қулығын асырғысы келгенімен, қазақ байы мен орыстың жуан жұдырығына
бірдей саясат жүргізілмей отырғанын көрсетіп отыр. Т. Рысқұлов "Жер
аударылған 700 - 800 адам барған жерінде тегіс орналаса алмайды-ау деймін.
Мұны да ойлау керек қой" деп, туған халкының тағы да тағдыр тәлкегіне
түскелі тұрғанын ойлады. Оның өмір талабына туындап тұрған ескертпелерін
елеген Голощекин болмады, қайта осы III пленумда көптен көңіл түкпірінде
жүрген "Рысқұловшылдықтың"' бет пердесін аштым деп ойлады да "сөзі —
солшыл, ісі — ондыл" рыскұловшылдык, деген осы" деп қортындылады.
1926 жылғы БК (б)П Қазақ Өлкелік коммитетінің қараша пленумы атынан
ұлт зиялыларын жікшілдікке айыптап, Мыңбаев, Сәдуақасов, Қожанов туралы
Орталық коммитетке, Сталин, Молотов және Косиор жолдастарға 1926 жылғы 12
желтосанда аса құпия хат жолданды. Ұлтшылдық пеп жікшілдікке айыптау
ашық сипат алды. Партиялық қызметте жүрген казақ кызметкерлерінің жұмысын
бұрмалай түсіндірген мақапалар жарық көре бастады. Сырдария губерниясының
атқару коммитетінің төрағасы Ыдырыс Мұстанбаевтің басқару аппаратын
жергіліктендіруге байланысты қызметіне партиялық тұрғыдан ұлтшыл,
жікшіл дегек баға берілді. Бұл жөнінде Сырдария губерниясында жік жасап,
партияның негізгі жолынан тайған адамдардың қылмыстары қаралды деп жазды
баспасөзде 7.
1920-30-шы жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік әкономикалық жағдайы мен
жүріп өткен жолымызды ешқандай бұрмалаусыз тура қорытуға мүмкіндік беретін
М.Шоқайұлының (1,144) артында калдырған рухани мұрасының маңызы зор. 1991
жылғы каңтар айында шыққан Қазақстан коммунисті жұрналында тарих
ғылымдарының докторы Г.Козловтың мақаласы шықты. Онда: Жиырмасыншы -
отызыншы жылдардағы Казақстандағы идеялық саяси күреске байланысты саяси
мәселелерді де қайта карап, жаңаша пайымдаған жөн дер едік. Мұнда ең
бірінші кезекте үлттық жікшілдер және ұлттық сипаттағы топшылдар
дегендерге ешбір кірпиязданбай мұқиат караған жөн деп 20-30 жылдарда
болған қоғамдағы идеялық саяси күрес мәселесін жан-жақты дерек негізінде
зерттеу қажеттігін айтқан болатын 8.
Осы жылдардағы ұлт зиялыларының орны мен қызметі жайлы тарихнамасымен
дерек көздері ретінде Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағат
қорлары, Өзбекстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағат қорлары,
Шымкент қаласындағы Оңтүстік Қазақстан ауданының мұрағат құжаттары көп
мәлімет берді. Жұмыс жазуда үлкен көмек берген мерзімді баспасөз беттерінің
архивте сақталуы еді.
Зерттеу барысында тарих ғылымының заңдылықтарына сүйене отырып
мынадай методологиялық принциптеріне жүгіндім: жан-жақтылық, объективтік
жүйемен және сын көзбен қарау, сараптау-саралау әдісін қолдану,
салыстырмалы-сәйкестендіру және статистикалық мәліметті сараптау т.б.
Ұлт зиялыларды қарастыру мәселесінде біраз қиыншылықтарға
соқтығысамыз. Өйткені кейбір зерттеушілер зиялылар қауымына атқарушы
билікке отырғандардың барлығын кіргізген болатын. Алайда, зиялы адам тек
білімі бар емес, санасы мен рухани қазынасы айтарлықтай мол болуы тиіс.
Ұлт зиялыларының саяси күрес тәжірибесінде Патшалық Ресей тарихында
және Кеңестік дәуірде Пантүрікшілдік, Панисламшылдық, Ұлтшылдық деп
қарастырған.
Ұлт зиялылардың кызметін, оның пайда болу табиғатын зерттей отырып
мынадай тұжырымға келдік. Ақпан, Қазан төңкерістерінен кейін Орталықтың
бізге деген қарым-қатынасы мынадай болып өзгергеніне тоқталамыз. Егер де
зиялылардың бір бөлігі большевиктерді қолдаған кезде, олар
интернационалистер деп қолдау тапты. Сондай-ақ ұлттық мәселелерді шешуде
пролетариат табы емес халықты қолдап ұсыныс айтса, ауытқыса, олар бірден
ұлтшылдыққа айыпталатын еді.
Оңтүстіктің ұлт зиялыларының даму жолында өте күрделі кезеңдерден
өтті. Кеңес екіметі үнемі анду және қудалау саясатын тоқтатпай жүргізді.
Солай бола тұрса да, елі үшін, халқы үшін еңбек еткен азаматтар жақсы сөз
естімек түгілі ең ауыр жала халық жауы деп қудаланды.
Қазан төңкерісі нәтижесінде билік басына келген большевиктер шын
мәнінде қазақ халкына азаттық бермей, патшалы Ресейдің бодандық бұғауының
өңі айналдырылған отаршыл саясатын жалғастыра берді. Шешімін таппаған
шаралардың бірі — жер мәселесі болды. 1921—1922 жылдары Жетісуда жер-су
реформасын өткізетін комиссияны С.Қожанов басқарған болатын. Шұғыл іске
кірісіп кеткен комиссия мүшелерінің жұмысына бұрын жерплікті халықпен
салыстырғанда, өздерін жоғары қойып, артықшылықтарды пайдаланып келген
келімсектер наразылық көрсетті. Жаңа өкіметтің қолдауына сүйенген олар.
Өздерін әлі де еркін сезінді.
С. Қожанов ұлттық, мүддені жоғары койып отыр деп, жергілікті
басшы органдарға, Орталық комитетке арызданумен болды. Осындай арыз-
шағымдарға сүйенген Орталық жер дауын шешуге Түркістанға Серафимов бастаған
ерекше комиссия жіберді. С. Қожанов Өлкелік комитеттің бюросында бұл
комиссия біржақты жазылған арыз-шағымдардың нәтижесінде құрылғанын айта
келіп, комиссияны тарату мәселесін қояды. Сөйтіп, бұл ерекше комиссияның
жұмысы нәтижесіз аяқталады. Қожанов бастаған комиссияның кейбір
кемшіліктері болғанымен, аса жауапты үлкен шараны іске асырудағы
белсенділігі ерекше көзге түседі. 1930 жылғы 15 қазанда шыққан "Еңбекші
қазақ" газетінде жер - су реформасына қатысты С.Сәдуақасовтың"... жер
мәселесінде нелер сұмдық бар, дереу білекті сыбанып жіберіл күреске түсу
керек. Қожанұлы отаршылармен шыңдап-ақ күресіп жүр, бірақ біздің әдісіміз —
қазақ әдісі болды. Мұндайда нағыз Шыңғысхан әдісін қолдану керек... " деп
С. Қожановты қолдап айтқан пікірлер бар. Әйтсе де, олардың ұлттық мүддені
қорғауға бағытталған іс-әректтері "ұлтшылдық" болып айыпталынды.
1924 жылы Орта Азия республикаларының межеленуі болып өткеннен кейін,
осы жылдың соңына қарай С.Қожанов РК(б)П Қазақ облыстық комитетінің
хатшылығына сайланды. 1925 жылдың 19 - ақпанында Қазақ облыстық партия
ұйымы Қазақ Өлкелік партия комитеті болып өзгертіліп, С.Қожаиов екінші
хатшылыққа жоғарылатылды. Бірақ, осындай шешім бола тұрып, Қожановты нақты
айналысатын міндеті жоқ болғандықтан деп түсіндіріп, РК(б)П Орталық
комитеті шешім қабылдағанша, оны уақытша демалысқа жіберу туралы ұйғарып
жасалады. 1925 жылдың маусымында бірінші хатшы В.Нанейшвили Мәскеуге
шақыртылады. Қазақ Өлкелік партия комитетінің жаңа хатшысы Ф.Голощекин
Қазақстанға келген 1925 жылдың 12-қыркүйегіне дейінгі аралықта Өлкенің
билеушісі Н.Ежов болды. Ф.Голощекин мен Н.Ежовтың қазақ зиялыларына деген
ықылас-ниеттері бір жерден табылып, бірін-бірі толықтыра түсті. Соның
нәтижесінде әлі де демократиялық бағыт-бағдарынан айнымаған ұлт азаматтары
— зиялылар туған жерден жыраққа қуылып жатты.
Белсенділігін, жергілікті саяси мәселелерді шешудегі білгірлігін,
батылдығын орталықтың өзі танып үлгерген С.Қожанов Голощекинге ұнамады.
Қазақстан аумағы 1920 жылы 2 млн. шаршы км-ден 1925 жылы 2,8 млн. км-
ге көбейді. Өзінің аумағы жағынан одақтық мемлекеттер арасында 2-ші орынға
түсті. ҚАҚСР-ға Оңтүстік аудандарының қосылуының арқасында 1920 жылы 4,8
млн адамнан 1925 жылы 6,5 млн халық санына жетті. Ұлттық мемлекеттік
құрылысының аяқталуы 1936 жылдың желтоқсан айында Одақтық республикасына
айналды және конституция да бекітілді.
Республиканың статусы көтерілгенмен, ал негізінде орталық билікке
бұрынғысынша саяси-мемлекеттік тұрғыдан барлық салада тәуелді болып қала
берді. Готалитарлық режимнің табиғи бейнесі, саяси репрессияларда айқын
көрінді. Кеңес өкіметі орнаган кезінде-ақ большевизмнің идеологиялық
қарсыластарын қамауға арналған концентрациондық лагерлер кұрылған болатын.
Ұжымдастыру мен кулактарды немесе байларды қудалау науқанымен және Халық
жаулары арналған алғашқы саяси процестерде
КСРОдағы НКВД-ға қарасты лагерлердің бас басқармасы ГУЛАГ қорқынышты
бейне алды. Дәл осы ГУЛАГ-та тым ауыр жұмыстан, қарны аштықтан, моральдық
қорлаудан жүз мыңдаған еш кінәсі жоқ адамдар өліп жатты9.
Сталиндік қуғын-сүргін машинасы күндіз-түні елді қорқынышта ұстау үшін
жұмыс істеді. Осы жүйе лагерлік экономика тоқтаусыз (сотталғандар ағашты
дайындауда, қазба байлықты қазуда 50-60% құрады, теміржолдар мен каналдар
және т.б.) жұмыс істеді.
НКВД тергеушілері істі қозғап және соттау үшін миға симайтын
дәлелдермен айыптады. Мысалы: алыс даладағы оқу-жазуды білмейтін адамды
Жапон елінің жансызы ретінде айыпталып өлім жазасына кесіліп жатты,
Сталиннің қасындағы жақтастарының ең сүйікті жала жабуы әр-түрлі
уклондарға айыптау еді. Уклон дегеніміз - социализм құрудағы үлкен жолдан
әр-түрлі ауытқуларды айтамыз. 1921 жылы наурыз айында болған партияның Х-шы
съезінде В.И.Ленин былай деген: Уклон -дайын ағым емес, уклон дегенімізді
жөндеуге болады, адамдар үлкен жолдан сәл ауытқыды бірақ та, оларды тура
жолға салу кеш емес.36
Жоғарыда көрсетілген сандарға қарап, әр-түрлі уклондағы адамдарды
тексерілген бір әдіспен - саяси оппоненттердің барлығының көзін жоюмен
шектелді.
20-30-шы жылдарда ЖӘС-тің тарихи даму жолында револгоционерлік утопизм
және тоталитарлық саяси ойынның араласуы, коп жылға созылған. Әкономикада,
қоғамдық-саяси өмірде күш көрсету альтернативасы орнықты. Ашық түрде
террористік компания, кулактар мен бай таптарын көзін жоюда айқын бейне
тапты. Қазіргі тарихнамада Қазақстандағы кулактарға қарсы қуғын-сургінге
дәл баға бере алмаймыз. Бірақ қолдағы кейбір фрагметтердің өзі жан
түршігерлік сандарды көрсете отырып, қазақ халқының және жалпы алғанда
елдің қасіретін көреміз.
1938-ші жылдың соңына қарай концентрациондық лагерлерде 1 317 195
адам, колонияларда 355 243 және түрмелерде 350 538 адам болды 10.
Сталиндік режим әлемдік анти-гуманистік әрекеттерімен бірінші орынды,
тек фашистік Германияға жол берді.
1920-шы жылы Қазақстанның барлық облыстарында жергілікті кеңестерге
сайлау өтті. Кеңеске сайланғандардың көпшілігі мүлдем сауатсыз немесе,
сауаты өте төмен болғандықтан, жоғарыдағы тексерулерден олардың
дәрменсізідгін анықтап, орындарынан алып тастайтын жайт көп қайталанып
тұрды.
Бір уақытта Қазақстан қалаларында партиялық және кеңестік
жұмысшыларының курстары ұйымдастырылды. Олар ауылдық және селолық
кеңестерінің төрағалық және партиялық ұйымдардың қыска мерзімді оқуын
оқыды. 1920-шы жылы Орынбар мен Семейде аудандық ұйымы жұмысшылары оқитын
кеңестік партиялық мектептер ұйымдастырылды. Осы жерлерде кеңестік және
партиялық атқарушы мекемелеріне мамандар даярланды. Республикаға орталықтан
саяси қысым күшеюі қатаң түрін Ф.И.Голщекшин келуімеп бастады. Осы
кезеңде биліктің демократиялық институттарының барлығы партиялық
органдармен алмастырылып біткен еді. 1926-шы жылдың басында республикада
бір обком, 31910 коммунистер құрамында, 6 губерндық және 40-тан астым
уъездік партия комитеттері 1 343 партиялық ұйымдар жұмыс істеді.
Қазақстанның кәсіподақ қатарында 82 000 мүше мүшелікте еді. Ал
комсомолда 51 000 жас жігіттер мен қыздар құрады11.
Ф.Голощекин Қазақстанға келгенннен бастап кіші қазан революциясын
қазақ ауылдарына енгізуді бастады. Атқару комитетінің екінші хатшысы
І.Құрамысов Голощекинді сөзсіз колдай отырып, оның айтқан сөзін қайталап
былай деді: қазан желі қазақ ауылынан жанамалап өтіп кетті. Голощекиннің
әкімшіл-әміршіл жұмыс әдісі кең өріс алғанда республиканың саяси шаруашылық
активі оған тойтарыс бермекші болды. Бірақ та олардың барлық іс-әрекеттері
ысырап болды.
XX ғасырдың 20-шы жылдарының соңына қарай Қазақстанның қоғамдық-саяси
өмірінде қасіретті ызалы жылдар басталды. Осы кезеңнен бастап Сталинизмнің
идеологиялық аппараты кең түрде іс-шаралар өткізуді бастды. Оның негізгі
бағыты халықтың тарихи ескерткіштері мен ұлттық зиялылардың көрнекті
өкілдерінің көзін жоюына бағытталды.
Кезінде Мәскеу, Санкт-петербург, Қазан Ресей қалаларының жоғарғы оқу
орындарының түлектері: Ж.Акбаев, Халел және Ж.Досмұхамедовтер, М.Тынышбаев,
Н.Төреқұлов, Х.Ғаббасов, А.Ермеков және Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
МДулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов т.б. Қоғамдық саяси және
мәдени өмірінде елеулі еңбек еткен зиялылардың. Іс-әрекеттері мен
шығармалары үзілді-кесілді сынға ұшырап қайтарылып отырылды.
Тоталитарлық режимнің нығаюы мен Алаш партиясының мүшелеріне саяси
қысым күшейе бастады. Аймақтағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің, оның
өмірге енгізу әрекетін, суверендік республика құқығын жерге таптап,
шаруашылық саяси және кадрлық мәселелерде жергілікті халықтардың ой-
пікірімен, ұлттық ерекшеліктерімен санаспай орталықтан жүргізген саясатын
сынға алған және бұған өз көзқарастарын ұсынған республикада атқару
билігінде отырған қызметкерлер қудалауға ұшырады.
Ұлтшылдар мен ұлтшыл уклонистер және жергілікті маман қызметкерлерін
қудалауға өз үлесін Н.И.Ежов та қосты. Бір кезеңде ірі жауапты орындарда
отырған қызметкерлер Қазақстандағы Голощекиндік-Сталиндік жүйені қайта
жаңғыртуға келіспеген және оған ашық түрде карсылық білдірген топты
біржолата күйретті. 1927-1929-шы жылдары әртүрлі сылтаулармен республикадан
Қазақстанның көрнекті мемлекеттік және қоғам өкілдері Т.Рысқұлов,
Н.Нұрмақов, С.Қожанов, Н.Мырзағалиев өз орындарынан қазақ орталық атқару
комитетінің төрағасы Ж.Мыңбаев, оқу ағарту ісінің халық комиссары
С.Садуақасов, жер шаруашылығының халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және т.б.
алынды.
Н.И.Ежов И.В.Сталинге, В.М.Молотовкд, Л.М.Когоновичке өзінің
тарында шағым жазды. Оның айтуынша барлық ұлттық кадрлар, барлық
казақ комунистері ұлттық уклонистік және топтық күреспен ауырып қалған
еді.
Яғни олардың арасынан дені дүрыс партиялық күш жоқ деп айтқан.
Болашақ КСРО-ның ішкі істер халық комиссары болып тағайындалғаннан кейін
1937-ші жылғы бүкіл елде басталған қуғын-сүргінде өзін көрсетті.
20-шы жылдардың соңына қарай қоғамдағы күдікшілдіктің шыңына жеткен
уақыты еді. Орталықта троцкий-зиновившылдық оппозициясымен күрес күшейе
түсті. Сонымен қатар ұлттық мемлекеттерде оңшыл оппортунистерге қуғын-
сүргін басталды. Негізгі бағыт ұлт-азаттық қозғалыс өкілдеріне тиді. 1928-
ші жылдың соңында жалған жаламен 44 адам тұтқындалды. Оның ішінде
буржуазиялық ұлтшылдар Алаш орданың өкілдері А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Х.Ғаббасов және басқалар. Көп кешікпей Ж.Аймауытов,
А.Байдилдин, Г.Бірімжанов, Д.Әділов атылды. 1937-1938-ші жылдары қалғандары
атылды.
Ұлттық зиялылардың ендігі тобы (40-қа жуық) кұрамында М.Тынышбаев,
Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов және т.б. 1930-шы жылдың қыркүйек-қазанында
тұтқындалып, көп кешікпей 15-1 Ресейге жер аударылып, ал қалғандары әртүрлі
мерзімге сотталды. Бірақ 1937-1938-ші жылдары барлығы қайта сотталып атылып
кетті.
Алаш қозғалысының қайраткерлері кеңес өкіметінің алғашқы жылдары
берілген кешірімге қарамай ешқайсысы анти-кеңестік жұмыстармен айналыспаса
да, Сталиндік репрессияның құрбаны болды. Тұтқынға дейін олардың барлығы
халық шаруашылығы, ғылым және мәдеиет салаларында адал еңбек етіп,
Қазақстанның дамуына көп үлес қосты.
20 - шы жылдардың соңы мен 30-шы жылдардың басында КСРО-ның
әлеуметтік-экономикалық тоқырауының күшеюіне байланысты кең көлемде
айыпталатын қиянатшыларды, анти-кеңестік бүлік жасайтын элементтерді және
астыртын ұйымдарды іздеу басталды.
Орталықтың нұсқауымен Қазақстанда халық жауларын ұлттық. нұсқаудан
іздеді. Шахта мен кәсіпорындардағы авариялар, колхоз бен совхоздардағы
малдың жұлы, өрт және басқа да табиғи апаттардың барлығы таптық жаулардың
істеген ісі деп түсіндірілді. Осыған сәйкес қылмыстық істер ашылып, халық
жауларына айып тағылып, кеңес үкіметіне қарсы ұйымдар катарына кірді деп
немесе болды деп сотталды.
1932-ші жылғы Семейде, Абралыда, Шыңғыстау мен Қостанай аудандарында
орталығы Алматыда өмірде жоқ Қазақстан шаруалар партиясының астыртын
ұйымының бөлімшелерінің әшкерленгені айтылды. 1933-ші жылы Қызылорда
облысының Қармақшы ауданының аумағында Жайлас атты ұлттық-бай
контрреволюциялық ұйымы әшкерленіп, кейіңірек жойылды. Осы іс бойынша
қылмыстық жауапкершілікке 23 адам тартылды. Оның 12 адамы ату жазасына
кесілді.
Осы мезгілде партиялық ұйымдарда да тазарту ісі жүргізілген болатын.
Сенімнен шықпауы мүмкін немесе бір уақытта қателік жасаған адамды
коммунистік партия мен мемлекеттік қызметтерден аяусыз қудалады. Негізгі
айыптау нышандары қайсыбір ұйымдарға қатысы бар, олар
Троцкизмге 18 оншылдарға және ұлтшыл-уклонистерге, көңілі ауды деп
айыпталды. Егер 1921-ші жылы партия құрамынан 2 100 адам шығарылса, ал 1929-
1930-шы жылдары 5 800, 1935-ші жылы 15 400 адам, ал 1937-1938-ші жылдардағы
саяси қуғын-сүргін кезеңінде 9 233 комунист партиядан қуылды.
1928-ші жылы Л.Д.Троцкидің кейінірек Л.Б.Каменев, Г.Ю.Петаков және
т.б. оппозиционерлердің Қазақстанға жер аударылуы олардын іс-әрекеттерін
қадағалау үшін Сталиндік режим ішкі жауларды үздіксіз бақылауда ұстады.
Қазақ қызметкерлерінің біразы троцкистермен, оңшылдармен байланысы бар
айыпталды. Осындай күн, 1927-1928-ші жылдары бірінші кезекте жер
шаруашылығының халық комиссары Ж.Сұлтанбековке, Сырдария атқару
комитетінін төрағасы Мұстанбаевқа және басқаларға туды.
Сонымен идеологая саласында-тоталитаризмді орнықтыру, басқаруды
жаппай әміршіл-әкімшілдік жүйеге көшіру, "ұлтшыл жіктерді, "құпия
зиянкестік ұйымдарды" әшкерлеу сияқты желеулермен ұлттық идеологияның
тамырына балта шабу, халықтың еркіндігін басып-шаншу саясаты жүргізіліп
жатты. "Қожановшылдыққа" айыптаудағы басты мақсат осы болатын. Алайда,
осынау шаралардың кандай құрбандықтарға алып келгендігі бүгінде кімге
болса да аян.
Қазақ зиялыларын екіге бөліп тартыстыруда кімдер белсенділік көрсетті?
Бұл жөнінде Сәкен Сейфуллиннің мына пікіріне назар аударайық: "1920 жылы
Орынборда болған I Жалпықазақ съезіне Алашорда бастықтарының съезге
қатысуына қарсы тартысқай жікте болдым. Өйткені Бөкейханұлы, Байтұрсынұлы
және басқа Алашордашылдар съезге депутат болып келіпті. Бұларға карсы
тұрған жік әуелде былай кұрылды: Жангелдин. Досұлы, Алманұлы, Кулаков,
Каласников (орыстар), мен, Шәріпұлы. Жүсіпбекұлы, Елстанұлы және
басқаларымыз. Қазақстан әскери комиссарының орынбасары Жангелдіұлының
басқаруымен алашордашыларды басты орындарға жолатпау керек, қарсы тұруымыз
керек деген мәселені талқыға салдық" ол өз ойын былайша жалғастырды:
"Ертеңіне уәде бойынша үш жолдас (Каласников, Әділұлы, Елстанұлы - Д. М.)
съезде Алашқа қарсы шығып сөз сөйледі. Бірақ дауысқа қосылған жерде біз
азшылықта қалдық, бүктеліп қалдық. Байтұрсынулын оқу комиссары қылып,
Ақайұлы мен Сәрсенұлдарын Қазаткомге мүше қылып сайлады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz