Сұлының тәжтәріздес тат ауруына қарсы төзімділік генетикасы

МАЗМҰНЫ

Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1.Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Сұлының шығу тегі мен селекциясының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Сұлының биохимиялық және дақылдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...
1.3 Басты түрлері мен түрішілік топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Морфологиялық белгілері мен биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .
1.5 Физиологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6 Тәжтәріздес тат ауруының биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .
1.7 Сұлының тәжтәріздес тат аурунына қарсы тиімді күрес жолдары ... ...

2. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Сұлының тат ауруына төзімділігін бағалау әдістемесі ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Экспериментке пайдаланылған материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5. Дәнді дақылдардың төзімділік селекциясының экономикалық тиімді ...
6. Еңбек қорғау қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
Сұлы дәнді дақылдардың бірінші тобына жатады. Ол бидай, арпа және қара бидай сияқты дақылдармен қатар аса маңызды болып табылады. Әлемдегі ауылшаруашылық мәдени өсімдіктердің егістік көлемінің (980 млн. га) 75% осы өсімдіктердің үлесінде. Өткен ғасырдың аяғындағы статистикалық деректерге жүгінсек, бұл дақылдар әлемде 725 млн.га , ал кеңес одағы елдерінде 138,8 млн.га жерге себілген. Сұлы, егістік көлемі жағынан, бұл өсімдіктердің ішінде төртінші орын алады. Құндылығы жағынан басқа дәнді дақылдардан бағалы. Сұлының құрамында валин, лизин және триптофан сияқты алмастырылмайтын амин қышқылдары көп мөлшерде болады. Бұл қасиеттері сұлыны құнды диеталық тағам ретінде пайдалануға негіз болды. Қабықсыз дәнді сұлы диеталық күлше және, өзімізге белгілі, «Геркулес» ботқасын жасауға пайдаланылады. Сұлыдан ас қазанды емдейтін кілегейлі сусын даярлайды.
Мал шаруашылығында сұлының дәні өте пайдалы азық.. Сұлы дәні мал азығының құндылығының халықаралық өлшем бірлігі болып саналады. Басқа дақылдардың дәндерімен араластырылған сұлы жас төлдердің ағзасының тез және мықты болып қалыптасуына жағдай жасайды. Сұлы қосылған концентрлі азық құс шаруашылығында кеңінен қолданылады. Сұлының сабаны басқа дақылдардың сабанына қарағанда қоректік заттарға бай және малға жағымды болады. Сонымен қатар, оның ылғал сіңіргіштік қасиетіде жоғары болғандықтан ірі қара және шошқа шаруашылығында төсеніш ретінде пайдаланылады.
Сұлы басқа дәнді дақылдарға қарағанда мәдени өсімдіктер қатарына кейін ендірілген. Себістік көлемінің кемдігінің де бір себебі осыдан. Дегенмен, сұлы өнімін оның себістік көлемін ұлғайту арқылы емес, гектардан алынатын өнімнің түсімін жетік технологияларды пайдалану арқылы арттыру барлық елдерде көзделіп отыр. Бұл мақсатқа сұлы өсімдігіне қажетті физиологиялық қалыпты жағдайларды жасау тәсілдерін меңгеру арқылы ғана қол жеткізуге болады. Өсімдікті жерге еккеннен бастап оны жинауға дейінгі созылатын вегетациялық кезеңде барлық агротехникалық талаптар толығымен орындалуы тиіс. Өнімнің түсім мөлшері сұлының ауыспалы егіс жүйесіндегі орны, топырақ өңдеудің сапасы, минералды тыңайтқыштардың түрлері мен мөлшері, оларды топыраққа ендіру тәсілдері мен себу мерзімі, өскіндерді зиянкестер мен аурулардан қорғау сияқты маңызды технологиялық элементтерді деркезілік және сапалы орындаудан тәуелді. Барлық аты аталған агротехникалық тәсілдер деркезілік атқарылуы керек. Ауылшаруашылығының қарқындылығын арттыру жолында көптеген мәселелер туып отыр. Соңғы жылдары тек өнімнің түсімін жоғарылату мақсатында жүргізілген технологиялық енгізулер көптеген экологиялық мәселелерді тудыратынын көрсетті. Бұған өсімдік шауашылығындағы арам шөптерге, зиянкестерге және ауруларға қарсы қолданылған химиялық қорғаныс тәсілдеріндегі кемшіліктерді және топырақ құнарын сақтау мақсатындағы іс-шаралардың жетіспеушіліктерін мысал етуге болады.
Аталған проблемаларға орай, сұлының өнімділігін арттыру жолында перспективті тәсіл болып төзімділік селекциясы саналады. Селекциялық жұмыстың қарқындылығы патогеннің популяциялық құрамын дифференциациялау арқылы тиімді гендерді анықтауға тікелей байланысты

8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Хржановский С.Ф., Пономаренко. Ботолина,. Москва «Колос», 1982
2. Жукова А.Э. Устойчивость овса к пыльной головне, корончатой ржавчине и стеблевой ржавчине. Сб. науч. тр. по прикл. бот. ген. и сел.-1985.
3. Н.Мұхитдинов, Ә Бегенов, С Айдосова., Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алматы «Республикалық баспа кабинеті» 1993
4. Бартош П., Шебеста И. Исследование ржавчины хлебов. Международный с/х журнал. М.,1984.
5. Clark. Oat yild lossus due to crown rust. Canad. plant. Disease suw.-1968. V.48.
6. Жемчужина А.И. Физиологическая специализация и некоторые биологические особенности возбудителя корончатой ржавчины овса на территории СССР . Тр. Всесоюзн. совещ. по иммунит.-Киев, 1965.
7. Солдатов В.Н. исходный материал для селекции овса на устойчиваость к болезням в Северо-Западной зоне СССР: -Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. канд. биол. наук. Л.,1969-19с.
8. Страхов Т.Д. Роль факторов среды и условий питания в направленном повышении иммунитета растений к инфекционным заболеваниям. : Иммун. растен. к инфек. заболев. 1956. С. 192-195.
9. Суздальская М.В и др. Характеристика генетической структуры популяции возбудителей стеблевой и кокрончатой ржавчин овса на территории СССР в 1975 -1981 г.г. Микология и фитопатология. 1983. Л.
10. Скурыгина В.Н и др. Гибридологический анализ устойчивости линий мягкой пшеницы. М.,-1974.
11. Чупцова О.Е. Вирулентность популяции корончатой ржавчины и устойчивость сортообразцов овса в нечернеземной зоне. Л.,-1981.
12. Яцух Е.И., Головко Т.Н. Защита с/х растений от вредителей и болезней,-1986., М., №11.
13. Васильев А.Е 4др Ботаника морфология и анатомия растений., Москва: « Просвещение» 1988
14. Browder J.B. Oates J.D. Regional variation of Pucciniua coronata avenae in Australia and its implacation for oat breding. Ann. Appl. Biology.-1986.V.109.
15. Clark. Oat yild lossus due to crown rust. Canad. plant. Disease suw.-1968. V.48.
16. Эзау К. Анатомия семенных растений М.,Изд-во «Мир» т.1,2 1980
17. Лотова Л.И Морфология и анатомия высших растений., М.Эдиториал УРСС, 2000
18. Рейвн П и др. Современная ботаника М,Т 1,2 1990
19. Жуковский П.М Ботаника Н.,1964
20. ClarkR.V. Oat yild lossus due to crown rust. Canad. plant. Disease suw.-1968. V.48.
21. Fleicshmann G. Backer R.I/ Oat crown rust differencial varietels with new set of single resistence gene lines. Canad. J, Botany.-1971.V.49.
22. Барыкина Р.П «Практикум по анатомий растений» 1978

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Жаратылыстану факультеті

Жалпы биология және экология кафедрасы

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы: Сұлының тәжтәріздес тат ауруына қарсы төзімділік генетикасы

Орындаған:
Тобы:
Жетекешісі:
Кафедра меңгерушісі:

Жұмыстың мақсаты мен міндеті
1. Сұлының тәжтәріздес ауруына қарсы тиімді көздерін анықтау.
2. ЖЖЖергілікті немесе аудандастырылған сұлы сорттарының төзімділігін
арттыру және жаңа өнімді сорттар шығару.
Ғылыми жаңалығы:
1. Жергілікті сорттардың төзімділігі популяциядағы вирулентті нәсілдердің
үлесіне байланысты екені анықталды.
2. Жергілікті немесе аудандастырылған сұлы сорттарының төзімділігін
арттыру үшін жаңа өнімді сорттар шығару үшін коллекциялық төзімділік
көздерін пайдалану тиімді екені анықталды.
Практикалық маңызы: Өсімдік қорғаудың ең тиімді және экологиялық залалсыз
тәсілі төзімділік селекциясы. Зиянды ағзаларға төзімді сортты пайдалану
қарқынды дамып келе жатқан ауыл шаруашылығындағы өндірісіндегі өнімділік
деңгейін көтеруге ықпалын тигізетіні күмәнсіз.

АННОТАЦИЯ
Дипломдық жұмыс Сұлының тәжтәріздес тат ауруына қарсы төзімділік
генетикасы тақырыбында орындалған. Жұмыстың жалпы көлемі 46 бет.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, ұсыныстар,
жұмыстың экономикалық тиімділігі, еңбек қорғау, қоршаған ортаны қорғау
бөлімдерінен тұрады.
Соңында 22 тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімі
келтірілген. Дипломдық жұмыс 6 суреттермен көркемделген. Эксперименттік
деректер 5 кестелерде көрсетілген.

АНЫҚТАМАЛАР
1. Тат ауруы- дәнді дақылдарды залалдайтын, базидиомицеттер класына
жататын микроскопиялық саңырауқұлақтар тудыратын ауру түрі.
2. Патоген – ауру тудыратын ағза.
3. Вируленттік – патогеннің популяциясының өсімдікті залалдау
қабілеттігі.
4. Авируленттік –патогеніің өсімдікті залалдау қабілетінің болмауы.
5. Төзімділік гені - өсімдіктің патогеннің әсеріне қарсы тұратын гені.
6. Дифференциация – популяцияны жеке физиологиялық нәсілдерге бөлу.
7. Жіктеуіш сорттар – патогеннің популяциясын жеке нәсілдерге бөле
алатын, әртүрлі төзімділік гендері бар сорттардың жиынтығы.
8. Ювенилдік- өсімдіктің вегетациясының алғашқы фазалары.

ҚЫСҚАРТУЛАР

1. АҚШ- Америка Құрама Штаттары.
2. КСРО-Кеңес Социалисттік Республикалар Одағы.
3. ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы.
4. ФАР-Фотосинтетикалық белсенді радиация.
5. Рс- Puccinia coronata.
6. Мг-миллиграмм.
7. Кг-келі.

МАЗМҰНЫ
Аннотация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
1.1 Сұлының шығу тегі мен селекциясының
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
1.2 Сұлының биохимиялық және дақылдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...
1.3 Басты түрлері мен түрішілік топтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4 Морфологиялық белгілері мен биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .
1.5 Физиологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
...
1.6 Тәжтәріздес тат ауруының биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...
1.7 Сұлының тәжтәріздес тат аурунына қарсы тиімді күрес жолдары ... ...
2. Негізгі бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
2.1 Сұлының тат ауруына төзімділігін бағалау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ...
2.2 Экспериментке пайдаланылған
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Эксперименттің
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
4.
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
5. Дәнді дақылдардың төзімділік селекциясының экономикалық тиімді ...
6. Еңбек қорғау
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
7. Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
8.Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ
Сұлы дәнді дақылдардың бірінші тобына жатады. Ол бидай, арпа және қара
бидай сияқты дақылдармен қатар аса маңызды болып табылады. Әлемдегі
ауылшаруашылық мәдени өсімдіктердің егістік көлемінің (980 млн. га) 75%
осы өсімдіктердің үлесінде. Өткен ғасырдың аяғындағы статистикалық
деректерге жүгінсек, бұл дақылдар әлемде 725 млн.га , ал кеңес одағы
елдерінде 138,8 млн.га жерге себілген. Сұлы, егістік көлемі жағынан, бұл
өсімдіктердің ішінде төртінші орын алады. Құндылығы жағынан басқа дәнді
дақылдардан бағалы. Сұлының құрамында валин, лизин және триптофан сияқты
алмастырылмайтын амин қышқылдары көп мөлшерде болады. Бұл қасиеттері сұлыны
құнды диеталық тағам ретінде пайдалануға негіз болды. Қабықсыз дәнді сұлы
диеталық күлше және, өзімізге белгілі, Геркулес ботқасын жасауға
пайдаланылады. Сұлыдан ас қазанды емдейтін кілегейлі сусын даярлайды.
Мал шаруашылығында сұлының дәні өте пайдалы азық.. Сұлы дәні мал
азығының құндылығының халықаралық өлшем бірлігі болып саналады. Басқа
дақылдардың дәндерімен араластырылған сұлы жас төлдердің ағзасының тез және
мықты болып қалыптасуына жағдай жасайды. Сұлы қосылған концентрлі азық құс
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Сұлының сабаны басқа дақылдардың
сабанына қарағанда қоректік заттарға бай және малға жағымды болады. Сонымен
қатар, оның ылғал сіңіргіштік қасиетіде жоғары болғандықтан ірі қара және
шошқа шаруашылығында төсеніш ретінде пайдаланылады.
Сұлы басқа дәнді дақылдарға қарағанда мәдени өсімдіктер қатарына кейін
ендірілген. Себістік көлемінің кемдігінің де бір себебі осыдан. Дегенмен,
сұлы өнімін оның себістік көлемін ұлғайту арқылы емес, гектардан
алынатын өнімнің түсімін жетік технологияларды пайдалану арқылы арттыру
барлық елдерде көзделіп отыр. Бұл мақсатқа сұлы өсімдігіне қажетті
физиологиялық қалыпты жағдайларды жасау тәсілдерін меңгеру арқылы ғана
қол жеткізуге болады. Өсімдікті жерге еккеннен бастап оны жинауға дейінгі
созылатын вегетациялық кезеңде барлық агротехникалық талаптар толығымен
орындалуы тиіс. Өнімнің түсім мөлшері сұлының ауыспалы егіс жүйесіндегі
орны, топырақ өңдеудің сапасы, минералды тыңайтқыштардың түрлері мен
мөлшері, оларды топыраққа ендіру тәсілдері мен себу мерзімі, өскіндерді
зиянкестер мен аурулардан қорғау сияқты маңызды технологиялық
элементтерді деркезілік және сапалы орындаудан тәуелді. Барлық аты
аталған агротехникалық тәсілдер деркезілік атқарылуы керек.
Ауылшаруашылығының қарқындылығын арттыру жолында көптеген мәселелер туып
отыр. Соңғы жылдары тек өнімнің түсімін жоғарылату мақсатында
жүргізілген технологиялық енгізулер көптеген экологиялық мәселелерді
тудыратынын көрсетті. Бұған өсімдік шауашылығындағы арам шөптерге,
зиянкестерге және ауруларға қарсы қолданылған химиялық қорғаныс
тәсілдеріндегі кемшіліктерді және топырақ құнарын сақтау мақсатындағы іс-
шаралардың жетіспеушіліктерін мысал етуге болады.
Аталған проблемаларға орай, сұлының өнімділігін арттыру жолында
перспективті тәсіл болып төзімділік селекциясы саналады. Селекциялық
жұмыстың қарқындылығы патогеннің популяциялық құрамын дифференциациялау
арқылы тиімді гендерді анықтауға тікелей байланысты.

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Сұлының шығу тегі мен селекциясының тарихы
Сұлыны дақылдандырудың көпғасырлық тарихы бар. Азия елдерінде көне
заманнан бастап сұлының құнды қасиетін білген. Сұлыны егістікте дақыл
ретінде егіп өнім жинаған. Осындай көпғасырлық тұқым шығару жұмыстарының
нәтижесінде сұлының жергілікті сорттары қалыптасқан. Дегенмен, сұлыны
зерттеудің қарқынды кезеңі ретінде өткен ғасырдың екінші жартысын бөліп
айтуға болады. Онтоғызыншы ғасырдың екінші және жиырмасыншы ғасырдың
бірінші жартысында Ресейде өсімдікшаруашылығының ғылыми негізі қалана
бастады. Орыс ғалымдары И.А. Стебут (1833-1923), К.А. Тимирязев (1843-
1920), Д.Н. Прянишников (1865-1948) өсімдік шаруашылығының физиологиялық,
агрохимиялық, биохимиялық негіздерін қалады. К.А. Тимирязев өсімдіктердің
өнімділігін едәуір көтерудің ғылыми негізін ашты. Ол өсімдік өнімінің басты
өмірлік факторлар арқылы реттелетінін көрсетті. Олар, ғылыми еңбектерден
басқа, тәжірибелік іс бастамалар арқылы өсімдік шаруашылығын дамытты. Бұл
жылдары Мәскеу ауылшаруашылық академиясы және көптеген өсімдік шаруашылығы
тәжірибелік бекеттері ашылды. Осы кезеңде (1910), Қазақстандағы ең
бірінші, Қызыл сарқырама (Красноводопадская опытная станция) ғылыми-
зерттеу, селекциялы - тәжірибелік бекеті ашылды. В.Г.Хржановский,
с.ф.Пономаренко.1982.(1)
Бұрынғы ССРО да дәнді дақылдардың селекциясы өте қарқынды жүргізілді
десек артық болмайды. Бұл жылдары ел көлемінде сорттарды сынау жұмыстары
жүргізіліп олардың ішіндегі ең бейімділері белгілі аудандарға
аудандастырылып отырды. Селекциялық жұмыстар Бүкілодақтық өсімдіктану
ғылыми-зерттеу институтының әлемдік коллекциясын пайдалану арқылы
жүргізілді. Аталған коллекция орыстың ұлы ғалымы – генетик, селекционер,
Н.И. Вавиловтың орасан зор еңбегімен жиналған. Қазіргі замандағы
аудандастырылған сорттардың ішінде бұл коллекцияның қатысуынсыз шығарылған
сорттар кемде-кем.
Қазақстанда дән шаруашылығының қарқынды дамуы жиырмасыншы ғасырдың
екінші жартысынан басталды. Қазақстанның ССРО бойынша дән алқабы болып
саналуына байланысты, Бүкілодақтық дән шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты тың астанасы – Целиноград облысында орналасты. Алматыда
егістіктану, өсімдік қорғау және өсімдік физиологиясы ғылыми-зерттеу
институттары өз жұмысын бастады. Қазақстандық ғалымдардың
өсімдікшаруашылығының дамуына қосқан үлесі орасан зор. Тың жерді меңгерудің
технологиялық негізін қалаған ғалым академиктер –А.С. Сүлейменов және
А.И. Бараевтың еңбектері өсімдікшаруашылығы ғылымының классикалық
тұрғысына айналды. Қазіргі кезде Қазақстанда аудандастырылған сорттардың
басым көпшілігі жергілікті ғылыми-зерттеу мекемелерінде шығарылған.
Сұлы ылғал сүйгіш және салқын климатты жақсы көретін өсімдік.
Қазақстанның сұлы себетін аймақтары болып солтүстік облыстар мен оңтүстік
облыстарының таулы аудандары саналады. Қазақстанда бұл дақылдың егістік
көлемі қазірге айтарлықтай көп емес. Дегенмен, жоғарыда келтірілген құнды
қасиеттеріне байланысты бұл өсімдік өз сұранысын табады деген сенімділік
бар.
Сұлының өнімін арттырудағы атап айтар резервтер болып өнімділікке
бағытталған селекциялық жұмыстар, жоғары өнімді сорттарды қолдану және өнім
өндірудің алдыңғы жетік технологиясын пайдалану саналады. Жукова А.Э 1985
(2)
1.2 Сұлының биохимиялық құрамы мен дақылдық ерекшеліктері
Сұлының таралуы. Сұлы өнімінің басым бөлігі мал азығы ретінде қолданылады.
Сұлы дәнінің құрамында 11,4-13% дейін белок, 40-45% крахмал және 4-5% май
болады. Сұлы дәні жылқыға және басқа түліктердің төлдері үшін өте құнды
концентрлі азық болып саналады (1-кесте).
Сұлыны танаптық егістікте ас бұршағымен араластырып сүрлем, пішен және
көк балауса өндіруде қолданады. Орта белдеулерде және солтүстік ендікке
жақын аудандарда аталған қоспаны бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптерді
еккенде, бірінші жылы жабындық өсімдік ретінде қолданады. Жабындық
өсімдікті ерте, жаз ортасында, көк балаусалық азық ретінде немесе сүрлем
даярлауға орып алады. Н.Мухитдинов, Ә.Бегенов 1993 (3)

1-кесте

Сұлы пішені мен көк балаусасының азықтық құндылығы

Азық түрі 100 кг азықтаҚорытылаҚорытылатын қоректік заттар (%)
тын
протеин,
1 кг
азықтық
бірлікте
(г)
азық. қорытлкгы. протеин белок май
бірлік прот.(%)
Сұлы 11,4 55,7 4,5 11,4 3,5 14,0
Арпа 12,0 64,6 2,1 5,5 2,8 13,0
Бидай 16,8 63,8 2,0 2,0 1,8 13,6
Қара бидай12,2 69,1 1,8 2,0 1,6 13,3
Жүгері 10,6 69,2 4,3 2,0 1,4 12,6
Тары 11,3 59,2 3,8 8,9 3,6 13,0
Қарамық 8,9 71,2 1,6 1,8 1,9 14,6

Сұлының онтогенездік дамуы 12 кезеңнен тұрады (Ф.Куперман
бойынша). Органогенездің әр кезеңінде өсімдіктің әртүрлі мүшелері
қалыптасады. Өсімдіктің болашақ масағы алғашқы меристемалық төмпешіктен,
түзуші ұлпа жасушаларының әртүрлі гүл мүшелеріне мамандануынан, пайда
болады. Дәнді дақылдар үшін 3-5 органогенездік кезеңдер өте маңызды болып
саналады. Өйткені, бұл кезеңдерде болашақ масақтың басты құрылым бөліктері
қалыптасады. Ал, 5-7 кезеңдер аралығында масақшалар мен гүл сандары толық
анықталып бітеді. Санкт-Петербург аграрлық университетінде, сұлының Астор
сортының потенциалды өнімділігін анықтау мақсатында жүргізілген
зерттеулерде органогенездің 7 кезеңіндегі түзілген гүл сандары мен пісіп
жетілген сыпырғыдағы (12 кезең) дәндер санының айырмашылығы 3:1 қатынаста
болатындығы дәлелденген, 7 кезеңде гүлшоғырында 155 гүл қалыптасқан болса,
12 кезеңде олардың 45 ғана дән түзген (5-кесте). Бұл құбылысты зерттеуші
ғалымдар көптеген гүлдердің 7-12 кезең аралығында дегенерацияға ұшырауымен
түсіндіреді. Оның сыртқы себебі болып қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары
саналады. Аталған зерттеуде 6 кезеңде әр масақшадағы гүл саны 6,4-7,9
болған, ал олардың 1,8-2,5 ғана дән түзуге қабілеті болып жетілген, сорттың
потенциалды өнімділік деңгейінің 56,6% ғана іске асқан. Васильев А.Е 1988
(13)
Сұлы өнімінің түсім мөлшері осы кезеңдердің қалыпты физиологиялық
жағдайда өтуіне байланысты. Бұл физиологиялық жағдайды анықтайтын факторлар
болып қоректік заттардың тиімді мөлшері, ылғалмен қамтамасыздандыру, күн
сәулесінің қарқындылығы және ауа температурасының деңгейі саналады. Н.А.
Подлипенцованың зерттеулерінде, сұлыға қолайлы ауа райлы жылдарда
сыпырғыдағы дәндер саны, сорттық ерекшелікке байланысты, 90-113 дейін, ал
қолайсыз жылдарда 15-24 ғана болатындығы дәлелденген. Метеорологиялық
көрсеткіштері жағынан өзара күрт айырмашылықта болған, 1987 және 1988
жылдардағы сұлы сыпырғысындағы дәндер саны сұлының өнімділігіне
физиологиялық факторлардың әсерін айқын көрсетеді.
Жоғары температура төбелік меристема жасушаларының қарқынды бөлініп,
өсімдіктің бір кезеңнен әр келесі кезеңге өту мерзімін қысқартады. Жедел
даму кезінде өрбу конусындағы гүлшоғыры мен гүл құрылысының қалыпты түзілуі
бұзылады. Метамерлік мүшелер толық қалыптасып үлгермейді. Бидай мен арпа
өсімдіктері мұндай өзгерістерге біршама бейімді болғандықтан өсімдіктің
өнім түсімі онша төмендемейді. Сұлы гүлшоғырының төменгі тармақтары дамып
үлгермегендіктен түссіз нәзік құрылым қалпында қалып қояды. Көбіне,
сыпырғының ең төменгі тармағындағы және ұшындағы масақшалар дамымай қалады.
Бұл құбылысты сұлының кешігіп егілген егістігіндегі, көктемі өте ерте жылып
кеткен жылдардағы және жасанды климатта, жоғары температура жағдайында
өсірілген өсімдіктердің гүлшоғырының құрылысын зерттегенде байқауға болады.
Мұндай жағдайға душар болған өсімдіктің гүлшоғырындағы дәндер саны
азайғандықтан жалпы өнімнің түсіміде күрт төмендейді. Сонымен қатар,
мұндай құбылыстар органогенездің кейінгі кезеңдеріндегі қолайсыз
жағдайлардың әсеріненде болуы мүмкін. Мысалы, вегетация барысында қоректік
заттардың жетіспеушілігінен немесе атмосфералық ылғалдың тапшылығынан.

Сұлы өте ылғал сүйгіш өсімдік. Оның транспирация коэффициенті 600 тең.
Бұл бидай және арпамен салыстырғанда жоғары көрсеткіш (тиесілі 500 және
450). Сұлы 1 грамм құрғақ затты түзуге 450-500 г су пайдаланады. Сұлы судың
уақытша жиналған артық мөлшері мен ортаның қышқылдығынада төзімді. Осыған
байланысты, ол топырақтың барлық типтерінде, құмдақ және шымтезекті
топырақтардан бастап ауыр балшықты күлгін топырақтарға дейін, жақсы дамып
өседі.
Сұлы үшін түптену және құбырлану фазалары өте маңызды. Бұл кездегі су
тапшылығы өнім түсімін өте қатты төмендетеді. Сұлы тамырының сіңіру және
сору күші басқа дақылдарға қарағанда жоғары. Суда еріген және басқа
дақылдарға сіңімсіз минералды элементтердің байланыстарын сұлы тамыры оңай
сіңіреді. Сұлының бұл қасиетін ауыспалы егіс жүйесінде пайдаланады.
Топырақ құрамындағы ылғал мөлшерінен басқа, сұлыға ауаның ылғалдығыда
айтарлықтай әсер етеді. Соңғы жылдардағы зерттеулерге жүгінсек, сұлының
көптеген жапырақ ауруларының қоздырғыштары өсімдікті ауа ылғалдығы
төмендеген кезде зақымдайтыны дәлелденген. Атап айтқанда, сұлының
миротециоз, гельминтоспориоз және антракноз ауруларының эпифитотиялық
дамуы осындай жағдайды қажет етеді. Вrowder J.B, Oatez J.D 1986 (14)

Өсімдіктердің суды сіңіруі олардың минералды қоректенуімен тығыз
байланысты. Элементтер жасуша аралық және жасуша ішіндегі иондық
концентрациялық градиенттердің өзгеруіне байланысты өсімдік бойында
жылжиды. Өсімдік жасушасына элементтердің енуін күрделі, демалу үрдісімен
қатысты және белгілі энергия мөлшері жұмсалатын физиологиялық құбылыс деп
түсіну керек. Элементтердің енуінің бірінші кезеңі – пассивтік диффузиялық
негізде плазмолемма арқылы жүреді. Ары қарай, элементтердің цитоплазмаға
енуі Н+ және НСО3- иондарының демалу үрдісіндегі бөлінгеннен кейінгі
алмасуы арқылы іске асады. Әртүрлі иондар өсімдікке әртүрлі жылдамдықта
ене алады. Сондықтан, кейде, топырақтық ортада бірыңғай иондар үлесі өте
көбейіп кетеді. Мысалы, (NH4)2SO4 құрамындағы NH4+ қарқынды енгендіктен
топырақта қышқылдық SO4- ионы жиналады. Бұл кезде топырақтың қышқылдығы
(рН) артады. Сондықтан, мұндай тұздар физиологиялық қышқыл тұздар деп
аталады. Ал, NaNO3 құрамынан, керісінше, NO3- көп енгендіктен топырақта
Nа+ концентрациясы артады, мұндай тұздарды физиологиялық негіздік деп
ажыратады. Нитратты аммоний (NH4+NO3-) тұзының екі ионыда бірдей
қарқындылықта енгендіктен топырақтағы қышқылдық өзгермейді, сондықтан ондай
тұздар бейтарап тұздар деп аталады. Қоректік субстраттағы қышқылдық
жоғарылаған сайын аниондар көп енеді, керісінше, негіздікті жоғарылатқанда
катиондар жақсы енеді.
Тамырға сіңірілген элементтер, өсімдік бойына транспирация және
мүшелер арасындағы заталмасу үрдісіне байланысты қозғалады.
Тамырға метаболизмдік бөлінділер шығару тән. Тамыр өсімдіктің маңызды
мүшесі болғандықтан ондағы метаболикалық үрдістер, жербетілік мүшелердегі
деңгейден төмен жүрмейді. Тамыр қоршаған ризосфералық аймаққа метаболизмдік
заттарды шығарып отырады. Олардың концентрациясы жылдан жылға көбейе
береді. Сондықтан, олардың өсімдіктің өзіне зиянды болған жағдайда, өсімдік
белгілі мерзімнен кейін ол жерде өсу қабілетін жоя бастайды. Көптеген
ауылшаруашылық өсімдік түрлерінде осындай құбылыстар байқалады. Жоғары өнім
мөлшерін алу үшін, ауыспалы егіс жүйесін орнықтырады. Сұлыны ауыспалы егіс
жүйесіндегі тізбектің соңына орналастырады. Бұл екі себепке байланысты: 1)
сұлы топырақтағы алдыңғы өсімдіктер пайдалана алмаған минералды тұздарды
толық пайдалана алауына; 2) сұлы тамырының бөліп шығаратын метаболиттік
заттары көптеген зиянды микрофлора үшін улы болып табылады. Сондықтан, сұлы
танап санитары деген ұғым қалыптасқан.
Бір өсімдіктің бөліп шығарған метаболикалық заттары екінші өсімдікке
зиянды болмауы әбден мүмкін. Өсімдіктер, көп жағдайда, зиянды емес,
керісінше, өзінің тіршілігіне пайдалы заттарды тамыры арқылы шығарып
отырады. Мысалы, бұршақ тұқымдас өсімдіктер тамыр іргесіне әртүрлі
органикалық қышқылдарды бөліп шығарады. Бұл өсімдіктер айналасындағы
тамырға сіңімді емес қосылыстағы фосфор және калий сияқты маңызды
элементтерді өзіне сіңімді формаға айналдыра алады. Бұл қасиет бұршақ
тұқымдас өсімдіктерді әбден шаршаған, өсімдікке сіңімді минералды заттары
аз топырақта өсе алатын қабілетке ие етеді. Бұл құбылысты
ауылшаруашылығында жер құнарын арттыруға және аралас өсімдіктер арқылы
жоғары өнім алуда сұлы мен бұршақ тұқымдас өсімдіктерді бірге өсіруде
пайдаланады. Әртүрлі өсімдіктерді араластырып еккенде олардың метаболикалық
заттары бір- біріне әртүрлі әсер етеді. Бұл әсерлерді аллеопатия деп
атайды. Мысалы, жоғары айтылғандай, бұршақ тұқымдас өсімдіктердің
метаболикалық бөлінділері басқа өсімдіктерге пайдалы әсер етеді де,
өздеріне зияндық келтіреді. Олар жылдан жылға сирей бастайды. Тамырларының
шығарған заттары өздерін тұншықтырады. Сонымен қатар, өсімдіктер өздерінен
минералды заттарды да бөліп шығарады. Олар қайта өсімдік ағзасына басқа
мүшелер арқылы енеді – бұл құбылысты реутилизация деп атайды. Clark R.V
1968 (15)
Сұлының минералды қоректенуінің физиологиялық ерекшеліктері мен ғылыми
негіздері үшінші тарауда толығымен келтірілген.
Сұлы ұзақ күндік өсімдік, сондықтан оның егістігі солтүстік ендікке
қарай жақындаған сайын вегетация ұзақтығы қысқара бастайды. Сұлының
фотокезеңдік реакциясы күн сәулесінің қарқыны мен сәуленің толқындық
сапасына байланысты. Ол күн сәулесінің спектрлік құрамындағы қысқа толқынды
спектрге сезімтал. Алғашқы өсу фазаларында төменгі температурамен қатар
күн сәулесінің жоғары қарқындылығын талап етеді. Бұл кездегі фотосинтез
үрдісінің қарқындылығы өрбу конусындағы метамерлік мүшелердің қалыптасуына
қажетті пластикалық зарттардың жеткілікті мөлшерде түзілуін қамтамасыз
етеді. Масақтану және гүлдеу фазаларындағы күн сәулесінің жетіспеушілігі
мен ылғалдықтың артық мөлшері өсімдіктердің жапырылуына әкеліп соқтырады.
Күн сәулесінің тиімді қабылдануы өсімдіктің минералдық заттармен
қамтамасыздануынан тәуелді. жеткіліті ылғал мен минералдық қоректену
жағдайында сұлының фотосинтетикалық белсенді радияцияны қабылдау
коэффициенті (ФАР) 2,19-3,88% жетеді.
Жасанды климат камераларында жүргізілген тәжірибелерде сұлының күн
сәулесінің сары спектріне сезімтал екендігі дәлелденген. Селекциялық
жұмыстарда будандастыруды жылы жайларда жүргізу кеңінен қолданылады. Жылы
жайды пайдалану селекциялық үрдісті, күзгі және қысқы мерзімдерді пайдалану
арқылы, біршама жеделдетеді. Бидай және арпа дақылдары электр шамы
сәулелерінің спектрлік құрамына аса талғамдық білдірмейді. Олар кеңінен
қолданылатын ДРЛФ – 200, ДРЛФ – 400 шамдарының астында қалыпты өнім береді.
Сондықтан, будандастыру жұмыстарын жүргізу онша қиындыққа соқпайды. Бұл
жағдайда сұлы гүлшоғырының өнімділігі 2-3% аспайды.
Жылы жайда сұлы селекциясын жүргізуге мүмкіншілік алу үшін сәуле
құрамындағы сары спектрдің үлесін арттыру қажет. Ол үшін ДРИ-2000 және ДNAT
электр шамдарын пайдаланады, сәуле қарқындылығы 20 000 люкстен кем болмауы
керек. Бұл шамдар сәулемен бірге өте көп жылу энергиясын бөліп шығарады,
сондықтан артық жылу мөлшері жылы жай сыртына шығарылып отырады.
Ресейдің солтүстік-батыс өсімдіктану ғылыми-зерттеу орталығының жасанды
климат зертханасында сұлыны жылы жайда будандастыру жұмыстарын жоғарыда
аталған жағдайда қарқынды жүргізу меңгерілген. Сұлының өну фазасынан
масақтануына дейін ауа температурасы 16-180 деңгейінде ұсталған.
Селекциялық жоспар бойынша, Ленинград облысында аудандастырылған сұлы сорты
Боррус және тәжтәріздес татқа төзімді сорт Рс-39 реципроктық сызба
нұсқада будандастырылған. Тәжірибе нәтижесінде будандастырудың өнімділігі
56,8 - 75,5%, ал ата-аналық сорттардың өнімділігі 88,9 - 95,4% жеткен.
Қорытындылай келе, сұлының өнімділігі генотиптік фактордан басқа
көптеген қоршаған ортаның әсерлерінің қарым-қатынасынан тәуелді екеніне
физиологиялық факторлардың жеке әсерлерін зерттеу арқылы көз жеткізуге
болады. Fleicshmann G.Backer R.J 1971 (16)
1.6 Тәжтәріздес тат ауруының биологиялық ерекшеліктері .
Сұлының тәжтәріздес тат ауруын базидиомицеттер класына жататын
Puccinia coronata corda var. avenae саңырауқұлағы қоздырады. Сұлы
өсімдігінде патогеннің уредоспоралық кезеңі дамиды. Алғашқы инфекция ауа
арқылы таралады. Спора сұлы жапырағының үстіне түскеннен кейін оның
эпидермалық қабатынан орталық мезофилдік ұлпаларға енеді. Өсімдіктің
қоректік заттарын пайдалану арқылы жапырақ астында, жеке – дара орналасқан
споралық массаларды, пустулаларды түзеді. Пустулалар ұлғая келе жапырақ
эпидермисін жарып сыртқа шығады. Бұл кезде оның уредоспоралары шашылып,
жапырақтың басқа бөліктерін және көрші өсімдіктерді қайта заладайды. Бұл
үрдіс, қолайлы жағдай сақталған кезде, сұлының көктену кезеңінен пісіп
жетілуіне дейін жалғасу мүмкін. Уредоспоралар жоғары дәрежелі ауа ылғалдығы
және қоңыржай температура жағдайында қарқынды дамиды. Күзде, ауа
температурасының төмендеуіне байланысты, сұлы жапырақтарындағы
уредоспоралар қара түсті телейтоспораларға айнала бастайды. Табиғаттағы
қолық инфекция қолайсыз кезеңдерде телейтоспоралар арқылы сақталады.
Тәжтәріздес тат ауруының қоздырғышы, өзінің даму циклындағы эцидиалды
кезеңін өтпелі еге өсімдігінде, ( крушина слабительная и крушина ломкая
Ramus catartica L. және Ramus frangula) өтуге бейімделген. Өтпелі еге
өсімдігіндегі жыныстық көбею үрдісі патогеннің популяциясының өзгергіштік
амплитудасын арттырады. Украиналық ғалым Е. Яцух, қоздырғыштың жергілікті
популяциясының эцидиалды даму кезеңінде 58 физиологиялық нәсәлдердің бар
екендігін анықтаған. Лотова Л.И (17)
Сұлының тәжтәрізес тат ауруы жер бетінде кеңінен таралған. Әсіресе,
АҚШ, Канада, Жаңа Зеландия, Австралия сияқты сұлы егістігі көлемді елдерде
бұл ауру жыл сайын өнім деңгейіне айтарлықтай шығын келтіреді. Скандинавия
және шығыс Еуропа елдерінде сұлының бұл ауруына қарсы жоспарланған іс-
шаралар қолданылады.
ТМД елдерінде аталған патоген сұлының ең шығынды ауруы болып саналады.
Әсіресе, ылғалды (400-600 мм) зоналарда эпифитотиялық дәрәжеде жиі дамиды.
Қолайлы ауа ылғалдығы 70-80% аралығында.
Ауруға шалдыққан өсімдіктердің жапырақтарының ассимиляциялық
қабілеті, тыныс алуы және транспирациялық тепе-теңдігі нашарлайды. Жалпы
тіршілік жағдайы күйзелген өсімдіктерде түзілген тұқымның биохимиялық
құрамы бұзылып сапасы нашарлайды, мың дәннің салмағы 30% дейін төмендейді.
Ресейлік ғалымдар, Русакова, Горленко, Галеев және Канадалық Кларк өткен
ғасырдың екінші жартысында, тәжтәріздес таттың эпифитотиялық дамуының
салдарынан, сұлы сорттарының өнімділігі 20-70% төмендегені туралы жазса,
В.И. Иванов 1948 жылы сұлының төзімсіз сортының егістіктерінің толығымен
жойылғаны туралы мәлімдеген. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің өнімділік
көрсеткіштерінің барлық элементтері төмендейді. Төзімсіз сорттың ауруға
шалдығу дәрежесі 10% - 90% деңгейінде болған кезде өнімділіктің 2,6 %-
17,2% аралығында төмендейтінін И.П. Наумова танаптық тәжірибелер арқылы
анықтаған. Аталған шығын деңгейлері ғалымдарды патогеннің биологиясын
тереңірек зерттеуге негіз болды. Өткекн ғасырдың жиярмасыншы жылдарында
сұлының тәжтәріздес тат ауруының қоздырғышының популяциясының гетеоргендік
қасиетін Г. Хордер дәлелдеген болатын. Ол сұлының екі сортын пайдалана
отырып қоздырғыштың популяциясынан алғашқы төрт физиологиялық нәсілдерді
бөліп алды. Келесі зерттеуші Х.Мурфи 1939 жылы 13 жіктеуіш сорттарды
пайдалану арқылы 33 нәсілді анықтады, бірақ бұл сорттар аз уақыт ішінде
өздерінің жіктеуіштік қасиетін жоғалтып алғандықтан, 1951 жылы М.
Саймонспен бірге жаңа 10 жіктеуіш сорттар жиынтығын ұсынды. Бұл жіктеуіштік
сорттар жиынтығы жиырмасыншы ғасырдың 70 ші жылдарына дейін қолданылып
келді. Рейвн П 1990 (18)
Өсімдіктердің ауру қоздыратын патогендік ағзаларға төзімділігінің
табиғатын ғылыми тұрғыда түсіндіруге Х. Флордың 1942 жылы ұсынған генге
ген деген теориясы негіз болды. Ол басқа дәнді дақылдармен бірге, сұлы
өсімдігі мен тәжтәріздес тат ауруының қоздырғышы Puccinia coronata Corda
var avenae арасында, аталған теорияға негізделген, егелік өсімдік –
патоген жүйесіне сәйкес қарым-қатынас бар екендігін дәлелдеді.Ол сонымен
қатар, патогеннің популяциясын сапалы жіктеу үшін Пендек сортының
изогендік сызықтарын пайдалануды ұсынды. Барлық изогендік сызықтарды
залалдау арқылы зерттеудегі популяцияның ішіндегі вирулентті гендердің
жиілігін анықтау, ал жеке бөлініп алынған клондармен заладау арқылы оның
генетикалық сипаттамасын білу мүмкін болды. Сонымен, Х.Флордың еңбектері
төзімді сорттардың төзімділік қасиетін жоғалтуының себебін түсінуге және
белгілі төзімділік гендерінің қолдану мерзімін ұзартуға ықпалын тигізді.
Келесі буындағы зерттеуші ғалымдар бұл жұмыстарды одан ары қарай
жалғастырды. Сұлы егетін елдердегі патогеннің популяцияларын зерттеу
кезінде көптеген жаңа физиологиялық нәсілдердің бар екенін анықталды.
Мұндай деректерді өзара салыстырған кезде, жер бетінің әрқилы зоналарында
таралған популяциялардың вируленттік қасиеті әртүрлі екендігі байқалды.
Мысалы, патогеннің Жаңа Зеландиялық популяциясы Америкалық популяцияға
қарағанда вирулентті болған, зерттеулердің нәтижесінде жіктеуіш
жиынтығындағы төзімділік гендеріне авирулентті клондар табылмаған. Ал,
Эфиопияда табылған популяцияның құрамы Америкалық және Жаңа Зеландиялық
популяцияларданда вирулентті екенін Америкалық зерттеушілер Мартинс және
Маккензи дәлелдеді. Австралиялық популяцияның нәсілдік құрамына Рс 50 және
Рс 56 гендерінің тиімді екенін 1986 жылы жергілікті ғалым Броудер
мәлімдеді. Бұл мәліметтерді қорытындылай келе, сұлының тәжтәріздес тат
ауруының қоздырғышы Puccinia coronata Corda var. avenae табиғи
популяцияларының шектеулілігі және аэрогендік инфекциялардың таралу
жолдарын қадағалаудың мүмкін екендігі туралы тұжырым жасауға болады.
Таралу ареалдарындағы популяциялардың өзара генетикалық айырмашылығын білу
төзімділік гендерін тиімді пайдалануды реттеуге мүмкіншілік береді.
Жуковский (19)
Қазіргі кезде Puccinia coronata Corda var avenae 280 жуық
физиолгиялық нәсілдері анықталып тіркелген. Патогеннің популяциясын
жіктейтін сорттар жиынтығы ретінде Пендек сортының моногендік сызықтары
қолданылады. Әр моногендік сызықта белгілі, сұлының A.Sterilis түрінен
бекросстық будандастыру арқылы көшірілген, төзімділік гені бар. Алғашқы
жіктеуіш жиынтық Рс 35,Рс 38, Рс 39, Рс 40, Рс 45, Рс 46, Рс 47, Рс 48, Рс
50, Рс 54, Рс 55, Рс 56 гендері бар, 10 сызықтан тұрған. Олардың ішінде Рс
39, Рс 48, РС 50, және РС 56 гендері барлық популяциялар үшін иммундық
қасиет көрсеткен. Бұл жетістіктің нәтижесінде 1977 жылдан бастап Канадада
патогеннің популяциясының вируленттігін зерттеу генетикалық негізге
қойылды.
Патогеннің жергілікті популяцияларын генетикалық жіктеу арқылы кейбір
уеропалық елдерде келесі гендердің тиімді екенін Чехиялық және Ресейлік
ғалымдар Шебеста мен Жукова нақтылады: Чехияда Рс 38, Рс 48, Рс 56, Рс 62;
Югославияда Рс 38, Рс 48, Рс 56; Польшада Рс 38, Рс 39, Рс 48, Рс 54, Рс
55, Рс 56; Румынияда Рс 38, Рс 39, Рс 48, Рс 56, Рс , Рс 62.
Ресейлік зерттеушілер А.Э.Жукова және А.И. Жемчужина ССРО ның
еуропалық бөлігінде және Солтүстік Қазақстанда таралған патогеннің
популяциясына тиімді гендер болып Рс 38, Рс 40, Рс,45 және Рс 50 саналатыны
туралы 1988-1993 жылдары мәлімдеген болатын.
Тәжтәріздес тат ауруына қарсы күрестің селекциялық жолы өткен ғасырдың
бірінші жартысында Солтүстік Америка құрылығында бастаған болатын.
Патогеннің популяциясының генетикасын зерттеу кезінде төзімділік гендеріне
алғашында кездейсоқтық аттар қойылған болатын. Қазіргі кезде бұл белгі, Е.
Ауземустың ұсынысы бойынша, халық аралық келісіммен Рс белгісі арқылы
рәмізделген.
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап, сұлының тәжтәріздес тат
ауруының қоздырғышына қарсы төзімділік гендерін тіркеу жұмыстары қарқынды
жүргізілді. Барлық тіркелген 68 төзімділік гендерінің ең біріншісін, Рс 1
1927 жылы Америкалық ғалымдар Дэвис және Джонес анықтап тіркеген болатын.
Содан бері сұлының барлық түрлері және түрішілік топтары генетикалық
сараптаудан өткізілді. Тәжтәріздес тат ауруына төзімділік гендерінің басым
көпшілігі сұлының А.sterilis түрінен табылғанын 1968 -1971 жылдары
Мартинес, Фляйшман, Маккензи және Шиптон мәлімдеді. Жіктеуіш ретінде жиі
қолданылатын стандартты сорттардың құрамында келесі гендер бар: Victoria -
Рс 2, Рс 11 және Рс 12; Bond – Рс 3 және Рс 4; Landhafer - Рс 5; Sante Fe
– Рс 6, Рс 7, Рс 8, Рс 9 және Рс 21.
Патогенге төзімділік гендері бар сорттық үлгілердің пайда болуымен
төзімділік селекциясыда өз дамуын бастады. Төзімділік селекциясы қазіргі
замандағы ең экологиялық таза және болашақтағы үміт артар күрес жолдарының
бірі болып саналады. Сұлының жабайы немесе бөгде экологиялық сортық
үлгісіндегі белгілі төзімділік генін жергілікті өнімді сортқа көшірудің
жалғыз жолы будандастыру болып саналады. будандастыру арқылы жергілікті
төзімсіз соттарға төзімділікқасиеттері енгізіледі. Немесе, тиімсіз ген
төзімділік донорынан алынған тиімді генге алмастырылады. Құрамында әртүрлі
тиімділік деңгейдегі төзімділік гендері бар селекциялық сорттарды шығару,
патогеннің таралу жолындағы тосқауылдық егістіктерді түзуге мүмкіндік
береді. Clark V 1968 (20)
Төзімділік селекциясында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.