Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарына қойылатын психологиялық талаптар
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.тарау. Тәрбие жұмысының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Тәрбие берудің негізгі мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Тәрбие беруді ұйымдастыру формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Тәрбие және балалардың жас ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II.тарау. Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарының әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Сынып жетекшісі және оның қызмет мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Сынып жетекшілерінің тәрбие әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Сынып жетекшісінің негізгі міндеттері мен жұмыс бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.тарау. Тәрбие жұмысының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Тәрбие берудің негізгі мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Тәрбие беруді ұйымдастыру формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Тәрбие және балалардың жас ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II.тарау. Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарының әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Сынып жетекшісі және оның қызмет мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Сынып жетекшілерінің тәрбие әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Сынып жетекшісінің негізгі міндеттері мен жұмыс бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы мектеп оқушыларының бойында адамгершілік және салауаттылық тұрмыс негіздерін қалыптастырудағы азаматтықты, жауапкершілікті, қабілеті дамыған етіп тәрбиелеуге негізделген. Қазіргі қоғамға, болашаққа, зерделі де білімді, өз іс-әрекетімен қызмет ете алатын азамат керек. Бала бойындағы отаншыл рухты жасынан қалыптастыра алу маңызды болып отыр. Осы міндеттерді шешудің жауапкершілігі, мектеп оқушыларының тәрбиесін бағыттауы және ұйымдастыруы сынып жетекшісіне жүктеледі.
Бірақ, соңғы уақытта мектеп өмірінің демократияландыруына байланысты сынып жетекшісі қажет пе деген мәселе жиі көтеріліп жүр. Осы себеппен педагогтардың да ой-пікірі жан-жақа бөлінуде.
Республиканың бір қатар мектептерінде тәрбие ретінде сынып жұмыстарын ұйымдастыруда сынып жетекшілерінің әртүрлілігі жүзеге асырылуда. Мәселен, Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы №1,2,7,16 Қапшағай қаласы №4, Шелек ауданы Б.Момышұлы атындағы мектептерде ұстаздардың параллель сыныптар топтарында жетекшілік жасауы тәжірибеленуде.
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы №11 орта мектепте басқа жұмыстан біршама босатылған сынып жетекшісі, Солтүстік Қазақстан облысы Ленин ауданы Петровск орта мектебінде, Қарағанды қаласы №9 гимназияда, Екібастұз қаласы Қазақ қыздар гимназиясында «Сынып айымдары» институты енгізілген.
Жекеленген мектептерде жоғары сыныптарда өзін-өзі басқарудың дамығандығы соншалықты, тіпті оқушылардың бастауыш ұжымы жұмысын сынып жетекшісіз-ақ құруға мүмкіндік береді.
Сірә, сынып жетекшісі жұмысының әртүрлілігі туралы мәселені тікелей нақтылы мектептер мен сыныптарда шешу керек болар: Кейбір жерлерде, мүмкін тәрбие процесін сынып жетекшісіз ұйымдастыруда орынды шығар.
Республикамыздың педагогикалық ұжымдарының және басым көпшілігінің пікірі бойынша бүгінгі күні сынып жетекшісін мектеп өмірінен алып тастау өзін-өзі ақтаған жоқ.
Сынып жетекшісінің біліктілігі балалар әлемін терең түсінуге негізделген педагогикалық білім екендігі даусыз.
Ережеге сәйкес, сынып жетекшілікке сыныппен жұмыс істейтін мұғалімдердің бірі мектеп директоры ұсынысымен тағайындалады. Ол тәрбие жұмысын өзіне сеніп тапсырылған жұмысымен, сондай-ақ, мектеп әкімшілігі, мұғалімдері, оқушылардың қоғамдық ұйымдары, олардың ата-аналарымен мектептен тыс мекемелермен жалпы жұртшылықпен тығыз байланыста іске асыруға бар күш жігерін жұмсайды.
Демократиялық мектеп өзінің назарынан адамның мінез құлқын, қабілетін, тіршілік әрекеттерін тыс қалдырмауға тырысады. Сондықтан тәрбиенің мақсатын белгілеуші тек қана мемлекет емес, сонымен қатар баланың рухани ұлттық дамуын қалайтын ең жақын адамдары ата-аналар мұғалімдер, қоғамдық күштер. Осы тұрғыдан алатын болсақ, біздің жеткіншектеріміздің денсаулығын адамгершілігін табиғи қабілетін дамыту, жетілдіру бірінші кезектегі мәселе. Себебі осы қасиеттер арқылы ғасырлар бойы жиналған мұра атадан балаға жетіп отыр, сондықтан осы үш ірі блоктар арқылы әрбір тәрбиешінің міндеттерін белгілеуге болатын сияқты. Тәрбиеші бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызу керек: қолайлы іс-әрекеттер ұйымдастыру арқылы (оқу, өнімді еңбек, бос уақыт) қатынас арқылы (өнер, ақпарат құралдары) күнделікті тұрмысы арқылы. Өзгеше айтқанда, іс-әрекет қатынас тұрмыс қалпы тәрбиенің басты құралдары, соларды мәдениеттендіре отырып, ол баланың денсаулығы, қабілеті және адамгершілігі туралы қам жейді.
Қазіргі жағдайда тәрбиенің тиімділігін арттырудың негізгі жолы – бұл тәрбие қызметін ұйымдастырудағы комплексті қарауды жүзеге асыру. Комплексті тұрғыдан қарау тәрбие процесінің тұтастығын, тәрбиеленушінің жеке өзіне жасалатын барлық ықпалдың үйлесімділігін талап етеді.
Жас ұрпақты еңбекке даярлау міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру тәрбиеге комплексті тұрғыдан қарауды, оқушыға деген барлық тәрбие ықпалын үйлестіруді, олардың идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің тиімділігін одан әрі арттыруды талап етеді.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты: Болашақ мұғалімдерді сынып жетекшісі ретінде атқаратын іс-әрекеттерінің негізгі бағыттары мен таныстыру және оларды сынып жетекшісінің қызметіне байланысты теориялық білімдер мен қаруландыру. Сонымен қоса, мектеп оқушыларын қоғамның белсенді және саналы етіп тәрбиелеу, жеке тұлғаның ғылыми дүниетанамын қалыптастыру, адамгершілік қасиеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін жан-жақты дамуына жағдай туғызу.
Зерттеу әдістері:
1. Балалардың днесаулығын, оқуға деген ынтасын бақылау.
2. Ата-ана, балалармен жүргізілетін сұхбат.
3. Оқуға ынталылығын анықтайтын әдістемелер кешені.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: №78 орта мектеп.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің болжамы: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ойы, интеллектісі, олардың сынып жетекшілерімен болған іс-әрекеттері және оқу процесіндегі ұғымы.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы мектеп оқушыларының бойында адамгершілік және салауаттылық тұрмыс негіздерін қалыптастырудағы азаматтықты, жауапкершілікті, қабілеті дамыған етіп тәрбиелеуге негізделген. Қазіргі қоғамға, болашаққа, зерделі де білімді, өз іс-әрекетімен қызмет ете алатын азамат керек. Бала бойындағы отаншыл рухты жасынан қалыптастыра алу маңызды болып отыр. Осы міндеттерді шешудің жауапкершілігі, мектеп оқушыларының тәрбиесін бағыттауы және ұйымдастыруы сынып жетекшісіне жүктеледі.
Бірақ, соңғы уақытта мектеп өмірінің демократияландыруына байланысты сынып жетекшісі қажет пе деген мәселе жиі көтеріліп жүр. Осы себеппен педагогтардың да ой-пікірі жан-жақа бөлінуде.
Республиканың бір қатар мектептерінде тәрбие ретінде сынып жұмыстарын ұйымдастыруда сынып жетекшілерінің әртүрлілігі жүзеге асырылуда. Мәселен, Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы №1,2,7,16 Қапшағай қаласы №4, Шелек ауданы Б.Момышұлы атындағы мектептерде ұстаздардың параллель сыныптар топтарында жетекшілік жасауы тәжірибеленуде.
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы №11 орта мектепте басқа жұмыстан біршама босатылған сынып жетекшісі, Солтүстік Қазақстан облысы Ленин ауданы Петровск орта мектебінде, Қарағанды қаласы №9 гимназияда, Екібастұз қаласы Қазақ қыздар гимназиясында «Сынып айымдары» институты енгізілген.
Жекеленген мектептерде жоғары сыныптарда өзін-өзі басқарудың дамығандығы соншалықты, тіпті оқушылардың бастауыш ұжымы жұмысын сынып жетекшісіз-ақ құруға мүмкіндік береді.
Сірә, сынып жетекшісі жұмысының әртүрлілігі туралы мәселені тікелей нақтылы мектептер мен сыныптарда шешу керек болар: Кейбір жерлерде, мүмкін тәрбие процесін сынып жетекшісіз ұйымдастыруда орынды шығар.
Республикамыздың педагогикалық ұжымдарының және басым көпшілігінің пікірі бойынша бүгінгі күні сынып жетекшісін мектеп өмірінен алып тастау өзін-өзі ақтаған жоқ.
Сынып жетекшісінің біліктілігі балалар әлемін терең түсінуге негізделген педагогикалық білім екендігі даусыз.
Ережеге сәйкес, сынып жетекшілікке сыныппен жұмыс істейтін мұғалімдердің бірі мектеп директоры ұсынысымен тағайындалады. Ол тәрбие жұмысын өзіне сеніп тапсырылған жұмысымен, сондай-ақ, мектеп әкімшілігі, мұғалімдері, оқушылардың қоғамдық ұйымдары, олардың ата-аналарымен мектептен тыс мекемелермен жалпы жұртшылықпен тығыз байланыста іске асыруға бар күш жігерін жұмсайды.
Демократиялық мектеп өзінің назарынан адамның мінез құлқын, қабілетін, тіршілік әрекеттерін тыс қалдырмауға тырысады. Сондықтан тәрбиенің мақсатын белгілеуші тек қана мемлекет емес, сонымен қатар баланың рухани ұлттық дамуын қалайтын ең жақын адамдары ата-аналар мұғалімдер, қоғамдық күштер. Осы тұрғыдан алатын болсақ, біздің жеткіншектеріміздің денсаулығын адамгершілігін табиғи қабілетін дамыту, жетілдіру бірінші кезектегі мәселе. Себебі осы қасиеттер арқылы ғасырлар бойы жиналған мұра атадан балаға жетіп отыр, сондықтан осы үш ірі блоктар арқылы әрбір тәрбиешінің міндеттерін белгілеуге болатын сияқты. Тәрбиеші бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызу керек: қолайлы іс-әрекеттер ұйымдастыру арқылы (оқу, өнімді еңбек, бос уақыт) қатынас арқылы (өнер, ақпарат құралдары) күнделікті тұрмысы арқылы. Өзгеше айтқанда, іс-әрекет қатынас тұрмыс қалпы тәрбиенің басты құралдары, соларды мәдениеттендіре отырып, ол баланың денсаулығы, қабілеті және адамгершілігі туралы қам жейді.
Қазіргі жағдайда тәрбиенің тиімділігін арттырудың негізгі жолы – бұл тәрбие қызметін ұйымдастырудағы комплексті қарауды жүзеге асыру. Комплексті тұрғыдан қарау тәрбие процесінің тұтастығын, тәрбиеленушінің жеке өзіне жасалатын барлық ықпалдың үйлесімділігін талап етеді.
Жас ұрпақты еңбекке даярлау міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру тәрбиеге комплексті тұрғыдан қарауды, оқушыға деген барлық тәрбие ықпалын үйлестіруді, олардың идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің тиімділігін одан әрі арттыруды талап етеді.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты: Болашақ мұғалімдерді сынып жетекшісі ретінде атқаратын іс-әрекеттерінің негізгі бағыттары мен таныстыру және оларды сынып жетекшісінің қызметіне байланысты теориялық білімдер мен қаруландыру. Сонымен қоса, мектеп оқушыларын қоғамның белсенді және саналы етіп тәрбиелеу, жеке тұлғаның ғылыми дүниетанамын қалыптастыру, адамгершілік қасиеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін жан-жақты дамуына жағдай туғызу.
Зерттеу әдістері:
1. Балалардың днесаулығын, оқуға деген ынтасын бақылау.
2. Ата-ана, балалармен жүргізілетін сұхбат.
3. Оқуға ынталылығын анықтайтын әдістемелер кешені.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: №78 орта мектеп.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің болжамы: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ойы, интеллектісі, олардың сынып жетекшілерімен болған іс-әрекеттері және оқу процесіндегі ұғымы.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Пайдаланылан әдебиеттер тізімі.
1. ҚР Ата заңы. – Алматы, 1995ж Толықтырулар 21.05.2007ж.
2. ҚР-ның Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаулары;
3. ҚР Білім туралы заңы 7.06.1999ж.
4. ҚР Білім туралы заңы. (толықтырулар, өзгерту енгізілген) 15.08.2007ж.
5. ҚР МЖМБС Жоғарғы кәсіптік білім беру. Негізгі ережелер. 25.08.2005ж №857 бұйрық.
6. ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы 09.01.2004ж.
7. ҚР-дағы мемлекеттік жастар саясаты туралы 14.05.2004ж.
8. ҚР-ның Жоғарғы педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2005ж.
9. ҚР-ның жаңа формация педагогының үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2005ж
10. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-нің студенттеріне арнап оқыған лекциясы: Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Астана,27 мамыр, 2006ж.
11. С.Әбенбаев., «Сынып жетекшісі» оқу әдістемелік құрал - Алматы., «Дарын» 2004ж.
12. Ілиясова А.К. Класс жетекшісініңжүргізілтін тәрбие жұысының жүйесі – Алматы, 1991ж.
13. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы – Алматы, 1996ж.
14. Капралов Р. Класс жетекшісінің жұмысы – Алматы, 1983ж.
15. Н.И.Болдырев Сынып жетекшісі – Алматы «Мектеп» 1980ж.
16. С. Қалиев, Қ. Жрықбаев қазақ тәлім-тәрбиесі – Алматы «Санат» 1995ж.
17. Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер – Алматы: Қазақстан, 1972ж 69бет.
18. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес – Алматы «Мектеп», 1996ж 123бет.
19. Намазбаева Психология – Алматы, 1993ж.
20. Жалпы психология В.В. Богословский редакциясымен – Алматы, 1980ж.
21. Психика – адамзат ақыл-ойының қазынасы 1-10томдар.
22. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі – Алматы «Санат», 1995ж 552бет.
23. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика – Алматы: РКБ, 1997ж 141бет.
24. Балиев Қ. Болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындау – Алматы: Нұрлы Әлем, 1998ж 200бет.
25. Қалиев С. Қазақтың, халықтың тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері: пед.ғыл.док.дис. Автореферат – Алматы, 1996ж 66бет.
26. Тілеубекова Р.К. Бастауыш сынып оқушыларын адамгешілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994ж 46бет.
27. Табылдиев Ә. Халық тағылымы – Алматы: Қазақ университеті, 1991ж 200бет.
28. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі – ақылдың көзі – Алматы: Қазақстан, 1980ж 121бет.
29. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі- Алматы, 2001ж.
30. Ильина Т.А. Педагогика – Алматы «Мектеп», 1977ж.
31. Кеңесбаев С.Қ. «Советский Қазақстан» журналы №9 1955ж, 125бет.
32. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам - Алматы: Қайнар, 1996ж 288бет.
33. Савин Н.В. Педагогика – Москва: Просвещение, 1978г.
34. Славина Л.С. Знать ребёнка, чтобы воспитать – Москва, 1976г.
35. Сухомлинский В.А. Как воспитывать настоящего человека – Киев, 1985г.
36. Ждан А.Н. История психологии. От античности к современности. Изд. 2-е. Пер-е – Москва, 1997г 442стр.
37. Петровский А.В. Вопросы историй и теории психологии – Москва, 1984г.
38. Мұканов М.С. Этническая территория казахов в XIX начале XX веков – Алматы: Қазақстан, 1991г 86стр.
39. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности – Алма- ата: Изд. КазГу, 1992г.
40. Смолов А.Г Личность как предмет психологического исследования – Москва: Изд. МГУ, 1984г 105стр.
41. Педагогика и психология одаренности школьников (под.ред У.Б.Жексенбаевой, А.К. Сатовой) – Алматы, 2002г 248стр.
1. ҚР Ата заңы. – Алматы, 1995ж Толықтырулар 21.05.2007ж.
2. ҚР-ның Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдаулары;
3. ҚР Білім туралы заңы 7.06.1999ж.
4. ҚР Білім туралы заңы. (толықтырулар, өзгерту енгізілген) 15.08.2007ж.
5. ҚР МЖМБС Жоғарғы кәсіптік білім беру. Негізгі ережелер. 25.08.2005ж №857 бұйрық.
6. ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы 09.01.2004ж.
7. ҚР-дағы мемлекеттік жастар саясаты туралы 14.05.2004ж.
8. ҚР-ның Жоғарғы педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2005ж.
9. ҚР-ның жаңа формация педагогының үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2005ж
10. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-нің студенттеріне арнап оқыған лекциясы: Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Астана,27 мамыр, 2006ж.
11. С.Әбенбаев., «Сынып жетекшісі» оқу әдістемелік құрал - Алматы., «Дарын» 2004ж.
12. Ілиясова А.К. Класс жетекшісініңжүргізілтін тәрбие жұысының жүйесі – Алматы, 1991ж.
13. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы – Алматы, 1996ж.
14. Капралов Р. Класс жетекшісінің жұмысы – Алматы, 1983ж.
15. Н.И.Болдырев Сынып жетекшісі – Алматы «Мектеп» 1980ж.
16. С. Қалиев, Қ. Жрықбаев қазақ тәлім-тәрбиесі – Алматы «Санат» 1995ж.
17. Әлімбаев М. Тәрбие туралы әңгімелер – Алматы: Қазақстан, 1972ж 69бет.
18. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес – Алматы «Мектеп», 1996ж 123бет.
19. Намазбаева Психология – Алматы, 1993ж.
20. Жалпы психология В.В. Богословский редакциясымен – Алматы, 1980ж.
21. Психика – адамзат ақыл-ойының қазынасы 1-10томдар.
22. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі – Алматы «Санат», 1995ж 552бет.
23. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика – Алматы: РКБ, 1997ж 141бет.
24. Балиев Қ. Болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындау – Алматы: Нұрлы Әлем, 1998ж 200бет.
25. Қалиев С. Қазақтың, халықтың тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері: пед.ғыл.док.дис. Автореферат – Алматы, 1996ж 66бет.
26. Тілеубекова Р.К. Бастауыш сынып оқушыларын адамгешілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994ж 46бет.
27. Табылдиев Ә. Халық тағылымы – Алматы: Қазақ университеті, 1991ж 200бет.
28. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі – ақылдың көзі – Алматы: Қазақстан, 1980ж 121бет.
29. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі- Алматы, 2001ж.
30. Ильина Т.А. Педагогика – Алматы «Мектеп», 1977ж.
31. Кеңесбаев С.Қ. «Советский Қазақстан» журналы №9 1955ж, 125бет.
32. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам - Алматы: Қайнар, 1996ж 288бет.
33. Савин Н.В. Педагогика – Москва: Просвещение, 1978г.
34. Славина Л.С. Знать ребёнка, чтобы воспитать – Москва, 1976г.
35. Сухомлинский В.А. Как воспитывать настоящего человека – Киев, 1985г.
36. Ждан А.Н. История психологии. От античности к современности. Изд. 2-е. Пер-е – Москва, 1997г 442стр.
37. Петровский А.В. Вопросы историй и теории психологии – Москва, 1984г.
38. Мұканов М.С. Этническая территория казахов в XIX начале XX веков – Алматы: Қазақстан, 1991г 86стр.
39. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности – Алма- ата: Изд. КазГу, 1992г.
40. Смолов А.Г Личность как предмет психологического исследования – Москва: Изд. МГУ, 1984г 105стр.
41. Педагогика и психология одаренности школьников (под.ред У.Б.Жексенбаевой, А.К. Сатовой) – Алматы, 2002г 248стр.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарына қойылатын психологиялық
талаптар
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I-тарау. Тәрбие жұмысының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1. Тәрбие берудің негізгі мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.2. Тәрбие беруді ұйымдастыру
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
1.3. Тәрбие және балалардың жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
II-тарау. Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Сынып жетекшісі және оның қызмет
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Сынып жетекшілерінің тәрбие
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Сынып жетекшісінің негізгі міндеттері мен жұмыс
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
"Білім туралы" Заңы мектеп оқушыларының бойында адамгершілік және
салауаттылық тұрмыс негіздерін қалыптастырудағы азаматтықты,
жауапкершілікті, қабілеті дамыған етіп тәрбиелеуге негізделген. Қазіргі
қоғамға, болашаққа, зерделі де білімді, өз іс-әрекетімен қызмет ете алатын
азамат керек. Бала бойындағы отаншыл рухты жасынан қалыптастыра алу маңызды
болып отыр. Осы міндеттерді шешудің жауапкершілігі, мектеп оқушыларының
тәрбиесін бағыттауы және ұйымдастыруы сынып жетекшісіне жүктеледі.
Бірақ, соңғы уақытта мектеп өмірінің демократияландыруына
байланысты сынып жетекшісі қажет пе деген мәселе жиі көтеріліп жүр. Осы
себеппен педагогтардың да ой-пікірі жан-жақа бөлінуде.
Республиканың бір қатар мектептерінде тәрбие ретінде сынып
жұмыстарын ұйымдастыруда сынып жетекшілерінің әртүрлілігі жүзеге асырылуда.
Мәселен, Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы №1,2,7,16 Қапшағай қаласы №4,
Шелек ауданы Б.Момышұлы атындағы мектептерде ұстаздардың параллель сыныптар
топтарында жетекшілік жасауы тәжірибеленуде.
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы №11 орта мектепте басқа
жұмыстан біршама босатылған сынып жетекшісі, Солтүстік Қазақстан облысы
Ленин ауданы Петровск орта мектебінде, Қарағанды қаласы №9 гимназияда,
Екібастұз қаласы Қазақ қыздар гимназиясында Сынып айымдары институты
енгізілген.
Жекеленген мектептерде жоғары сыныптарда өзін-өзі басқарудың
дамығандығы соншалықты, тіпті оқушылардың бастауыш ұжымы жұмысын сынып
жетекшісіз-ақ құруға мүмкіндік береді.
Сірә, сынып жетекшісі жұмысының әртүрлілігі туралы мәселені тікелей
нақтылы мектептер мен сыныптарда шешу керек болар: Кейбір жерлерде, мүмкін
тәрбие процесін сынып жетекшісіз ұйымдастыруда орынды шығар.
Республикамыздың педагогикалық ұжымдарының және басым көпшілігінің
пікірі бойынша бүгінгі күні сынып жетекшісін мектеп өмірінен алып тастау
өзін-өзі ақтаған жоқ.
Сынып жетекшісінің біліктілігі балалар әлемін терең түсінуге
негізделген педагогикалық білім екендігі даусыз.
Ережеге сәйкес, сынып жетекшілікке сыныппен жұмыс істейтін
мұғалімдердің бірі мектеп директоры ұсынысымен тағайындалады. Ол тәрбие
жұмысын өзіне сеніп тапсырылған жұмысымен, сондай-ақ, мектеп әкімшілігі,
мұғалімдері, оқушылардың қоғамдық ұйымдары, олардың ата-аналарымен
мектептен тыс мекемелермен жалпы жұртшылықпен тығыз байланыста іске асыруға
бар күш жігерін жұмсайды.
Демократиялық мектеп өзінің назарынан адамның мінез құлқын,
қабілетін, тіршілік әрекеттерін тыс қалдырмауға тырысады. Сондықтан
тәрбиенің мақсатын белгілеуші тек қана мемлекет емес, сонымен қатар баланың
рухани ұлттық дамуын қалайтын ең жақын адамдары ата-аналар мұғалімдер,
қоғамдық күштер. Осы тұрғыдан алатын болсақ, біздің жеткіншектеріміздің
денсаулығын адамгершілігін табиғи қабілетін дамыту, жетілдіру бірінші
кезектегі мәселе. Себебі осы қасиеттер арқылы ғасырлар бойы жиналған мұра
атадан балаға жетіп отыр, сондықтан осы үш ірі блоктар арқылы әрбір
тәрбиешінің міндеттерін белгілеуге болатын сияқты. Тәрбиеші бұл
міндеттерді жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызу керек: қолайлы іс-
әрекеттер ұйымдастыру арқылы (оқу, өнімді еңбек, бос уақыт) қатынас арқылы
(өнер, ақпарат құралдары) күнделікті тұрмысы арқылы. Өзгеше айтқанда, іс-
әрекет қатынас тұрмыс қалпы тәрбиенің басты құралдары, соларды
мәдениеттендіре отырып, ол баланың денсаулығы, қабілеті және адамгершілігі
туралы қам жейді.
Қазіргі жағдайда тәрбиенің тиімділігін арттырудың негізгі жолы – бұл
тәрбие қызметін ұйымдастырудағы комплексті қарауды жүзеге асыру. Комплексті
тұрғыдан қарау тәрбие процесінің тұтастығын, тәрбиеленушінің жеке өзіне
жасалатын барлық ықпалдың үйлесімділігін талап етеді.
Жас ұрпақты еңбекке даярлау міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру
тәрбиеге комплексті тұрғыдан қарауды, оқушыға деген барлық тәрбие ықпалын
үйлестіруді, олардың идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің
тиімділігін одан әрі арттыруды талап етеді.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты: Болашақ мұғалімдерді сынып
жетекшісі ретінде атқаратын іс-әрекеттерінің негізгі бағыттары мен
таныстыру және оларды сынып жетекшісінің қызметіне байланысты теориялық
білімдер мен қаруландыру. Сонымен қоса, мектеп оқушыларын қоғамның белсенді
және саналы етіп тәрбиелеу, жеке тұлғаның ғылыми дүниетанамын қалыптастыру,
адамгершілік қасиеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін жан-жақты дамуына
жағдай туғызу.
Зерттеу әдістері:
1. Балалардың днесаулығын, оқуға деген ынтасын бақылау.
2. Ата-ана, балалармен жүргізілетін сұхбат.
3. Оқуға ынталылығын анықтайтын әдістемелер кешені.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: №78 орта мектеп.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің болжамы: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ойы,
интеллектісі, олардың сынып жетекшілерімен болған іс-әрекеттері және оқу
процесіндегі ұғымы.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
I-тарау. Тәрбие жұмысының теориялық негіздері
1.1. Тәрбие берудің негізгі мақсаты және міндеттері
Бүгінгі оқушының жеке ерекшеліктері жалпы білім беру мектептеріндегі
тәрбие қызметінің жалпы міндеттері көрсетілген. Бұл мынандай бөлімдер
бойынша топтастырылған:
- оларда дүниетаным негіздерін қалыптастыру;
- саяси саналылықты тәрбиелеу және қоғамджық белсенділікті дамыту;
- адамгершілік саналы тәртіп пен мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу;
- оқуға саналы көзқарасты тәрбиелеу, таным белсенділігі мен ой еңбегінің
мәдениетін дамыту;
- еңбекке және қоғамдық меншікке адамгершілік көзқарасты тәрбиелеу, ой-
өрісін кеңейту, мамандықты саналы таңдауға әзірлік;
- заңдық сезімді қалыптастыру, азаматтық жауапкершілікті тәрбиелеу;
- эстетикалық мәдениет негіздерін тәрбиелеу және көркемдік қабілеттерін
дамыту;
- дене тәрбиесін жетілдіру, денсаулықты нығайту және санитарлық
гигиеналық мәдениет.
Бұл міндеттердің практикалық жүзеге асырылу түбі тәрбиені
ұйымдастыруға комплексті тұрғыдан қарау негізінде жеке адамның жан-жақты
дамуына көмектесуге қызмет етеді.
Әрбір елде әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа кезеңінде сол
қоғамның алдына күрделі міндеттер белгіленеді. Белгіленген міндеттердің
ойдағыдай шешілуі адам факторының ролін арттырумен байланысты.
Тәрбие – белгілі жоғары мақсатқа бағытталған процесс.
а) жас ұрпақтың рухани күштерін дамыту;
ә) ғылыми-материалистік дүниетануды қалыптастыру, қоғамға сай
ережелерді меңгеру;
б) қоғам өміріне, қоғамдық өндірістің белгілі саласына қатысуға
дайындығы болу міндеттерін қамтиды.
Тәрбие – аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тәжірибені беру
процесі. Жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай
дамуын қамтамасыз ететін процесс. Тәрбие жайлы осы уақытқа дейін әр түрлі
теориялар мен пікірлер айтылып келеді.
Орыс педагогтарының еңбектерінде тәрбие туралы көптеген анықтамалар
берілген:
К.Д.Ушинский "мектеп тәрбиеші және ұстаздар – адамның жалғыз ғана
тәрбиеленушілері емес, оның сонша күшті тәрбиешілері: табиғат, жанұя,
қоғам, халық және оның тілі болады"- дейді. К.Д.Ушинскийдің түсінігі
бойынша, бұл факторлардың әсері педагогикалық талаптардан басқа (әртүрлі
дәстүр, жанұя ішіндегі қарым-қатынас).
Қоғамның дамуына байланысты тәрбие өрісі кеңейе барады. Жас ұрпақты
тәрбиелеу адамзат қоғамының өмір сүру және дамуы үшін қажетті жағдайлар
болып табылады.
Қоғамды жаңа тұрғыда құру, экономика мен саяси жүйедегі жаңаша
ойлау, халықтың рухани байлығын жандандыру мәселелері үздіксіз білім
берудің бірыңғай жүйесінің ғылыми негізін анықтаумен байланысты шешіледі.
Қоғам өміріндегі тәрбиенің ролі мен жеке адамның қалыптасуы туралы,
қоғамның дамуы мен жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасы жайындағы теориялық
мәселелерді айқындау - тәрбие негізі міндеттерінің бірі.
Тәрбиешінің негізгі міндеттерінің бірі – балалардың қатынас өрісіне
ену, олардың арасындағы қарым-қатынастарды беттеп отыру, қатынас
мәдениетіне баулу. Жоғарыда айтылған қатынас мәселелері адамгершілік
тәрбиесімен өте тығыз байланысты. Бұл арада біз жалпы адамзаттық
құндылықтарды негізге аламыз.
Тәрбиешіге мына қасиеттер өте қажетті:
- адамдарға сүйіспеншілік, олармен қатынаса алу, сенім, түсінушілік,
төзімділік, қайырымдылық, тілекестік, қарым-қатынастағы адалдық,
шыншылдық;
- жоғары деңгейлі мәдениеттілік, кең көзқарастық, әзіл-оспақты түсіне
білу, тапқырлық;
- мінезінің табандылығы және батылдығы, өзіне сенушілігі, жігерлілігі,
қайсарлық;
- барлық психикалық қасиеттерінің жоғары деңгейде дамуы, қабылдауы, есі
т.б.
Ең биік құндылықтардың бірі – адамның өмірі. Оған озбырлық жасауға
ешкімнің құқы жоқ. Келесі құндылық ана саған өмір силаған, дүниеге әкелген
адамның алдында бас иіу. Туған жер, үй отбасы – бұл құндылықтардан адамның
ары, абыройы нәр алып, қоректенеді, оның еркіндікке талпынысып, патриоттық,
азаматтық қасиеттерін қалыптастырады.
Егер тәрбиеші оқушының жақсы мүмкіндігіне сенсе, оған жаны ашыса
ғана оны қорғауы мүмкін. Керісінше, ол алдын ала бұл балаға не істегенде –
ештеңе шықпайды деген оймен барса, онда педагог қорғаушы бола алмайды.
Оқу – ең басты әрекеттердің бірі. Осы кезеңде сынып жетекшісінің
қорғау ісі оқу бағдарламасы бойынша жүреді, олар: баланың сабақ үстіндегі
жұмысын көру; кіші кеңеспен жұмыс істеу, кейбір пәндер оқушыларға көмек
ұйымдастыру басқа пән мұғалімдерімен балалар көз қарасын, дүние танымын
кеңейтетін қызықты кештер ұйымдастыру; отбасымен келісе отырып, ата-аналар
жағынан көрсететін көмекті жан-жақты ойластыру, жоспарлау.
Оқушының қалыптасуына үлкен ықпалы бар өріс – оның бос уақыты. Осы
бос уақыт өрісінің үш міндеті бар:
1. Баланың демалуы, күш қуатының жөнге келуі.
2. Қызығушылығымен қабілетін дамыту.
3. Қызықты адамдармен еркін танысу.
Тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны әржақты және жарасымды етіп
тәрбиелеу.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, философияның ой-
пікірлері пайда болып қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің
негізгі жолдары белсенді тәрбиелес іс-әрекеттердің мазмұны анықталады,
білім беру тәрбиенің нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қандай, қалай өзгеріп отырғанына көз
жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айтқанын
байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы
мүмкін емес.
Педагогика ғылымының тәрбиесіне мақсатын жеке адамды жан-жақты
дамыту, әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп
тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген
ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбігін тікелей байланысты, дененің
және ақыл-ой дамуының біртұтастығы деп түсінуі керек.
Адам баласның жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен,
өмірмен байланыстыра жүргізу, оқушылардың баулу, олардың политехникалық,
экологиялық білімімен қаруландыру, кәсіптік бағдар беруге тәрбиелеу.
Тәрбие берудің негізгі мақсаты және міндеттері
а) жастардың дүниеге ғылыми матералистік көзқарасын
қалыптастыру.
ә) тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып,
эстетикалық талғамдарын, сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам
құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге
асырылады. Мектеп білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл- ойы
дамиды, рухани өмір байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады.
Сынып жетекшісінің басты назарында – оқушы – адам, оқушы-тұлға, әр
оқушынң ерекше қсиеттері оларды қорғау, дамыту міндеттері. Ал сынып ұжымы -
әр балаға қолайлы ортаға қажет. Тәрбие процесінің басқаруды сынып жетекшісі
мына логикаға бағындырса, ол жұмыстың нәтижлі болуы сөзсіз:
1. Тәрбие ісінің негізгі мақсатын, міндетерін, маңызын біліп, түсіну,
өзекті мәселелерін көре білу. Негізгі психологиялық – педагогикалық
ұғымын түсіну, оқу-тәрбие жұмысын тиімді әдістері мен қажетті түрлерін
пайдалану әдістемесін меңгеріп алу.
2. Оқушыларды зерттеу арқылы тәрбиелік міндеттерді анықтауы.
3. Оқушылардың даму деңгейіне байланысты тәрбиенің негізгі міндеттері
мен, оларға сәйкес іс-әрекеттер белгілеуі. Таңдап алған іс-
әрекеттердің түрлері мен тәрбие жұмысының әдістері, формалары тәрбие
ісінің деңгейін көтеруге тиісті ықпал жасайтынына мұғалімнің толық
сенуі.
4. Оқушылардың дамуын болжауды, оларды әртүрлі іс-әрекеттерге
араластырып, өзара жақсы қарым-қатынастарда болуға бағыттауы,
адамгершілік дағдыларын нығайтуы.
Ғылымдардың зерттеулері бойынша, сынып ұжымын дамытуға толық
мүмкіндігі бар.
Сынып жетекшісі төмендегідей болуы керек:
- тәрбиелеушілердің тәрбиелік деңгейін, әрқайсысының ерекшеліктерін,
мүмкіндіктерін жақсы біледі, оқушылардың дамуы туралы толық хабары
бар:
- оқушыларды өзін-өзі басқаруға, тексеруге бағыттап, олардың ынтасын
дамытып,
- ұжымда тәртіпті оқушылардың қатарын көбейтіп, олардың адамгершілік
қылықтарын, қасиеттерін қалыптастырады.
Аталған тәрбие жұмыстың барлығы сынып жетекшісінің шеберлігіне
байланысты. Сынып жетекшісінің өз назарынан қалдырмайтын бірінші объект –
тәрбиелік және дамытушылық маңызы бар әрекет ұйымдастыру.
Сонымен, сынып жетекшісі – сабақтан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырып,
үйлестіріп келістіріп өткізетін педагог. Оқытудың білім беру, тәрбиелік
дамытушылық сипаттарын қамтамасыз ету, оқу процесінде тікелей мұғалімнің –
ұйымдастыра ала білу шеберлігіне байланысты болады.
Оқытудың бұл сипатары оқу процесінде, қашан да мұғалімнің әдіс-
тәсілімен, шеберлікті тиімді пайдалануда нәтижелі болады. Бұл сипаттарды
білімді де білікті, теориялық білімнің практикада дұрыс ұштастыра білген,
шеберлі де, әдіс-тәсілдері мол, оқу процесін жан-жақты білген мұғалім
қамтамасыз ете алады.
Оқытудың – білім беру тәрбиелік дамытушылық сипатын, оқу процесінде
практикада дұрыс пайдаланып отыру керек. Оны – байланыстыра білу мұғалімге
байланысты.
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты болады. Мұғалім оқу процесінде білім беру,
тәрбиелік, дамытушылық сипатын басшылыққа ала отырып оқушыларға білім және
тәрбие береді.
Оқыту процесінде – мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі – оқытудың
білім беру, тәрбиешілік, дамытушылық сипатын қамтамасыз етіп, басқара білу.
Оқытудың – білім беру функциясы – бұл адам баласын білім байлығымен
қаруландыру, өз бетімен білім алуға іскерлікпен дағдыны игеруге даярлау.
Қазіргі кезде білімді толық меңгеру үшін негізгі талаптарды еске алған жөн.
Олар:
Білімнің толықтығы – негізгі идеяларға түсіну үшін оқыту процесін
негізгі веноларын, яғни танымдық іс-әрекетін, кезеңдерін іске асыруды
қамтамасыз ету.
- Білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі.
- Білімнің ұғымдылығы – оқушылардың өз бетімен ізденіп білімді меңгеру
үшін олардың ойын дамыту.
- Білімнің әрекеттілігі жаңа білім алу үшін бұрынғы білімді шеберлікпен
пайдалану мүмкіндігін жасау.
Сонымен оқытудың білім беру функциясы қазіргі кездегі ғылым негіздерін,
іскерлікті, дағдыны игерген жоғары білімді де білікті – адамды дайындауға,
әлеуметтік міндеттерді шешуге бағытталып отыруы қажет болып табылады және
оны солай орындау дұрыс.
Тәрбие мақсаты жемісті болуы үшін осы құралдарды тиімді пайдалану
қажет. Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету тәрбиенің
негізгі құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С. Макаренко өз
тәжірибесінде тәжірибедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар
емес, керісінше олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен
еді. Адам еңбектің танымының, қарым-қатынастың субъектісі ретінде әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері, құралдары болып
табылады. Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40-жылдың соңында 50-
жылдың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын шешуде зор үлес
қосқан педагогтар: Н.К. Гончаров, Т.Е. Конникова, М.Т. Огордников, Н.И.
Болдырев, А.С. Макаренко, Г.М. Щукина, В.А. Сластекин т.б. 60-жылдардың
екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде Советская
педагогика журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар. Солардың
ішінде Т.Е. Конникова, Г.М. Щукина және В.С. Сластекин жасаған тәрбие
әдістері жіктелуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылып келеді.
Оқытудың тәрбиелік функциясы – оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы
идеяны И.Ф. Гербарт оқыту адамгершілік, тәрбиесіз, мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д.Ушинский алғаш рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелік сипатын оның ғылыми мазұнына тәуелді еді.
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясына оқыту және оқу тәрбиесінің
құралы деп аталған.
Тәрбиелей отырып оқыту – К.Д.Ушинскийдің айтуы бойынша дамытып оқыту,
яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамыту, оны әлеуметтік және
еңбек іс-әрекетіне дайындау. Тәрбиелей отырып, ғылыми теориялармен
ережелердің оқушылардың дүниетанымына және сеніміне айналуын сипаттайды,
моральдік нормаларды, мінез-құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді.
Оқыта отырып билеу оқушыларда өмірге білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой
қабілетін дамытады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз
байланысты өткізіледі. Мысалы, әдебиет сабағында романдағы кейіпкерлердің
бейнесін мұғалім мазмұндай келіп, балаларға адамгершілік, әділдік, шындық
тұрғысынан көрсетеді.
Сонымен тәрбиелеу, оқыту оқушылардың терең білімін қаруландыруда,
ғылыми көзқарастарын дамытады және тәрбиелейді.
Тәрбие мақсаты жемісті болуы үшін осы құралдарды тиімді пайдалану
қажет. Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету тәрбиенің
негізгі құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С. Макаренко өз
тәжірибесінде тәжірибедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар
емес, керісінше олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен
еді. Адам еңбектің танымының, қарым-қатынастың субъектісі ретінде әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері, құралдары болып
табылады. Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40-жылдың соңында 50-
жылдың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын шешуде зор үлес
қосқан педагогтар: Н.К. Гончаров, Т.Е. Конникова, М.Т. Огордников, Н.И.
Болдырев, А.С. Макаренко, Г.М. Щукина, В.А. Сластекин т.б. 60-жылдардың
екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде Советская
педагогика журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар. Солардың
ішінде Т.Е. Конникова, Г.М. Щукина және В.С. Сластекин жасаған тәрбие
әдістері жіктелуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылып келеді.
2. Тәрбие беруді ұйымдастыру формалары
Мектептегі оқыту процесін ұйымдастырудың түрі (формасы) – бұл
сабақ болып табылады. Орта ғасыр кезінде мектепте мұғалім сабақты
оқушылар санының аздығына байланысты әрқайсысымен жеке-жеке жүргізілетін.
Оқудың бұл үрі балалардың құрамын көбкрек қамтып оқытуға мүмкіндік
бермейтін және оқу талай жылдар бойы ұзаққа созылса да жеміссіз болып
отырды.
Сабақ – оқушылардың топқа ұйымдасқан, сынып деп аталатын тұрақты
құрамымен, мұғалім басшылығымен жүргізілетін оқу жұмысы. Сабақ оқушылардың
жалпы сыныптық, топтық және жекелеген жұмысын қамтиды, оқытудың әр салалы
әдістерін қолдануды талап етеді. Барлық сабақтар оқу жылының ішінде
белгіленген уақыт мөлшерінде, бірінші сынып 30-35, басқа сыныптар 45 минут
өткізіледі.
Сабақ проблемасын педагог-психолог ғалымдар Е.Я.Голант, Б.П.Есипов,
М.А.Данилов, Ф.Ф.Королев, М.Н.Скаткин, В.В.Давыдов, И.Я.Лернер, Г.И.Шукина,
Т.И.Шамова, К.Бабанский, т.б, арнайы зерттеді.
Ал, Қазақстанда 50-жылдары сабақ теориясымен профессор Р.Г.Лемберг
шұғылданды. Сонымен қатар соңғы жылдары көптеген педагогтар-әдіскерлер
оқыту процесі мәселелеріне бағалы үлес қосты. Олар: Х.Қ.Арғынов,
Т.Қ.Ақшолақов, Д.Ә.Әлімжанов, М.Б.Балақаев, Х.А.Бекмаханов, А.С.Бейсенова,
М.Ғ.Ғабдуллин, Г.Ф.Гурьевич, С.К.Кеңесбаев, Ш.К.Кәрібаев, С.С.Қирабаев,
Н.К.Көшекбаев, М.А.Құдайқұлов, Т.М.Мұсақұлов, Р.Б.Нұртазина,
Н.О.Оралбаева, И.Н.Нұғманов, Ш.Х.Срыбаев, Т.С.Сабиров.
Сонымен жүргізілген зерттеулер, мектептер тәжірибесі сабақ –
мұғалім күнбе-күн оқушыларға білім, тәрие беретін және жан-жақты дамытатын
адамзат жасаған рухани байлыққа сый-құрметпен қарауға тәрбиелейтін оқу-
тәрбие процесінің негізгі саласы, екенін дәлелдейді.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын да қолданады. Тәсіл
әдістің құрамында бөліктері, әрбір әдістің тәсілдері болады. Мысалы,
үйрету, машықтандыру, тапсырма, т.б. нақты тәрбие барысында әдістер мен
тәсілдер арасында шекара жоқ, ол құбылмалы, жылжымалы болады. Тәрбие
құралдарына іс-әрекеттің түрлері, көрнекі құралдар көптеген коммуникация
құралдарын педагогикалық ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын,
мұғалім ата-ана ересек адамдардың сөзі олардың өнегесі т.б. жатады.
Тәрбие мақсаты жемісті болуы үшін осы құралдарды тиімді пайдалану
қажет. Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету тәрбиенің
негізгі құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С. Макаренко өз
тәжірибесінде тәжірибедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар
емес, керісінше олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен
еді. Адам еңбектің танымының, қарым-қатынастың субъектісі ретінде әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері, құралдары болып
табылады. Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40-жылдың соңында 50-
жылдың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын шешуде зор үлес
қосқан педагогтар: Н.К. Гончаров, Т.Е. Конникова, М.Т. Огордников, Н.И.
Болдырев, А.С. Макаренко, Г.М. Щукина, В.А. Сластекин т.б. 60-жылдардың
екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде Советская
педагогика журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар. Солардың
ішінде Т.Е. Конникова, Г.М. Щукина және В.С. Сластекин жасаған тәрбие
әдістері жіктелуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылып келеді. Герцен атындағы Санк-Петербург мемлекеттік педагогикалық
институтының ғалымдары жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3 топқа бөлінеді.
Бірінші топ – тәрбиеленушілерді іс-әрекеттеріндегі, қарым-
қатынастарындағы, мінез-құлқындағы жағымды тәжірибелі қалыптастыру әдістері
талап, қоғамдық пікір, үйрету, жаттықтыру, арнайы тәжірибелік ситуация.
Талап – мінез-құлық нормасының көрінісі, балаларды әлеуметтік тәжірибеге
қалыптастыру талаптың ынталандыру және тежелеу функциялары бар. Ынталандыру
функциясы – бұл жұмысты – бастау және аяқтау. Тежелу – адамдардың жұмысына
келес келтіретін әрекетті тақтату. Қоғамдық пікір – бұл ұжымдық талаптың
бейнеленуі, ал талап-нақты міндет, оны іс-әрекеті профессоры
орындау қажет. Ұжым мүшелерінің басымдауы, баға беру бұл қоғамдық пікір,
ұжымның еркі және күші. Тәрбие субъектісі, педагогтың тірегі. Үйрету,
жаттықтыру – бұл мінез-құлық нормасына сай сәйкес оқушыларды қажетті
дағдыға, әдетке төселдіру. Тәрбие үйретуден басталады. Мысалы, баланың
мезгілінде ұйықтауы, өз мүліктерін, жұмыс орнын тәртіпке келтіріп ұстануы
т.б. Үйрету әдісі балалардың орындағыштық, сыпайылық (инабаттылық)
мұқияттылық, табындылық сияқты қасиеттерін қалыпастырады. Балалардың өмір
тәжірибесі кеңейіп, санасы дамыған сайын, үйрету әдісі өзінің алғашқы
маңызын жайып, басқа әдістермен бірігеді. Мысалы, бұл әдіске жақын
жаттықтыру әдісі. Жаттықтыру әдісі – бұл әртүрлі ситуацияда оқушылардың
моральдық тапсырмаларды орындауы. Жаттықтыру әдісін ұжымынң мүддесімен,
тараптарымен қатысуы қажет. Мысалы, кез-келген шараларды мезгілінде бастау
оқушыларды тәрбиелікке, ұйымдастыққа тәрбиелейді.
Оқушылардың өндірістік бригадалары алу жұмыстары оқушыларды борыштық
сезімге, жауапкершілікке жаттықтырады. Үйрету және жаттықтыру әдістері мен
тәсілдері: нұсқау көрсе машықтандыру, тапсырма. Тәрбиелеуші ситуация
жеке адамның жағымды әрекеттері мен жеке қылықтарының
қылыптасуына ықпал етеді. Бұл әдіс тәрбиешілер және тәрбиеленушілер
арасындағы қарым - қатынасқа қолайлы жағдай жасайды. Сынып
мектеп біріншілігіне жарыс ұйымдастыру топқа, ұжымға және оқушыға
(мектепті көгалдандыру, сыныпты, демалатын орындарды дайындау, яғни
безендіру т.б.) тапсырма беру тәрбиелеуші ситуацияда іске асырылады.
Өз еркімен таңдау ситуациясының тәрбиелік мәні өте зор. Мысалы
екінші адамға тұрып орын беру немесе үнемдей қалу, шынын жалған
сөйлеу т.б мұндай ситуацияларда балалар көп ойланады, қайғырады.
Екінші топ - жеке адамның санасын қалыптастыру әдістері (ұғым,
пайымдау – пікір айту, баға беру, сендіру). Бұл топтың әдістері: саяси
этикалық әңгімелесу, пікір талас, лекциялар, өнеге. Бұл әдістердің
балалар санасына ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы тұрғыда
балаларды өмірдің еңбектің қоғамдық нормасына қасыттыру қажет. Ал бұл
балалардың нормалар жөнінде білімді пайымдайды, баға береді, талап
етеді. Бұл жағдай жеке адамның өмірлік поэзиясын, көз қарасын
сипаттайды. Әрбір әдістің мақсаты, мазмұны педагогикалық оқу
құралдарында жақсы жазылған. Сондықтан мысал ретінде тек қана әңгіме
және пікір талас әдістеріне тоқталайық. Әңгіме - бұл балалардың
санасын қалыптастыру әдістерінің бірі. Балалар әңгіме саяси
эстетикалық, этникалық мәселелерді талдауға белсене қатысады, олардан
тиісті қорытынды шығару үшін қолданады, ақылға салып түсінеді.
Әңгіме әдісі кез-келген мәселеде ұқыпты дайындықты талап етеді.
Әңгіме әдісін іске асыру үшін мыналарды ескеру керек.
1. Тақырыптық көкейтестілігі, яғни өмірге қажетті балалардың
мүддесіне жауап беру тиіс.
2. Әңгіменің мазмұны балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
баяндалуы қажет.
3. Әңгіменің тақырыбына сәйкес техникалық құралдарды тиімді
пайдаланған жөн.
Қазіргі кездегі сабақтың әр оқу пәннінің материялына сүйене отырып,
оқушылардың ғылыми көзқарасына, әмірлік позициясына бағыт беруде,
эстетикалық талғам, коммуникативтілік пен еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде,
жеке бастарының творчестволық зертеулер нәтижесінде айқындалып отыр.
3. Тәрбие және балалардың жас ерекшеліктері
Балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу – оқыту және тәрбие
жүйесіндегі негізгі принциптерінің бірі. Оқыту және тәрбие беру ісінде осы
принципті мұғалім әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың жас
ерекшеліктеріне сай мектептің ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие
жұмыстарының бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектепті оқу және
тәрбие жұмыстарының мазмұны, формалары мен әдістері оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай іс жүзінде асырылады. Оқу және тәрбие жұмыстарының
барысында балалардың жас кезеңдерін еске алуқажетті шарттарының бірі.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің жас кезеңі проблемасына аса зор
көңіл бөлуде. Бұл проблема жөнінде зерттеу мәліметтері әлі де болса
бірыңғай көзқарастың жоқ екенігін көрсетеді. Жас кезеңдерінің шекарасын
ажырату толық зерттелмеген мәселелердің бірі. Бұл мәселе жөнінде әдебиет
беттерінде бірнеше талас пікірлер жазылып жүр. Мысалы, кейбір ғалымдардың
пікірі бойынша жас кезеңінің қарқынды өсуіне байланысты. Ал кейбір адам
жасын тіс аттарына қарап топтастырады. Кейбір психологтар мен
физиологтардың, әсіресе, шетел ғалымдарының пікірлері бойынша балалардың
жас ерекшеліктерін организмдегі қайсы бір мәңгі және өзгермейтін
қасиеттермен анықтауға болатын сияқты. Бұл қасиеттерді балалардың
табиғатына тән, олардың өмірі мен тәрбиесіне тәуелді емес деп түсіндіреді.
Олар белгілі жас кезеңдерінде болып отыратын бойдың өсуін, дене салмағының
артуын, жыныс мүшелерінің жетілуін, яғни дамудың заңдылығын осылай
дәлелдегісі келеді. Бірақ олар балалардың психикалық дамуына байланысты жас
кезеңдері жылжымалы шекарасын еске алмайды. Біздің елдің ғалымдары,
педагогтары балаларды білім және тәрбие беретін мекемелердің типтері
бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы, ясли жасындағы балалар, мектеп
жасындағы балалар, мектеп жасына дейінгі балалар т.б. Балаларды осылай
салыстыра бөлу, практикада үйеншікті ұғымға айналған. Бірақ ұғымда әлі
ғылым негізінде толық дәлелденбеген. 1965 жылы сәуір айында Мәскеу
қаласында бүкіл дүние жүзілік симпозиум болды. Симпозиум жұмысына КСРО,
Англия, Болгария, Польша, Чехословакия, Швеция елдерінің белгілі ғалымдары
қатысаты. Бірнеше күнге созылған жемісті талас пікірлерден кейін жас
кезеңдірін бір ізге салу мақсатымен симпозиум шамамен 12 сатыдан тұратын
схема ұсынады.
1) Жаңа туған бала 1 күнен -10 күнге дейін.
2) Емшек емген бала 10 күннен 1 жасқа дейін.
3) Ерте балалық шақ 1 жастан 3 жасқа дейін.
4) Бірінші балалық шақ 4 жастан 7 жасқа дейін.
5) Екінші балалық шақ 8 жастан 12 жасқа дейін (ер бала) 8 жастан
11 жасқа дейін (қыз бала).
6) Жеткіншектік шақ 13 жастан 16 жасқа дейін (ер бала)
7) Жасөспірімдік шақ 17 жастан 21 жасқа дейін (ер балалар)
8) Кәмелеттік жастың 22 жастан 35 жасқа дейін (ерлер)
бірінші кезеңі. 21 жастан 35 жасқа дейін
(әйелдер)
9) Кәмелеттік жастың 36 жастан 60 жасқа дейін (ерлер)
екінші кезеңі. 36 жастан 56 жасқа дейін
(әйелдер)
10) Кексе жас 60 жастан 74 жасқа дейін (ерлер)
56 жастан 74 жасқа
дейін (әйелдер)
11) Қарттық жас 75 жастан 90 жасқа дейін.
12) Ұзақ жасау 90 жас, одан жоғарылар.
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің схемасына,
яғни туған баладан бастап жас өспірімдік шаққа дейін өзгерістер кіреді.
Олар жеті сатыдан тұрады.
1) Жаңа туған бала (туған сәттен екі айға дейін)
2) Нәрестелік шақ (1-2 айдан 1 жылға дейін)
3) Ерте сәбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін)
4) Мектепке дейінгі шақ (4 жастан 7 жасқа дейін)
5) Бастауыш мектеп (7жастан 11-12 жасқа дейін)
6) Жеткіншектік шғы (11-12 жастан 14-15 жасқа дейін)
7) Жасөспірімдік шақ (14-17 жастан 17 жасқа дейін)
Мектепте балаларды 6 жастан бастап қабылдауға байланысты 5,6 және 7
сатылардағы жас кезеңдері өзгереді. Осы жас кезеңдері әрбір үйелмен, мектеп
жасына дейінгі балалар мекемелері және мектептер басшылыққа алады. Мектепке
дейінгі балалық шақта балалардың сүйегі қатайып, бұлшық еті дамиды, өседі.
Бойы 90 сантиметрден 114 сантиметрге дейін өседі де, салмағы 14
киллограмнан 22 киллограмға дейін артады. Бұл кезеңде балалар үнделікті
тұрмысқа байланысты жеңіл еңбекке қатысады. Олардың сүйек-бұлшықет жүйесі
ұзақ уақытты еңбекті көтермейді. Сондықтан ата-аналар балалардың күш қуатын
есепке алып, еңбек тәрбиесінің түрлеріне бірте-бірте үйрету тәсілдері
арқылы жаттықтыруы қажет. Бұл жастағы балалар ертегі немесе өлеңмен
жазылған қысқа әңгімелерді тыңдауға, айтып беруге өте құштар болады.
Негізгі іс-әркеті – ойын. Ойынның барысында баланың қабілеті айқын
көрінеді. Бірінші сыныпқа келіп түскен балада кейбір ұнамды қасиеттердің
бар екендігін мұғалім де, ата-аналардың өзі де сезе бастайды.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер байқалады. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі
қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарғы шарының функциялары дамиды.
Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 30-35
киллограм шамасында болады. Тәрбие процесінде балалардың кейбір теріс
қылықтарын байқауға болады. Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен
жақсы істерін көре алмаушылық, түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй
тапсырмасын орындаудан қашушылық т.б. Балалардың мұндай теріс қылықтарына
жол бермеу тәрбиешілердің, ата-аналардың беделіне, біліміне, өмір
тәжірибесіне байланысты. Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс
ұйымдастыру үшін олардың мынадай ерекшеліктерін еске алған жөн сөз бен
істің сәйкес болуые талап етеді; жөнсіз кінәлаудың жеркену сезімі тұрады.
Үлкен адамның жіберген қателерін тез байқайды, қиялшыл болады, ұйымшыл
келелді, сенімді серік іздейді, өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды,
түрлі спорт ойындарында өте ықыласты болады. Жеткіншектік шақта балалардың
бойының ұзындығы 134-155 сантиметр, денесі тез өседі, бұлшықеттері жетіліп
дене қанқасында сүйектену процесі жүреді.
Жеткіншектік жастағы балалар намыс қор болады. Үлкендердің бақылауын
сүймейді, әкімшілік шаралармен жекіріп сөйлеуді ұнатпайды. Сондықтан олар
бұл жағдайды үлкендердің озбырлық жасау деп түсінеді де, өздерінше абыржып,
наразылық білдіреді. Үлкендерге байланып, олардың мінезіндегі шыншылдық пен
жалғандықты байқауға тырысады.
Тәрбиешілер өздерінің күнделікті қызметтерде сынып жетекшілер
өздерінің әріптестерімен, отбасымен, жұртшылықпен бірге жұмыс істейді
деген түсінікте. Бірақ, қазіргі таңда бұл пікірге кейбір анықтау қажет
сияқты: біріншіден, тәрбиешілік оқушыны тәрбиелеу жөнінде өзара келісті, ал
оқушы бұл жағдайдан бейхабар. Ол оқушыға осы жағдайға қандай нақты көмек
қажет немесе ол өзінің проблемаларын өзі шешетіндей мүмкіндігі барма?- Бұл
жағында тасада қалады. Сондықтан, көп жағдайда тәрбие жұмысы нәтиже
бермейді. Тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісінің орнын анықтау барасында ең
басты бағыттан айрылмаған абзал –ол оқушымен сынып жетекшісінің арасындағы
байланысты. Сынып жетекшісінің негізгі қызметі әр тұлғамен (баламен) өзара
түсінушілік негізінде байланыс орнату. Егер диалог жұмысы жеткіліксіз
болғанда ғана ата-аналармен сынып оқушыларымен, басқа мұғалімдермен
байланыс жасауға болады. Бірақ бұлардың барлығы екінші кезектегі істер.
Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері.
Әрбір баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезегінде
байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері,
жеке адам бойындағы мінез-құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер
жатады. Нерв жуйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының
темпераментісінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қасиеттердің
дамуы жеке адамдардың табиғм мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара
қабілеттер адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде
қалыптасады. Әрбір адамның өзіне тән қасиеттерін қалыптастыру мен дұрыс
ерекшеліктерін дамытуды жан-жақты және үйлесімді тәрбиелену дейді. Тәрбие
баланың дамуына ықпал жасап қана қоймайды, ол үнемі даму дәрежесіне
сүйенеді. Тәрбиенің міндеті ең таяу даму зонасын жасап, оны келешекте
көкейтесті даму зонасын айналына қамтамасыз ету.
Мұғалім күнделікті оқу-тәрбие жұмысының процесінде оқушылардың дара
ерекшеліктерін бақылап, еске алып отырады. Осындай нақты зерттеу жұмысының
нәтижесінде мұғалім балаларға кездесетін әртүрлі жағымды және жағымсыз дара
ерекшеліктерді байайды. Оларға: кейбір баланың оқу материалының тез ұғуы
немесе баяу ұғуы, берілген тапсырманы мезгілінде бұлжытпай орындауы, немесе
түрлі сылтауларды айтып бастартуы, іс-әрекеттердің барысында белсенділік
немесе енжарлық, бір баланың байсалды,ұстамды болуы, екіншісінің жеңілтек
болуы, осы сияқты әртүрлі дара айырмашылықтардың мұғалім тәрьбие жұмысын
жоспарлауда іске алады. Оларды іске асыру үшін қажетті жэағдайлар жасап,
нақты шаралар белгілейді.
Жеке адамның дүниені сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке
тәуелді. Темперамент деп жеке деп адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерімен
көрінетін меншікті дара өзгешілігін айтады. Психология
ғылымында темпераменті төрт типке бөліп сипаттайды.
Холерик - эмоциялық қызуы шапшаң, кушті, тұрақты болады. Ол белсенді
іске шапшаң кірісіп аяқтап шығады. Бірақ шыдамсыз өкпелегіш және ашуланғыш
болып келеді.
Сангвиник - эмоциялық қызуы шапшаң күшті бірақ, көп тұрақтанбайды.
Ол қызулы жеңілтек келеді, бір немесе бірнеше іске бірдей кіріседі. Іс
үстінде тез суып, бастаған істі аяқсыз қалдырады. Уәдені көп беріп, кейде
одан бас тартады.
Меланхолик – эмоциялық қызуы шапшаң, күшті тұрақты. Ол момақан,
тұйық, жасқаншақ, мінезі баяу, көңілі жабырқау кейде үрейленіп жүреді.
I-тарау. Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарының әдістемесі
1. Сынып жетекшісі және оның қызмет мазмұны
Сынып жетекшісінің тәрбиешілік қызметі күрделі және сан қырлы. Ол
оқушылар ұжымымен, өз сыныбының мұғалімдерімен, ата-аналармен және
жұртшылықпен сан алуан тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Оның тәрбиешілік
қызметінің міндеттері коммунистік тәрбиенің жалпы міндеттерімен және сынып
өмірінің нақты жағдайымен айқындалады. Ол оқушылардың жан-жақты дамуы
туралы, оларды еңбек сүйгіштікке, ұжымдыққа тәрбиелеу туралы, үлгерімін
арттыру және тәртібін нығайту жөнінде, еңбеккке даярлау жайында қамқорлық
жасайды.
Ұжым дамуының түрлі кезеңдерінде сынып жетекшісі тәрбиенің нақты
міндеттерін алға қояды және оқушылар ұжымына сүйене отырып, сыныппен және
жеке оқушылармен сан алуан тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Бұл міндеттерді
айқындағанда ол оқушылардың жас ерекшеліктерін, білім дәрежесін, сыныптағы
үлгерім, тәртіп жағдайын, еңбек сүйгіштік, ұжымшылдық, қоғамдық борыш
сезімі сияқты қасиеттердің жай-күйін ескереді.
Сынып жетекшісінің қызметі ол белгілі жүйемен жүзеге асырылған
жағдайда ғана өзінің мақсатына жетеді және ең жақсы нәтижелерге ие болады.
Сынып жетекшісі жұмысының жүйесі – тәрбиенің мақсаттарымен міндеттерінен
туындайтын өзара тәрбие шараларының жиынтығы. Ол оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарына қойылатын психологиялық
талаптар
М а з м ұ н ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I-тарау. Тәрбие жұмысының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1. Тәрбие берудің негізгі мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.2. Тәрбие беруді ұйымдастыру
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
1.3. Тәрбие және балалардың жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
II-тарау. Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Сынып жетекшісі және оның қызмет
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Сынып жетекшілерінің тәрбие
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Сынып жетекшісінің негізгі міндеттері мен жұмыс
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Дипломдық зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
"Білім туралы" Заңы мектеп оқушыларының бойында адамгершілік және
салауаттылық тұрмыс негіздерін қалыптастырудағы азаматтықты,
жауапкершілікті, қабілеті дамыған етіп тәрбиелеуге негізделген. Қазіргі
қоғамға, болашаққа, зерделі де білімді, өз іс-әрекетімен қызмет ете алатын
азамат керек. Бала бойындағы отаншыл рухты жасынан қалыптастыра алу маңызды
болып отыр. Осы міндеттерді шешудің жауапкершілігі, мектеп оқушыларының
тәрбиесін бағыттауы және ұйымдастыруы сынып жетекшісіне жүктеледі.
Бірақ, соңғы уақытта мектеп өмірінің демократияландыруына
байланысты сынып жетекшісі қажет пе деген мәселе жиі көтеріліп жүр. Осы
себеппен педагогтардың да ой-пікірі жан-жақа бөлінуде.
Республиканың бір қатар мектептерінде тәрбие ретінде сынып
жұмыстарын ұйымдастыруда сынып жетекшілерінің әртүрлілігі жүзеге асырылуда.
Мәселен, Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы №1,2,7,16 Қапшағай қаласы №4,
Шелек ауданы Б.Момышұлы атындағы мектептерде ұстаздардың параллель сыныптар
топтарында жетекшілік жасауы тәжірибеленуде.
Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы №11 орта мектепте басқа
жұмыстан біршама босатылған сынып жетекшісі, Солтүстік Қазақстан облысы
Ленин ауданы Петровск орта мектебінде, Қарағанды қаласы №9 гимназияда,
Екібастұз қаласы Қазақ қыздар гимназиясында Сынып айымдары институты
енгізілген.
Жекеленген мектептерде жоғары сыныптарда өзін-өзі басқарудың
дамығандығы соншалықты, тіпті оқушылардың бастауыш ұжымы жұмысын сынып
жетекшісіз-ақ құруға мүмкіндік береді.
Сірә, сынып жетекшісі жұмысының әртүрлілігі туралы мәселені тікелей
нақтылы мектептер мен сыныптарда шешу керек болар: Кейбір жерлерде, мүмкін
тәрбие процесін сынып жетекшісіз ұйымдастыруда орынды шығар.
Республикамыздың педагогикалық ұжымдарының және басым көпшілігінің
пікірі бойынша бүгінгі күні сынып жетекшісін мектеп өмірінен алып тастау
өзін-өзі ақтаған жоқ.
Сынып жетекшісінің біліктілігі балалар әлемін терең түсінуге
негізделген педагогикалық білім екендігі даусыз.
Ережеге сәйкес, сынып жетекшілікке сыныппен жұмыс істейтін
мұғалімдердің бірі мектеп директоры ұсынысымен тағайындалады. Ол тәрбие
жұмысын өзіне сеніп тапсырылған жұмысымен, сондай-ақ, мектеп әкімшілігі,
мұғалімдері, оқушылардың қоғамдық ұйымдары, олардың ата-аналарымен
мектептен тыс мекемелермен жалпы жұртшылықпен тығыз байланыста іске асыруға
бар күш жігерін жұмсайды.
Демократиялық мектеп өзінің назарынан адамның мінез құлқын,
қабілетін, тіршілік әрекеттерін тыс қалдырмауға тырысады. Сондықтан
тәрбиенің мақсатын белгілеуші тек қана мемлекет емес, сонымен қатар баланың
рухани ұлттық дамуын қалайтын ең жақын адамдары ата-аналар мұғалімдер,
қоғамдық күштер. Осы тұрғыдан алатын болсақ, біздің жеткіншектеріміздің
денсаулығын адамгершілігін табиғи қабілетін дамыту, жетілдіру бірінші
кезектегі мәселе. Себебі осы қасиеттер арқылы ғасырлар бойы жиналған мұра
атадан балаға жетіп отыр, сондықтан осы үш ірі блоктар арқылы әрбір
тәрбиешінің міндеттерін белгілеуге болатын сияқты. Тәрбиеші бұл
міндеттерді жүзеге асыру үшін қажетті жағдай туғызу керек: қолайлы іс-
әрекеттер ұйымдастыру арқылы (оқу, өнімді еңбек, бос уақыт) қатынас арқылы
(өнер, ақпарат құралдары) күнделікті тұрмысы арқылы. Өзгеше айтқанда, іс-
әрекет қатынас тұрмыс қалпы тәрбиенің басты құралдары, соларды
мәдениеттендіре отырып, ол баланың денсаулығы, қабілеті және адамгершілігі
туралы қам жейді.
Қазіргі жағдайда тәрбиенің тиімділігін арттырудың негізгі жолы – бұл
тәрбие қызметін ұйымдастырудағы комплексті қарауды жүзеге асыру. Комплексті
тұрғыдан қарау тәрбие процесінің тұтастығын, тәрбиеленушінің жеке өзіне
жасалатын барлық ықпалдың үйлесімділігін талап етеді.
Жас ұрпақты еңбекке даярлау міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру
тәрбиеге комплексті тұрғыдан қарауды, оқушыға деген барлық тәрбие ықпалын
үйлестіруді, олардың идеялық-саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің
тиімділігін одан әрі арттыруды талап етеді.
Дипломдық зерттеу жұмысының мақсаты: Болашақ мұғалімдерді сынып
жетекшісі ретінде атқаратын іс-әрекеттерінің негізгі бағыттары мен
таныстыру және оларды сынып жетекшісінің қызметіне байланысты теориялық
білімдер мен қаруландыру. Сонымен қоса, мектеп оқушыларын қоғамның белсенді
және саналы етіп тәрбиелеу, жеке тұлғаның ғылыми дүниетанамын қалыптастыру,
адамгершілік қасиеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін жан-жақты дамуына
жағдай туғызу.
Зерттеу әдістері:
1. Балалардың днесаулығын, оқуға деген ынтасын бақылау.
2. Ата-ана, балалармен жүргізілетін сұхбат.
3. Оқуға ынталылығын анықтайтын әдістемелер кешені.
Дипломдық зерттеу жұмысының базасы: №78 орта мектеп.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің болжамы: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ойы,
интеллектісі, олардың сынып жетекшілерімен болған іс-әрекеттері және оқу
процесіндегі ұғымы.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
I-тарау. Тәрбие жұмысының теориялық негіздері
1.1. Тәрбие берудің негізгі мақсаты және міндеттері
Бүгінгі оқушының жеке ерекшеліктері жалпы білім беру мектептеріндегі
тәрбие қызметінің жалпы міндеттері көрсетілген. Бұл мынандай бөлімдер
бойынша топтастырылған:
- оларда дүниетаным негіздерін қалыптастыру;
- саяси саналылықты тәрбиелеу және қоғамджық белсенділікті дамыту;
- адамгершілік саналы тәртіп пен мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу;
- оқуға саналы көзқарасты тәрбиелеу, таным белсенділігі мен ой еңбегінің
мәдениетін дамыту;
- еңбекке және қоғамдық меншікке адамгершілік көзқарасты тәрбиелеу, ой-
өрісін кеңейту, мамандықты саналы таңдауға әзірлік;
- заңдық сезімді қалыптастыру, азаматтық жауапкершілікті тәрбиелеу;
- эстетикалық мәдениет негіздерін тәрбиелеу және көркемдік қабілеттерін
дамыту;
- дене тәрбиесін жетілдіру, денсаулықты нығайту және санитарлық
гигиеналық мәдениет.
Бұл міндеттердің практикалық жүзеге асырылу түбі тәрбиені
ұйымдастыруға комплексті тұрғыдан қарау негізінде жеке адамның жан-жақты
дамуына көмектесуге қызмет етеді.
Әрбір елде әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа кезеңінде сол
қоғамның алдына күрделі міндеттер белгіленеді. Белгіленген міндеттердің
ойдағыдай шешілуі адам факторының ролін арттырумен байланысты.
Тәрбие – белгілі жоғары мақсатқа бағытталған процесс.
а) жас ұрпақтың рухани күштерін дамыту;
ә) ғылыми-материалистік дүниетануды қалыптастыру, қоғамға сай
ережелерді меңгеру;
б) қоғам өміріне, қоғамдық өндірістің белгілі саласына қатысуға
дайындығы болу міндеттерін қамтиды.
Тәрбие – аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тәжірибені беру
процесі. Жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай
дамуын қамтамасыз ететін процесс. Тәрбие жайлы осы уақытқа дейін әр түрлі
теориялар мен пікірлер айтылып келеді.
Орыс педагогтарының еңбектерінде тәрбие туралы көптеген анықтамалар
берілген:
К.Д.Ушинский "мектеп тәрбиеші және ұстаздар – адамның жалғыз ғана
тәрбиеленушілері емес, оның сонша күшті тәрбиешілері: табиғат, жанұя,
қоғам, халық және оның тілі болады"- дейді. К.Д.Ушинскийдің түсінігі
бойынша, бұл факторлардың әсері педагогикалық талаптардан басқа (әртүрлі
дәстүр, жанұя ішіндегі қарым-қатынас).
Қоғамның дамуына байланысты тәрбие өрісі кеңейе барады. Жас ұрпақты
тәрбиелеу адамзат қоғамының өмір сүру және дамуы үшін қажетті жағдайлар
болып табылады.
Қоғамды жаңа тұрғыда құру, экономика мен саяси жүйедегі жаңаша
ойлау, халықтың рухани байлығын жандандыру мәселелері үздіксіз білім
берудің бірыңғай жүйесінің ғылыми негізін анықтаумен байланысты шешіледі.
Қоғам өміріндегі тәрбиенің ролі мен жеке адамның қалыптасуы туралы,
қоғамның дамуы мен жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасы жайындағы теориялық
мәселелерді айқындау - тәрбие негізі міндеттерінің бірі.
Тәрбиешінің негізгі міндеттерінің бірі – балалардың қатынас өрісіне
ену, олардың арасындағы қарым-қатынастарды беттеп отыру, қатынас
мәдениетіне баулу. Жоғарыда айтылған қатынас мәселелері адамгершілік
тәрбиесімен өте тығыз байланысты. Бұл арада біз жалпы адамзаттық
құндылықтарды негізге аламыз.
Тәрбиешіге мына қасиеттер өте қажетті:
- адамдарға сүйіспеншілік, олармен қатынаса алу, сенім, түсінушілік,
төзімділік, қайырымдылық, тілекестік, қарым-қатынастағы адалдық,
шыншылдық;
- жоғары деңгейлі мәдениеттілік, кең көзқарастық, әзіл-оспақты түсіне
білу, тапқырлық;
- мінезінің табандылығы және батылдығы, өзіне сенушілігі, жігерлілігі,
қайсарлық;
- барлық психикалық қасиеттерінің жоғары деңгейде дамуы, қабылдауы, есі
т.б.
Ең биік құндылықтардың бірі – адамның өмірі. Оған озбырлық жасауға
ешкімнің құқы жоқ. Келесі құндылық ана саған өмір силаған, дүниеге әкелген
адамның алдында бас иіу. Туған жер, үй отбасы – бұл құндылықтардан адамның
ары, абыройы нәр алып, қоректенеді, оның еркіндікке талпынысып, патриоттық,
азаматтық қасиеттерін қалыптастырады.
Егер тәрбиеші оқушының жақсы мүмкіндігіне сенсе, оған жаны ашыса
ғана оны қорғауы мүмкін. Керісінше, ол алдын ала бұл балаға не істегенде –
ештеңе шықпайды деген оймен барса, онда педагог қорғаушы бола алмайды.
Оқу – ең басты әрекеттердің бірі. Осы кезеңде сынып жетекшісінің
қорғау ісі оқу бағдарламасы бойынша жүреді, олар: баланың сабақ үстіндегі
жұмысын көру; кіші кеңеспен жұмыс істеу, кейбір пәндер оқушыларға көмек
ұйымдастыру басқа пән мұғалімдерімен балалар көз қарасын, дүние танымын
кеңейтетін қызықты кештер ұйымдастыру; отбасымен келісе отырып, ата-аналар
жағынан көрсететін көмекті жан-жақты ойластыру, жоспарлау.
Оқушының қалыптасуына үлкен ықпалы бар өріс – оның бос уақыты. Осы
бос уақыт өрісінің үш міндеті бар:
1. Баланың демалуы, күш қуатының жөнге келуі.
2. Қызығушылығымен қабілетін дамыту.
3. Қызықты адамдармен еркін танысу.
Тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны әржақты және жарасымды етіп
тәрбиелеу.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, философияның ой-
пікірлері пайда болып қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің
негізгі жолдары белсенді тәрбиелес іс-әрекеттердің мазмұны анықталады,
білім беру тәрбиенің нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қандай, қалай өзгеріп отырғанына көз
жіберсек, тәрбие мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айтқанын
байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы
мүмкін емес.
Педагогика ғылымының тәрбиесіне мақсатын жеке адамды жан-жақты
дамыту, әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп
тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген
ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбігін тікелей байланысты, дененің
және ақыл-ой дамуының біртұтастығы деп түсінуі керек.
Адам баласның жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен,
өмірмен байланыстыра жүргізу, оқушылардың баулу, олардың политехникалық,
экологиялық білімімен қаруландыру, кәсіптік бағдар беруге тәрбиелеу.
Тәрбие берудің негізгі мақсаты және міндеттері
а) жастардың дүниеге ғылыми матералистік көзқарасын
қалыптастыру.
ә) тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып,
эстетикалық талғамдарын, сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам
құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге
асырылады. Мектеп білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл- ойы
дамиды, рухани өмір байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады.
Сынып жетекшісінің басты назарында – оқушы – адам, оқушы-тұлға, әр
оқушынң ерекше қсиеттері оларды қорғау, дамыту міндеттері. Ал сынып ұжымы -
әр балаға қолайлы ортаға қажет. Тәрбие процесінің басқаруды сынып жетекшісі
мына логикаға бағындырса, ол жұмыстың нәтижлі болуы сөзсіз:
1. Тәрбие ісінің негізгі мақсатын, міндетерін, маңызын біліп, түсіну,
өзекті мәселелерін көре білу. Негізгі психологиялық – педагогикалық
ұғымын түсіну, оқу-тәрбие жұмысын тиімді әдістері мен қажетті түрлерін
пайдалану әдістемесін меңгеріп алу.
2. Оқушыларды зерттеу арқылы тәрбиелік міндеттерді анықтауы.
3. Оқушылардың даму деңгейіне байланысты тәрбиенің негізгі міндеттері
мен, оларға сәйкес іс-әрекеттер белгілеуі. Таңдап алған іс-
әрекеттердің түрлері мен тәрбие жұмысының әдістері, формалары тәрбие
ісінің деңгейін көтеруге тиісті ықпал жасайтынына мұғалімнің толық
сенуі.
4. Оқушылардың дамуын болжауды, оларды әртүрлі іс-әрекеттерге
араластырып, өзара жақсы қарым-қатынастарда болуға бағыттауы,
адамгершілік дағдыларын нығайтуы.
Ғылымдардың зерттеулері бойынша, сынып ұжымын дамытуға толық
мүмкіндігі бар.
Сынып жетекшісі төмендегідей болуы керек:
- тәрбиелеушілердің тәрбиелік деңгейін, әрқайсысының ерекшеліктерін,
мүмкіндіктерін жақсы біледі, оқушылардың дамуы туралы толық хабары
бар:
- оқушыларды өзін-өзі басқаруға, тексеруге бағыттап, олардың ынтасын
дамытып,
- ұжымда тәртіпті оқушылардың қатарын көбейтіп, олардың адамгершілік
қылықтарын, қасиеттерін қалыптастырады.
Аталған тәрбие жұмыстың барлығы сынып жетекшісінің шеберлігіне
байланысты. Сынып жетекшісінің өз назарынан қалдырмайтын бірінші объект –
тәрбиелік және дамытушылық маңызы бар әрекет ұйымдастыру.
Сонымен, сынып жетекшісі – сабақтан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырып,
үйлестіріп келістіріп өткізетін педагог. Оқытудың білім беру, тәрбиелік
дамытушылық сипаттарын қамтамасыз ету, оқу процесінде тікелей мұғалімнің –
ұйымдастыра ала білу шеберлігіне байланысты болады.
Оқытудың бұл сипатары оқу процесінде, қашан да мұғалімнің әдіс-
тәсілімен, шеберлікті тиімді пайдалануда нәтижелі болады. Бұл сипаттарды
білімді де білікті, теориялық білімнің практикада дұрыс ұштастыра білген,
шеберлі де, әдіс-тәсілдері мол, оқу процесін жан-жақты білген мұғалім
қамтамасыз ете алады.
Оқытудың – білім беру тәрбиелік дамытушылық сипатын, оқу процесінде
практикада дұрыс пайдаланып отыру керек. Оны – байланыстыра білу мұғалімге
байланысты.
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты болады. Мұғалім оқу процесінде білім беру,
тәрбиелік, дамытушылық сипатын басшылыққа ала отырып оқушыларға білім және
тәрбие береді.
Оқыту процесінде – мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі – оқытудың
білім беру, тәрбиешілік, дамытушылық сипатын қамтамасыз етіп, басқара білу.
Оқытудың – білім беру функциясы – бұл адам баласын білім байлығымен
қаруландыру, өз бетімен білім алуға іскерлікпен дағдыны игеруге даярлау.
Қазіргі кезде білімді толық меңгеру үшін негізгі талаптарды еске алған жөн.
Олар:
Білімнің толықтығы – негізгі идеяларға түсіну үшін оқыту процесін
негізгі веноларын, яғни танымдық іс-әрекетін, кезеңдерін іске асыруды
қамтамасыз ету.
- Білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі.
- Білімнің ұғымдылығы – оқушылардың өз бетімен ізденіп білімді меңгеру
үшін олардың ойын дамыту.
- Білімнің әрекеттілігі жаңа білім алу үшін бұрынғы білімді шеберлікпен
пайдалану мүмкіндігін жасау.
Сонымен оқытудың білім беру функциясы қазіргі кездегі ғылым негіздерін,
іскерлікті, дағдыны игерген жоғары білімді де білікті – адамды дайындауға,
әлеуметтік міндеттерді шешуге бағытталып отыруы қажет болып табылады және
оны солай орындау дұрыс.
Тәрбие мақсаты жемісті болуы үшін осы құралдарды тиімді пайдалану
қажет. Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету тәрбиенің
негізгі құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С. Макаренко өз
тәжірибесінде тәжірибедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар
емес, керісінше олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен
еді. Адам еңбектің танымының, қарым-қатынастың субъектісі ретінде әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері, құралдары болып
табылады. Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40-жылдың соңында 50-
жылдың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын шешуде зор үлес
қосқан педагогтар: Н.К. Гончаров, Т.Е. Конникова, М.Т. Огордников, Н.И.
Болдырев, А.С. Макаренко, Г.М. Щукина, В.А. Сластекин т.б. 60-жылдардың
екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде Советская
педагогика журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар. Солардың
ішінде Т.Е. Конникова, Г.М. Щукина және В.С. Сластекин жасаған тәрбие
әдістері жіктелуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылып келеді.
Оқытудың тәрбиелік функциясы – оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы
идеяны И.Ф. Гербарт оқыту адамгершілік, тәрбиесіз, мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д.Ушинский алғаш рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелік сипатын оның ғылыми мазұнына тәуелді еді.
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясына оқыту және оқу тәрбиесінің
құралы деп аталған.
Тәрбиелей отырып оқыту – К.Д.Ушинскийдің айтуы бойынша дамытып оқыту,
яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамыту, оны әлеуметтік және
еңбек іс-әрекетіне дайындау. Тәрбиелей отырып, ғылыми теориялармен
ережелердің оқушылардың дүниетанымына және сеніміне айналуын сипаттайды,
моральдік нормаларды, мінез-құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді.
Оқыта отырып билеу оқушыларда өмірге білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой
қабілетін дамытады, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесімен тығыз
байланысты өткізіледі. Мысалы, әдебиет сабағында романдағы кейіпкерлердің
бейнесін мұғалім мазмұндай келіп, балаларға адамгершілік, әділдік, шындық
тұрғысынан көрсетеді.
Сонымен тәрбиелеу, оқыту оқушылардың терең білімін қаруландыруда,
ғылыми көзқарастарын дамытады және тәрбиелейді.
Тәрбие мақсаты жемісті болуы үшін осы құралдарды тиімді пайдалану
қажет. Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету тәрбиенің
негізгі құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С. Макаренко өз
тәжірибесінде тәжірибедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар
емес, керісінше олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен
еді. Адам еңбектің танымының, қарым-қатынастың субъектісі ретінде әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері, құралдары болып
табылады. Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40-жылдың соңында 50-
жылдың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын шешуде зор үлес
қосқан педагогтар: Н.К. Гончаров, Т.Е. Конникова, М.Т. Огордников, Н.И.
Болдырев, А.С. Макаренко, Г.М. Щукина, В.А. Сластекин т.б. 60-жылдардың
екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде Советская
педагогика журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар. Солардың
ішінде Т.Е. Конникова, Г.М. Щукина және В.С. Сластекин жасаған тәрбие
әдістері жіктелуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылып келеді.
2. Тәрбие беруді ұйымдастыру формалары
Мектептегі оқыту процесін ұйымдастырудың түрі (формасы) – бұл
сабақ болып табылады. Орта ғасыр кезінде мектепте мұғалім сабақты
оқушылар санының аздығына байланысты әрқайсысымен жеке-жеке жүргізілетін.
Оқудың бұл үрі балалардың құрамын көбкрек қамтып оқытуға мүмкіндік
бермейтін және оқу талай жылдар бойы ұзаққа созылса да жеміссіз болып
отырды.
Сабақ – оқушылардың топқа ұйымдасқан, сынып деп аталатын тұрақты
құрамымен, мұғалім басшылығымен жүргізілетін оқу жұмысы. Сабақ оқушылардың
жалпы сыныптық, топтық және жекелеген жұмысын қамтиды, оқытудың әр салалы
әдістерін қолдануды талап етеді. Барлық сабақтар оқу жылының ішінде
белгіленген уақыт мөлшерінде, бірінші сынып 30-35, басқа сыныптар 45 минут
өткізіледі.
Сабақ проблемасын педагог-психолог ғалымдар Е.Я.Голант, Б.П.Есипов,
М.А.Данилов, Ф.Ф.Королев, М.Н.Скаткин, В.В.Давыдов, И.Я.Лернер, Г.И.Шукина,
Т.И.Шамова, К.Бабанский, т.б, арнайы зерттеді.
Ал, Қазақстанда 50-жылдары сабақ теориясымен профессор Р.Г.Лемберг
шұғылданды. Сонымен қатар соңғы жылдары көптеген педагогтар-әдіскерлер
оқыту процесі мәселелеріне бағалы үлес қосты. Олар: Х.Қ.Арғынов,
Т.Қ.Ақшолақов, Д.Ә.Әлімжанов, М.Б.Балақаев, Х.А.Бекмаханов, А.С.Бейсенова,
М.Ғ.Ғабдуллин, Г.Ф.Гурьевич, С.К.Кеңесбаев, Ш.К.Кәрібаев, С.С.Қирабаев,
Н.К.Көшекбаев, М.А.Құдайқұлов, Т.М.Мұсақұлов, Р.Б.Нұртазина,
Н.О.Оралбаева, И.Н.Нұғманов, Ш.Х.Срыбаев, Т.С.Сабиров.
Сонымен жүргізілген зерттеулер, мектептер тәжірибесі сабақ –
мұғалім күнбе-күн оқушыларға білім, тәрие беретін және жан-жақты дамытатын
адамзат жасаған рухани байлыққа сый-құрметпен қарауға тәрбиелейтін оқу-
тәрбие процесінің негізгі саласы, екенін дәлелдейді.
Әдістерді іске асыру барысында тәрбиеші оқушыларға педагогикалық
ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын да қолданады. Тәсіл
әдістің құрамында бөліктері, әрбір әдістің тәсілдері болады. Мысалы,
үйрету, машықтандыру, тапсырма, т.б. нақты тәрбие барысында әдістер мен
тәсілдер арасында шекара жоқ, ол құбылмалы, жылжымалы болады. Тәрбие
құралдарына іс-әрекеттің түрлері, көрнекі құралдар көптеген коммуникация
құралдарын педагогикалық ықпал жасайтын тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын,
мұғалім ата-ана ересек адамдардың сөзі олардың өнегесі т.б. жатады.
Тәрбие мақсаты жемісті болуы үшін осы құралдарды тиімді пайдалану
қажет. Оқушы тұлғасы қалыптасуының басқарылуын қамтамасыз ету тәрбиенің
негізгі құралдарын толық және тиімді пайдалана білу. А.С. Макаренко өз
тәжірибесінде тәжірибедегі шешуші роль атқаратын нәрсе оқшауланған құралдар
емес, керісінше олардың үйлесімді құрылған жүйесі екенін дұрыс көрсеткен
еді. Адам еңбектің танымының, қарым-қатынастың субъектісі ретінде әрекет
барысында қалыптасады. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, тұлғасы
қалыптасып келе жатқан адамның негізгі іс-әрекет түрлері, құралдары болып
табылады. Тәрбие әдістерін жіктеу, оған әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарау.
Белгілі орыс педагогтары тәрбие әдістерін жасау үшін 40-жылдың соңында 50-
жылдың басында көп күш салды. Тәрбие әдістері проблемасын шешуде зор үлес
қосқан педагогтар: Н.К. Гончаров, Т.Е. Конникова, М.Т. Огордников, Н.И.
Болдырев, А.С. Макаренко, Г.М. Щукина, В.А. Сластекин т.б. 60-жылдардың
екінші жартысынан бастап педагогикалық іс-әрекеттерін жіктеуде Советская
педагогика журналының беттерінде бірнеше талас пікірлер айтылып келеді.
Қазіргі кезде тәрбие әдістерін жіктеудің 11-ден астам түрлері бар. Солардың
ішінде Т.Е. Конникова, Г.М. Щукина және В.С. Сластекин жасаған тәрбие
әдістері жіктелуінде бірізділік байқалады. Бұл жіктеу мектептерде
қолданылып келеді. Герцен атындағы Санк-Петербург мемлекеттік педагогикалық
институтының ғалымдары жасаған тәрбие әдістерін жіктеу 3 топқа бөлінеді.
Бірінші топ – тәрбиеленушілерді іс-әрекеттеріндегі, қарым-
қатынастарындағы, мінез-құлқындағы жағымды тәжірибелі қалыптастыру әдістері
талап, қоғамдық пікір, үйрету, жаттықтыру, арнайы тәжірибелік ситуация.
Талап – мінез-құлық нормасының көрінісі, балаларды әлеуметтік тәжірибеге
қалыптастыру талаптың ынталандыру және тежелеу функциялары бар. Ынталандыру
функциясы – бұл жұмысты – бастау және аяқтау. Тежелу – адамдардың жұмысына
келес келтіретін әрекетті тақтату. Қоғамдық пікір – бұл ұжымдық талаптың
бейнеленуі, ал талап-нақты міндет, оны іс-әрекеті профессоры
орындау қажет. Ұжым мүшелерінің басымдауы, баға беру бұл қоғамдық пікір,
ұжымның еркі және күші. Тәрбие субъектісі, педагогтың тірегі. Үйрету,
жаттықтыру – бұл мінез-құлық нормасына сай сәйкес оқушыларды қажетті
дағдыға, әдетке төселдіру. Тәрбие үйретуден басталады. Мысалы, баланың
мезгілінде ұйықтауы, өз мүліктерін, жұмыс орнын тәртіпке келтіріп ұстануы
т.б. Үйрету әдісі балалардың орындағыштық, сыпайылық (инабаттылық)
мұқияттылық, табындылық сияқты қасиеттерін қалыпастырады. Балалардың өмір
тәжірибесі кеңейіп, санасы дамыған сайын, үйрету әдісі өзінің алғашқы
маңызын жайып, басқа әдістермен бірігеді. Мысалы, бұл әдіске жақын
жаттықтыру әдісі. Жаттықтыру әдісі – бұл әртүрлі ситуацияда оқушылардың
моральдық тапсырмаларды орындауы. Жаттықтыру әдісін ұжымынң мүддесімен,
тараптарымен қатысуы қажет. Мысалы, кез-келген шараларды мезгілінде бастау
оқушыларды тәрбиелікке, ұйымдастыққа тәрбиелейді.
Оқушылардың өндірістік бригадалары алу жұмыстары оқушыларды борыштық
сезімге, жауапкершілікке жаттықтырады. Үйрету және жаттықтыру әдістері мен
тәсілдері: нұсқау көрсе машықтандыру, тапсырма. Тәрбиелеуші ситуация
жеке адамның жағымды әрекеттері мен жеке қылықтарының
қылыптасуына ықпал етеді. Бұл әдіс тәрбиешілер және тәрбиеленушілер
арасындағы қарым - қатынасқа қолайлы жағдай жасайды. Сынып
мектеп біріншілігіне жарыс ұйымдастыру топқа, ұжымға және оқушыға
(мектепті көгалдандыру, сыныпты, демалатын орындарды дайындау, яғни
безендіру т.б.) тапсырма беру тәрбиелеуші ситуацияда іске асырылады.
Өз еркімен таңдау ситуациясының тәрбиелік мәні өте зор. Мысалы
екінші адамға тұрып орын беру немесе үнемдей қалу, шынын жалған
сөйлеу т.б мұндай ситуацияларда балалар көп ойланады, қайғырады.
Екінші топ - жеке адамның санасын қалыптастыру әдістері (ұғым,
пайымдау – пікір айту, баға беру, сендіру). Бұл топтың әдістері: саяси
этикалық әңгімелесу, пікір талас, лекциялар, өнеге. Бұл әдістердің
балалар санасына ықпал жасауда маңызы өте зор. Осы тұрғыда
балаларды өмірдің еңбектің қоғамдық нормасына қасыттыру қажет. Ал бұл
балалардың нормалар жөнінде білімді пайымдайды, баға береді, талап
етеді. Бұл жағдай жеке адамның өмірлік поэзиясын, көз қарасын
сипаттайды. Әрбір әдістің мақсаты, мазмұны педагогикалық оқу
құралдарында жақсы жазылған. Сондықтан мысал ретінде тек қана әңгіме
және пікір талас әдістеріне тоқталайық. Әңгіме - бұл балалардың
санасын қалыптастыру әдістерінің бірі. Балалар әңгіме саяси
эстетикалық, этникалық мәселелерді талдауға белсене қатысады, олардан
тиісті қорытынды шығару үшін қолданады, ақылға салып түсінеді.
Әңгіме әдісі кез-келген мәселеде ұқыпты дайындықты талап етеді.
Әңгіме әдісін іске асыру үшін мыналарды ескеру керек.
1. Тақырыптық көкейтестілігі, яғни өмірге қажетті балалардың
мүддесіне жауап беру тиіс.
2. Әңгіменің мазмұны балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
баяндалуы қажет.
3. Әңгіменің тақырыбына сәйкес техникалық құралдарды тиімді
пайдаланған жөн.
Қазіргі кездегі сабақтың әр оқу пәннінің материялына сүйене отырып,
оқушылардың ғылыми көзқарасына, әмірлік позициясына бағыт беруде,
эстетикалық талғам, коммуникативтілік пен еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде,
жеке бастарының творчестволық зертеулер нәтижесінде айқындалып отыр.
3. Тәрбие және балалардың жас ерекшеліктері
Балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу – оқыту және тәрбие
жүйесіндегі негізгі принциптерінің бірі. Оқыту және тәрбие беру ісінде осы
принципті мұғалім әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың жас
ерекшеліктеріне сай мектептің ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие
жұмыстарының бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектепті оқу және
тәрбие жұмыстарының мазмұны, формалары мен әдістері оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай іс жүзінде асырылады. Оқу және тәрбие жұмыстарының
барысында балалардың жас кезеңдерін еске алуқажетті шарттарының бірі.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің жас кезеңі проблемасына аса зор
көңіл бөлуде. Бұл проблема жөнінде зерттеу мәліметтері әлі де болса
бірыңғай көзқарастың жоқ екенігін көрсетеді. Жас кезеңдерінің шекарасын
ажырату толық зерттелмеген мәселелердің бірі. Бұл мәселе жөнінде әдебиет
беттерінде бірнеше талас пікірлер жазылып жүр. Мысалы, кейбір ғалымдардың
пікірі бойынша жас кезеңінің қарқынды өсуіне байланысты. Ал кейбір адам
жасын тіс аттарына қарап топтастырады. Кейбір психологтар мен
физиологтардың, әсіресе, шетел ғалымдарының пікірлері бойынша балалардың
жас ерекшеліктерін организмдегі қайсы бір мәңгі және өзгермейтін
қасиеттермен анықтауға болатын сияқты. Бұл қасиеттерді балалардың
табиғатына тән, олардың өмірі мен тәрбиесіне тәуелді емес деп түсіндіреді.
Олар белгілі жас кезеңдерінде болып отыратын бойдың өсуін, дене салмағының
артуын, жыныс мүшелерінің жетілуін, яғни дамудың заңдылығын осылай
дәлелдегісі келеді. Бірақ олар балалардың психикалық дамуына байланысты жас
кезеңдері жылжымалы шекарасын еске алмайды. Біздің елдің ғалымдары,
педагогтары балаларды білім және тәрбие беретін мекемелердің типтері
бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы, ясли жасындағы балалар, мектеп
жасындағы балалар, мектеп жасына дейінгі балалар т.б. Балаларды осылай
салыстыра бөлу, практикада үйеншікті ұғымға айналған. Бірақ ұғымда әлі
ғылым негізінде толық дәлелденбеген. 1965 жылы сәуір айында Мәскеу
қаласында бүкіл дүние жүзілік симпозиум болды. Симпозиум жұмысына КСРО,
Англия, Болгария, Польша, Чехословакия, Швеция елдерінің белгілі ғалымдары
қатысаты. Бірнеше күнге созылған жемісті талас пікірлерден кейін жас
кезеңдірін бір ізге салу мақсатымен симпозиум шамамен 12 сатыдан тұратын
схема ұсынады.
1) Жаңа туған бала 1 күнен -10 күнге дейін.
2) Емшек емген бала 10 күннен 1 жасқа дейін.
3) Ерте балалық шақ 1 жастан 3 жасқа дейін.
4) Бірінші балалық шақ 4 жастан 7 жасқа дейін.
5) Екінші балалық шақ 8 жастан 12 жасқа дейін (ер бала) 8 жастан
11 жасқа дейін (қыз бала).
6) Жеткіншектік шақ 13 жастан 16 жасқа дейін (ер бала)
7) Жасөспірімдік шақ 17 жастан 21 жасқа дейін (ер балалар)
8) Кәмелеттік жастың 22 жастан 35 жасқа дейін (ерлер)
бірінші кезеңі. 21 жастан 35 жасқа дейін
(әйелдер)
9) Кәмелеттік жастың 36 жастан 60 жасқа дейін (ерлер)
екінші кезеңі. 36 жастан 56 жасқа дейін
(әйелдер)
10) Кексе жас 60 жастан 74 жасқа дейін (ерлер)
56 жастан 74 жасқа
дейін (әйелдер)
11) Қарттық жас 75 жастан 90 жасқа дейін.
12) Ұзақ жасау 90 жас, одан жоғарылар.
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің схемасына,
яғни туған баладан бастап жас өспірімдік шаққа дейін өзгерістер кіреді.
Олар жеті сатыдан тұрады.
1) Жаңа туған бала (туған сәттен екі айға дейін)
2) Нәрестелік шақ (1-2 айдан 1 жылға дейін)
3) Ерте сәбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін)
4) Мектепке дейінгі шақ (4 жастан 7 жасқа дейін)
5) Бастауыш мектеп (7жастан 11-12 жасқа дейін)
6) Жеткіншектік шғы (11-12 жастан 14-15 жасқа дейін)
7) Жасөспірімдік шақ (14-17 жастан 17 жасқа дейін)
Мектепте балаларды 6 жастан бастап қабылдауға байланысты 5,6 және 7
сатылардағы жас кезеңдері өзгереді. Осы жас кезеңдері әрбір үйелмен, мектеп
жасына дейінгі балалар мекемелері және мектептер басшылыққа алады. Мектепке
дейінгі балалық шақта балалардың сүйегі қатайып, бұлшық еті дамиды, өседі.
Бойы 90 сантиметрден 114 сантиметрге дейін өседі де, салмағы 14
киллограмнан 22 киллограмға дейін артады. Бұл кезеңде балалар үнделікті
тұрмысқа байланысты жеңіл еңбекке қатысады. Олардың сүйек-бұлшықет жүйесі
ұзақ уақытты еңбекті көтермейді. Сондықтан ата-аналар балалардың күш қуатын
есепке алып, еңбек тәрбиесінің түрлеріне бірте-бірте үйрету тәсілдері
арқылы жаттықтыруы қажет. Бұл жастағы балалар ертегі немесе өлеңмен
жазылған қысқа әңгімелерді тыңдауға, айтып беруге өте құштар болады.
Негізгі іс-әркеті – ойын. Ойынның барысында баланың қабілеті айқын
көрінеді. Бірінші сыныпқа келіп түскен балада кейбір ұнамды қасиеттердің
бар екендігін мұғалім де, ата-аналардың өзі де сезе бастайды.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер байқалады. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі
қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарғы шарының функциялары дамиды.
Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 30-35
киллограм шамасында болады. Тәрбие процесінде балалардың кейбір теріс
қылықтарын байқауға болады. Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен
жақсы істерін көре алмаушылық, түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй
тапсырмасын орындаудан қашушылық т.б. Балалардың мұндай теріс қылықтарына
жол бермеу тәрбиешілердің, ата-аналардың беделіне, біліміне, өмір
тәжірибесіне байланысты. Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс
ұйымдастыру үшін олардың мынадай ерекшеліктерін еске алған жөн сөз бен
істің сәйкес болуые талап етеді; жөнсіз кінәлаудың жеркену сезімі тұрады.
Үлкен адамның жіберген қателерін тез байқайды, қиялшыл болады, ұйымшыл
келелді, сенімді серік іздейді, өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды,
түрлі спорт ойындарында өте ықыласты болады. Жеткіншектік шақта балалардың
бойының ұзындығы 134-155 сантиметр, денесі тез өседі, бұлшықеттері жетіліп
дене қанқасында сүйектену процесі жүреді.
Жеткіншектік жастағы балалар намыс қор болады. Үлкендердің бақылауын
сүймейді, әкімшілік шаралармен жекіріп сөйлеуді ұнатпайды. Сондықтан олар
бұл жағдайды үлкендердің озбырлық жасау деп түсінеді де, өздерінше абыржып,
наразылық білдіреді. Үлкендерге байланып, олардың мінезіндегі шыншылдық пен
жалғандықты байқауға тырысады.
Тәрбиешілер өздерінің күнделікті қызметтерде сынып жетекшілер
өздерінің әріптестерімен, отбасымен, жұртшылықпен бірге жұмыс істейді
деген түсінікте. Бірақ, қазіргі таңда бұл пікірге кейбір анықтау қажет
сияқты: біріншіден, тәрбиешілік оқушыны тәрбиелеу жөнінде өзара келісті, ал
оқушы бұл жағдайдан бейхабар. Ол оқушыға осы жағдайға қандай нақты көмек
қажет немесе ол өзінің проблемаларын өзі шешетіндей мүмкіндігі барма?- Бұл
жағында тасада қалады. Сондықтан, көп жағдайда тәрбие жұмысы нәтиже
бермейді. Тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісінің орнын анықтау барасында ең
басты бағыттан айрылмаған абзал –ол оқушымен сынып жетекшісінің арасындағы
байланысты. Сынып жетекшісінің негізгі қызметі әр тұлғамен (баламен) өзара
түсінушілік негізінде байланыс орнату. Егер диалог жұмысы жеткіліксіз
болғанда ғана ата-аналармен сынып оқушыларымен, басқа мұғалімдермен
байланыс жасауға болады. Бірақ бұлардың барлығы екінші кезектегі істер.
Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері.
Әрбір баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезегінде
байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері,
жеке адам бойындағы мінез-құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер
жатады. Нерв жуйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының
темпераментісінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қасиеттердің
дамуы жеке адамдардың табиғм мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара
қабілеттер адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде
қалыптасады. Әрбір адамның өзіне тән қасиеттерін қалыптастыру мен дұрыс
ерекшеліктерін дамытуды жан-жақты және үйлесімді тәрбиелену дейді. Тәрбие
баланың дамуына ықпал жасап қана қоймайды, ол үнемі даму дәрежесіне
сүйенеді. Тәрбиенің міндеті ең таяу даму зонасын жасап, оны келешекте
көкейтесті даму зонасын айналына қамтамасыз ету.
Мұғалім күнделікті оқу-тәрбие жұмысының процесінде оқушылардың дара
ерекшеліктерін бақылап, еске алып отырады. Осындай нақты зерттеу жұмысының
нәтижесінде мұғалім балаларға кездесетін әртүрлі жағымды және жағымсыз дара
ерекшеліктерді байайды. Оларға: кейбір баланың оқу материалының тез ұғуы
немесе баяу ұғуы, берілген тапсырманы мезгілінде бұлжытпай орындауы, немесе
түрлі сылтауларды айтып бастартуы, іс-әрекеттердің барысында белсенділік
немесе енжарлық, бір баланың байсалды,ұстамды болуы, екіншісінің жеңілтек
болуы, осы сияқты әртүрлі дара айырмашылықтардың мұғалім тәрьбие жұмысын
жоспарлауда іске алады. Оларды іске асыру үшін қажетті жэағдайлар жасап,
нақты шаралар белгілейді.
Жеке адамның дүниені сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке
тәуелді. Темперамент деп жеке деп адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерімен
көрінетін меншікті дара өзгешілігін айтады. Психология
ғылымында темпераменті төрт типке бөліп сипаттайды.
Холерик - эмоциялық қызуы шапшаң, кушті, тұрақты болады. Ол белсенді
іске шапшаң кірісіп аяқтап шығады. Бірақ шыдамсыз өкпелегіш және ашуланғыш
болып келеді.
Сангвиник - эмоциялық қызуы шапшаң күшті бірақ, көп тұрақтанбайды.
Ол қызулы жеңілтек келеді, бір немесе бірнеше іске бірдей кіріседі. Іс
үстінде тез суып, бастаған істі аяқсыз қалдырады. Уәдені көп беріп, кейде
одан бас тартады.
Меланхолик – эмоциялық қызуы шапшаң, күшті тұрақты. Ол момақан,
тұйық, жасқаншақ, мінезі баяу, көңілі жабырқау кейде үрейленіп жүреді.
I-тарау. Сынып жетекшісінің тәрбие жұмыстарының әдістемесі
1. Сынып жетекшісі және оның қызмет мазмұны
Сынып жетекшісінің тәрбиешілік қызметі күрделі және сан қырлы. Ол
оқушылар ұжымымен, өз сыныбының мұғалімдерімен, ата-аналармен және
жұртшылықпен сан алуан тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Оның тәрбиешілік
қызметінің міндеттері коммунистік тәрбиенің жалпы міндеттерімен және сынып
өмірінің нақты жағдайымен айқындалады. Ол оқушылардың жан-жақты дамуы
туралы, оларды еңбек сүйгіштікке, ұжымдыққа тәрбиелеу туралы, үлгерімін
арттыру және тәртібін нығайту жөнінде, еңбеккке даярлау жайында қамқорлық
жасайды.
Ұжым дамуының түрлі кезеңдерінде сынып жетекшісі тәрбиенің нақты
міндеттерін алға қояды және оқушылар ұжымына сүйене отырып, сыныппен және
жеке оқушылармен сан алуан тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Бұл міндеттерді
айқындағанда ол оқушылардың жас ерекшеліктерін, білім дәрежесін, сыныптағы
үлгерім, тәртіп жағдайын, еңбек сүйгіштік, ұжымшылдық, қоғамдық борыш
сезімі сияқты қасиеттердің жай-күйін ескереді.
Сынып жетекшісінің қызметі ол белгілі жүйемен жүзеге асырылған
жағдайда ғана өзінің мақсатына жетеді және ең жақсы нәтижелерге ие болады.
Сынып жетекшісі жұмысының жүйесі – тәрбиенің мақсаттарымен міндеттерінен
туындайтын өзара тәрбие шараларының жиынтығы. Ол оқушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz