Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары жайлы ақпарат

1.Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
2.Өзге тілден енген сөздер
3.Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні
4.Лексикография.

Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы сөздік құрам немесе лексика деп аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын күнкөрістіршілдігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Сөздік құрам, лексика – белгілі бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы. Сөздік құрам ұлттың өзіне тән кәсібі мен қоғамдық, әлеуметтік тіршілігін тұтас сипаттайды. Ұлттың рухани және материалдық мәдениеті неғұрлым бай болса, оны жеткізіп, суреттейтін сөздер де соншалықты көп әрі күрделі болады. Негізінде ұлт тіліндегі барлық сөздер реестрге тіркеліп, түсіндірме сөздікке енеді. Мысалы, жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінде жарық көрген он томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жетпіс мыңға жуық лексикалық және фразеологиялық бірліктер енген. Бірақ мұнда қазақ тіліндегі барлық сөздер қамтылмаған. Сөздік құрамыға жалпыхалықтық лексикамен қатар кірме сөздер, терминдер, кәсіби сөздер, диалектілер, жаргондар, әдеби және ауызекі тіл лексикасы енеді. Сөздік құрамыда күнделікті жиі (актив) қолданылатын, сол тілде сөйлеушілерге түсінікті болып келетін ортақ сөздер, сондай-ақ сирек (пассив) қолданыстағы, барлығына бірдей түсінікті емес терминдер, көнерген сөздер, диалектілер, жаңа сөздер бар. Осы тұрғыдан Сөздік құрамдағы сөздер жалпыхалықтық және жалпыхалықтық емес лексика болып екіге бөлінеді. Тілдің сөздік құрамының ең басты әрі тұрақты бөлшегі – негізгі сөздік қор. Сөздік құрам негізгі сөздік қорға қарағанда өзгергіш келеді, тілдің тарихи даму кезеңінде өзгеріп отырады. Сөздік құрамыдағы бірліктер ұдайы өзгеріске ұшырап, қоғамдағы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты кей сөздер қолданыстан шығып отырған. Мысалы, комсомол, пионер, Ильич шамы, т.б. Керісінше архаизмдердің қайта қолданысқа енуі де кездеседі: әкім, мырза, ханым, т.б. Қоғамның дамуы мен ғылыми-техникалық өзгерістерге байланысты сөздік құрамы үнемі толығып, дамып, жаңарып отырады. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.

Қалиев Ғ. «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» 133-135беттер.
Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ., «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» Алматы, 1997ж. 123-128беттер.
Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, 1991ж. 183-185беттер.
Аханов К. «Тіл білімінің негіздері» Алматы, 2002ж. 663-664 беттер.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ
Тақырыбы: 1.Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары
2.Өзге тілден енген сөздер
3.Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні
4.Лексикография.

Орындаған: Жәлелова М.С.
Тобы: ФИ - 403
Тексерген: Қалиева С.Е.

Семей қаласы 2015ж.

1. Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары.

Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы сөздік құрам немесе лексика деп аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын күнкөрістіршілдігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Сөздік құрам, лексика - белгілі бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы. Сөздік құрам ұлттың өзіне тән кәсібі мен қоғамдық, әлеуметтік тіршілігін тұтас сипаттайды. Ұлттың рухани және материалдық мәдениеті неғұрлым бай болса, оны жеткізіп, суреттейтін сөздер де соншалықты көп әрі күрделі болады. Негізінде ұлт тіліндегі барлық сөздер реестрге тіркеліп, түсіндірме сөздікке енеді. Мысалы, жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінде жарық көрген он томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жетпіс мыңға жуық лексикалық және фразеологиялық бірліктер енген. Бірақ мұнда қазақ тіліндегі барлық сөздер қамтылмаған. Сөздік құрамыға жалпыхалықтық лексикамен қатар кірме сөздер, терминдер, кәсіби сөздер, диалектілер, жаргондар, әдеби және ауызекі тіл лексикасы енеді. Сөздік құрамыда күнделікті жиі (актив) қолданылатын, сол тілде сөйлеушілерге түсінікті болып келетін ортақ сөздер, сондай-ақ сирек (пассив) қолданыстағы, барлығына бірдей түсінікті емес терминдер, көнерген сөздер, диалектілер, жаңа сөздер бар. Осы тұрғыдан Сөздік құрамдағы сөздер жалпыхалықтық және жалпыхалықтық емес лексика болып екіге бөлінеді. Тілдің сөздік құрамының ең басты әрі тұрақты бөлшегі - негізгі сөздік қор. Сөздік құрам негізгі сөздік қорға қарағанда өзгергіш келеді, тілдің тарихи даму кезеңінде өзгеріп отырады. Сөздік құрамыдағы бірліктер ұдайы өзгеріске ұшырап, қоғамдағы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты кей сөздер қолданыстан шығып отырған. Мысалы, комсомол, пионер, Ильич шамы, т.б. Керісінше архаизмдердің қайта қолданысқа енуі де кездеседі: әкім, мырза, ханым, т.б. Қоғамның дамуы мен ғылыми-техникалық өзгерістерге байланысты сөздік құрамы үнемі толығып, дамып, жаңарып отырады. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады. Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңғол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған. Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірнеше жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабылданған классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда. Түбір - сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін, лексикалық мағынасын сақтаған негізгі бөлігі. Түркі тілдерінде түбір өзгермейді, ал славян тілдерінде өзгеріске түсіп отырады. Түркілік түбір негізінен бір, кейде екі буынды болып келеді. түбірдің негізгі ерекшелігі ретінде толық мағыналылығы, тұлғалық сипатының өзгермеуі, әрі қарай бөлшектеуге келмейтіндігі аталады. Дәстүрлі түркітануда түбір "формадан мазмұнға" принципі негізінде қарастырылатындықтан, оның тұлғалық дамуы сөз болады.
2. Өзге тілден енген сөздер.
Өзге тілден енген сөздер қазақ тілі ғылымында кірме сөздер деп аталады. Тілдің сөздік құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіншілігі арқылы болып қоймайды. Қазақ халқының ертедегі даму тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста болғандығын көреміз. Осыған байланысты, Ғ.Қалиев: Кірме сөздер дегеніміз тілдің өзіндік сөзжасам тәсілімен емес, басқа тілдердің ықпалымен жасалған немесе олардан енген сөздер. Яғни сөздің дыбыстық тұлғасы да, мағынасы да өзге тілге қатысты сөздер кірме сөздер деген тұжырымдама жасайды. Жер шарында өмір сүріп келе жатқан үлкенді-кішілі халықтардың қай-қайсысында болсын өзге тілдерден ауысып келген кірме сөздер көптеп кездеседі. Мәдениеті кенжелеп дамыған ұсақ халықтарды былай қойғанда, мәдениеті гүлденіп өскен ең озат деген халықтардың сөздік құрамы да таза тума сөздерден құралмайтындығы дәлелденген. Зерттеушілер ағылшын тілінің сөздік құрамының не бары 30% ғана өзінің төл сөздері, ал қалғаны өзге тілдерден ауысып келген дегенді айтады. Кірме сөздер көбінесе белгілі бір жаңа ұғым-түсініктің атауы болып келетін кірме сөздер шет тіл сөздері, интернационал сөздер, варваризмдер, калька сияқты түрлерге сараланып зерттеледі. Кірме сөздердің кейбірінің түр-тұлғасынан, дыбысталуынан қай тілдің еншісіне жататыны белгілі болып тұрса, ал ертеден қолданылып, тілге әбден сіңісіп кеткен кірме сөздің қайсы бірінің түп төркінін айқындау үшін арнайы этимологиялық зерттеулерге жүгінуге тура келеді Белгілі бір тілдің сөздік құрамының толығуы әр түрлі жолдармен жүзеге асады. Ең бастысы, әрине, тілдің өз мүмкіншіліктері. Сөздердің тіларалық ауысымы сөйлеушілердің тікелей қарым-қатынасы арқылы ғана емес, әдебиет, баспа, радио, теледидар арқылы жүзеге асады. Дүнген тіліндегі кірме сөздер Орта Азиядағы барлық басқа тілдердегі сияқты басым көпшілігі араб, парсы, орыс тілдері және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген. Орыс тілінен енген сөздердің тіл дамуындағы орны ерекше. Бұл тілден кірген сөздер қоғамдық-саяси лексика, іс-қағаздар, мамандық атаулары, түрлі ғылым салаларының терминдері, күнделікті тұрмыстағы зат атауларын құрайды Х.Бугазов пен А.Калимовтардың зерттеулеріне қарағанда, дүнген тілінде көршілес халықтардан енген кірме элементтер көп кездеседі. Профессор Н.А.Баскаков Араб және парсы сөздері түркі тілдеріне ислам діні арқылы енген. Олар негізінен діни, ғылыми, кәсіби және қоғамдық-саяси терминологияға жатады деп жазады. Бұл пікір дүнген тіліне де қатысты. Дүнген халқының шығу тарихының көптеген нұсқаларын санамалай келе, дүнген тіліндегі арабизмдердің орны бөлек. Тілдегі араб, парсы сөздердің көпшілігі дерексіз ұғымды білдіретін зат есімдерді қамтиды. Дүнген халқының кісі аттарының көбісі де араб тілінен енген. Мысалы: Азиз, Абдулла, Хамит, Рамазан, Махмұт, Муса, Ахмет, Исраил, Исмаил, Рахматулла, Мұхаммед, Зайнуддин, Акбар, Али, Малик, Фатима, Насиба, Василя, Алишер, т.б.Орыс тілі кірме элементтерінің дүнген тіліне сіңісуі түркі тілдерімен бірдей. Жалпылай алғанда, 1870-ші жылдардан кейін дүнген тіліне орыс тілінің әсері Орта Азия аймағындағы басқа да халықтарының тілдеріне ықпалы күшті болғандығы мәлім.Дүнген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.