Тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі аудиті және талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Материалдық қорлардың түсінігі, мазмұны, маңызы
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жүргізудегі материалдық құндылықтар есебінің саясаты ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Материалды құндылықтар қозғалысы есебі бойынша құжаттау, қоймадағы есебі және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Материалдық құндылықтардың бухгалтериадағы есебі, олардың 1С: Бухгалтерия жүйесіндегі есебі ... ... ... ... ... ... ...25
2. Тауарлы.материалдық құндылықтардың ішкі аудиті және талдау
2.1 ТМҚ.ның ішкі аудитін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2 ТМҚ.ның тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Материалдық қорлардың түсінігі, мазмұны, маңызы
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жүргізудегі материалдық құндылықтар есебінің саясаты ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Материалды құндылықтар қозғалысы есебі бойынша құжаттау, қоймадағы есебі және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Материалдық құндылықтардың бухгалтериадағы есебі, олардың 1С: Бухгалтерия жүйесіндегі есебі ... ... ... ... ... ... ...25
2. Тауарлы.материалдық құндылықтардың ішкі аудиті және талдау
2.1 ТМҚ.ның ішкі аудитін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2 ТМҚ.ның тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Кіріспе
Экономиканы басқарудың реформасы материалды ресурстармен қамтамасыз етуді тереңірек қарастыруды талап етеді. Материалдық ресурстарды үнемдеу мен өндірістік қорларды азайтуға, шаруашылық айналымға қалдық шикізаттарды кіргізу, жабдықтаушылар мен өндірушілердің арасындағы қатынастарды жақсартуға негізделген.
Барлық табиғи ресурстарымыз- еңбек, негізгі қорлар, отын мен шикізаттар- орасан зор байлық. Алайда ресурстарды дұрыс игере алмағандықтан, оларды тиімді және ұтымды пайдаланбау нәтижесінде көптеген елдердің кедей елдердің қатарынан шыға алмағандығы өмір көрсетіп отыр. Сондықтан табиғи ресурстарды үнемдеу мен тиімді пайдаланудың даму старатегиясын немесе оларды іске үшін, келесі іс-шараларды атқару қажет:
1. Материалды ресурстарды үнемдеу және тиімді пайдалану;
2. Материал сыйымдылығы мен өндірістік қорлар деңгейін төмендету;
3. Материалдардың айналымдылығын жеделдету;
4. Аяқталмаған өндірістегі қалдықтарды және жоғалтуларды азайту;
5. Материалдардың қабылдануын және қоймада сақталуына қатаң бақылау;
6. Материалды өндірісте тиімді пайдалануына бақылау жүргізу;
7. ТМҚ түрлерін ұтымды пайдалануды қадағалаушы экономикалық тетік механизімдерін құру;
8. Табиғи ресурстарды пайдалануын қадағалау.
Басқару жүйесін жақсарту арқылы, өндіріс тиімділігін арттыруға талпыну арқылы, кәсіпорындардың пайдасының арту мүмкіндігін алары анық. Ол үшін, әрбір кәсіпорын, басқару жүйесіне қажетті ақпараттарды жедел және нақты түрде алып отыруы қажет. Ғылыми түрде дәлелденгендей, бухгалтерлік есеп, басқару жүйесінің 80 пайызынан артық мөлшеріндегі ақпараттармен қамтамасыз етеді. Сондықтан бухгалтарлік есеп келесі талаптарға сәйкес ұйымдастырылуы қажет:
• Материалдардың есепте дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• Материалдардың құрылымына сәйкес ғылыми топтау;
• Тауарлы-материалдық құндылықтардың бары мен қозгалысы бойынша мәліметтерді жинау мен бақылау;
• ТМҚ қозғалысын, пайдалануын бақылау; ;
• Тұтынушылардың қолайлы мәліметтерге дер кезінде қажеттілігін қанағаттандыру.
Материалдық құндылықтар есебіне белгілі талаптар қойылады және Бұл талаптар «Бухгалтерлік есепке алу туралы» №2732 26.12.1995ж. ҚР Президентінің жарлығымен ұштастырылады. Бұл талаптар келесідей:
- ақпарат көрсеткіштері түсінікті, мәнді және мүмкіндігінше материалдардың нормалардан ауытқуын сипаттайтын болу керек;
- мәліметтер меншік иелеріне және басқару шешімдерін қабылдайтын басқару органдарына бекітілу керек;
- ақпараттық мәліметтер тиянақты, аз көлемде, бірақ басқару шешімдерін қабылдауға жеткілікті болу керек;
- материалдық қорлардың түсуі, пайдалануы, сақталуымен байланысты барлық мәліметтер жүйесі анықталуы керек;
- автоматтандыру бойынша жұмыстар материалды қорлардың оперативті және бухгалтерлік есебін ғана емес, сондай-ақ басқару шешімдерін қабылдау процесін қамтуы керек.
Тауарлы-материалды құндылықтар есебінің объектісі болып өндірістік шаруашылық тұтынуға арналған еңбек заттары табылады. Еңбек заттарына шикізаттар, материалдар, отын, яғни бір өндірістік циклда пайдаланатын заттар жатады.
Шымкентмай ААҚ-ның мысалында жазылғандықтан, дипломдық жұмыста тікелей осы өндірістегі шикізаттар мен материалдық құндылықтардың пайдалануы мен есепте жүргізілуі қарастырылаған. Кәсіпорындағы материалдық құндылықтардың бухгалтерлік есебі төмендегілерді қамтуға мүмкіндік береді:
- акционерлік қоғамды басқару үшін қажетті материалды құндылықтардың сақталу орнындағы қалдықтары мен қозғалысы жайлы шынайы мәлімет алу;
- материалды құндылықтардың қабылдануын, өнделуін, жіберілуін, есептен шығарылуын уақытылы құжаттап, тексеру;
- дайындалған материалдық қорлардың нақты өзіндік құнын анықтау;
- қорлардың бекітілген нормада пайдалануын қадағалау, нормадан артық және пайдаланылмайтын материалдарды анықтау; бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспары негізінде метериалдық қорлардың синтетикалық есебін жүргізу.
Тауарлы-материалды қорлар есебінің міндеттері: қазіргі кезде өндірісте шикізаттың кешенді пайдалануына, шикізаттарды өндеу кезіндегі шығындардың азаюына басты көңіл бөлінуде. Сондай-ақ шикізаттардың ұтымды және үнемді жұмсалуына бет алуда. Бұл міндеттерді шешудегі жұмысты жасаудағы негізгі мақсат:
- материалдармен жабдықтаудың нақты жолдарын қарастыру;
- материалдарға сәйкес «Шымкентмай» ААҚ-ның материалдық сыйымдылығын төмендетуді қарастыру;
- өндіріске жіберілетін қабылданған материалдардың өнім түрлеріне сәйкес есебін жүргізу және тиімді пайдалануын зерттеу;
- материалдарды талдау барысында қор қайтарымдылығын анықтау;
- материалдар қозғалыс есебінің дұрыс жүргізілуі және қойма мен бухгалериядағы есептелуін бақылау және зерттеу;
- материалды құндылықтарды бағалаудың Фифо, Лифо, ерекше ұқсастыру, орташа құн әдістерінің қолданын қарастыру;
- «Шымкентмай» ААҚ-дағы аудиторлық тексеру нәтижесін және ішкі аудиттың жұмысын қарастыру.
Экономиканы басқарудың реформасы материалды ресурстармен қамтамасыз етуді тереңірек қарастыруды талап етеді. Материалдық ресурстарды үнемдеу мен өндірістік қорларды азайтуға, шаруашылық айналымға қалдық шикізаттарды кіргізу, жабдықтаушылар мен өндірушілердің арасындағы қатынастарды жақсартуға негізделген.
Барлық табиғи ресурстарымыз- еңбек, негізгі қорлар, отын мен шикізаттар- орасан зор байлық. Алайда ресурстарды дұрыс игере алмағандықтан, оларды тиімді және ұтымды пайдаланбау нәтижесінде көптеген елдердің кедей елдердің қатарынан шыға алмағандығы өмір көрсетіп отыр. Сондықтан табиғи ресурстарды үнемдеу мен тиімді пайдаланудың даму старатегиясын немесе оларды іске үшін, келесі іс-шараларды атқару қажет:
1. Материалды ресурстарды үнемдеу және тиімді пайдалану;
2. Материал сыйымдылығы мен өндірістік қорлар деңгейін төмендету;
3. Материалдардың айналымдылығын жеделдету;
4. Аяқталмаған өндірістегі қалдықтарды және жоғалтуларды азайту;
5. Материалдардың қабылдануын және қоймада сақталуына қатаң бақылау;
6. Материалды өндірісте тиімді пайдалануына бақылау жүргізу;
7. ТМҚ түрлерін ұтымды пайдалануды қадағалаушы экономикалық тетік механизімдерін құру;
8. Табиғи ресурстарды пайдалануын қадағалау.
Басқару жүйесін жақсарту арқылы, өндіріс тиімділігін арттыруға талпыну арқылы, кәсіпорындардың пайдасының арту мүмкіндігін алары анық. Ол үшін, әрбір кәсіпорын, басқару жүйесіне қажетті ақпараттарды жедел және нақты түрде алып отыруы қажет. Ғылыми түрде дәлелденгендей, бухгалтерлік есеп, басқару жүйесінің 80 пайызынан артық мөлшеріндегі ақпараттармен қамтамасыз етеді. Сондықтан бухгалтарлік есеп келесі талаптарға сәйкес ұйымдастырылуы қажет:
• Материалдардың есепте дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• Материалдардың құрылымына сәйкес ғылыми топтау;
• Тауарлы-материалдық құндылықтардың бары мен қозгалысы бойынша мәліметтерді жинау мен бақылау;
• ТМҚ қозғалысын, пайдалануын бақылау; ;
• Тұтынушылардың қолайлы мәліметтерге дер кезінде қажеттілігін қанағаттандыру.
Материалдық құндылықтар есебіне белгілі талаптар қойылады және Бұл талаптар «Бухгалтерлік есепке алу туралы» №2732 26.12.1995ж. ҚР Президентінің жарлығымен ұштастырылады. Бұл талаптар келесідей:
- ақпарат көрсеткіштері түсінікті, мәнді және мүмкіндігінше материалдардың нормалардан ауытқуын сипаттайтын болу керек;
- мәліметтер меншік иелеріне және басқару шешімдерін қабылдайтын басқару органдарына бекітілу керек;
- ақпараттық мәліметтер тиянақты, аз көлемде, бірақ басқару шешімдерін қабылдауға жеткілікті болу керек;
- материалдық қорлардың түсуі, пайдалануы, сақталуымен байланысты барлық мәліметтер жүйесі анықталуы керек;
- автоматтандыру бойынша жұмыстар материалды қорлардың оперативті және бухгалтерлік есебін ғана емес, сондай-ақ басқару шешімдерін қабылдау процесін қамтуы керек.
Тауарлы-материалды құндылықтар есебінің объектісі болып өндірістік шаруашылық тұтынуға арналған еңбек заттары табылады. Еңбек заттарына шикізаттар, материалдар, отын, яғни бір өндірістік циклда пайдаланатын заттар жатады.
Шымкентмай ААҚ-ның мысалында жазылғандықтан, дипломдық жұмыста тікелей осы өндірістегі шикізаттар мен материалдық құндылықтардың пайдалануы мен есепте жүргізілуі қарастырылаған. Кәсіпорындағы материалдық құндылықтардың бухгалтерлік есебі төмендегілерді қамтуға мүмкіндік береді:
- акционерлік қоғамды басқару үшін қажетті материалды құндылықтардың сақталу орнындағы қалдықтары мен қозғалысы жайлы шынайы мәлімет алу;
- материалды құндылықтардың қабылдануын, өнделуін, жіберілуін, есептен шығарылуын уақытылы құжаттап, тексеру;
- дайындалған материалдық қорлардың нақты өзіндік құнын анықтау;
- қорлардың бекітілген нормада пайдалануын қадағалау, нормадан артық және пайдаланылмайтын материалдарды анықтау; бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспары негізінде метериалдық қорлардың синтетикалық есебін жүргізу.
Тауарлы-материалды қорлар есебінің міндеттері: қазіргі кезде өндірісте шикізаттың кешенді пайдалануына, шикізаттарды өндеу кезіндегі шығындардың азаюына басты көңіл бөлінуде. Сондай-ақ шикізаттардың ұтымды және үнемді жұмсалуына бет алуда. Бұл міндеттерді шешудегі жұмысты жасаудағы негізгі мақсат:
- материалдармен жабдықтаудың нақты жолдарын қарастыру;
- материалдарға сәйкес «Шымкентмай» ААҚ-ның материалдық сыйымдылығын төмендетуді қарастыру;
- өндіріске жіберілетін қабылданған материалдардың өнім түрлеріне сәйкес есебін жүргізу және тиімді пайдалануын зерттеу;
- материалдарды талдау барысында қор қайтарымдылығын анықтау;
- материалдар қозғалыс есебінің дұрыс жүргізілуі және қойма мен бухгалериядағы есептелуін бақылау және зерттеу;
- материалды құндылықтарды бағалаудың Фифо, Лифо, ерекше ұқсастыру, орташа құн әдістерінің қолданын қарастыру;
- «Шымкентмай» ААҚ-дағы аудиторлық тексеру нәтижесін және ішкі аудиттың жұмысын қарастыру.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Дуйсембаев К.Ш. "Аудит и анализ финансовой отчетности": учебное пособие - Алматы, 1998.
2. ЕржановМ.С. Теория и практижа. Алматы, Рылым, 1994.
3. Жакипбеков С. Первичный учет на промышленном предприятия. М.: Финансы и статистика. 1962.
4. Кеулимжаев К., Окаев К. Русско-казахский словарь бухгалтера. Алматы, Изд. дан. "Бико", 1998.
5. Либерман Л.В. Учет материальных ценностей. М.: Финансы и статистика, 1989.
6. Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. Консультация - 2-изд. М: Финансы и статистика, 1993.
7. Кондрасов Н.П., Краснова Л.П. Принципы бухгалтерского учета. Учебное пособие. М.: ФБК - ПРЕСС, 1997.
8. Учет: Международная перспектива. М.: Финансы и статистика, 1992.
9. Палий В.Ф. Бухгалтерский учет в системе экономических информации. М.: Финансы, 1975.
10.Палии В.Ф. Основы калькулирования. М.: Финансы и статистика, 1987.
11.Палий В.Ф. Бухгалтерский учет для менеджеров.Полякова С.И.,
12.Емельянов И.А. Бухгалтерский учет, Москва, 1993.
13.Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии, Алматы, "Центраудит", 1997.
14.Радостовец В.К., Гамарник Т.Н. Бухгалтерский учет на предприятии. Аламаты: Экономика, 1997.
15.Радостовец В.К., Организация финансового учета. Алматы: Экономика, 1997.
16.Сатубалдин С.С. Перейти к международным стандартам. Финансы Казахстана, январь, 1995.
17. Сатубалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. М: Финансы и статистика, 1994.
18.Ткач В.И., Ткач И.В. Управленческий учет. Международный опыт. М.: финансы я статистика, 1994.
19.Шеремет А.Д. Комплексный экономический анализ деятельности предприятия. М.: Экономика, 1974.
20.Шеремет А.Д., СуицВ.П. Аудит. Учебное пособие. М.: Инфра, 1995.
1. Дуйсембаев К.Ш. "Аудит и анализ финансовой отчетности": учебное пособие - Алматы, 1998.
2. ЕржановМ.С. Теория и практижа. Алматы, Рылым, 1994.
3. Жакипбеков С. Первичный учет на промышленном предприятия. М.: Финансы и статистика. 1962.
4. Кеулимжаев К., Окаев К. Русско-казахский словарь бухгалтера. Алматы, Изд. дан. "Бико", 1998.
5. Либерман Л.В. Учет материальных ценностей. М.: Финансы и статистика, 1989.
6. Макарьева В.И. Учет в условиях рынка. Консультация - 2-изд. М: Финансы и статистика, 1993.
7. Кондрасов Н.П., Краснова Л.П. Принципы бухгалтерского учета. Учебное пособие. М.: ФБК - ПРЕСС, 1997.
8. Учет: Международная перспектива. М.: Финансы и статистика, 1992.
9. Палий В.Ф. Бухгалтерский учет в системе экономических информации. М.: Финансы, 1975.
10.Палии В.Ф. Основы калькулирования. М.: Финансы и статистика, 1987.
11.Палий В.Ф. Бухгалтерский учет для менеджеров.Полякова С.И.,
12.Емельянов И.А. Бухгалтерский учет, Москва, 1993.
13.Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии, Алматы, "Центраудит", 1997.
14.Радостовец В.К., Гамарник Т.Н. Бухгалтерский учет на предприятии. Аламаты: Экономика, 1997.
15.Радостовец В.К., Организация финансового учета. Алматы: Экономика, 1997.
16.Сатубалдин С.С. Перейти к международным стандартам. Финансы Казахстана, январь, 1995.
17. Сатубалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. М: Финансы и статистика, 1994.
18.Ткач В.И., Ткач И.В. Управленческий учет. Международный опыт. М.: финансы я статистика, 1994.
19.Шеремет А.Д. Комплексный экономический анализ деятельности предприятия. М.: Экономика, 1974.
20.Шеремет А.Д., СуицВ.П. Аудит. Учебное пособие. М.: Инфра, 1995.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Материалдық қорлардың түсінігі, мазмұны, маңызы
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жүргізудегі материалдық құндылықтар
есебінің саясаты ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Материалды құндылықтар қозғалысы есебі бойынша құжаттау, қоймадағы
есебі және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Материалдық құндылықтардың бухгалтериадағы есебі, олардың 1С:
Бухгалтерия жүйесіндегі есебі ... ... ... ... ... ... ...25
2. Тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі аудиті және талдау
2.1 ТМҚ-ның ішкі аудитін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2 ТМҚ-ның тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе
Экономиканы басқарудың реформасы материалды ресурстармен қамтамасыз
етуді тереңірек қарастыруды талап етеді. Материалдық ресурстарды үнемдеу
мен өндірістік қорларды азайтуға, шаруашылық айналымға қалдық шикізаттарды
кіргізу, жабдықтаушылар мен өндірушілердің арасындағы қатынастарды
жақсартуға негізделген.
Барлық табиғи ресурстарымыз- еңбек, негізгі қорлар, отын мен
шикізаттар- орасан зор байлық. Алайда ресурстарды дұрыс игере
алмағандықтан, оларды тиімді және ұтымды пайдаланбау нәтижесінде көптеген
елдердің кедей елдердің қатарынан шыға алмағандығы өмір көрсетіп отыр.
Сондықтан табиғи ресурстарды үнемдеу мен тиімді пайдаланудың даму
старатегиясын немесе оларды іске үшін, келесі іс-шараларды атқару қажет:
1. Материалды ресурстарды үнемдеу және тиімді пайдалану;
2. Материал сыйымдылығы мен өндірістік қорлар деңгейін төмендету;
3. Материалдардың айналымдылығын жеделдету;
4. Аяқталмаған өндірістегі қалдықтарды және жоғалтуларды азайту;
5. Материалдардың қабылдануын және қоймада сақталуына қатаң бақылау;
6. Материалды өндірісте тиімді пайдалануына бақылау жүргізу;
7. ТМҚ түрлерін ұтымды пайдалануды қадағалаушы экономикалық тетік
механизімдерін құру;
8. Табиғи ресурстарды пайдалануын қадағалау.
Басқару жүйесін жақсарту арқылы, өндіріс тиімділігін арттыруға талпыну
арқылы, кәсіпорындардың пайдасының арту мүмкіндігін алары анық. Ол үшін,
әрбір кәсіпорын, басқару жүйесіне қажетті ақпараттарды жедел және нақты
түрде алып отыруы қажет. Ғылыми түрде дәлелденгендей, бухгалтерлік есеп,
басқару жүйесінің 80 пайызынан артық мөлшеріндегі ақпараттармен қамтамасыз
етеді. Сондықтан бухгалтарлік есеп келесі талаптарға сәйкес ұйымдастырылуы
қажет:
• Материалдардың есепте дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• Материалдардың құрылымына сәйкес ғылыми топтау;
• Тауарлы-материалдық құндылықтардың бары мен қозгалысы бойынша
мәліметтерді жинау мен бақылау;
• ТМҚ қозғалысын, пайдалануын бақылау; ;
• Тұтынушылардың қолайлы мәліметтерге дер кезінде қажеттілігін
қанағаттандыру.
Материалдық құндылықтар есебіне белгілі талаптар қойылады және Бұл
талаптар Бухгалтерлік есепке алу туралы №2732 26.12.1995ж. ҚР
Президентінің жарлығымен ұштастырылады. Бұл талаптар келесідей:
- ақпарат көрсеткіштері түсінікті, мәнді және мүмкіндігінше
материалдардың нормалардан ауытқуын сипаттайтын болу керек;
- мәліметтер меншік иелеріне және басқару шешімдерін қабылдайтын
басқару органдарына бекітілу керек;
- ақпараттық мәліметтер тиянақты, аз көлемде, бірақ басқару шешімдерін
қабылдауға жеткілікті болу керек;
- материалдық қорлардың түсуі, пайдалануы, сақталуымен байланысты
барлық мәліметтер жүйесі анықталуы керек;
- автоматтандыру бойынша жұмыстар материалды қорлардың оперативті
және бухгалтерлік есебін ғана емес, сондай-ақ басқару шешімдерін қабылдау
процесін қамтуы керек.
Тауарлы-материалды құндылықтар есебінің объектісі болып өндірістік
шаруашылық тұтынуға арналған еңбек заттары табылады. Еңбек заттарына
шикізаттар, материалдар, отын, яғни бір өндірістік циклда пайдаланатын
заттар жатады.
Шымкентмай ААҚ-ның мысалында жазылғандықтан, дипломдық жұмыста тікелей
осы өндірістегі шикізаттар мен материалдық құндылықтардың пайдалануы мен
есепте жүргізілуі қарастырылаған. Кәсіпорындағы материалдық құндылықтардың
бухгалтерлік есебі төмендегілерді қамтуға мүмкіндік береді:
- акционерлік қоғамды басқару үшін қажетті материалды құндылықтардың
сақталу орнындағы қалдықтары мен қозғалысы жайлы шынайы мәлімет алу;
- материалды құндылықтардың қабылдануын, өнделуін, жіберілуін, есептен
шығарылуын уақытылы құжаттап, тексеру;
- дайындалған материалдық қорлардың нақты өзіндік құнын анықтау;
- қорлардың бекітілген нормада пайдалануын қадағалау, нормадан артық
және пайдаланылмайтын материалдарды анықтау; бухгалтерлік есеп шоттарының
бас жоспары негізінде метериалдық қорлардың синтетикалық есебін жүргізу.
Тауарлы-материалды қорлар есебінің міндеттері: қазіргі кезде өндірісте
шикізаттың кешенді пайдалануына, шикізаттарды өндеу кезіндегі шығындардың
азаюына басты көңіл бөлінуде. Сондай-ақ шикізаттардың ұтымды және үнемді
жұмсалуына бет алуда. Бұл міндеттерді шешудегі жұмысты жасаудағы негізгі
мақсат:
- материалдармен жабдықтаудың нақты жолдарын қарастыру;
- материалдарға сәйкес Шымкентмай ААҚ-ның материалдық сыйымдылығын
төмендетуді қарастыру;
- өндіріске жіберілетін қабылданған материалдардың өнім түрлеріне
сәйкес есебін жүргізу және тиімді пайдалануын зерттеу;
- материалдарды талдау барысында қор қайтарымдылығын анықтау;
- материалдар қозғалыс есебінің дұрыс жүргізілуі және қойма мен
бухгалериядағы есептелуін бақылау және зерттеу;
- материалды құндылықтарды бағалаудың Фифо, Лифо, ерекше ұқсастыру,
орташа құн әдістерінің қолданын қарастыру;
- Шымкентмай ААҚ-дағы аудиторлық тексеру нәтижесін және ішкі
аудиттың жұмысын қарастыру.
1 Материалдық қорлардың түсінігі, мазмұны, маңызы.
Тауарлы-материалдық қорлар өндірісте атқаратын қызметіне байланысты
еңбек заттары қатарына жатады.
Кәсіпорында айналым капиталының үш түрі бар. Олар:
1. Негізге қорлар;
2. Материалдық құндылықтар;
3. Жұмысшы күші-еңбек
Еңбек заты табиғатта бар материалдар немесе өнделген шикізаттар, одан
еңбек процесінде адамның қатысуымен жаңа өнім туындады- деп К.Маркс
көрсетті.
Еңбек құралдары өндірістік процесте өзінің түрін сақтай отырып,
өндірілген өнімге өзінің құнын біртіндеп ауыстырады, еңбек заттары, өндіріс
қорлары ретінде өнім өндіру процесіне бірақ рет қатысып, өзінің құнын жаңа
өндірілген өнімге толығымен береді.
Тауар өндірісінде материалдық құндылықтардың алатын орны ерекше,
өйткені ол өнімнің негізін құрайды. Сондықтан да материалдық құндылықтарды
тиімді пайдалану және олардың есебін дұрыс ұйымдастырылуы кәсіпорын басқару
жүйесінің біліктілігіне байланысты.
Материалдық құндылықтарды көптеген ғалымдар талдап, оның құрамына көп
көңіл бөлген. Материалды құндылықтар түсінігі туралы М.С.Ержанов,
Ф.С.Сейдахметова, А.Ш.Маргулис, К.Ш.Дюсембаев, П.С.Безруких сияқты үлкен
ғалымдар өз еңбектерін жазған.
Материалдық құндылықтар дегеніміз - бұл өнім өндірісінде бір-ақ рет
қатысып, өзінің қүнын толығымен өндірілген өнімге өткізетін активтер болып
табылады.
П.С.Безруких Материалды құндылықтар есепте еңбек заты деп
түсіндіреді, еңбек құралынан айырмашылығы, ол өндірісте бір ғана өнім
циклінде қатысады және сондықтан оның құны толығымен дайындалған өнімнің
өзіндік құнына кіреді. Оған шикізат, негізгі және көмекші материалдар,
отын, қосалқы өлшектер, басқа да материалдық ресурстар жатады — деп
жазған.
Материалдық құндылықтар өндірістік кәсіпорында өнімнің өзіндік құнының
негізгі бөлігін құрағандықтан, оны зерттеу және талдау маңызды болып
саналады.
А.Ш.Маргулис өзінің Калькуляция себестоимости промышленности
деген еңбегінде, әр-бір өндірістегі материалдар үлесін анықтап жазған.
Мысалы, металл өңдеу өнеркәсібінде:
қара металлургияда - 87,1%
мұнай өңдеуде - 62,1%
негізгі химияда - 60%
резина-техникалық бұйымдарда - 78%
тоқыма өнеркәсібінде — 90,8%
тігін өнеркәсібінде — 92,6%
Әрине, Шымкентмай өнеркәсібі тамақ өнеркәсібіне жатқандықтан
материалдық қорлар 90,8 пайыздан асатыны көрініп тұр. Бұл дегеніміз, есеп
жүргізу барысында, негізінен осы шығындар тобына аса қатаң көңіл бөлу қажет
екендігін айтамыз.
Әр түрлі өндірістегі материалдар үлес салмағын анықтай келе
А.Ш.Маргулис былай дейді Материалды қорлар шығындарымен күресу, оларды
тиімді пайдалану - бұл өндіріс шығындарын төмендетуді қамтамасыз етуі
қажет, өндіріс өсу үшін қосымша жаңа ресурстармен қамтамасыз етеді - деп
атап айтқан.
Капитал салымдарын жоғарлатуға бару үшін ресурстарды барынша тиімді
пайдалану керек, соның ішінде материалдардың сыйымдылығын төмендету
есебінен, арзан әрі тиімді материалдарды қолдану, сонымен қатар олардың
шығындарын үнемді пайдалану қажет.
Жоғарыда көрсетілген материалдық шығындар өндіріс шығындарында басқа
шығындармен салыстырғанды үлес салмағы аса көп. Егер өнеркәсіпті алатын
болсақ, онда олар 60-тан 92%-ға дейін және тамақ және жеңіл өнеркәсіпте
одан да жоғары болады. Олар өзіндік құнның негізін бірлігі ретінде құраса,
сондай-ақ барлық өнімде, өндірістік процесте материалдық ресурстарды
пайдалану есебіне әрқашан үлкен мағына бөлінген және бөліне береді де.
Кез-келген кәсіпорында шығындардың маңызды құрылымдық бөлігін шикізат
пен негізгі материалдар, отын, электрэнергиясы, құрайтындықтан, материалды
құндылықтар есебін ұйымдастыруда оның есебінің дұрыс жүргізілуі,
материалдардың үлесін азайту, шоттар мен субшоттардың дұрыс жүргізілуі,
материалдық құндылықтардың дұрыс топтастырылуы, үстеме шығындардағы
материалдар шығындарын талдау, сонымен қатар ішкі аудиттің дұрыс
жүргізілуін қамтуы тиіс.
Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы: Кәсіпорын Қазақстан Республикасы мен
ТМД елдеріндегі май саласындағы жұмыс істейтін зауыттарының бірі болып
табылады. Шымкентмай акционерлік қоғамы 1942 жылы іске қосылған май
комбинаты негізінде 1993 жылы 29 желтоқсанда тіркеуден өтті, қайт тіркеу 15
наурыз 1999 жылы Акционерлік қоғам ретінде құрылды.
Жоғарғы органы болып акционерлердің жалпы жиналысы болып есептеледі.
Басқару органы директор кеңесі болып есептеледі. Атқарушы органы Президент
және басқару құқығына ие азаматтар.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты тәулігіне 575 тонна құрайды.
Кәсіпорын келесідей өнім түрлерін шығарады:
1. Тазартылған өсімдік майы (мақта, күнбағыс, соя, софлор, қыша);
2. Шаруашылық сабыны 65% және 72%;
3. Сауда операциялары, бартерлік және басқа делдалдық қатынастар;
4. Тазартылған соапсток қышқылы;
5. Шет елдермен әр-түрлі экономикалық қатынастар, тағы да басқа
6. Шрот (мақта, күнбағыс, соя, софлор, қыша);
7. Мақта қауызы (шелуха)
Шымкентмай ААҚ-да келесідей цехтық бөлімшелер бар:
- шикізат цехы;
- дайындық цехы;
- тазарту (рафинационный) цехы;
- дезодорация цехы;
- дайын өнім цехы;
- өсімдік майын өлшеп-орау цехы;
- көмекші цехтар.
Кәсіпорын құрамында 4 кешенді-механикаландырылған цех, 4 кешенді-
механикалавдырылған участок, 2 автоматтандырылған линия, 3
механикаландырылған үздіксіз линиясы бар. Кәсіпорын қалдықсыз технологиясы
бойынша жұмыс істейді.
Кәсіпорынның шикізаты, әртүрлі майлы дәндер болып табылады, солардың
негізгілері-мақта шиіті мен күнбағыс дәні болып табылады. Мақта шиіті
аудандардығы және қаладығы мақта зауытынан жеткізіледі. Күнбағыс дәні
негізінен Шығыс Қазақстан облысы мен Ресейден әкелінеді.
Кәсіпорынның негізгі өнімі-өсімдік ас майы және шаруашылық сабыны.
Өсімдік майы жоғары сапалы, шығыс асханасы тағамдарын даярлау үшін
қолданылады, бұл тағамға арнайы және үйреншікті дәм береді. Мақта майы және
басқа да кәсіпорында шығарылатын өсімдік майы, кулинарлық май және маргарин
өндірісі үшін жетістікпен пайдаланылады. Май шағын цехтардың өнімдерінен
айырмашылығы, кәсіпорында шығарылатын май жоғары деңгейде тазартылған.
Шаруашылық сабыны қазіргі заман технологиясымен рецептура бойынша ГОСТ-ң
барлық талаптарын сақтай отырып шығарылады, тауарды жоғары тұтыну
қасиетімен қамтамасыз етеді. Шрот пен шелуха жолай өнімдер болып
есептеледі. Құс, ірі қара және басқа да үй жануарларына жем ретінде
пайдаланылады. Шротты шетелге шығаруға мүмкіндігі бар және протеин алуға
барлық жағдайлар бар. Майдан ажыратуды саломас өндірісінде өндірістің
жанама өнісі ретінде глицирин жартылай фабрикаты алынады, ол кейінінен
глицериннің жоғарғы сапалы маркасын алу үшін қолданылады, соның ішінде
медециналық мақсаттар үшін. Жоғарыда аталған барлық тауар түрлері өтімді
болып табылады, халықтың күнделікті тұтыну тауарлары ретінде де, өнеркәсіп
өндірісінде де (құймалы крепитель, битум) және фураж (шрот, шелуха) ретінде
де бөлшек саудада жоғары сұранысы бар.
Мақта дәнін престеу өнімі болып, мақта майы мен күнжара табылады.
Мақта майы, майлы май дәніне жатады және бірқатар еркін май қышқылы санынан
және қажетсіз заттар қоспасынан тұрады.
Мақта майы престеу және одан ары техникалық мақсатқа және басқа да
мақсаттарға пайдалану үшін мақта дәнін экстаккциялау жолымен өндіріледі.
Рафинациялық цехта өсімдік майымен бірге болатын қажетсіз заттардан,
қоспалардан тазарту жүзеге асырылады. Майды тазарту сілтілік тазарту және
дезодрация (сасық, жаман иісті кептіру) жолымен жүргізіледі. Бұл цехтың
өнімі-тазартылған май мен соапсток болып табылады. Соапсток сабын қайнату
өндірісінің шикізаты болып табылады.
Кәсіпорынға қойылған міндеттерді орындау үшін: Жарғы капиталы -
202266000 мың теңге, соған сәйкес номинал бағасы 100 теңге болатын -
2022660 акциясы болуы қажет. Соның ішінде 1844670 жай акциялар, ал 177990
айрықшылығы бар акциялар.
Жарғы капиталының құрамы толығымен акционерлердің нақтылай қаржысынан
тұрады. Кәсіпорында тұрақтылық қоры 15 пайыз жарғылық капиталдан құралады.
Жиналған сомма 30 млн.тенге одан да басқа қорлардың ішінде дебиторлық
қарыздарды мерзімінде төленбеген жағдайда кешіру үшін арналған болып, оның
сомасы 665128 тенгені құрайды.
Кәсіпорын бухгалтерлік есепті ҚР есеп жүргізуге арналған арнайы
заңдарына сәйкес жүргізіледі. Оған қосымша кәсіпорында Есеп саясаты
бекітілген.
Кәсіпорыннның бухгалтерлік есебін жүргізуіндегі материалдар есебінің
саясаты
Есеп саясаты ҚР 26.12.1995 жыл №2732 Есеп саясаты тұрасында
Президенттің жарлығы;
Қазақстандағы бухгалтерлік стандарттары;
- Бас есеп шоттар жоспары;
- Бухгалтерлік есеп жүргізудегі әдістемелік ұсыныстар;
- Салық және де басқа бюджетке төлемдер мен міндеттемелер.
Тағы да басқа арнайы және ресми құжаттарға сәйкес даярланып, онда есеп
әдістері, есеп принциптері, есепті жүргізуді ұйымдастыру тәртіптері
қарастырылған.
Арнайы бөлімде, қаржылық есеп беру тәртібі бекітілген, оның құрамы,
мағынасы, табыс алатын арнайы көрсеткіш көздері көрсетілген. Сонан соң,
түгендеу жүргізу тәртіптері қарастырылған. Нақтылай активтерді тексеру
тәртібін бекітілген, түрлі активтер және капитал, міндеттемелерге түгендеу
тәртібі де қарастырылған.
Кейіннен активтердің арқайсысына жеке бөлімдерде есепті қалай жүргізу
тәртіптері қарастырылған, барлығы 36 беттен тұратын үлкен еңбек. Бізге
соның ішінде материалдық қорлар есебі қажет болғандықтан басқа бөлімдерді
қарастырмастан тікелей ТМҚ бөліміне қысқаша тоқталып өтсек.
Материалдар есебі 20 — материалдар бөлімінде жүргізу қарастырылып:
201- Шикізат пен материалдар;
202- Жарым фабрикаттар...
203- Отын;
204- Ыдыс пен ыдыстық заттар;
205- Қосалқы бөлшектер;
206- Басқадай материалдар;
207- Құрылыс материалдары.
Шоттарды бекіткен соң ТМҚ-ның нақтылай бағасын анықтау әдістерін атап
көрсетуді жөн көрдік: сатылу бағасы+салықтар мен алымдар+делдалдық
үлес+көлік-даярлау шығындары. Кейінінен көлік-даярлау шығындарына не
кіретіні көрсетілген және ауытқулары қалай есепке алынатына бекітілген.
Сонан соң материалдардың сатып алатындағы кездесетін проводкаларды
реттеу тәртібі, қосылған құн салығына берілетін проводкалар, басқа салықтар
проводкалары.
Материалдық құндылықтарды сатып алу барысында, кездесетін түрлі
қателіктерді реттеу проводкалары бекітілген.
Кейінгі тармағында материалдардың өндіріске өткізілу тәртібі және
типті проводкалары қарастырылған. Сонан соң кәсіпорынға керексіз немесе
артық болғанда сату операциялар тәртібі және корреспонденциясы берілген.
Осы жерде тиісті заңдарға сәйкес өтетін материалдарды қайта бағалау
операцияларының тәртібі бекітілген және күнделікті кездесетін инфляцияның
бағаға әсеріне қатысты реттеуші проводкалар қарастырылған. ТМҚ арзандатылу
бағасы да келтірілген.
Артық немесе кем қалдық анықталғанда жауапты тұлғалардан өндіру
немесе, нормаға сәйкес шегерулерге жатқызу тәртіптері де есеп саясатында
бекітілген. Есептік баға субъектінің өзімен жоспарлы, орташа нормативті
есебінің келісілген бағасы немссе басқа да көлік-дайындау шығындарының
көлемі негізінде анықталады.
Нақты өзіндік құнның есептік өзіндік құнынан ауытқуы (+,-) соммалық
түрде есептеледі, содан кейін оның проценттік қатынасы анықталады. Мұндай
ауытқулар әрбір номенклатуралық номер бойынша емес, материалдар тобы
бойынша есептеледі. Бұл кезде материалдардың бастапқы қалдығы және көлік-
дайындау шығындары, олардың ай ішінде есептік нақты бағасы бойынша түсу
көрсетіледі. Одан кейін көлік-дайындау шығындар сомасының есептік баға
проценттік қатынасын анықтайды. Қажет болған жағдайда, яғни материалдық
құндылықтар есептік бағасы бойынша жұмсалса, онда оны көлік-дайындау
шығындары проценттік ауытқуына көбейтеді және жұмсалған тауарлы-
материалдық кұндылықтар бөлігінің нақты өзіндік құны, ТМҚ-ң жаңа
қалдығындағы көлік-дайындау шығынының үлесі анықталады.
Материалды қоймадағы есебі және түгендеу.
Шымкентмай ААҚ-да материалдық қорлардың қозғалысының есебі бойынша
типтік құжаттардан кеңінен пайдалану жолға қойылған. Ол құжаттардың өз
уақытында және дұрыс толтырылуы, материалды қорлардың сақталуы мен дұрыс
пайдалануы бойынша қажетті есеп пен бақылау ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Материалды қорларды сипаттауға арналған алғашқы есеп құжаттары кіріс және
шығыс, ал толтыру әдісі бойынша есептеу техникасының көмегімен және қолмен
толтыру болып бөлінеді. Толтырылған құжаттар данасы мен олардың құжаттық
айналымын белгілі заңдылыққа сәйкес, субъектінің өзі өндірісті ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, есепті ұйымдастыру жүйесіне байланысты бекітіледі.
Кәсіпорында материалды қорлар, негізінен алдын-ала түзілген келісім-
шартқа сәйкес толтырылады. Онда келесі жағдайлар көрсетіледі: материалдың
ассортименті, саны, бағасы, ораудың түрі, артудың қызметі, көлік түрі, егер
жеткізіп беру жиі жүргізілсе, онда жеткізіп берудің кезенділігі көрсетіледі
және т.б.
Материалды қорлардың түсуін бірінші кезекте кәсіпорынның маркетингтік
қызмет бақылайды. Олар келісім шарттардағы барлық жағдайлардың орындалуын
бақылауы керек, материалдардың сапасы және жетіспеушілігі бойынша
ауытқуларын анықтайды. Әрбір жіберілген келісім шарттан ауытқулар бойынша
айып мөлшері, түрлері ұсынылып, мекеме басшысына беріліп отырылады.
Жүктің темір жол ұйымдарына түскені турасында хабар және басқа да
көлік түрлерінен түскенін хабарлайтын құжатты кәсіпорын басшылары маркетинг
қызметіне тез арада береді. Бұл жерде маркетинг бөлімінің қызметкерлері
келіп түскен тауардың келісім-шартқа сәйкестігін барын тексереді, келісім-
шарттағы негізгі көрсеткіштерінің сәйкестілігін, жеткізіп берудің жағдайын
және тағы басқа кейбір кезеңдерді анықтап болғаннан кейін, өз қызметтерін
материалды құндылықтарды қабылдау үшін, керекті сенім хат пен басқа да
қажетті құжаттарды экспидитор атына толтырады. Сенім хат (1-ші қосымша)
бухгалтерияда толтырылады және жүкті қабылдаушының атына құжаттарына сәйкес
тілхат арқылы жазылып береді, ол алдын-ала нөмірленген және толтырылған
сенім хатты беру алдында есеп журналында тіркеледі.
Материалды жергілік жабдықтаушылардан қабылдаған кезде маркетолог тек
санына ғана емес, қабылдаудың сапасына да қарау керек, өйткені өзінің
қоймасына өткізген кезде жабдықтаушы жетіспеушілікке материалдық
құндылықтардың сапасына, санына тағы да басқа көрсеткіштеріне жауап береді,
өйткені ол өзі қабылдаған кезде тексеріп алуға тиісті.
Материалды құндылықтарды қоймаға тапсырғаннан кейін, маркетолог келесі
күнге дейін маркетингтік қызметке негізгі құжаттарды беру керек: шот-
фактуралар, салық шот-фактурасы, төлем талап-тапсырмасы, тауарлы-көлік
накладнойлары, материалды қабылдау жөніндегі қойма меңгерушісінің қолхаты.
Одан кейін бұл құжаттар материалдың кіріске алынуын уақытылы құжаттауды
бақылау үшін бухгалтерияға беріледі.
Материалды қабылдау қойма меңгерушісімен немесе қоймашымен жүзеге
асады, керек болған жағдайларда талдау өткізу, зерттеу немесе техникалық-
экологиялық және басқа да бақылау өкілдері, комиссия немесе лабороториялық
жұмысшылардың қатысуымен болады.
Түскен құндылықтардың саны жабдықтау құжаттарына толық сәйкес
болғанда, материалды жауапты түлға Қабылдау акт толтырады. Ол
құндылықтардың қоймаға түскен күні бір данасы толтырылады.
Кәсіпорынды материалдық қорлармен прогресивті жабдықтау үлгілерінің
бірі – жабдықтаушының қоймасынан автокөлікпен орталықтандырылған жеткізіп
беру, ол кезде тауарлы-көлік накладнойы (Ф.М-5 және М-6) 4 данада түзіледі:
1. сатып алушыға- кіріс ордерінің орнына, материалды қабылдау үшін;
2. жабдықтаушыларға- құндылықтарды есептен шығару үшін;
3. автокөлік жүргізушілеріне - еңбек ақы есептеу үшін;
4. төлемді жүзеге асыру үшін банкке ұсыну.
Егер жабдықтаушыдан келіп түкен материалды құндылықтардың сандық
немесе сапалық айырмашылығы бөлсе, немесе материалдар құжатсыз келіп түссе,
қабылдау комиссиясы Материалдарды қабылдау актісін 2-дана етіп толтырады.
Біріншісі бухгалтерияға шоттарды жазу үшін, жетіспеушілік немесе
артықшылықтар соммасының есебін жүргізу үшін, ал екіншісі маркетинг
бөліміне, жабдықтаушыға талап қою үшін беріледі. Материалдарды қабылдау
актісін түзген кезде, кіріс ордері толтырылмайды.
Қоймадағы материалдардың есебі, материалды қорлардың түсуі мен есептен
шығарылуына толтырылатын алғашқы құжаттар негізінде материалды-жауапты
тұлғалар, яғни қойма меңгерушісі немесе қоймашылар жедел бухгалтерлік есеп
жүргізеді. Қоймадағы сандық есептің жеделдігі мен шынайлылығы Қойма
есебінің карточкаларында (Ф.М-17) жүргізіледі (6-шы қосымша).
Материалдың әрбір номенклатуралық нөміріне карточканы бухгалтерия
құжатты тапсыру-өткізу реестірінде ашады да, оларды қол қойғызып қойма
меңгерушісіне береді. Карточкалар қойма картотекасында номенклатуралық
нөмірі бойынша қойылады.
Материалды жауапты тұлға қойма есебінің карточкаларына жазуды күн
сайын кіріс және шығыс құжаттары негізінде түсіреді де, әрбір жазудан соң
жаңа қалдық шығарып отырады.
Қойма есебінің карточкаларына күн сайын шектеулі-алу карталардың
қортындыларын түсіріп отыру керек. Материалдық қорлардың сорттық есеп
жазулары бойынша қойма менгерушісі меркетинг бөліміне қорлар нормасының
бұзылу жағдайында және ұзақ мерзім бойы қозғалыссыз тұрған материалдар
жайлы Қоймадағы материалдардың қалдық есеп ведомастын (Ф.М.-20) толтырып
тапсырады.
Материалды жауапты тұлғалар кезең сайын кіріс және шығыс құжаттарының
реестірін жасап, оларды бухгалтерияға береді. Онда тапсырылған құжаттардың
саны мен реттік нөмірі көрсетіледі. Шекті-алу карталары шекті пайдалану
уақытына байланысты қоймалар мен цехтармен бухгалтерияға тапсырылады.
Бухгалтерия қызметкерлері құжаттардың жасалу дұрыстығы мен оларды
қойма есеп карталарына жазылу тәртібін тексеру керек. Кіріс және шығыс
құжаттарындағы жазу дұрыстығы бухгалтерия қызметкерлерінің қолтаңбасымен
куәландырылады. Кәсіпорынның есептен шығаруындағы алгашқы құжаттары
қосымшаларда келтіріледі.
Басқа жаққа сатылып жөнелтілген кезде материалды қорлар кәсіпорындар
шығыс накладнойын, келісім-шарттар негізінде толтырылады. Онда
материалдардың аты, саны, соммасы көрсетіледі. Сатушы мен сатып алушының
реквизиттері, жеткізу мерзімі, төлем тәртібі, тағы басқалар көрсетіледі.
Кәсіпорындағы дайын өнімнің өткізілу келісім-шартын қарастырайық. Онда
Шымкентмай ААҚ келісім-шарттары келтірілген. Осы құжат негізінде сатып
алушы 75000 теңге соммасындағы өнімді сатып алуға және 15-ші қарашаға дейін
төленуге тиісті міндеттеме қабылдаған. Шымкентмай ААҚ немесе сатушы
өнімдерді дер кезінде және келісім негізінде бағамен босатуға міндеттеме
қабылдаған. Келісім-шартта сондай-ақ уақытында төленбеген сома үшін сатып
алушы күн сайын 0,2% пеня төлейтіні қарастырылған. Келсім-шарттың нұсқасы
қосымшада келтірілген.
Ай соңында бухгалтериядан қоймаға материалдар қалдықтары есебінің
кітабы беріледі. Онда қойма меңгерушісі материалдардың есеп
карточкаларындағы қалдықты жазып, бухгалтерияға материалды қорлардың
есептік топтары бойынша жиынын санау және бағалау үшін қайтарады. Осылайша
қойма меңгерушісінің қызметі карточкаларды жүргізуге, құжаттардың тапсыру
реестірін, толтыру мен материалдар қалдықтарының кітабына қалдықтарды
жазуға келіп тіреледі. Қоймадағы есеп жазуларын синтетикалық есеп
жазуларымен байланыстыру, қойма есеп карточкаларында көрсетілген
материалдар қалдықтарының көрсеткіштерін бухгалтерия жасайтын топтық
айналым ведомості қалдықтарының көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
жүргізіледі.
Шымкентмай ААҚ ай соңында қоймашы кітабын жазулардың және шығарылған
қалдықтардың дұрыстығын тексеру үшін бекітілген бухгалтерге береді.
Тексеруші бухгалтер жинақ ведомостында жинақтайды да, жалпы қалдықты
шығарады. Кәсіпорында сандық, соммалық кітаптың ФК 30 көп бөлімді түрі
пайдаланылады. Кітапта материалды қорлардың шоттар бойынша жіктелуіне
бірнеше беттер арналады.
Құндылықтардың сақталуы, пайдалануы қойма есебінің үйымдастырылуымен
тығыз байланысты. Қазіргі кезде көптеген кәсіпорында қойма есебін жүргізу
ауқымды түрде механизацияланып келеді. Бұл кезде оператор алғашқы құжаттар
негізінде әрбір операцияны бір уақытта қойма есеп карточкаларына және ЭЕМ-
ға көшіреді. Ай соңында қойма есеп карточкаларының орны материалдардың
қозғалысы мен қалдықтары көрсетілген машинограмма ведомостте жасалады. Бұл
ведомостте әр қойма және әрбір материалға жауапты тұлға бойынша мәліметтер
көрсетіледі. Материалды қорлардың қоймадағы есебін жақсарту және жетілдіру
үшін ЭЕМ-дың есепке енгізудің маңызы зор. Бұл өндірістік материалдармен
жабдықталу процесстерінің тиімділігін көрсетіп қана қоймай, туралық,
оперативтілік, тексеру қызметтерінің жоғарлауына алып келеді. Көптеген
зеріттеулерде көрсетілгендей, алғашқы құжаттарды қолмен толтыру және еңбек
сыйымдылықты болып келеді. Сондықтан қойма меңгерушісінің жұмыс уақытының
21 пайыздан астамы құжаттарды толтыруға кетеді, - деп Л.В.Либерман
көрсеткен.
Шымкентмай ААҚ қойма есебінің оперативтілігі сын көтермейді. Есептің
сандық-сапалық кітапта жүргізілуі, қоймадағы материалды қорлар жайлы
мәліметті алу жылдамдығын төмендетеді және қол жұмысын көп қажет етеді.
Сондықтан, қазіргі кезде кәсіпорын басшылары қойманы басқару жүйесіне ЭВМ
бағдарламасын енгізуді қарастыруда.
Материалдық қорларды түгендеу. Түгендеу-бухгалтерлік есептің маңызды
әдісі ретінде, материалды құндылықтардың табиғи және құндық көріністегі
нақты барын анықтау үшін және оларды заңға сәйкес бухгалтерлік есепте
көрсетуі үшін пайдаланылады.
Бухгалтерлік есеп стандартының әдістемелік №24-ші Мүліктер мен
міндеттемелерге түгендеу жүргізу тәртібі жайлы нұсқасына сәйкес түгендеу
жылына бір рет, жылдық есеп беру алдында, ірі кәсіпорындар үшін 1 қазанда
жүргізілуі керек. Кездейсоқ түгендеу келесі жағдайларға байланысты
жүргізіледі:
- материалды-жауапты тұлғалар ауысқан кезде;
- төтенше жағдайлардан соң;
- бухгалтерлік және қойма есеп мәліметтері арасында ауытқулар жайлы
хабар келгенде;
- ұйымдарды тарату кезінде, жойылу балансын жасар алдында. Кәсіпорын
басшысы немесе бас бухгалтер түгендеуді тағайындап, бұйрық шығарады. Онда
түгендеу объектісі, түгендеу мерзімінің басы мен соңы, 6.03.2002ж.
әдістемелік ұсынымдарға сәйкес, комиссия құрамы мен оның төрағасы
қалдықтардың нақты барын, тексеру материалды-жауапты тұлғаның міндетті
қатысуымен жүргізіледі, алайда материалды-жауапты тұлға өз учаскесінде
түгендеу комиссиясының мүшесі бола алмайды. 2002 жылы 22 қыркүйектегі
бұйрықта барлық цехтар мен бөлімшелерде:
• қызметтерде толығымен негізгі құралдар
• негізгі және көмекші материалдар
• дайын өнім
• ыдыстар
• аяқталмаған өндіріс
• сатып алушылар мен жабдықтаушылармен есеп айырысу
• ақша қаражаттары
• салық төлемдерін төлеу бойынша есеп айырысу
• баланстың басқа да баптары бойынша түгендеу жүргізіледі,
түгендеудің басталуы мен аяқталуы уақыты 01.10.2002ж.- 01.10.2003ж.
Шикізаттар мен материалдар, ыдыстар және дайын өнімге түгендеу жүргізу
уақыты 01.10.2002ж.-01.11.2002ж. аралығында жүргізілген. Түгендеу
нәтижелерін тексеріп және бекіту үшін орталық комиссия бекітіледі, оның
құрамында: білікті мамандар, жауапты қызметкерлер және материалды қорларға
жауапты адамдар қатынасулары тиісті.
Бұйрық нұсқасы қосымшада келтірілді.
Түгендеу кезінде келесілер тексерілді:
• материалдардың сақталуы
• жіберу дұрыстығы
• таразы және өлшегіш құралдардың дұрыстығы
• материалдық қорлардың түсу
• есептен шығу есебінің дұрыс жүргізілу тәртібі.
Тексеру алдында барлық құжаттарының қойма есеп карточкаларына
жазылғанын материалдық бухгалтерияға тапсырылғаны жайлы материалды-жауапты
тұлғалардан №1 қолхат алынады.
Комиссия материалды қорлардың түгендеу тізімдемесін жасайды. Ол 1
данада жасалады, оған материалды-жауапты тұлға бойынша материалды қорлардың
нақты бары жазылады. Материалды қорларды түгендеу тізімдемеге әрбір жеке
аты бойынша, номенклатуралық нөмірі, артикл, түрі, сорты және саны
көрсетіліп жазылады.
Түгендеу кезінде қойма операциялары жүргізілмейді, алайда түгендеу
мерзімі ұзақ болғанда, кәсіпорын басшысының жазбаша рұқсатымен түгендеу
кезінде түгендеу комиссия мүшелерінің қатысуымен материалдар түгендеу
тізімдемеге Түгендеу кезінде босатылған материалды қорлар деп босатылуы
мүмкін. Түгендеу нәтижесін анықтау үшін материалдардың қалдық кітабы
пайдалануы мүмкін, онда түгендеу тізімдеме мәліметтері бойынша материалдар
қалдығын жазу үшін арнайы бағалар қарастырылған. Есепте көрсетілмеген
материалдарды анықтау кезінде, комиссия оларды түгендеу тізімдемеге қосуы
керек. Түгендеу тізімдемесі толтырылған соң, бұл тізімдеме бухгалтерияға
Салыстыру ведомосын жасау үшін тапсырылады.
Материалдарды тексеру кезінде әрбір күннің аяғында ғимарат
пломбаланады да, ертеңіне комиссия мүшелері толық жиналған соң оны ашады.
Материалдарды қорлардың нақты барын тексеру міндетті, есептеу, өлшеу арқылы
жүргізіледі.
Салыстыру-түгендеу ведомостарына тек айырмашылықтар анықталған
материалдар ғана енгізіледі. Қосымшада келтірілген салыстыру-түгендеу
ведомосты бойынша келесі мәліметтер анықталады: Шикізат цехында экстра
бензин бухгалтерлік құжат бойынша 84722 кг мен 570559-17 сомада тіркелген.
Түгендеу нәтижесі бойынша 33 кг мен 2255-22 сомадағы жетіспеушілік
анықталды. Бұның барлығы, яғни 33 кг мен 225-22 сома кәсіпорынның бекіткен
табиғи зиян нормасына кіреді. Ал каустикалық сода бухгалтерлік құжат
бойынша 33092 кг мен 465123-64 сомада тіркелген. Түгендеу нәтижесі бойынша
нақты жетіспеушілік 27 кг мен 384-75 теңгені құраған. Түпкілікті
жетіспеушілікке Вобликовадан түсініктеме хат алынып, ақша өндірілген.
Түгендеу тізімдемесіне комиссия төрағасы, комиссия мүшелері мен материалды
жауапты тұлға, ондағыларды растаушылар ретінде қол қояды.
Түгендеу нәтижесі бойынша бухгалтерияда журнал-ордерлер толтырылып,
онда жетіспеушіліктер сомасы көрсетіледі, бухгалтерлік проводка беріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша анықталған жарамсыз материалды қорларды
есептен шығаруға рұқсат берілмеген жағдайда материалды қорлардың
артықшылығы кіріске алынады. Бұл кезде:
Дебет 201-206,208 материалдық қорлар
Материалдық құндылықтар есебі.
Шымкентмай ААҚ материалдар есебі жоғарыда көрсетілгендей бекітілген
есеп саясатына сәйкес жүргізіледі. Сонымен қатар кәсіпорын басшылығы
материалдық қорлардың үнемді жұмсалуының қаншалықты маңызы жоғары екендігін
жете түсінеді деп отыр. Өнімнің өзіндік құнындағы материлдық қорлардың үлес
салмағы кәсіпорында 92%-ды құрайтындығын атап айтқан да дұрыс. Өндіріс
процесіне еңбек заттары өндіріс қорлары ретінде өнім өндіру процесіне бір-
ақ рет қатысып, өзінің құнын жаңа өндірілген өнімге толық беріп отырады да,
жаңа өнімнің материалдық негізін құрайды.
Материалдық құндылықтар есебі бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-
материалдық қорлар есебі стандарты негізінде ұйымдастырылады, онда
стандарттың әрекет ету саласы, өзіндік құн және бағалануы, шығындардың
есептелуі, есеп беруде мәнін ашуы анықталған. Сонымен қатар кәсіпорында
есеп саясаты құжаты бекітілген. Ол құжатта №7 есеп стандартына қосымшалар
енгізілген.
Материалдық қорлар- бұл ағымдағы активтер:
- шикізат пен материалдар;
- сатып алынған жартылай фабрикаттар;
- орағыш бұйымдар;
- конструкциялар мен бөлшектер;
- отын;
- ыдыс және ыдыстық материалдар;
- қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар;
- қайта өндеуге жіберілген материалдар;
- құрылыс материалдары;
- басқалары.
Нарықты экономика жағдайында сапалы көрсеткіштердің, яғни шикізат,
материал, отын үлестік шығындарын азайтуға аса көп көңіл бөлініп отыр. Бұл
мәселені шешу үшін Шымкентмай ААҚ-да өндіріс қалдықтарын азайту, сондай-
ақ қымбат бағалы шикізаттарды өнім сапасына нұқсан келтірмейтін арзанырақ
материалдармен алмастыру, жоғалтулар мен тиімсіз шығындарды барынша жою,
шаруашылық айналымға қайталама қорларды енгізу, ілеспе қорларды кеңінен
енгізу жолдары арқылы шешу қарастырылуда. Бұл сауалды шешуге бухгалтерлік
есептің дұрыс ұйымдастырылуының маңызы өте зор. Материалдық қорлардың
бухгалтерлік есеп мәліметтерді қамтиды: материалды тиімді пайдалану арқылы
өнімнің өзіндік құнын төмендету қорларын іздеу, шығындар нормасының
төмендетілуі және материалдардың сақталуын қамтамасыз ету.
Материалдық қорлардың есебінің негізгі міндеттері:
- материалдардың түсуі мен босатылуы бойынша шынайы мәліметтермен
қамтамасыздандыру үшін, опреациялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс
көрсетілуі керек;
- материалдардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс кезеңдерін
сақталуын бақылау;
- материалдық қор нормаларының сақталуын қадағалау;
- қоймадағы қорлардың есебін ұйымдастыру және жүргізу барысында қажет
емес материалдарды анықтап, олардың өткізілуін бақылау;
- материалдардың өндірісте қолдануын жүйелі бақылау;
- материалдық қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау
шығындарының өндірістің өзіндік құнына дұрыс аударылуын бағалау;
- қойма шаруашылығын дұрыс ұйымдастырылу, таразылар мен өлшегіш
құралдарының дұрыс істеуін қатал бақылауға алу;
- материалдық қорлар бойынша субъектінің есептік саясатының дұрыс
қалыптасуын және оларды дұрыс пайдалануын бақылау.
Жабдықтау және қойма шаруашылығының, салмақ өлшеу шаруашылығының,
дұрыс ұйымдастырылуы үшін, кәсіпорында қоймаға материалды жауапты тұлға
белгіленген және онымен материалды жауапкершілік келісім-шарты түзілген.
Өндіріс процесінде атқаратын рөлі және бағыты бойынша, барлық
материалдар негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді. Негізгі материалдар-
дайындалып жатқан өнімге, оның матеиралдық негізін құрай отырып енеді.
Көмекші материалдар - өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрамай,
өнімге қажетті сапалық өзгерістер енгізу үшін қосылады.
Өндіріс процесінде бағыты және қолдану әдістері бойынша, материалдарды
келесі түрлерге бөлуге болады:
Шикізат пен материалдар-өндірілетін өнімнің негізін құрауға қажетті
немесе дайындау кезінде құрамдас бөлігі болып табылатын шикізаттар мен
материалдар. Бұл жерде сондай-ақ, өнімді өндіруге қатысатын және шаруашылық
қажеттілікке және техникалық мақсатқа пайдаланылатын көмекші материалдар
есепке алынады.
Сатып алынған жартылай фабрикаттар, орағыш бүйымдар, конструкциялармен
бөлшектер - бұл кәсіпорында әрі қарай өңдеуге арналған алғашқы өндеу және
дайындық кезеңдерін өткен материалдық құндылықтар. Қолданылу орны бойынша
материалдар сатып алынған және меншікті өндіріс жартылай фабрикаттарына
бөлінеді. Орағыш бұйымдар, конструкциялар шығарылып жатқан өнімді орау үшін
өндірістік кооперация ретінде сатып алынады, олар жинау шығындарын қажет
етеді.
Отын - материалды қорлардың маңызды бір түрі. Отын мына түрлерде
кездеседі: мұнай өнімдері (бензин, керосин, дизельдік отын және басқалары),
жанармайлар, қатты отын (көмір, ағаш және басқалары), газ.
Қазіргі кездде отынның тиімді пайдалануына мемлекет тарапынан да көңіл
бөлініп отыр. Ыдыс және ыдысты материалдар- дайын өнімді орауға, құюға және
өндіріс процесінде қолдануға арналған-инвентарлық контейнерлер, қазан,
материалдар, материалдар және ыдыстарды дайындау мен жөндеу материалдары.
Ыдыс және ыдыс матриалдарына осы уақытқа дейін көңіл де, қаржы да бөлінбей
келеді, ал дамыған елдерде бұл мәселемен өндірістің бір бөлімі айналысады.
Қосалқы бөлшектер- машина құралдары, транспорт бөліктерінің тозған
бөлшектерін ауыстыруға арналған. Қосалқы бөлшектер сатып алынған және
негізгі қызмет қажеттілігі үшін өзіндік өндірістен алынған болуы мүмкін.
Басқадай материалдар - өзіндік өндірістердің қалдықтары, жөнделмейтін
ахаулар, қосалқы бөлшектер және тағы басқа белгіленген мақсат бойынша
қолданыла алмайтын материалдар жатады.
Өндіруге берілген материалдар - басқа жерге өңдеуге берілген, осы
субъектінің өңдеуге тиіс материалдары жатады. Қайта өңделген соң олар, одан
алынған бұйымның өзіндік құнына енгізіледі. Шет жаққа қайта өңделгені үшін,
төлем ақы субъектімен түзілген келісім-шарт негізінде жүргізіледі.
Құрлыс материалдары - субъектілер мен құрлыс және монтаж жұмыстары
процесінде құрылыс бөлшектерін, конструкцияларын тағы басқа құрылыс
материалдарын дайындауға, шығындалған материалдар есебін жүргізуде
пайдаланылады.
Бұл шот Шымкентмай ААҚ-да тікелей пайдалынбайды, дегенмен егер күрделі
жұмыс жүргізген жағдайда, есеп саясатында көрсетілгендей тәртіпте
пайдалануға болады.
Жоғарыда көрсетілген топтар бухгалтерлік есептің шоттарының бас
жоспарында анықталған шоттар негізінде алынған. Берілген топтардың әр-
қайсысы техникалық белгілері мен қасиеттері бойынша шағын топтарға
бөлінеді. Олар түрлері бойынша, көлемі, сапасы, маркасына байланысты
бөлінеді. Материалды қорлардың есебін оңайлату үшін, көптеген
кәсіпорындарда материалды біртекті белгілері бойынша жинақтаушы
номенклатура қолданылады. Онда субъект қолданылатын материалдардың
жүйеленген тізімі көрсетіледі, көбінесе субъектінің номенклатуралық
нөмірінде, атауы, сапасы, көлемі, өлшем бірлігі және өге белгілері
көрсетіледі. Егер онда материал бағасы көрсетілсе, ол бағалық номенклатура
деп аталады.
Кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілгендей материалдарды бағалау,
материалды қорлар есебінде маңызды роль атқарады. Материалды қорлар
баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Ол келесі шығындардан
құралады:
- материалдық қорларды сатып алу және дайындау;
- орналасқан жерге жеткізу;
- өнімді қайта өңдеу шығындары.
Есеп саясатында көрсетілгендей сатып алу және дайындау -шығындарына
сатып алу бағасы, баж салығы, делдал ұйымдарға комисиондық сый ақылар,
көлік дайындау шығындары және басқа да қорларды алумен байланысты шығындар
жатады.
Көлік дайындау шығындарының құрамына темір жол тарифы, су фрахты,
автомобиль немесе өзге транспорт түрлерімен тасымалдау үшін тарифтер,
жабдықтаушылар қоймасынан материалды жеткізу, темір жол және басқа көлік
ұйымдарына, жеткізу материалдарды алу немесе дайындауға байланысты жол
шығындары, қоймада орау, түсіру бойынша шығындар жабдықтаушы ұйымға
төленген және тағы басқа қорларды алумен байланысты шығындар.
Өнімнің өзіндік өндірістік құнына - қолданған табиғи ресурстардың,
шикізат, материалдар, отынның, энергия, негізгі құралдардың, еңбек
құралдардың құны, сонымен қатар өнім өндіріснің бірлігімен тікелей
байланысты, өндірістің технологиясымен, ұйымдастырылуымен шартталған басқа
да шығындар кіреді.
Материалды құндылықтар баланста және синтетикалық есепке нақты өзіндік
құны бойынша, ал талдамалық есепте тұрақты есептік баға (келісімді немесе
жоспарлы есептеу бағалары) бойынша көрсетіледі.
Егер кәсіпорында материалды қорлар есебі келісім-шарт бағасы бойынша
жүргізілсе, онда олардың нақты өзіндік құны материалдар құны мен көлік
дайындау шығындарынан тұрады. Материалдық құндылықтар есебін ағымда
талдамалық есепте, әсіресе материалдың номенклатурасы үлкен болған
жагдайда, нақты өзіндік құны бойынша есептеу қиын. Әрбір номенклатуралық
нөмір бойынша нақты өзіндік құнын анықтау үшін, көлік дайындау шығындарын
бөліп және оны әр-бір материалдық сатып алу құнына қосу жолымен есептеу
керек.
Материалдардың қозғалысы күнделікті кіріс және шығыс құжаттары
негізінде рәсімделеді, сондықтан ағымдық есепте алдын-ала бекітілген қатаң
бағалар, яғни есептік бағаны қолданылу қажет. Ол субъектінің өзімен
жоспарлы, орташа нормативті есебінің келісілген бағасы және тағы басқа
негізде анықталады.
Есеп саясатында көрсетілгендей нақты өзіндік құнның есептік өзіндік
құннан ауытқуы (+,-) сомалық түрде есептелінеді, содан кейін оның
проценттік қатынасы анықталады. Мұндай ауытқулар материалдар тобы бойынша
есептелінеді. Бұл кезде материалдардың бастапқы қалдығы және көлік дайындау
шығындары, олардың ай ішіндегі есептік нақты бағасы бойынша түсуі
көрсетіледі. Одан кейін көлік-дайындау шығындар соммасының есептік баға
проценттік баға қатынасын анықтайды. Көлік-дайындау шығындары немесе
ауытқулардың есептелген проценті сәйкес шоттарға есептеп шығарылады. Қажет
болған жағдайда, яғни материалдық құндылықтар есептік бағасы бойынша
жұмсалса, онда оны көлік-дайындау шығындары проценттік ауытқуына көбейтеді
және жұмсалған материалдық құндылықтардың жаңа қалдығындағы көлік-дайындау
шығындарының үлесі анықталады.
Материалдық қорлар есебінде, субъектіде материалдық қорларды
бағалаудың №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі Бухгалтерлік есеп
стандартының 12-ші бөлімінде өндірісте есептен шығарылған материалды
қорларды бағалаудың 4 әдісін ұсынған:
1. Ерекше ұқсастыру әдісі-материалды құндылықтарды нақты құны бойынша
есептен шығару. Бұл әдіс автомобиль, зергерлік бұйымдар сияқты қымбат
бағалы, екінші қажеттіліктегі тауарларды сатып алу немесе сатқанда
қолданылады;
2. Орташа құн әдісі- есепті кезең басындағы және кезең ішіндегі
қабылданған материалдық құндылықтардың орта құны бойынша есептен
шығарылады. Бұл әдісті ең көп қолданылады. Орта құн барлық материалдық
құндылықтар сомасы осы материалдық құндылықтар бірлігінің санына бөлу
жолымен есептелінеді;
3. Фифо әдісі- алғашқы сатып алулар бағасы бойынша есептен шығарылады.
Бұл әдістің аудармасы, бірінші қордың-соңгы өндіріске, - дегенді
білдіреді, яғни бұл әдісте ең бірінші сатып алынған матеиралдық қорлар
бірінші болып өткізіледі, ал соңғы қабылданған матриалдар есепті
кезеңнің соңына қарай қалдыралады;
4. Лифо әдісі- соңғы сатып алулар бағасы бойынша есептен шығарылады. Бұл
әдіс Фифо әдісіне қарама-қайшы болып келді, яғни соңғы қорға- бірінші
өндірс, деген мағынаны білдіреді. Лифо әдісі кезінде бірінші болып
соңғы қабылданған материалдық қорлар өткізіледі, ал бастапқы қорлар
тиілмей қалады. Босатылған материалдар құны ең соңғы қабылданғандарға
негізделеді де, кезең соңындагы материалдар қоры ең бастапқы
материалдар құны бойынша бағаланады.
Осы көрсетілген әрбір әдістің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері
бар, бірақта әрбір кәсіпорын өзінің шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты
таңдап алынған әдіске байланысты жұмыс істейді. Бағалау әдісін таңдау оның
бухгалтерлік балансқа, қаржылық шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп
беруге, табыс салығы мен басқару шешімдерін қабылдау әсеріне байланысты
жүргізіледі.
Бұл әдістерді қолдана отырып, материалды қорларды бағалау мен көлік-
дайындау шығындарын есептейміз. Материалды қорларды бағалау мен көлік-
дайындау шығындарының сомасы, өткізілген өнімнің өзіндік құны арқылы жалпы
табыстың көлеміне тікелей әсер етендіктен, бұл заңды тұлғалардан алынатын
табыс салығынада әсерін тигізеді. Сондықтан, материалды қорларды бағалау
әдістерінің дұрыс қолдануын салық органдарымен қадағаланады.
Материалды қорлардың дұрыс бағалануы туралы мәліметтер төменгі
бөлімдерде қарастырылады.
Материалды бағалау ТМҚ есебінде маңызды роль атқарады. Кәсіпорынның
балансында ТМҚ-дың нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Ол келесі
шығындардан кұралады:
сатып алу, дайындау;
орналасқан жерге жеткізу;
өнімді кайта өңдеу шығындары.
Сатып-алу және дайындау шығындарына сатып алу бағасы, баж салығы,
делдал ұйымдарға комиссиондық сый ақылар, көлік дайындау шығындары және
басқа да қорларды алумен байланысты шығындар жатады.
Көлік - дайындау шығындарының құрамына темір жол тарифм, су фрахты
автомобиль немесе өзге транспорт түрлерімен тасымалдау үшін тарифтер,
жабдықтаушылар қоймасынан материалды жеткізу темір жол немесе басқа
транспорт ұйымдарына жеткізу материалдарды алу немесе дайындаумен
байланысты жол шығындары; қоймада орау, арту, түсіру бойынша шығындар
жабдықтаушы ұйымға төленген және т.б. қорларды алумен байланысты шығындар.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың қайта өңдеу шығындары (жұмыстар мен
қызметтерді орындау) құрамында өндіріс процесінде қолданылған табиғи
ресурстардың, шикізат, материалдар, отынның, энергия, негізгі құралдар,
еңбек құралдарының құны, сонымен қатар өнім (жұмыс, қызметтер) өндірісінің
бірлігімен тікелей байланысты, өндірісінің технологиясымен,
ұйымдастырылуымен шартталған басқа да шығындар кіреді және олар өнімнің
(жұмыс, қызметтер) өндірістік өзіндік құнын құрайды.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың баланста және синтетикалық есепте
нақты өзіндік құны бойынша, ал бухгалтерияда тауарлы-материалдық
құндылықтардың өзіндік құнын есептеу үшін қажет барлық құжаттар бар болған
кезде, ягни ай соңында, квартал соңында есептеледі.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі ағымды талдамалық есепте,
әсіресе материалдардың номенклатурасы үлкен болатын жағдайда, нақты өзіндік
құны бойынша есептеу қиын. Әрбір номенклатуралық номер бойынша нақты
өзіндік құнды анықтау үшін келесі - дайындау шырындарын бөліп және оны
әрбір материалдық сатып алу құнына қосу жолымен есептеу керек.
Материалдардың қозғалысы күнделікті сәйкес кіріс және шығыс құжаттары
негізінде рәсімделеді, сондықтан агымдық есепте алдын - ала бекітілген
қатан, бағалар, яғни есептік баға деп аталатын бағаларды қолдану
қажеттілігі туады.
Кредит 727 басқада кірістер
Материалды қорлардың жетіспеушілігі көрсетіледі:
Дебет 334
Кредит 201-206,208
Кінәлілер мен себептер анықталды:
-табиғи зиян нормасы шегіндегі жетіспеушілік:
Дебет 901,911,921,821 Кредит 334
-табиғи норма шегінен жоғары:
Дебет 821
Кредит 334
Нақты кінәлілердің анықталғаны мүмкін болмаған жағдайда,
жетіспеушіліктер есептен шығарылды:
Дебет 821
Кредит 334
Жетіспеушіліктер сомасына жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Материалдық қорлардың түсінігі, мазмұны, маңызы
1.1 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп жүргізудегі материалдық құндылықтар
есебінің саясаты ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Материалды құндылықтар қозғалысы есебі бойынша құжаттау, қоймадағы
есебі және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Материалдық құндылықтардың бухгалтериадағы есебі, олардың 1С:
Бухгалтерия жүйесіндегі есебі ... ... ... ... ... ... ...25
2. Тауарлы-материалдық құндылықтардың ішкі аудиті және талдау
2.1 ТМҚ-ның ішкі аудитін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2 ТМҚ-ның тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Кіріспе
Экономиканы басқарудың реформасы материалды ресурстармен қамтамасыз
етуді тереңірек қарастыруды талап етеді. Материалдық ресурстарды үнемдеу
мен өндірістік қорларды азайтуға, шаруашылық айналымға қалдық шикізаттарды
кіргізу, жабдықтаушылар мен өндірушілердің арасындағы қатынастарды
жақсартуға негізделген.
Барлық табиғи ресурстарымыз- еңбек, негізгі қорлар, отын мен
шикізаттар- орасан зор байлық. Алайда ресурстарды дұрыс игере
алмағандықтан, оларды тиімді және ұтымды пайдаланбау нәтижесінде көптеген
елдердің кедей елдердің қатарынан шыға алмағандығы өмір көрсетіп отыр.
Сондықтан табиғи ресурстарды үнемдеу мен тиімді пайдаланудың даму
старатегиясын немесе оларды іске үшін, келесі іс-шараларды атқару қажет:
1. Материалды ресурстарды үнемдеу және тиімді пайдалану;
2. Материал сыйымдылығы мен өндірістік қорлар деңгейін төмендету;
3. Материалдардың айналымдылығын жеделдету;
4. Аяқталмаған өндірістегі қалдықтарды және жоғалтуларды азайту;
5. Материалдардың қабылдануын және қоймада сақталуына қатаң бақылау;
6. Материалды өндірісте тиімді пайдалануына бақылау жүргізу;
7. ТМҚ түрлерін ұтымды пайдалануды қадағалаушы экономикалық тетік
механизімдерін құру;
8. Табиғи ресурстарды пайдалануын қадағалау.
Басқару жүйесін жақсарту арқылы, өндіріс тиімділігін арттыруға талпыну
арқылы, кәсіпорындардың пайдасының арту мүмкіндігін алары анық. Ол үшін,
әрбір кәсіпорын, басқару жүйесіне қажетті ақпараттарды жедел және нақты
түрде алып отыруы қажет. Ғылыми түрде дәлелденгендей, бухгалтерлік есеп,
басқару жүйесінің 80 пайызынан артық мөлшеріндегі ақпараттармен қамтамасыз
етеді. Сондықтан бухгалтарлік есеп келесі талаптарға сәйкес ұйымдастырылуы
қажет:
• Материалдардың есепте дәл көрсетілуін қамтамасыз ету;
• Материалдардың құрылымына сәйкес ғылыми топтау;
• Тауарлы-материалдық құндылықтардың бары мен қозгалысы бойынша
мәліметтерді жинау мен бақылау;
• ТМҚ қозғалысын, пайдалануын бақылау; ;
• Тұтынушылардың қолайлы мәліметтерге дер кезінде қажеттілігін
қанағаттандыру.
Материалдық құндылықтар есебіне белгілі талаптар қойылады және Бұл
талаптар Бухгалтерлік есепке алу туралы №2732 26.12.1995ж. ҚР
Президентінің жарлығымен ұштастырылады. Бұл талаптар келесідей:
- ақпарат көрсеткіштері түсінікті, мәнді және мүмкіндігінше
материалдардың нормалардан ауытқуын сипаттайтын болу керек;
- мәліметтер меншік иелеріне және басқару шешімдерін қабылдайтын
басқару органдарына бекітілу керек;
- ақпараттық мәліметтер тиянақты, аз көлемде, бірақ басқару шешімдерін
қабылдауға жеткілікті болу керек;
- материалдық қорлардың түсуі, пайдалануы, сақталуымен байланысты
барлық мәліметтер жүйесі анықталуы керек;
- автоматтандыру бойынша жұмыстар материалды қорлардың оперативті
және бухгалтерлік есебін ғана емес, сондай-ақ басқару шешімдерін қабылдау
процесін қамтуы керек.
Тауарлы-материалды құндылықтар есебінің объектісі болып өндірістік
шаруашылық тұтынуға арналған еңбек заттары табылады. Еңбек заттарына
шикізаттар, материалдар, отын, яғни бір өндірістік циклда пайдаланатын
заттар жатады.
Шымкентмай ААҚ-ның мысалында жазылғандықтан, дипломдық жұмыста тікелей
осы өндірістегі шикізаттар мен материалдық құндылықтардың пайдалануы мен
есепте жүргізілуі қарастырылаған. Кәсіпорындағы материалдық құндылықтардың
бухгалтерлік есебі төмендегілерді қамтуға мүмкіндік береді:
- акционерлік қоғамды басқару үшін қажетті материалды құндылықтардың
сақталу орнындағы қалдықтары мен қозғалысы жайлы шынайы мәлімет алу;
- материалды құндылықтардың қабылдануын, өнделуін, жіберілуін, есептен
шығарылуын уақытылы құжаттап, тексеру;
- дайындалған материалдық қорлардың нақты өзіндік құнын анықтау;
- қорлардың бекітілген нормада пайдалануын қадағалау, нормадан артық
және пайдаланылмайтын материалдарды анықтау; бухгалтерлік есеп шоттарының
бас жоспары негізінде метериалдық қорлардың синтетикалық есебін жүргізу.
Тауарлы-материалды қорлар есебінің міндеттері: қазіргі кезде өндірісте
шикізаттың кешенді пайдалануына, шикізаттарды өндеу кезіндегі шығындардың
азаюына басты көңіл бөлінуде. Сондай-ақ шикізаттардың ұтымды және үнемді
жұмсалуына бет алуда. Бұл міндеттерді шешудегі жұмысты жасаудағы негізгі
мақсат:
- материалдармен жабдықтаудың нақты жолдарын қарастыру;
- материалдарға сәйкес Шымкентмай ААҚ-ның материалдық сыйымдылығын
төмендетуді қарастыру;
- өндіріске жіберілетін қабылданған материалдардың өнім түрлеріне
сәйкес есебін жүргізу және тиімді пайдалануын зерттеу;
- материалдарды талдау барысында қор қайтарымдылығын анықтау;
- материалдар қозғалыс есебінің дұрыс жүргізілуі және қойма мен
бухгалериядағы есептелуін бақылау және зерттеу;
- материалды құндылықтарды бағалаудың Фифо, Лифо, ерекше ұқсастыру,
орташа құн әдістерінің қолданын қарастыру;
- Шымкентмай ААҚ-дағы аудиторлық тексеру нәтижесін және ішкі
аудиттың жұмысын қарастыру.
1 Материалдық қорлардың түсінігі, мазмұны, маңызы.
Тауарлы-материалдық қорлар өндірісте атқаратын қызметіне байланысты
еңбек заттары қатарына жатады.
Кәсіпорында айналым капиталының үш түрі бар. Олар:
1. Негізге қорлар;
2. Материалдық құндылықтар;
3. Жұмысшы күші-еңбек
Еңбек заты табиғатта бар материалдар немесе өнделген шикізаттар, одан
еңбек процесінде адамның қатысуымен жаңа өнім туындады- деп К.Маркс
көрсетті.
Еңбек құралдары өндірістік процесте өзінің түрін сақтай отырып,
өндірілген өнімге өзінің құнын біртіндеп ауыстырады, еңбек заттары, өндіріс
қорлары ретінде өнім өндіру процесіне бірақ рет қатысып, өзінің құнын жаңа
өндірілген өнімге толығымен береді.
Тауар өндірісінде материалдық құндылықтардың алатын орны ерекше,
өйткені ол өнімнің негізін құрайды. Сондықтан да материалдық құндылықтарды
тиімді пайдалану және олардың есебін дұрыс ұйымдастырылуы кәсіпорын басқару
жүйесінің біліктілігіне байланысты.
Материалдық құндылықтарды көптеген ғалымдар талдап, оның құрамына көп
көңіл бөлген. Материалды құндылықтар түсінігі туралы М.С.Ержанов,
Ф.С.Сейдахметова, А.Ш.Маргулис, К.Ш.Дюсембаев, П.С.Безруких сияқты үлкен
ғалымдар өз еңбектерін жазған.
Материалдық құндылықтар дегеніміз - бұл өнім өндірісінде бір-ақ рет
қатысып, өзінің қүнын толығымен өндірілген өнімге өткізетін активтер болып
табылады.
П.С.Безруких Материалды құндылықтар есепте еңбек заты деп
түсіндіреді, еңбек құралынан айырмашылығы, ол өндірісте бір ғана өнім
циклінде қатысады және сондықтан оның құны толығымен дайындалған өнімнің
өзіндік құнына кіреді. Оған шикізат, негізгі және көмекші материалдар,
отын, қосалқы өлшектер, басқа да материалдық ресурстар жатады — деп
жазған.
Материалдық құндылықтар өндірістік кәсіпорында өнімнің өзіндік құнының
негізгі бөлігін құрағандықтан, оны зерттеу және талдау маңызды болып
саналады.
А.Ш.Маргулис өзінің Калькуляция себестоимости промышленности
деген еңбегінде, әр-бір өндірістегі материалдар үлесін анықтап жазған.
Мысалы, металл өңдеу өнеркәсібінде:
қара металлургияда - 87,1%
мұнай өңдеуде - 62,1%
негізгі химияда - 60%
резина-техникалық бұйымдарда - 78%
тоқыма өнеркәсібінде — 90,8%
тігін өнеркәсібінде — 92,6%
Әрине, Шымкентмай өнеркәсібі тамақ өнеркәсібіне жатқандықтан
материалдық қорлар 90,8 пайыздан асатыны көрініп тұр. Бұл дегеніміз, есеп
жүргізу барысында, негізінен осы шығындар тобына аса қатаң көңіл бөлу қажет
екендігін айтамыз.
Әр түрлі өндірістегі материалдар үлес салмағын анықтай келе
А.Ш.Маргулис былай дейді Материалды қорлар шығындарымен күресу, оларды
тиімді пайдалану - бұл өндіріс шығындарын төмендетуді қамтамасыз етуі
қажет, өндіріс өсу үшін қосымша жаңа ресурстармен қамтамасыз етеді - деп
атап айтқан.
Капитал салымдарын жоғарлатуға бару үшін ресурстарды барынша тиімді
пайдалану керек, соның ішінде материалдардың сыйымдылығын төмендету
есебінен, арзан әрі тиімді материалдарды қолдану, сонымен қатар олардың
шығындарын үнемді пайдалану қажет.
Жоғарыда көрсетілген материалдық шығындар өндіріс шығындарында басқа
шығындармен салыстырғанды үлес салмағы аса көп. Егер өнеркәсіпті алатын
болсақ, онда олар 60-тан 92%-ға дейін және тамақ және жеңіл өнеркәсіпте
одан да жоғары болады. Олар өзіндік құнның негізін бірлігі ретінде құраса,
сондай-ақ барлық өнімде, өндірістік процесте материалдық ресурстарды
пайдалану есебіне әрқашан үлкен мағына бөлінген және бөліне береді де.
Кез-келген кәсіпорында шығындардың маңызды құрылымдық бөлігін шикізат
пен негізгі материалдар, отын, электрэнергиясы, құрайтындықтан, материалды
құндылықтар есебін ұйымдастыруда оның есебінің дұрыс жүргізілуі,
материалдардың үлесін азайту, шоттар мен субшоттардың дұрыс жүргізілуі,
материалдық құндылықтардың дұрыс топтастырылуы, үстеме шығындардағы
материалдар шығындарын талдау, сонымен қатар ішкі аудиттің дұрыс
жүргізілуін қамтуы тиіс.
Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы: Кәсіпорын Қазақстан Республикасы мен
ТМД елдеріндегі май саласындағы жұмыс істейтін зауыттарының бірі болып
табылады. Шымкентмай акционерлік қоғамы 1942 жылы іске қосылған май
комбинаты негізінде 1993 жылы 29 желтоқсанда тіркеуден өтті, қайт тіркеу 15
наурыз 1999 жылы Акционерлік қоғам ретінде құрылды.
Жоғарғы органы болып акционерлердің жалпы жиналысы болып есептеледі.
Басқару органы директор кеңесі болып есептеледі. Атқарушы органы Президент
және басқару құқығына ие азаматтар.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты тәулігіне 575 тонна құрайды.
Кәсіпорын келесідей өнім түрлерін шығарады:
1. Тазартылған өсімдік майы (мақта, күнбағыс, соя, софлор, қыша);
2. Шаруашылық сабыны 65% және 72%;
3. Сауда операциялары, бартерлік және басқа делдалдық қатынастар;
4. Тазартылған соапсток қышқылы;
5. Шет елдермен әр-түрлі экономикалық қатынастар, тағы да басқа
6. Шрот (мақта, күнбағыс, соя, софлор, қыша);
7. Мақта қауызы (шелуха)
Шымкентмай ААҚ-да келесідей цехтық бөлімшелер бар:
- шикізат цехы;
- дайындық цехы;
- тазарту (рафинационный) цехы;
- дезодорация цехы;
- дайын өнім цехы;
- өсімдік майын өлшеп-орау цехы;
- көмекші цехтар.
Кәсіпорын құрамында 4 кешенді-механикаландырылған цех, 4 кешенді-
механикалавдырылған участок, 2 автоматтандырылған линия, 3
механикаландырылған үздіксіз линиясы бар. Кәсіпорын қалдықсыз технологиясы
бойынша жұмыс істейді.
Кәсіпорынның шикізаты, әртүрлі майлы дәндер болып табылады, солардың
негізгілері-мақта шиіті мен күнбағыс дәні болып табылады. Мақта шиіті
аудандардығы және қаладығы мақта зауытынан жеткізіледі. Күнбағыс дәні
негізінен Шығыс Қазақстан облысы мен Ресейден әкелінеді.
Кәсіпорынның негізгі өнімі-өсімдік ас майы және шаруашылық сабыны.
Өсімдік майы жоғары сапалы, шығыс асханасы тағамдарын даярлау үшін
қолданылады, бұл тағамға арнайы және үйреншікті дәм береді. Мақта майы және
басқа да кәсіпорында шығарылатын өсімдік майы, кулинарлық май және маргарин
өндірісі үшін жетістікпен пайдаланылады. Май шағын цехтардың өнімдерінен
айырмашылығы, кәсіпорында шығарылатын май жоғары деңгейде тазартылған.
Шаруашылық сабыны қазіргі заман технологиясымен рецептура бойынша ГОСТ-ң
барлық талаптарын сақтай отырып шығарылады, тауарды жоғары тұтыну
қасиетімен қамтамасыз етеді. Шрот пен шелуха жолай өнімдер болып
есептеледі. Құс, ірі қара және басқа да үй жануарларына жем ретінде
пайдаланылады. Шротты шетелге шығаруға мүмкіндігі бар және протеин алуға
барлық жағдайлар бар. Майдан ажыратуды саломас өндірісінде өндірістің
жанама өнісі ретінде глицирин жартылай фабрикаты алынады, ол кейінінен
глицериннің жоғарғы сапалы маркасын алу үшін қолданылады, соның ішінде
медециналық мақсаттар үшін. Жоғарыда аталған барлық тауар түрлері өтімді
болып табылады, халықтың күнделікті тұтыну тауарлары ретінде де, өнеркәсіп
өндірісінде де (құймалы крепитель, битум) және фураж (шрот, шелуха) ретінде
де бөлшек саудада жоғары сұранысы бар.
Мақта дәнін престеу өнімі болып, мақта майы мен күнжара табылады.
Мақта майы, майлы май дәніне жатады және бірқатар еркін май қышқылы санынан
және қажетсіз заттар қоспасынан тұрады.
Мақта майы престеу және одан ары техникалық мақсатқа және басқа да
мақсаттарға пайдалану үшін мақта дәнін экстаккциялау жолымен өндіріледі.
Рафинациялық цехта өсімдік майымен бірге болатын қажетсіз заттардан,
қоспалардан тазарту жүзеге асырылады. Майды тазарту сілтілік тазарту және
дезодрация (сасық, жаман иісті кептіру) жолымен жүргізіледі. Бұл цехтың
өнімі-тазартылған май мен соапсток болып табылады. Соапсток сабын қайнату
өндірісінің шикізаты болып табылады.
Кәсіпорынға қойылған міндеттерді орындау үшін: Жарғы капиталы -
202266000 мың теңге, соған сәйкес номинал бағасы 100 теңге болатын -
2022660 акциясы болуы қажет. Соның ішінде 1844670 жай акциялар, ал 177990
айрықшылығы бар акциялар.
Жарғы капиталының құрамы толығымен акционерлердің нақтылай қаржысынан
тұрады. Кәсіпорында тұрақтылық қоры 15 пайыз жарғылық капиталдан құралады.
Жиналған сомма 30 млн.тенге одан да басқа қорлардың ішінде дебиторлық
қарыздарды мерзімінде төленбеген жағдайда кешіру үшін арналған болып, оның
сомасы 665128 тенгені құрайды.
Кәсіпорын бухгалтерлік есепті ҚР есеп жүргізуге арналған арнайы
заңдарына сәйкес жүргізіледі. Оған қосымша кәсіпорында Есеп саясаты
бекітілген.
Кәсіпорыннның бухгалтерлік есебін жүргізуіндегі материалдар есебінің
саясаты
Есеп саясаты ҚР 26.12.1995 жыл №2732 Есеп саясаты тұрасында
Президенттің жарлығы;
Қазақстандағы бухгалтерлік стандарттары;
- Бас есеп шоттар жоспары;
- Бухгалтерлік есеп жүргізудегі әдістемелік ұсыныстар;
- Салық және де басқа бюджетке төлемдер мен міндеттемелер.
Тағы да басқа арнайы және ресми құжаттарға сәйкес даярланып, онда есеп
әдістері, есеп принциптері, есепті жүргізуді ұйымдастыру тәртіптері
қарастырылған.
Арнайы бөлімде, қаржылық есеп беру тәртібі бекітілген, оның құрамы,
мағынасы, табыс алатын арнайы көрсеткіш көздері көрсетілген. Сонан соң,
түгендеу жүргізу тәртіптері қарастырылған. Нақтылай активтерді тексеру
тәртібін бекітілген, түрлі активтер және капитал, міндеттемелерге түгендеу
тәртібі де қарастырылған.
Кейіннен активтердің арқайсысына жеке бөлімдерде есепті қалай жүргізу
тәртіптері қарастырылған, барлығы 36 беттен тұратын үлкен еңбек. Бізге
соның ішінде материалдық қорлар есебі қажет болғандықтан басқа бөлімдерді
қарастырмастан тікелей ТМҚ бөліміне қысқаша тоқталып өтсек.
Материалдар есебі 20 — материалдар бөлімінде жүргізу қарастырылып:
201- Шикізат пен материалдар;
202- Жарым фабрикаттар...
203- Отын;
204- Ыдыс пен ыдыстық заттар;
205- Қосалқы бөлшектер;
206- Басқадай материалдар;
207- Құрылыс материалдары.
Шоттарды бекіткен соң ТМҚ-ның нақтылай бағасын анықтау әдістерін атап
көрсетуді жөн көрдік: сатылу бағасы+салықтар мен алымдар+делдалдық
үлес+көлік-даярлау шығындары. Кейінінен көлік-даярлау шығындарына не
кіретіні көрсетілген және ауытқулары қалай есепке алынатына бекітілген.
Сонан соң материалдардың сатып алатындағы кездесетін проводкаларды
реттеу тәртібі, қосылған құн салығына берілетін проводкалар, басқа салықтар
проводкалары.
Материалдық құндылықтарды сатып алу барысында, кездесетін түрлі
қателіктерді реттеу проводкалары бекітілген.
Кейінгі тармағында материалдардың өндіріске өткізілу тәртібі және
типті проводкалары қарастырылған. Сонан соң кәсіпорынға керексіз немесе
артық болғанда сату операциялар тәртібі және корреспонденциясы берілген.
Осы жерде тиісті заңдарға сәйкес өтетін материалдарды қайта бағалау
операцияларының тәртібі бекітілген және күнделікті кездесетін инфляцияның
бағаға әсеріне қатысты реттеуші проводкалар қарастырылған. ТМҚ арзандатылу
бағасы да келтірілген.
Артық немесе кем қалдық анықталғанда жауапты тұлғалардан өндіру
немесе, нормаға сәйкес шегерулерге жатқызу тәртіптері де есеп саясатында
бекітілген. Есептік баға субъектінің өзімен жоспарлы, орташа нормативті
есебінің келісілген бағасы немссе басқа да көлік-дайындау шығындарының
көлемі негізінде анықталады.
Нақты өзіндік құнның есептік өзіндік құнынан ауытқуы (+,-) соммалық
түрде есептеледі, содан кейін оның проценттік қатынасы анықталады. Мұндай
ауытқулар әрбір номенклатуралық номер бойынша емес, материалдар тобы
бойынша есептеледі. Бұл кезде материалдардың бастапқы қалдығы және көлік-
дайындау шығындары, олардың ай ішінде есептік нақты бағасы бойынша түсу
көрсетіледі. Одан кейін көлік-дайындау шығындар сомасының есептік баға
проценттік қатынасын анықтайды. Қажет болған жағдайда, яғни материалдық
құндылықтар есептік бағасы бойынша жұмсалса, онда оны көлік-дайындау
шығындары проценттік ауытқуына көбейтеді және жұмсалған тауарлы-
материалдық кұндылықтар бөлігінің нақты өзіндік құны, ТМҚ-ң жаңа
қалдығындағы көлік-дайындау шығынының үлесі анықталады.
Материалды қоймадағы есебі және түгендеу.
Шымкентмай ААҚ-да материалдық қорлардың қозғалысының есебі бойынша
типтік құжаттардан кеңінен пайдалану жолға қойылған. Ол құжаттардың өз
уақытында және дұрыс толтырылуы, материалды қорлардың сақталуы мен дұрыс
пайдалануы бойынша қажетті есеп пен бақылау ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Материалды қорларды сипаттауға арналған алғашқы есеп құжаттары кіріс және
шығыс, ал толтыру әдісі бойынша есептеу техникасының көмегімен және қолмен
толтыру болып бөлінеді. Толтырылған құжаттар данасы мен олардың құжаттық
айналымын белгілі заңдылыққа сәйкес, субъектінің өзі өндірісті ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, есепті ұйымдастыру жүйесіне байланысты бекітіледі.
Кәсіпорында материалды қорлар, негізінен алдын-ала түзілген келісім-
шартқа сәйкес толтырылады. Онда келесі жағдайлар көрсетіледі: материалдың
ассортименті, саны, бағасы, ораудың түрі, артудың қызметі, көлік түрі, егер
жеткізіп беру жиі жүргізілсе, онда жеткізіп берудің кезенділігі көрсетіледі
және т.б.
Материалды қорлардың түсуін бірінші кезекте кәсіпорынның маркетингтік
қызмет бақылайды. Олар келісім шарттардағы барлық жағдайлардың орындалуын
бақылауы керек, материалдардың сапасы және жетіспеушілігі бойынша
ауытқуларын анықтайды. Әрбір жіберілген келісім шарттан ауытқулар бойынша
айып мөлшері, түрлері ұсынылып, мекеме басшысына беріліп отырылады.
Жүктің темір жол ұйымдарына түскені турасында хабар және басқа да
көлік түрлерінен түскенін хабарлайтын құжатты кәсіпорын басшылары маркетинг
қызметіне тез арада береді. Бұл жерде маркетинг бөлімінің қызметкерлері
келіп түскен тауардың келісім-шартқа сәйкестігін барын тексереді, келісім-
шарттағы негізгі көрсеткіштерінің сәйкестілігін, жеткізіп берудің жағдайын
және тағы басқа кейбір кезеңдерді анықтап болғаннан кейін, өз қызметтерін
материалды құндылықтарды қабылдау үшін, керекті сенім хат пен басқа да
қажетті құжаттарды экспидитор атына толтырады. Сенім хат (1-ші қосымша)
бухгалтерияда толтырылады және жүкті қабылдаушының атына құжаттарына сәйкес
тілхат арқылы жазылып береді, ол алдын-ала нөмірленген және толтырылған
сенім хатты беру алдында есеп журналында тіркеледі.
Материалды жергілік жабдықтаушылардан қабылдаған кезде маркетолог тек
санына ғана емес, қабылдаудың сапасына да қарау керек, өйткені өзінің
қоймасына өткізген кезде жабдықтаушы жетіспеушілікке материалдық
құндылықтардың сапасына, санына тағы да басқа көрсеткіштеріне жауап береді,
өйткені ол өзі қабылдаған кезде тексеріп алуға тиісті.
Материалды құндылықтарды қоймаға тапсырғаннан кейін, маркетолог келесі
күнге дейін маркетингтік қызметке негізгі құжаттарды беру керек: шот-
фактуралар, салық шот-фактурасы, төлем талап-тапсырмасы, тауарлы-көлік
накладнойлары, материалды қабылдау жөніндегі қойма меңгерушісінің қолхаты.
Одан кейін бұл құжаттар материалдың кіріске алынуын уақытылы құжаттауды
бақылау үшін бухгалтерияға беріледі.
Материалды қабылдау қойма меңгерушісімен немесе қоймашымен жүзеге
асады, керек болған жағдайларда талдау өткізу, зерттеу немесе техникалық-
экологиялық және басқа да бақылау өкілдері, комиссия немесе лабороториялық
жұмысшылардың қатысуымен болады.
Түскен құндылықтардың саны жабдықтау құжаттарына толық сәйкес
болғанда, материалды жауапты түлға Қабылдау акт толтырады. Ол
құндылықтардың қоймаға түскен күні бір данасы толтырылады.
Кәсіпорынды материалдық қорлармен прогресивті жабдықтау үлгілерінің
бірі – жабдықтаушының қоймасынан автокөлікпен орталықтандырылған жеткізіп
беру, ол кезде тауарлы-көлік накладнойы (Ф.М-5 және М-6) 4 данада түзіледі:
1. сатып алушыға- кіріс ордерінің орнына, материалды қабылдау үшін;
2. жабдықтаушыларға- құндылықтарды есептен шығару үшін;
3. автокөлік жүргізушілеріне - еңбек ақы есептеу үшін;
4. төлемді жүзеге асыру үшін банкке ұсыну.
Егер жабдықтаушыдан келіп түкен материалды құндылықтардың сандық
немесе сапалық айырмашылығы бөлсе, немесе материалдар құжатсыз келіп түссе,
қабылдау комиссиясы Материалдарды қабылдау актісін 2-дана етіп толтырады.
Біріншісі бухгалтерияға шоттарды жазу үшін, жетіспеушілік немесе
артықшылықтар соммасының есебін жүргізу үшін, ал екіншісі маркетинг
бөліміне, жабдықтаушыға талап қою үшін беріледі. Материалдарды қабылдау
актісін түзген кезде, кіріс ордері толтырылмайды.
Қоймадағы материалдардың есебі, материалды қорлардың түсуі мен есептен
шығарылуына толтырылатын алғашқы құжаттар негізінде материалды-жауапты
тұлғалар, яғни қойма меңгерушісі немесе қоймашылар жедел бухгалтерлік есеп
жүргізеді. Қоймадағы сандық есептің жеделдігі мен шынайлылығы Қойма
есебінің карточкаларында (Ф.М-17) жүргізіледі (6-шы қосымша).
Материалдың әрбір номенклатуралық нөміріне карточканы бухгалтерия
құжатты тапсыру-өткізу реестірінде ашады да, оларды қол қойғызып қойма
меңгерушісіне береді. Карточкалар қойма картотекасында номенклатуралық
нөмірі бойынша қойылады.
Материалды жауапты тұлға қойма есебінің карточкаларына жазуды күн
сайын кіріс және шығыс құжаттары негізінде түсіреді де, әрбір жазудан соң
жаңа қалдық шығарып отырады.
Қойма есебінің карточкаларына күн сайын шектеулі-алу карталардың
қортындыларын түсіріп отыру керек. Материалдық қорлардың сорттық есеп
жазулары бойынша қойма менгерушісі меркетинг бөліміне қорлар нормасының
бұзылу жағдайында және ұзақ мерзім бойы қозғалыссыз тұрған материалдар
жайлы Қоймадағы материалдардың қалдық есеп ведомастын (Ф.М.-20) толтырып
тапсырады.
Материалды жауапты тұлғалар кезең сайын кіріс және шығыс құжаттарының
реестірін жасап, оларды бухгалтерияға береді. Онда тапсырылған құжаттардың
саны мен реттік нөмірі көрсетіледі. Шекті-алу карталары шекті пайдалану
уақытына байланысты қоймалар мен цехтармен бухгалтерияға тапсырылады.
Бухгалтерия қызметкерлері құжаттардың жасалу дұрыстығы мен оларды
қойма есеп карталарына жазылу тәртібін тексеру керек. Кіріс және шығыс
құжаттарындағы жазу дұрыстығы бухгалтерия қызметкерлерінің қолтаңбасымен
куәландырылады. Кәсіпорынның есептен шығаруындағы алгашқы құжаттары
қосымшаларда келтіріледі.
Басқа жаққа сатылып жөнелтілген кезде материалды қорлар кәсіпорындар
шығыс накладнойын, келісім-шарттар негізінде толтырылады. Онда
материалдардың аты, саны, соммасы көрсетіледі. Сатушы мен сатып алушының
реквизиттері, жеткізу мерзімі, төлем тәртібі, тағы басқалар көрсетіледі.
Кәсіпорындағы дайын өнімнің өткізілу келісім-шартын қарастырайық. Онда
Шымкентмай ААҚ келісім-шарттары келтірілген. Осы құжат негізінде сатып
алушы 75000 теңге соммасындағы өнімді сатып алуға және 15-ші қарашаға дейін
төленуге тиісті міндеттеме қабылдаған. Шымкентмай ААҚ немесе сатушы
өнімдерді дер кезінде және келісім негізінде бағамен босатуға міндеттеме
қабылдаған. Келісім-шартта сондай-ақ уақытында төленбеген сома үшін сатып
алушы күн сайын 0,2% пеня төлейтіні қарастырылған. Келсім-шарттың нұсқасы
қосымшада келтірілген.
Ай соңында бухгалтериядан қоймаға материалдар қалдықтары есебінің
кітабы беріледі. Онда қойма меңгерушісі материалдардың есеп
карточкаларындағы қалдықты жазып, бухгалтерияға материалды қорлардың
есептік топтары бойынша жиынын санау және бағалау үшін қайтарады. Осылайша
қойма меңгерушісінің қызметі карточкаларды жүргізуге, құжаттардың тапсыру
реестірін, толтыру мен материалдар қалдықтарының кітабына қалдықтарды
жазуға келіп тіреледі. Қоймадағы есеп жазуларын синтетикалық есеп
жазуларымен байланыстыру, қойма есеп карточкаларында көрсетілген
материалдар қалдықтарының көрсеткіштерін бухгалтерия жасайтын топтық
айналым ведомості қалдықтарының көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
жүргізіледі.
Шымкентмай ААҚ ай соңында қоймашы кітабын жазулардың және шығарылған
қалдықтардың дұрыстығын тексеру үшін бекітілген бухгалтерге береді.
Тексеруші бухгалтер жинақ ведомостында жинақтайды да, жалпы қалдықты
шығарады. Кәсіпорында сандық, соммалық кітаптың ФК 30 көп бөлімді түрі
пайдаланылады. Кітапта материалды қорлардың шоттар бойынша жіктелуіне
бірнеше беттер арналады.
Құндылықтардың сақталуы, пайдалануы қойма есебінің үйымдастырылуымен
тығыз байланысты. Қазіргі кезде көптеген кәсіпорында қойма есебін жүргізу
ауқымды түрде механизацияланып келеді. Бұл кезде оператор алғашқы құжаттар
негізінде әрбір операцияны бір уақытта қойма есеп карточкаларына және ЭЕМ-
ға көшіреді. Ай соңында қойма есеп карточкаларының орны материалдардың
қозғалысы мен қалдықтары көрсетілген машинограмма ведомостте жасалады. Бұл
ведомостте әр қойма және әрбір материалға жауапты тұлға бойынша мәліметтер
көрсетіледі. Материалды қорлардың қоймадағы есебін жақсарту және жетілдіру
үшін ЭЕМ-дың есепке енгізудің маңызы зор. Бұл өндірістік материалдармен
жабдықталу процесстерінің тиімділігін көрсетіп қана қоймай, туралық,
оперативтілік, тексеру қызметтерінің жоғарлауына алып келеді. Көптеген
зеріттеулерде көрсетілгендей, алғашқы құжаттарды қолмен толтыру және еңбек
сыйымдылықты болып келеді. Сондықтан қойма меңгерушісінің жұмыс уақытының
21 пайыздан астамы құжаттарды толтыруға кетеді, - деп Л.В.Либерман
көрсеткен.
Шымкентмай ААҚ қойма есебінің оперативтілігі сын көтермейді. Есептің
сандық-сапалық кітапта жүргізілуі, қоймадағы материалды қорлар жайлы
мәліметті алу жылдамдығын төмендетеді және қол жұмысын көп қажет етеді.
Сондықтан, қазіргі кезде кәсіпорын басшылары қойманы басқару жүйесіне ЭВМ
бағдарламасын енгізуді қарастыруда.
Материалдық қорларды түгендеу. Түгендеу-бухгалтерлік есептің маңызды
әдісі ретінде, материалды құндылықтардың табиғи және құндық көріністегі
нақты барын анықтау үшін және оларды заңға сәйкес бухгалтерлік есепте
көрсетуі үшін пайдаланылады.
Бухгалтерлік есеп стандартының әдістемелік №24-ші Мүліктер мен
міндеттемелерге түгендеу жүргізу тәртібі жайлы нұсқасына сәйкес түгендеу
жылына бір рет, жылдық есеп беру алдында, ірі кәсіпорындар үшін 1 қазанда
жүргізілуі керек. Кездейсоқ түгендеу келесі жағдайларға байланысты
жүргізіледі:
- материалды-жауапты тұлғалар ауысқан кезде;
- төтенше жағдайлардан соң;
- бухгалтерлік және қойма есеп мәліметтері арасында ауытқулар жайлы
хабар келгенде;
- ұйымдарды тарату кезінде, жойылу балансын жасар алдында. Кәсіпорын
басшысы немесе бас бухгалтер түгендеуді тағайындап, бұйрық шығарады. Онда
түгендеу объектісі, түгендеу мерзімінің басы мен соңы, 6.03.2002ж.
әдістемелік ұсынымдарға сәйкес, комиссия құрамы мен оның төрағасы
қалдықтардың нақты барын, тексеру материалды-жауапты тұлғаның міндетті
қатысуымен жүргізіледі, алайда материалды-жауапты тұлға өз учаскесінде
түгендеу комиссиясының мүшесі бола алмайды. 2002 жылы 22 қыркүйектегі
бұйрықта барлық цехтар мен бөлімшелерде:
• қызметтерде толығымен негізгі құралдар
• негізгі және көмекші материалдар
• дайын өнім
• ыдыстар
• аяқталмаған өндіріс
• сатып алушылар мен жабдықтаушылармен есеп айырысу
• ақша қаражаттары
• салық төлемдерін төлеу бойынша есеп айырысу
• баланстың басқа да баптары бойынша түгендеу жүргізіледі,
түгендеудің басталуы мен аяқталуы уақыты 01.10.2002ж.- 01.10.2003ж.
Шикізаттар мен материалдар, ыдыстар және дайын өнімге түгендеу жүргізу
уақыты 01.10.2002ж.-01.11.2002ж. аралығында жүргізілген. Түгендеу
нәтижелерін тексеріп және бекіту үшін орталық комиссия бекітіледі, оның
құрамында: білікті мамандар, жауапты қызметкерлер және материалды қорларға
жауапты адамдар қатынасулары тиісті.
Бұйрық нұсқасы қосымшада келтірілді.
Түгендеу кезінде келесілер тексерілді:
• материалдардың сақталуы
• жіберу дұрыстығы
• таразы және өлшегіш құралдардың дұрыстығы
• материалдық қорлардың түсу
• есептен шығу есебінің дұрыс жүргізілу тәртібі.
Тексеру алдында барлық құжаттарының қойма есеп карточкаларына
жазылғанын материалдық бухгалтерияға тапсырылғаны жайлы материалды-жауапты
тұлғалардан №1 қолхат алынады.
Комиссия материалды қорлардың түгендеу тізімдемесін жасайды. Ол 1
данада жасалады, оған материалды-жауапты тұлға бойынша материалды қорлардың
нақты бары жазылады. Материалды қорларды түгендеу тізімдемеге әрбір жеке
аты бойынша, номенклатуралық нөмірі, артикл, түрі, сорты және саны
көрсетіліп жазылады.
Түгендеу кезінде қойма операциялары жүргізілмейді, алайда түгендеу
мерзімі ұзақ болғанда, кәсіпорын басшысының жазбаша рұқсатымен түгендеу
кезінде түгендеу комиссия мүшелерінің қатысуымен материалдар түгендеу
тізімдемеге Түгендеу кезінде босатылған материалды қорлар деп босатылуы
мүмкін. Түгендеу нәтижесін анықтау үшін материалдардың қалдық кітабы
пайдалануы мүмкін, онда түгендеу тізімдеме мәліметтері бойынша материалдар
қалдығын жазу үшін арнайы бағалар қарастырылған. Есепте көрсетілмеген
материалдарды анықтау кезінде, комиссия оларды түгендеу тізімдемеге қосуы
керек. Түгендеу тізімдемесі толтырылған соң, бұл тізімдеме бухгалтерияға
Салыстыру ведомосын жасау үшін тапсырылады.
Материалдарды тексеру кезінде әрбір күннің аяғында ғимарат
пломбаланады да, ертеңіне комиссия мүшелері толық жиналған соң оны ашады.
Материалдарды қорлардың нақты барын тексеру міндетті, есептеу, өлшеу арқылы
жүргізіледі.
Салыстыру-түгендеу ведомостарына тек айырмашылықтар анықталған
материалдар ғана енгізіледі. Қосымшада келтірілген салыстыру-түгендеу
ведомосты бойынша келесі мәліметтер анықталады: Шикізат цехында экстра
бензин бухгалтерлік құжат бойынша 84722 кг мен 570559-17 сомада тіркелген.
Түгендеу нәтижесі бойынша 33 кг мен 2255-22 сомадағы жетіспеушілік
анықталды. Бұның барлығы, яғни 33 кг мен 225-22 сома кәсіпорынның бекіткен
табиғи зиян нормасына кіреді. Ал каустикалық сода бухгалтерлік құжат
бойынша 33092 кг мен 465123-64 сомада тіркелген. Түгендеу нәтижесі бойынша
нақты жетіспеушілік 27 кг мен 384-75 теңгені құраған. Түпкілікті
жетіспеушілікке Вобликовадан түсініктеме хат алынып, ақша өндірілген.
Түгендеу тізімдемесіне комиссия төрағасы, комиссия мүшелері мен материалды
жауапты тұлға, ондағыларды растаушылар ретінде қол қояды.
Түгендеу нәтижесі бойынша бухгалтерияда журнал-ордерлер толтырылып,
онда жетіспеушіліктер сомасы көрсетіледі, бухгалтерлік проводка беріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша анықталған жарамсыз материалды қорларды
есептен шығаруға рұқсат берілмеген жағдайда материалды қорлардың
артықшылығы кіріске алынады. Бұл кезде:
Дебет 201-206,208 материалдық қорлар
Материалдық құндылықтар есебі.
Шымкентмай ААҚ материалдар есебі жоғарыда көрсетілгендей бекітілген
есеп саясатына сәйкес жүргізіледі. Сонымен қатар кәсіпорын басшылығы
материалдық қорлардың үнемді жұмсалуының қаншалықты маңызы жоғары екендігін
жете түсінеді деп отыр. Өнімнің өзіндік құнындағы материлдық қорлардың үлес
салмағы кәсіпорында 92%-ды құрайтындығын атап айтқан да дұрыс. Өндіріс
процесіне еңбек заттары өндіріс қорлары ретінде өнім өндіру процесіне бір-
ақ рет қатысып, өзінің құнын жаңа өндірілген өнімге толық беріп отырады да,
жаңа өнімнің материалдық негізін құрайды.
Материалдық құндылықтар есебі бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-
материалдық қорлар есебі стандарты негізінде ұйымдастырылады, онда
стандарттың әрекет ету саласы, өзіндік құн және бағалануы, шығындардың
есептелуі, есеп беруде мәнін ашуы анықталған. Сонымен қатар кәсіпорында
есеп саясаты құжаты бекітілген. Ол құжатта №7 есеп стандартына қосымшалар
енгізілген.
Материалдық қорлар- бұл ағымдағы активтер:
- шикізат пен материалдар;
- сатып алынған жартылай фабрикаттар;
- орағыш бұйымдар;
- конструкциялар мен бөлшектер;
- отын;
- ыдыс және ыдыстық материалдар;
- қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар;
- қайта өндеуге жіберілген материалдар;
- құрылыс материалдары;
- басқалары.
Нарықты экономика жағдайында сапалы көрсеткіштердің, яғни шикізат,
материал, отын үлестік шығындарын азайтуға аса көп көңіл бөлініп отыр. Бұл
мәселені шешу үшін Шымкентмай ААҚ-да өндіріс қалдықтарын азайту, сондай-
ақ қымбат бағалы шикізаттарды өнім сапасына нұқсан келтірмейтін арзанырақ
материалдармен алмастыру, жоғалтулар мен тиімсіз шығындарды барынша жою,
шаруашылық айналымға қайталама қорларды енгізу, ілеспе қорларды кеңінен
енгізу жолдары арқылы шешу қарастырылуда. Бұл сауалды шешуге бухгалтерлік
есептің дұрыс ұйымдастырылуының маңызы өте зор. Материалдық қорлардың
бухгалтерлік есеп мәліметтерді қамтиды: материалды тиімді пайдалану арқылы
өнімнің өзіндік құнын төмендету қорларын іздеу, шығындар нормасының
төмендетілуі және материалдардың сақталуын қамтамасыз ету.
Материалдық қорлардың есебінің негізгі міндеттері:
- материалдардың түсуі мен босатылуы бойынша шынайы мәліметтермен
қамтамасыздандыру үшін, опреациялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс
көрсетілуі керек;
- материалдардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс кезеңдерін
сақталуын бақылау;
- материалдық қор нормаларының сақталуын қадағалау;
- қоймадағы қорлардың есебін ұйымдастыру және жүргізу барысында қажет
емес материалдарды анықтап, олардың өткізілуін бақылау;
- материалдардың өндірісте қолдануын жүйелі бақылау;
- материалдық қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау
шығындарының өндірістің өзіндік құнына дұрыс аударылуын бағалау;
- қойма шаруашылығын дұрыс ұйымдастырылу, таразылар мен өлшегіш
құралдарының дұрыс істеуін қатал бақылауға алу;
- материалдық қорлар бойынша субъектінің есептік саясатының дұрыс
қалыптасуын және оларды дұрыс пайдалануын бақылау.
Жабдықтау және қойма шаруашылығының, салмақ өлшеу шаруашылығының,
дұрыс ұйымдастырылуы үшін, кәсіпорында қоймаға материалды жауапты тұлға
белгіленген және онымен материалды жауапкершілік келісім-шарты түзілген.
Өндіріс процесінде атқаратын рөлі және бағыты бойынша, барлық
материалдар негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді. Негізгі материалдар-
дайындалып жатқан өнімге, оның матеиралдық негізін құрай отырып енеді.
Көмекші материалдар - өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрамай,
өнімге қажетті сапалық өзгерістер енгізу үшін қосылады.
Өндіріс процесінде бағыты және қолдану әдістері бойынша, материалдарды
келесі түрлерге бөлуге болады:
Шикізат пен материалдар-өндірілетін өнімнің негізін құрауға қажетті
немесе дайындау кезінде құрамдас бөлігі болып табылатын шикізаттар мен
материалдар. Бұл жерде сондай-ақ, өнімді өндіруге қатысатын және шаруашылық
қажеттілікке және техникалық мақсатқа пайдаланылатын көмекші материалдар
есепке алынады.
Сатып алынған жартылай фабрикаттар, орағыш бүйымдар, конструкциялармен
бөлшектер - бұл кәсіпорында әрі қарай өңдеуге арналған алғашқы өндеу және
дайындық кезеңдерін өткен материалдық құндылықтар. Қолданылу орны бойынша
материалдар сатып алынған және меншікті өндіріс жартылай фабрикаттарына
бөлінеді. Орағыш бұйымдар, конструкциялар шығарылып жатқан өнімді орау үшін
өндірістік кооперация ретінде сатып алынады, олар жинау шығындарын қажет
етеді.
Отын - материалды қорлардың маңызды бір түрі. Отын мына түрлерде
кездеседі: мұнай өнімдері (бензин, керосин, дизельдік отын және басқалары),
жанармайлар, қатты отын (көмір, ағаш және басқалары), газ.
Қазіргі кездде отынның тиімді пайдалануына мемлекет тарапынан да көңіл
бөлініп отыр. Ыдыс және ыдысты материалдар- дайын өнімді орауға, құюға және
өндіріс процесінде қолдануға арналған-инвентарлық контейнерлер, қазан,
материалдар, материалдар және ыдыстарды дайындау мен жөндеу материалдары.
Ыдыс және ыдыс матриалдарына осы уақытқа дейін көңіл де, қаржы да бөлінбей
келеді, ал дамыған елдерде бұл мәселемен өндірістің бір бөлімі айналысады.
Қосалқы бөлшектер- машина құралдары, транспорт бөліктерінің тозған
бөлшектерін ауыстыруға арналған. Қосалқы бөлшектер сатып алынған және
негізгі қызмет қажеттілігі үшін өзіндік өндірістен алынған болуы мүмкін.
Басқадай материалдар - өзіндік өндірістердің қалдықтары, жөнделмейтін
ахаулар, қосалқы бөлшектер және тағы басқа белгіленген мақсат бойынша
қолданыла алмайтын материалдар жатады.
Өндіруге берілген материалдар - басқа жерге өңдеуге берілген, осы
субъектінің өңдеуге тиіс материалдары жатады. Қайта өңделген соң олар, одан
алынған бұйымның өзіндік құнына енгізіледі. Шет жаққа қайта өңделгені үшін,
төлем ақы субъектімен түзілген келісім-шарт негізінде жүргізіледі.
Құрлыс материалдары - субъектілер мен құрлыс және монтаж жұмыстары
процесінде құрылыс бөлшектерін, конструкцияларын тағы басқа құрылыс
материалдарын дайындауға, шығындалған материалдар есебін жүргізуде
пайдаланылады.
Бұл шот Шымкентмай ААҚ-да тікелей пайдалынбайды, дегенмен егер күрделі
жұмыс жүргізген жағдайда, есеп саясатында көрсетілгендей тәртіпте
пайдалануға болады.
Жоғарыда көрсетілген топтар бухгалтерлік есептің шоттарының бас
жоспарында анықталған шоттар негізінде алынған. Берілген топтардың әр-
қайсысы техникалық белгілері мен қасиеттері бойынша шағын топтарға
бөлінеді. Олар түрлері бойынша, көлемі, сапасы, маркасына байланысты
бөлінеді. Материалды қорлардың есебін оңайлату үшін, көптеген
кәсіпорындарда материалды біртекті белгілері бойынша жинақтаушы
номенклатура қолданылады. Онда субъект қолданылатын материалдардың
жүйеленген тізімі көрсетіледі, көбінесе субъектінің номенклатуралық
нөмірінде, атауы, сапасы, көлемі, өлшем бірлігі және өге белгілері
көрсетіледі. Егер онда материал бағасы көрсетілсе, ол бағалық номенклатура
деп аталады.
Кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілгендей материалдарды бағалау,
материалды қорлар есебінде маңызды роль атқарады. Материалды қорлар
баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Ол келесі шығындардан
құралады:
- материалдық қорларды сатып алу және дайындау;
- орналасқан жерге жеткізу;
- өнімді қайта өңдеу шығындары.
Есеп саясатында көрсетілгендей сатып алу және дайындау -шығындарына
сатып алу бағасы, баж салығы, делдал ұйымдарға комисиондық сый ақылар,
көлік дайындау шығындары және басқа да қорларды алумен байланысты шығындар
жатады.
Көлік дайындау шығындарының құрамына темір жол тарифы, су фрахты,
автомобиль немесе өзге транспорт түрлерімен тасымалдау үшін тарифтер,
жабдықтаушылар қоймасынан материалды жеткізу, темір жол және басқа көлік
ұйымдарына, жеткізу материалдарды алу немесе дайындауға байланысты жол
шығындары, қоймада орау, түсіру бойынша шығындар жабдықтаушы ұйымға
төленген және тағы басқа қорларды алумен байланысты шығындар.
Өнімнің өзіндік өндірістік құнына - қолданған табиғи ресурстардың,
шикізат, материалдар, отынның, энергия, негізгі құралдардың, еңбек
құралдардың құны, сонымен қатар өнім өндіріснің бірлігімен тікелей
байланысты, өндірістің технологиясымен, ұйымдастырылуымен шартталған басқа
да шығындар кіреді.
Материалды құндылықтар баланста және синтетикалық есепке нақты өзіндік
құны бойынша, ал талдамалық есепте тұрақты есептік баға (келісімді немесе
жоспарлы есептеу бағалары) бойынша көрсетіледі.
Егер кәсіпорында материалды қорлар есебі келісім-шарт бағасы бойынша
жүргізілсе, онда олардың нақты өзіндік құны материалдар құны мен көлік
дайындау шығындарынан тұрады. Материалдық құндылықтар есебін ағымда
талдамалық есепте, әсіресе материалдың номенклатурасы үлкен болған
жагдайда, нақты өзіндік құны бойынша есептеу қиын. Әрбір номенклатуралық
нөмір бойынша нақты өзіндік құнын анықтау үшін, көлік дайындау шығындарын
бөліп және оны әр-бір материалдық сатып алу құнына қосу жолымен есептеу
керек.
Материалдардың қозғалысы күнделікті кіріс және шығыс құжаттары
негізінде рәсімделеді, сондықтан ағымдық есепте алдын-ала бекітілген қатаң
бағалар, яғни есептік бағаны қолданылу қажет. Ол субъектінің өзімен
жоспарлы, орташа нормативті есебінің келісілген бағасы және тағы басқа
негізде анықталады.
Есеп саясатында көрсетілгендей нақты өзіндік құнның есептік өзіндік
құннан ауытқуы (+,-) сомалық түрде есептелінеді, содан кейін оның
проценттік қатынасы анықталады. Мұндай ауытқулар материалдар тобы бойынша
есептелінеді. Бұл кезде материалдардың бастапқы қалдығы және көлік дайындау
шығындары, олардың ай ішіндегі есептік нақты бағасы бойынша түсуі
көрсетіледі. Одан кейін көлік-дайындау шығындар соммасының есептік баға
проценттік баға қатынасын анықтайды. Көлік-дайындау шығындары немесе
ауытқулардың есептелген проценті сәйкес шоттарға есептеп шығарылады. Қажет
болған жағдайда, яғни материалдық құндылықтар есептік бағасы бойынша
жұмсалса, онда оны көлік-дайындау шығындары проценттік ауытқуына көбейтеді
және жұмсалған материалдық құндылықтардың жаңа қалдығындағы көлік-дайындау
шығындарының үлесі анықталады.
Материалдық қорлар есебінде, субъектіде материалдық қорларды
бағалаудың №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі Бухгалтерлік есеп
стандартының 12-ші бөлімінде өндірісте есептен шығарылған материалды
қорларды бағалаудың 4 әдісін ұсынған:
1. Ерекше ұқсастыру әдісі-материалды құндылықтарды нақты құны бойынша
есептен шығару. Бұл әдіс автомобиль, зергерлік бұйымдар сияқты қымбат
бағалы, екінші қажеттіліктегі тауарларды сатып алу немесе сатқанда
қолданылады;
2. Орташа құн әдісі- есепті кезең басындағы және кезең ішіндегі
қабылданған материалдық құндылықтардың орта құны бойынша есептен
шығарылады. Бұл әдісті ең көп қолданылады. Орта құн барлық материалдық
құндылықтар сомасы осы материалдық құндылықтар бірлігінің санына бөлу
жолымен есептелінеді;
3. Фифо әдісі- алғашқы сатып алулар бағасы бойынша есептен шығарылады.
Бұл әдістің аудармасы, бірінші қордың-соңгы өндіріске, - дегенді
білдіреді, яғни бұл әдісте ең бірінші сатып алынған матеиралдық қорлар
бірінші болып өткізіледі, ал соңғы қабылданған матриалдар есепті
кезеңнің соңына қарай қалдыралады;
4. Лифо әдісі- соңғы сатып алулар бағасы бойынша есептен шығарылады. Бұл
әдіс Фифо әдісіне қарама-қайшы болып келді, яғни соңғы қорға- бірінші
өндірс, деген мағынаны білдіреді. Лифо әдісі кезінде бірінші болып
соңғы қабылданған материалдық қорлар өткізіледі, ал бастапқы қорлар
тиілмей қалады. Босатылған материалдар құны ең соңғы қабылданғандарға
негізделеді де, кезең соңындагы материалдар қоры ең бастапқы
материалдар құны бойынша бағаланады.
Осы көрсетілген әрбір әдістің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері
бар, бірақта әрбір кәсіпорын өзінің шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты
таңдап алынған әдіске байланысты жұмыс істейді. Бағалау әдісін таңдау оның
бухгалтерлік балансқа, қаржылық шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп
беруге, табыс салығы мен басқару шешімдерін қабылдау әсеріне байланысты
жүргізіледі.
Бұл әдістерді қолдана отырып, материалды қорларды бағалау мен көлік-
дайындау шығындарын есептейміз. Материалды қорларды бағалау мен көлік-
дайындау шығындарының сомасы, өткізілген өнімнің өзіндік құны арқылы жалпы
табыстың көлеміне тікелей әсер етендіктен, бұл заңды тұлғалардан алынатын
табыс салығынада әсерін тигізеді. Сондықтан, материалды қорларды бағалау
әдістерінің дұрыс қолдануын салық органдарымен қадағаланады.
Материалды қорлардың дұрыс бағалануы туралы мәліметтер төменгі
бөлімдерде қарастырылады.
Материалды бағалау ТМҚ есебінде маңызды роль атқарады. Кәсіпорынның
балансында ТМҚ-дың нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Ол келесі
шығындардан кұралады:
сатып алу, дайындау;
орналасқан жерге жеткізу;
өнімді кайта өңдеу шығындары.
Сатып-алу және дайындау шығындарына сатып алу бағасы, баж салығы,
делдал ұйымдарға комиссиондық сый ақылар, көлік дайындау шығындары және
басқа да қорларды алумен байланысты шығындар жатады.
Көлік - дайындау шығындарының құрамына темір жол тарифм, су фрахты
автомобиль немесе өзге транспорт түрлерімен тасымалдау үшін тарифтер,
жабдықтаушылар қоймасынан материалды жеткізу темір жол немесе басқа
транспорт ұйымдарына жеткізу материалдарды алу немесе дайындаумен
байланысты жол шығындары; қоймада орау, арту, түсіру бойынша шығындар
жабдықтаушы ұйымға төленген және т.б. қорларды алумен байланысты шығындар.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың қайта өңдеу шығындары (жұмыстар мен
қызметтерді орындау) құрамында өндіріс процесінде қолданылған табиғи
ресурстардың, шикізат, материалдар, отынның, энергия, негізгі құралдар,
еңбек құралдарының құны, сонымен қатар өнім (жұмыс, қызметтер) өндірісінің
бірлігімен тікелей байланысты, өндірісінің технологиясымен,
ұйымдастырылуымен шартталған басқа да шығындар кіреді және олар өнімнің
(жұмыс, қызметтер) өндірістік өзіндік құнын құрайды.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың баланста және синтетикалық есепте
нақты өзіндік құны бойынша, ал бухгалтерияда тауарлы-материалдық
құндылықтардың өзіндік құнын есептеу үшін қажет барлық құжаттар бар болған
кезде, ягни ай соңында, квартал соңында есептеледі.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі ағымды талдамалық есепте,
әсіресе материалдардың номенклатурасы үлкен болатын жағдайда, нақты өзіндік
құны бойынша есептеу қиын. Әрбір номенклатуралық номер бойынша нақты
өзіндік құнды анықтау үшін келесі - дайындау шырындарын бөліп және оны
әрбір материалдық сатып алу құнына қосу жолымен есептеу керек.
Материалдардың қозғалысы күнделікті сәйкес кіріс және шығыс құжаттары
негізінде рәсімделеді, сондықтан агымдық есепте алдын - ала бекітілген
қатан, бағалар, яғни есептік баға деп аталатын бағаларды қолдану
қажеттілігі туады.
Кредит 727 басқада кірістер
Материалды қорлардың жетіспеушілігі көрсетіледі:
Дебет 334
Кредит 201-206,208
Кінәлілер мен себептер анықталды:
-табиғи зиян нормасы шегіндегі жетіспеушілік:
Дебет 901,911,921,821 Кредит 334
-табиғи норма шегінен жоғары:
Дебет 821
Кредит 334
Нақты кінәлілердің анықталғаны мүмкін болмаған жағдайда,
жетіспеушіліктер есептен шығарылды:
Дебет 821
Кредит 334
Жетіспеушіліктер сомасына жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz