Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі Орталық Азия мемлекеттерінің әлемдік қауымдастықта алатын орны тақырыбын мектепте оқыту
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық
аренадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Орталық Азия елдерінің саяси. әлеуметтік дамуы ... ..
1.2. Саяси элитасының қалыптасуы мен бүгінгі жағдайы...
2 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары ... ..
2.2. Сауда. экономикалық байланыстары ... ... ... ... ... .
3 бөлім. "Орталық Азия елдерінің (Өзбекстан, Қырғызстан,
Түркменстан, Тәжікстан) саяси жағдайы мен халықаралық қатынастардағы орны" тақырыбын мектептегі тарих курсындағы оқыту
әдістемесі ... ... ... ...
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық
аренадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Орталық Азия елдерінің саяси. әлеуметтік дамуы ... ..
1.2. Саяси элитасының қалыптасуы мен бүгінгі жағдайы...
2 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары ... ..
2.2. Сауда. экономикалық байланыстары ... ... ... ... ... .
3 бөлім. "Орталық Азия елдерінің (Өзбекстан, Қырғызстан,
Түркменстан, Тәжікстан) саяси жағдайы мен халықаралық қатынастардағы орны" тақырыбын мектептегі тарих курсындағы оқыту
әдістемесі ... ... ... ...
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ тыныштығы мен ұрпақ амандығы. Оған тарих дәлел.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай, әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Өзектілігі. Нарық саласында жаңа пайда болған егеменді ОА мемлекеттері аумалы-төкпелі қиын-қыстау кезеңін бастарынан кешіруде. Бұның барлығы көптеген өзекті мәселелерді туындатуда.Олар болса өіндік сыни көз-қарастар мен зерттеуді талап етеді.Осы бір қарастырар бес мемлекет (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан) ғасыр соңында тәуелсіздігін алғаннан кейінгі саяси-экономикалық және әлеуметтік даму ерекшеліктері біршама шиеленісе түсті. Оған себеп, нарықтық экономикаға көшуде ішкі әлеуметтік-этникалық, шекаралық қайшылықтармен қоса діни мәселелердің кері әсері артып отыр.
Әлемдік ынтымақтастық пен жахандану ОА елдерінің даму нышандарын әлемдік даму процестеріне тәуелді қылды. Яғни сыртқы күштердің әсері аймақты Балқан, Таяу Шығыстағыдай ойын алаңына айналу қаупі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі.
Геосаяси жағдай мен саяси жүйедегі өзгерістерді қылмыстық топтар пайдаланып кетті. Олардың дұрыс реттелмеуі жалпы аймақта қылмыстық кландардың, қылмыс түрлерінің, яғни наркобизнестің, басқа да заңсыз әрекеттердің белең алуына әкеліп соқтырды.
Кеңес Одағы кезінде әкімшілік басшылықтар мен маңызды жұмыс орындары, маман иелері болып орыстар болғаны белгілі. Әр мемлекет жеке-жеке бөлініп кеткеннен кеиін әлеуметтік-экономикалық дағдарыс нәтижесінде этникалық қайшылықтар басталады, тіпті қақтығыстарға дейін әкеледі. Бұл жағдайдың ретке келтірілмеуі мемлекет аралық кикілжіңдердің бастамасына айналуыда мүмкін. Осындай жағдайды оппозициялық немесе басқадай саяси күштер отқа май тамызып ұлтшылдық пен этникалық қайшылықтар отын тұтатуда, тіпті бір елді екіге бөліп тастау қаупі де жоқ емес. Оған Кореяны мысалға келтіруге болады.
Мақсаты. Тағы бір алңдатушылық тудырып отырған аймақтық проблемалардың бірі әлемдік рынокқа шығу қиыншылықтары, батыстық демократизациялау мәселесі маман кадрлар дайындаудағы проблемалар болып отыр. Яғни шикізатқа бай аймақ сол өнімді өндіру мен өңдеу үшін мамандар даярлауда шет елдерге жүгінулері қажет. Ұлттық тауарларды қалыптастырудағы қажеттіліктер мен еңбек рыногының нашарлығы, технологиялық жүйенің әлсіздігі, осының барлығын реттеуде ішкі экономикалық потенциялдың төмен деңгейлігі мен әлемдік сауда ұйымы тарапынан сенімсіздік білдіруі жағдайды қиындата түсуде.
Міндеті. Сонымен қатар аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары мен сауда байланыстары және олардың ерекшеліктерін, яғни саяси институттар, заңды тұлғалар, азаматтары арасындағы келісім-шарттар, операциялар және тағы басқалардың жүру процесстерін жүйелеу, осы жиған білімімен мәліметтерді ретке келтіре отырып, бұл тақырыпқа байланысты тараудың болмауынан өз ұсыныстарымды ұсынамын.Оқушыларды барынша осы тақырып бойынша білімдерін арттыру, қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету және әлемдік деңгейде Орталық Азияға байланысты объективті көзқарас қалыптастыру басты міндетке алынып отыр.
Хронологиялық шеңбері: Тақырыпты зерттеу барысында тәуелсіздігін алғаннан кеінгі яғни, 1991-жылдан бүгінгі күнге дейінг куезеңді қамтиды.
Тарихнамасы: Аталған тақырып бойынша отандық ғалымдар мен басқандай шетел ғалымдары біршама зерттеулер жүргізіп құнды еңбектер жарық көрді.Дегенемен де, әрқайсысы баға беруде әр-түрлі көзқарастар білдіруде. Солардың барлығын негізге ала отырып, өз жұмысымды жазу барысында біршама мәліметтер алдым. Әрине нақты шешім шығару біршама қиындық туғызды.Такрихнамасына тоқталар болсақ, бұнда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Сындарлы он жыл", "Тарих толқынында" деген еңбектерін атамай кетпеу мүмкінсіз.Мысалы: "Тарих толқынында" еңбегінде Орталқ Азияның тәуелсіз мемлекеттері және тарих тағлымдары бөлімінде саяси, әлеуметтік, экономикалық және рухани салалары қамтылған. Өте құнды мәліметтер беріледі.
Тағы бір белгілі саяси қайраткеріміз Қ.Тоқаевтің Дипломатия Республики Казахстан деген еңбегі кез-келген батыс ғалымдарының еңбектерінен кем емес.Маңғыздылығы сонда, Қазақстанның ТМД елдерімен әсіресе, ОА аймағындағы алатын ролі мен екі жақты және көпжақты келісімдер жасалынғаны туралы немесе басақа да қарым қатынастары жайлы көптеген фактілер беріп өтеді. Еңбегінің хронологиялық шеңбері 1991-2001-жылдар аралығы.
ОА елдері бойынша маманданған, арнайы салаға айналдырған отандық ғалымдарымыздың ішінен Қазақстан стратегиялық зерттеу институтының бас маманы С.К.Кушкунбаевты ерекше бөліп көрсету артық қажет.2002-жылы жарық көрген Центральная Азия на путьях интеграции: геополитика,
этничность, безапастность деген еңбегі өте құнды. Себебі, ОА мемлекеттерінің жаһандану проценсіндегі сыртьқы күштердің әсерін, этникалық қарым-қатынастарды, негізгі қақтығыс көздері мен ынтымақтастық негіздеріне ғылыми тұжырымдамалар жасады. Басқа да мерзімді баспалардан еңбектерін ала-аламыз.
Осы тақырыпта тағы бір қомақты зерттеулер жүргізген ғалымыдарымыздың бірі Б.К.Қазбеков. Оның Методологические основы формирования открытой национальной
экономики в условиях глоболизации еңбегі, әсіресе экономикалық даму бағыттары мен байланыстарын қарастырған.Оның іңшінде Қазақстанның экономикалық даму деңгейінің аймақтағы алатын ролінің маңыздылығын көрсеткен. Бұнда да, жаhандану процесстері өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Отандық басқа да, ОА мемлекеттеріне байланысты көптеген ғалымдарымыз М.Лаумулин, М.Н.Намазбеков, Т.М.Рогачева, Д.Намазбаев, С.А.Ашимбеков, М.Сарсекеев сынды атақты ғалымдарымыздың құнды зерттеулері жарық көрген еді.
Ал енді, шетел зерттеушілеріне келер болсақ, ішінен, Ресейлік ғалым С.В.Жуковтың орны ерекше. Оның О.Б.Резниковамен бірлесе отырып шығарған "Центральная Азия в социально-экономических структурах современного мира" еңбегі 2001-жылы баспадан шықты. Ол- әрбір аймақ мемлекеттерінің даму бағыттарын, әлеуметтік жағдайын сыртқы күштердің әсері халықаралық ұйымдармен байланысын, ондағы ерекшеліктерді қарастырған.
Тағы бір ресейлік ғалым М.Малышеваның " Демократизация посоветского вастока : модели и реали" деген еңбегінде ОА елдеріндегі даму модельдері мен демократияландыру процестерінің жүруі, сыртқы күштердің әсерін және демократияландыру процестерінің ролін жаза отырып, оның нәтижесіне болжам жасап өтеді.
Осы ғалымдардың жерлесі В. Хлюпин " Триугольник геополитического взрыва .Казакстан - Китай - Россия . Прошлое и настояшее в пограничной проблемы" атты еңбегі осы аталға елдер арасындағы байланыстардың маңыздылығын, ондағы Қазақстанның ролін , аймақтағы туындап отырған шекаралық проблемаларды көрсетіп өткен. Бұл еңбек 1999 жылы Москвада жарық көреді.
Ресейлік ғалымдар Глущенко Ю., Собянин А. бірлесе отырып жазған "Трананскаспийский проект " еңбектері жарық көреді (2001ж). Зерттеудің негізгі құндылығы Каспи аймағындағы саяси күштердің тоғысуы мен саяси процестердің жүру ерекшеліктерін айқындап өтеді.
Гарвард уневерситетінің Сыртқы саясат пен сараптау орталығының маманы Борис Румердің "Экономика Центально Азиятских государств : релии, проблемы, перспективы" еңбегі әлемге әйгілі болды. Онда ОА елдерінің даму бағыттарына сараптама жасай отырып, бастан кешіріп отырған нарықтық кезеңдегі проблемаларын, олрға деген сыртқы әлемнің көзқарастарын, әсер етуші факторлардың ерекшеліктерін, идеология мен демократия мәселелеріне тоқталып өткен.
Екінші бір американдық ғалым Ф. Кранстонның "Out of Focus: US Policy toword Central Asia" деген зерттеуі аймақ елдерінің саяси ойын алаңына айналу мүмкіндігі мен ықпал ету күштерінің қауіп қатерін көрсетіп өтеді.
Дегенмен, әр қайсысының объективті көз қарастарының қаншалықты дұрыстығын нақтылауда ғалымдар әртүрлі баға береді . Бізге қаншалықты тиімді немесе кімге ұтымды болатындығына уақыт сыншы . Әрине, біздің өркениет процестерінен қалып қоймауымыз үшін заман талабына сай еңбек етуіміз керек. Нарық заңдары аяушылықты білмейді. Сондықтан теориялық және практикалық процестерінің үйлесімділігін қадағалауымыз тиіс .
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ тыныштығы мен ұрпақ амандығы. Оған тарих дәлел.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай, әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Өзектілігі. Нарық саласында жаңа пайда болған егеменді ОА мемлекеттері аумалы-төкпелі қиын-қыстау кезеңін бастарынан кешіруде. Бұның барлығы көптеген өзекті мәселелерді туындатуда.Олар болса өіндік сыни көз-қарастар мен зерттеуді талап етеді.Осы бір қарастырар бес мемлекет (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан) ғасыр соңында тәуелсіздігін алғаннан кейінгі саяси-экономикалық және әлеуметтік даму ерекшеліктері біршама шиеленісе түсті. Оған себеп, нарықтық экономикаға көшуде ішкі әлеуметтік-этникалық, шекаралық қайшылықтармен қоса діни мәселелердің кері әсері артып отыр.
Әлемдік ынтымақтастық пен жахандану ОА елдерінің даму нышандарын әлемдік даму процестеріне тәуелді қылды. Яғни сыртқы күштердің әсері аймақты Балқан, Таяу Шығыстағыдай ойын алаңына айналу қаупі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі.
Геосаяси жағдай мен саяси жүйедегі өзгерістерді қылмыстық топтар пайдаланып кетті. Олардың дұрыс реттелмеуі жалпы аймақта қылмыстық кландардың, қылмыс түрлерінің, яғни наркобизнестің, басқа да заңсыз әрекеттердің белең алуына әкеліп соқтырды.
Кеңес Одағы кезінде әкімшілік басшылықтар мен маңызды жұмыс орындары, маман иелері болып орыстар болғаны белгілі. Әр мемлекет жеке-жеке бөлініп кеткеннен кеиін әлеуметтік-экономикалық дағдарыс нәтижесінде этникалық қайшылықтар басталады, тіпті қақтығыстарға дейін әкеледі. Бұл жағдайдың ретке келтірілмеуі мемлекет аралық кикілжіңдердің бастамасына айналуыда мүмкін. Осындай жағдайды оппозициялық немесе басқадай саяси күштер отқа май тамызып ұлтшылдық пен этникалық қайшылықтар отын тұтатуда, тіпті бір елді екіге бөліп тастау қаупі де жоқ емес. Оған Кореяны мысалға келтіруге болады.
Мақсаты. Тағы бір алңдатушылық тудырып отырған аймақтық проблемалардың бірі әлемдік рынокқа шығу қиыншылықтары, батыстық демократизациялау мәселесі маман кадрлар дайындаудағы проблемалар болып отыр. Яғни шикізатқа бай аймақ сол өнімді өндіру мен өңдеу үшін мамандар даярлауда шет елдерге жүгінулері қажет. Ұлттық тауарларды қалыптастырудағы қажеттіліктер мен еңбек рыногының нашарлығы, технологиялық жүйенің әлсіздігі, осының барлығын реттеуде ішкі экономикалық потенциялдың төмен деңгейлігі мен әлемдік сауда ұйымы тарапынан сенімсіздік білдіруі жағдайды қиындата түсуде.
Міндеті. Сонымен қатар аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары мен сауда байланыстары және олардың ерекшеліктерін, яғни саяси институттар, заңды тұлғалар, азаматтары арасындағы келісім-шарттар, операциялар және тағы басқалардың жүру процесстерін жүйелеу, осы жиған білімімен мәліметтерді ретке келтіре отырып, бұл тақырыпқа байланысты тараудың болмауынан өз ұсыныстарымды ұсынамын.Оқушыларды барынша осы тақырып бойынша білімдерін арттыру, қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету және әлемдік деңгейде Орталық Азияға байланысты объективті көзқарас қалыптастыру басты міндетке алынып отыр.
Хронологиялық шеңбері: Тақырыпты зерттеу барысында тәуелсіздігін алғаннан кеінгі яғни, 1991-жылдан бүгінгі күнге дейінг куезеңді қамтиды.
Тарихнамасы: Аталған тақырып бойынша отандық ғалымдар мен басқандай шетел ғалымдары біршама зерттеулер жүргізіп құнды еңбектер жарық көрді.Дегенемен де, әрқайсысы баға беруде әр-түрлі көзқарастар білдіруде. Солардың барлығын негізге ала отырып, өз жұмысымды жазу барысында біршама мәліметтер алдым. Әрине нақты шешім шығару біршама қиындық туғызды.Такрихнамасына тоқталар болсақ, бұнда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың "Сындарлы он жыл", "Тарих толқынында" деген еңбектерін атамай кетпеу мүмкінсіз.Мысалы: "Тарих толқынында" еңбегінде Орталқ Азияның тәуелсіз мемлекеттері және тарих тағлымдары бөлімінде саяси, әлеуметтік, экономикалық және рухани салалары қамтылған. Өте құнды мәліметтер беріледі.
Тағы бір белгілі саяси қайраткеріміз Қ.Тоқаевтің Дипломатия Республики Казахстан деген еңбегі кез-келген батыс ғалымдарының еңбектерінен кем емес.Маңғыздылығы сонда, Қазақстанның ТМД елдерімен әсіресе, ОА аймағындағы алатын ролі мен екі жақты және көпжақты келісімдер жасалынғаны туралы немесе басақа да қарым қатынастары жайлы көптеген фактілер беріп өтеді. Еңбегінің хронологиялық шеңбері 1991-2001-жылдар аралығы.
ОА елдері бойынша маманданған, арнайы салаға айналдырған отандық ғалымдарымыздың ішінен Қазақстан стратегиялық зерттеу институтының бас маманы С.К.Кушкунбаевты ерекше бөліп көрсету артық қажет.2002-жылы жарық көрген Центральная Азия на путьях интеграции: геополитика,
этничность, безапастность деген еңбегі өте құнды. Себебі, ОА мемлекеттерінің жаһандану проценсіндегі сыртьқы күштердің әсерін, этникалық қарым-қатынастарды, негізгі қақтығыс көздері мен ынтымақтастық негіздеріне ғылыми тұжырымдамалар жасады. Басқа да мерзімді баспалардан еңбектерін ала-аламыз.
Осы тақырыпта тағы бір қомақты зерттеулер жүргізген ғалымыдарымыздың бірі Б.К.Қазбеков. Оның Методологические основы формирования открытой национальной
экономики в условиях глоболизации еңбегі, әсіресе экономикалық даму бағыттары мен байланыстарын қарастырған.Оның іңшінде Қазақстанның экономикалық даму деңгейінің аймақтағы алатын ролінің маңыздылығын көрсеткен. Бұнда да, жаhандану процесстері өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Отандық басқа да, ОА мемлекеттеріне байланысты көптеген ғалымдарымыз М.Лаумулин, М.Н.Намазбеков, Т.М.Рогачева, Д.Намазбаев, С.А.Ашимбеков, М.Сарсекеев сынды атақты ғалымдарымыздың құнды зерттеулері жарық көрген еді.
Ал енді, шетел зерттеушілеріне келер болсақ, ішінен, Ресейлік ғалым С.В.Жуковтың орны ерекше. Оның О.Б.Резниковамен бірлесе отырып шығарған "Центральная Азия в социально-экономических структурах современного мира" еңбегі 2001-жылы баспадан шықты. Ол- әрбір аймақ мемлекеттерінің даму бағыттарын, әлеуметтік жағдайын сыртқы күштердің әсері халықаралық ұйымдармен байланысын, ондағы ерекшеліктерді қарастырған.
Тағы бір ресейлік ғалым М.Малышеваның " Демократизация посоветского вастока : модели и реали" деген еңбегінде ОА елдеріндегі даму модельдері мен демократияландыру процестерінің жүруі, сыртқы күштердің әсерін және демократияландыру процестерінің ролін жаза отырып, оның нәтижесіне болжам жасап өтеді.
Осы ғалымдардың жерлесі В. Хлюпин " Триугольник геополитического взрыва .Казакстан - Китай - Россия . Прошлое и настояшее в пограничной проблемы" атты еңбегі осы аталға елдер арасындағы байланыстардың маңыздылығын, ондағы Қазақстанның ролін , аймақтағы туындап отырған шекаралық проблемаларды көрсетіп өткен. Бұл еңбек 1999 жылы Москвада жарық көреді.
Ресейлік ғалымдар Глущенко Ю., Собянин А. бірлесе отырып жазған "Трананскаспийский проект " еңбектері жарық көреді (2001ж). Зерттеудің негізгі құндылығы Каспи аймағындағы саяси күштердің тоғысуы мен саяси процестердің жүру ерекшеліктерін айқындап өтеді.
Гарвард уневерситетінің Сыртқы саясат пен сараптау орталығының маманы Борис Румердің "Экономика Центально Азиятских государств : релии, проблемы, перспективы" еңбегі әлемге әйгілі болды. Онда ОА елдерінің даму бағыттарына сараптама жасай отырып, бастан кешіріп отырған нарықтық кезеңдегі проблемаларын, олрға деген сыртқы әлемнің көзқарастарын, әсер етуші факторлардың ерекшеліктерін, идеология мен демократия мәселелеріне тоқталып өткен.
Екінші бір американдық ғалым Ф. Кранстонның "Out of Focus: US Policy toword Central Asia" деген зерттеуі аймақ елдерінің саяси ойын алаңына айналу мүмкіндігі мен ықпал ету күштерінің қауіп қатерін көрсетіп өтеді.
Дегенмен, әр қайсысының объективті көз қарастарының қаншалықты дұрыстығын нақтылауда ғалымдар әртүрлі баға береді . Бізге қаншалықты тиімді немесе кімге ұтымды болатындығына уақыт сыншы . Әрине, біздің өркениет процестерінен қалып қоймауымыз үшін заман талабына сай еңбек етуіміз керек. Нарық заңдары аяушылықты білмейді. Сондықтан теориялық және практикалық процестерінің үйлесімділігін қадағалауымыз тиіс .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер:
1. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. Алматы, 1993 ж.
2. Токаев Н. Дипломатия Республики Казахстан. Астана, 2001г.
3. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: Геополитика. Этничность.Безопасность. Алматы, 2002 г.
4. Сатпаев Д.А. Наркотрафик и проблемы региональной безопасности в Центральной Азии.
5. Асанбаев М.Б. Араб монархияларының Қазақстандағы геосаяси мақсаттарының кейбір мәселелері: ислам факторының ықпалы. Алматы, 2004 ж.
6. Рогачева Т.М. Социальная политика и ее трансформация в Казахстане: вопросы теории, методологии и практики. Материалы международной научно- практической конференции(29 апреля 2004 года). Алматы, 2004 г., т.1, с.210.
7. Казбеков Б.К. Методологические основы формирования открытой национальной экономики в условиях глобализации. Алматы, 2002 г.
8. Садыков Т.У. Информационная экономика: содержание, проблемы и перспективы развития. Москва, 1996 г.
9. Жуков С.В., Резникова О.Б. Центральная Азия в социально- экономических структурах современного мира. Москва, 2001 г.
10. Содружество Независимых Государств в 2001 году. Статистический ежегодник. Москва, 2002 г.
11. Әбуев Қ.Н. Саяси сөздік- анықтама. Алматы, 1996 г.
12. Казахстанская политическая энциклопедия. Алматы, 1996 г.
13. Жамбылов Д. Саясаттану: оқулық. Алматы, 2003 ж.
14. Қуандық Е.С. Саясаттану негіздері. Астана, 2000 ж.
15. Дипломатический ежегодник. Москва, 1999 г.
16. Глущенко Ю., Собянин А. Транскаспийский проект. Москва. 2001 г.
17. Хлюпкин В. Треугольник геополитического взрыва: Казахстан- Китай- Россия. Прошлое и настоящее пограничной проблемы. Москва, 1999 г. .
18. Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопасность. Алматы, 2002 г.
Мерзімді басылымдар:
19. Касымбеков М.Б. Особенности внешней политики Казахстана в отношении КНР и США. //Аналитик: 2002.№2,с.42.
20. Лузянин С. О Даманском позабыто навсегда. //Независимая газета. 4 февраля, 2002,с.10.
21. Cranston F. Out of Focus: US Policy, to word Central Asia. //Horvard International Review. 1993. Vol.15. №3.p.30-31.
22. Халел Х. Государственая политика США на Кавказе и в Центральной Азии. //Саясат. 2003.№11,с.15.
23. Каироев Ф. Влияние "американского фактора" на политику Китая в Центральной Азии. //Саясат. 2003.№11,с.21.
24. Шайхутдинов М.Е. Центральная Азия и Россия: политические реакции и мозайка современных мнений. //Евразия. 2002.№2,с.6.
25. Пастухов Н. Станет ли Центральная Азия Центральной Америкой. //Континент. 20 февраля- 5 марта, 2002,с.28.
26. Асимбеков С. Новый тупик в старой Азии: геополитические перспективы Центральной Азии. //Аль-Пари. 2001.№2,с.33.
27. Сарсекеев М. Центральная Азия в фокусе пересечении геополитики и глобалистики. //Саясат. 2003.№11,с.6.
28. Абашин С. Исламский фундаментализм в Центральной Азии: причины распространения, прогнозы на будущее. //Центральная Азия и Кавказ. 2002.№20,с.81
29. Лаумулин М. Центральная Азия в классической и прикладной геополитике. //Евразийское Сообщество. 2003.№3,с.8.
30. Мағауин М. Ұлтсыздану ұраны. //Жұлдыз. 2004.№7,107 б.
31. Иманалиев М. Потенциал конфликтов еще велик. http: www.analitika.
32. Малышева Л. Демократизация постсоветского востока: модели и реалии. //Мировая экономика и международные отношения. 2004.№6,с.92.
33. Богданов А. В Киргизии саморазумножается коррупция. www. qazetasnq.ru.
34. Жуков С.В. Киргизия и Узбекистан: шок против градуализма. //Мировая экономика и международные отношения. 2004.№6,с.96.
35. Румер Б. Гарвардский университет экономика Центрально Азиатских государств: реалии, проблемы, перспективы. www.rambler@ru.
36. Сулейменов О. Большое видится на растоянии. //Аргументы и факты. 2002.№34,с.3.
37. Курганбаева Г. Концептуальные основы экономической интеграции стран Центральной Азии. //Центральная Азия и Кавказ. 2005.№5,с.177.
38. Ашимбаев М.С. Суверенный Казахстан в глобальном мире. //Analitic. 2004.№3,с.5.
39. Намазбеков М.Н. Торгово- экономическое сотрудничество Казахстана с Китаем как фактор безопасности в Центральной Азии. //Analitic. 2003.№4,с.21.
40. Оразалиев Е. Влияние США на развитие ШОС. //Саясат. 2005. №1,с.43.
41. Лаумулин М.Т. Столкновение интересов и стратегия России и США на современном этапе: ситуация в мире и в Центральной Азии. //Analitic. 2003.№4,с.3.
42. Лаумулин М.Т. Опыт деятельности мировых аналитических центров и Центральная Азия. //Analitic. 2004.№3,с.11.
43. Ножокин Е.М. Новые вызовы безопасности в Центральной Азии и возможность коллективных ответов. //Analitic. 2003.№2,с.25.
44. Телебаев Г.Т., Омирсеитова А. Центрально-азиатская интеграция: обькетивные и субьективные параметры. //Analitic. 2002.№6,с.41.
45. Куртов А.А. Наркобизнес в Центральной Азии: история болезни и пути лечения. //Analitic. 2004.№1,с.17.
46. Гусева Л.Ю. Проблемы использования водных ресурсов в Центральной Азии. //Analitic. 2000.№1,с.47.
47. Нысанбек У.М. Режим регулирования пограничного, таможенного и портового контроля стран Центральной Азии. //Analitic. 2003.№6,с.9.
48. Бейбутаев Б.А. Развитие транзитно- транспортного потенциала как фактор безопасности Центральной Азии. //Analitic. 2004. №2,с.40.
49. Кузнецов В. Развитие геополитической ситуации в Центральной Азии сквозь призму национальных интересов Украины. //Центральная Азия и Кавказ. 2004.№2(32),с.200.
50. Комиссина И., Куртов А. Россия- Китай- страны Центральной Азии: к новому качеству международных связей. //Центральная Азия и Кавказ. 2004.№2,с.175.
Негізгі әдебиеттер:
1. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. Алматы, 1993 ж.
2. Токаев Н. Дипломатия Республики Казахстан. Астана, 2001г.
3. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: Геополитика. Этничность.Безопасность. Алматы, 2002 г.
4. Сатпаев Д.А. Наркотрафик и проблемы региональной безопасности в Центральной Азии.
5. Асанбаев М.Б. Араб монархияларының Қазақстандағы геосаяси мақсаттарының кейбір мәселелері: ислам факторының ықпалы. Алматы, 2004 ж.
6. Рогачева Т.М. Социальная политика и ее трансформация в Казахстане: вопросы теории, методологии и практики. Материалы международной научно- практической конференции(29 апреля 2004 года). Алматы, 2004 г., т.1, с.210.
7. Казбеков Б.К. Методологические основы формирования открытой национальной экономики в условиях глобализации. Алматы, 2002 г.
8. Садыков Т.У. Информационная экономика: содержание, проблемы и перспективы развития. Москва, 1996 г.
9. Жуков С.В., Резникова О.Б. Центральная Азия в социально- экономических структурах современного мира. Москва, 2001 г.
10. Содружество Независимых Государств в 2001 году. Статистический ежегодник. Москва, 2002 г.
11. Әбуев Қ.Н. Саяси сөздік- анықтама. Алматы, 1996 г.
12. Казахстанская политическая энциклопедия. Алматы, 1996 г.
13. Жамбылов Д. Саясаттану: оқулық. Алматы, 2003 ж.
14. Қуандық Е.С. Саясаттану негіздері. Астана, 2000 ж.
15. Дипломатический ежегодник. Москва, 1999 г.
16. Глущенко Ю., Собянин А. Транскаспийский проект. Москва. 2001 г.
17. Хлюпкин В. Треугольник геополитического взрыва: Казахстан- Китай- Россия. Прошлое и настоящее пограничной проблемы. Москва, 1999 г. .
18. Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопасность. Алматы, 2002 г.
Мерзімді басылымдар:
19. Касымбеков М.Б. Особенности внешней политики Казахстана в отношении КНР и США. //Аналитик: 2002.№2,с.42.
20. Лузянин С. О Даманском позабыто навсегда. //Независимая газета. 4 февраля, 2002,с.10.
21. Cranston F. Out of Focus: US Policy, to word Central Asia. //Horvard International Review. 1993. Vol.15. №3.p.30-31.
22. Халел Х. Государственая политика США на Кавказе и в Центральной Азии. //Саясат. 2003.№11,с.15.
23. Каироев Ф. Влияние "американского фактора" на политику Китая в Центральной Азии. //Саясат. 2003.№11,с.21.
24. Шайхутдинов М.Е. Центральная Азия и Россия: политические реакции и мозайка современных мнений. //Евразия. 2002.№2,с.6.
25. Пастухов Н. Станет ли Центральная Азия Центральной Америкой. //Континент. 20 февраля- 5 марта, 2002,с.28.
26. Асимбеков С. Новый тупик в старой Азии: геополитические перспективы Центральной Азии. //Аль-Пари. 2001.№2,с.33.
27. Сарсекеев М. Центральная Азия в фокусе пересечении геополитики и глобалистики. //Саясат. 2003.№11,с.6.
28. Абашин С. Исламский фундаментализм в Центральной Азии: причины распространения, прогнозы на будущее. //Центральная Азия и Кавказ. 2002.№20,с.81
29. Лаумулин М. Центральная Азия в классической и прикладной геополитике. //Евразийское Сообщество. 2003.№3,с.8.
30. Мағауин М. Ұлтсыздану ұраны. //Жұлдыз. 2004.№7,107 б.
31. Иманалиев М. Потенциал конфликтов еще велик. http: www.analitika.
32. Малышева Л. Демократизация постсоветского востока: модели и реалии. //Мировая экономика и международные отношения. 2004.№6,с.92.
33. Богданов А. В Киргизии саморазумножается коррупция. www. qazetasnq.ru.
34. Жуков С.В. Киргизия и Узбекистан: шок против градуализма. //Мировая экономика и международные отношения. 2004.№6,с.96.
35. Румер Б. Гарвардский университет экономика Центрально Азиатских государств: реалии, проблемы, перспективы. www.rambler@ru.
36. Сулейменов О. Большое видится на растоянии. //Аргументы и факты. 2002.№34,с.3.
37. Курганбаева Г. Концептуальные основы экономической интеграции стран Центральной Азии. //Центральная Азия и Кавказ. 2005.№5,с.177.
38. Ашимбаев М.С. Суверенный Казахстан в глобальном мире. //Analitic. 2004.№3,с.5.
39. Намазбеков М.Н. Торгово- экономическое сотрудничество Казахстана с Китаем как фактор безопасности в Центральной Азии. //Analitic. 2003.№4,с.21.
40. Оразалиев Е. Влияние США на развитие ШОС. //Саясат. 2005. №1,с.43.
41. Лаумулин М.Т. Столкновение интересов и стратегия России и США на современном этапе: ситуация в мире и в Центральной Азии. //Analitic. 2003.№4,с.3.
42. Лаумулин М.Т. Опыт деятельности мировых аналитических центров и Центральная Азия. //Analitic. 2004.№3,с.11.
43. Ножокин Е.М. Новые вызовы безопасности в Центральной Азии и возможность коллективных ответов. //Analitic. 2003.№2,с.25.
44. Телебаев Г.Т., Омирсеитова А. Центрально-азиатская интеграция: обькетивные и субьективные параметры. //Analitic. 2002.№6,с.41.
45. Куртов А.А. Наркобизнес в Центральной Азии: история болезни и пути лечения. //Analitic. 2004.№1,с.17.
46. Гусева Л.Ю. Проблемы использования водных ресурсов в Центральной Азии. //Analitic. 2000.№1,с.47.
47. Нысанбек У.М. Режим регулирования пограничного, таможенного и портового контроля стран Центральной Азии. //Analitic. 2003.№6,с.9.
48. Бейбутаев Б.А. Развитие транзитно- транспортного потенциала как фактор безопасности Центральной Азии. //Analitic. 2004. №2,с.40.
49. Кузнецов В. Развитие геополитической ситуации в Центральной Азии сквозь призму национальных интересов Украины. //Центральная Азия и Кавказ. 2004.№2(32),с.200.
50. Комиссина И., Куртов А. Россия- Китай- страны Центральной Азии: к новому качеству международных связей. //Центральная Азия и Кавказ. 2004.№2,с.175.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Тарих факультеті
Жалпы тарих кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: "Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі Орталық Азия мемлекеттерінің
әлемдік қауымдастықта алатын орны тақырыбын мектепте оқыту"
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді " "" " 20__ж.
Хаттама№
Зав. Кафед. доцент
подпись
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық
аренадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Орталық Азия елдерінің саяси- әлеуметтік дамуы ... ..
1.2. Саяси элитасының қалыптасуы мен бүгінгі жағдайы...
2 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары ... ..
2.2. Сауда- экономикалық байланыстары ... ... ... ... ... .
3 бөлім. "Орталық Азия елдерінің (Өзбекстан, Қырғызстан,
Түркменстан, Тәжікстан) саяси жағдайы мен халықаралық
қатынастардағы орны" тақырыбын мектептегі тарих курсындағы оқыту
әдістемесі ... ... ... ...
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық
даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас
дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен
идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан
сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ
тыныштығы мен ұрпақ амандығы. Оған тарих дәлел.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық
айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал
нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы
қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы
аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-
рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай,
әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Өзектілігі. Нарық саласында жаңа пайда болған егеменді ОА
мемлекеттері аумалы-төкпелі қиын-қыстау кезеңін бастарынан кешіруде. Бұның
барлығы көптеген өзекті мәселелерді туындатуда.Олар болса өіндік сыни көз-
қарастар мен зерттеуді талап етеді.Осы бір қарастырар бес мемлекет
(Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан) ғасыр соңында
тәуелсіздігін алғаннан кейінгі саяси-экономикалық және әлеуметтік даму
ерекшеліктері біршама шиеленісе түсті. Оған себеп, нарықтық экономикаға
көшуде ішкі әлеуметтік-этникалық, шекаралық қайшылықтармен қоса діни
мәселелердің кері әсері артып отыр.
Әлемдік ынтымақтастық пен жахандану ОА елдерінің даму нышандарын
әлемдік даму процестеріне тәуелді қылды. Яғни сыртқы күштердің әсері
аймақты Балқан, Таяу Шығыстағыдай ойын алаңына айналу қаупі қазіргі таңда
өзекті мәселелердің бірі.
Геосаяси жағдай мен саяси жүйедегі өзгерістерді қылмыстық топтар
пайдаланып кетті. Олардың дұрыс реттелмеуі жалпы аймақта қылмыстық
кландардың, қылмыс түрлерінің, яғни наркобизнестің, басқа да заңсыз
әрекеттердің белең алуына әкеліп соқтырды.
Кеңес Одағы кезінде әкімшілік басшылықтар мен маңызды жұмыс орындары,
маман иелері болып орыстар болғаны белгілі. Әр мемлекет жеке-жеке бөлініп
кеткеннен кеиін әлеуметтік-экономикалық дағдарыс нәтижесінде этникалық
қайшылықтар басталады, тіпті қақтығыстарға дейін әкеледі. Бұл жағдайдың
ретке келтірілмеуі мемлекет аралық кикілжіңдердің бастамасына айналуыда
мүмкін. Осындай жағдайды оппозициялық немесе басқадай саяси күштер отқа май
тамызып ұлтшылдық пен этникалық қайшылықтар отын тұтатуда, тіпті бір елді
екіге бөліп тастау қаупі де жоқ емес. Оған Кореяны мысалға келтіруге
болады.
Мақсаты. Тағы бір алңдатушылық тудырып отырған аймақтық
проблемалардың бірі әлемдік рынокқа шығу қиыншылықтары, батыстық
демократизациялау мәселесі маман кадрлар дайындаудағы проблемалар болып
отыр. Яғни шикізатқа бай аймақ сол өнімді өндіру мен өңдеу үшін мамандар
даярлауда шет елдерге жүгінулері қажет. Ұлттық тауарларды қалыптастырудағы
қажеттіліктер мен еңбек рыногының нашарлығы, технологиялық жүйенің
әлсіздігі, осының барлығын реттеуде ішкі экономикалық потенциялдың төмен
деңгейлігі мен әлемдік сауда ұйымы тарапынан сенімсіздік білдіруі жағдайды
қиындата түсуде.
Міндеті. Сонымен қатар аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары
мен сауда байланыстары және олардың ерекшеліктерін, яғни саяси институттар,
заңды тұлғалар, азаматтары арасындағы келісім-шарттар, операциялар және
тағы басқалардың жүру процесстерін жүйелеу, осы жиған білімімен
мәліметтерді ретке келтіре отырып, бұл тақырыпқа байланысты тараудың
болмауынан өз ұсыныстарымды ұсынамын.Оқушыларды барынша осы тақырып бойынша
білімдерін арттыру, қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету және әлемдік
деңгейде Орталық Азияға байланысты объективті көзқарас қалыптастыру басты
міндетке алынып отыр.
Хронологиялық шеңбері: Тақырыпты зерттеу барысында тәуелсіздігін
алғаннан кеінгі яғни, 1991-жылдан бүгінгі күнге дейінг куезеңді қамтиды.
Тарихнамасы: Аталған тақырып бойынша отандық ғалымдар мен басқандай
шетел ғалымдары біршама зерттеулер жүргізіп құнды еңбектер жарық
көрді.Дегенемен де, әрқайсысы баға беруде әр-түрлі көзқарастар білдіруде.
Солардың барлығын негізге ала отырып, өз жұмысымды жазу барысында біршама
мәліметтер алдым. Әрине нақты шешім шығару біршама қиындық
туғызды.Такрихнамасына тоқталар болсақ, бұнда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
"Сындарлы он жыл", "Тарих толқынында" деген еңбектерін атамай кетпеу
мүмкінсіз.Мысалы: "Тарих толқынында" еңбегінде Орталқ Азияның тәуелсіз
мемлекеттері және тарих тағлымдары бөлімінде саяси, әлеуметтік,
экономикалық және рухани салалары қамтылған. Өте құнды мәліметтер беріледі.
Тағы бір белгілі саяси қайраткеріміз Қ.Тоқаевтің Дипломатия
Республики Казахстан деген еңбегі кез-келген батыс ғалымдарының
еңбектерінен кем емес.Маңғыздылығы сонда, Қазақстанның ТМД елдерімен
әсіресе, ОА аймағындағы алатын ролі мен екі жақты және көпжақты келісімдер
жасалынғаны туралы немесе басақа да қарым қатынастары жайлы көптеген
фактілер беріп өтеді. Еңбегінің хронологиялық шеңбері 1991-2001-жылдар
аралығы.
ОА елдері бойынша маманданған, арнайы салаға айналдырған отандық
ғалымдарымыздың ішінен Қазақстан стратегиялық зерттеу институтының бас
маманы С.К.Кушкунбаевты ерекше бөліп көрсету артық қажет.2002-жылы жарық
көрген Центральная Азия на путьях интеграции: геополитика,
этничность, безапастность деген еңбегі өте құнды. Себебі, ОА
мемлекеттерінің жаһандану проценсіндегі сыртьқы күштердің әсерін, этникалық
қарым-қатынастарды, негізгі қақтығыс көздері мен ынтымақтастық негіздеріне
ғылыми тұжырымдамалар жасады. Басқа да мерзімді баспалардан еңбектерін ала-
аламыз.
Осы тақырыпта тағы бір қомақты зерттеулер жүргізген ғалымыдарымыздың
бірі Б.К.Қазбеков. Оның Методологические основы формирования открытой
национальной
экономики в условиях глоболизации еңбегі, әсіресе экономикалық даму
бағыттары мен байланыстарын қарастырған.Оның іңшінде Қазақстанның
экономикалық даму деңгейінің аймақтағы алатын ролінің маңыздылығын
көрсеткен. Бұнда да, жаhандану процесстері өзекті мәселелердің бірі болып
отыр.
Отандық басқа да, ОА мемлекеттеріне байланысты көптеген ғалымдарымыз
М.Лаумулин, М.Н.Намазбеков, Т.М.Рогачева, Д.Намазбаев, С.А.Ашимбеков,
М.Сарсекеев сынды атақты ғалымдарымыздың құнды зерттеулері жарық көрген
еді.
Ал енді, шетел зерттеушілеріне келер болсақ, ішінен, Ресейлік ғалым
С.В.Жуковтың орны ерекше. Оның О.Б.Резниковамен бірлесе отырып шығарған
"Центральная Азия в социально-экономических структурах современного мира"
еңбегі 2001-жылы баспадан шықты. Ол- әрбір аймақ мемлекеттерінің даму
бағыттарын, әлеуметтік жағдайын сыртқы күштердің әсері халықаралық
ұйымдармен байланысын, ондағы ерекшеліктерді қарастырған.
Тағы бір ресейлік ғалым М.Малышеваның " Демократизация посоветского
вастока : модели и реали" деген еңбегінде ОА елдеріндегі даму модельдері
мен демократияландыру процестерінің жүруі, сыртқы күштердің әсерін және
демократияландыру процестерінің ролін жаза отырып, оның нәтижесіне болжам
жасап өтеді.
Осы ғалымдардың жерлесі В. Хлюпин " Триугольник геополитического
взрыва .Казакстан - Китай - Россия . Прошлое и настояшее в пограничной
проблемы" атты еңбегі осы аталға елдер арасындағы байланыстардың
маңыздылығын, ондағы Қазақстанның ролін , аймақтағы туындап отырған
шекаралық проблемаларды көрсетіп өткен. Бұл еңбек 1999 жылы Москвада жарық
көреді.
Ресейлік ғалымдар Глущенко Ю., Собянин А. бірлесе отырып жазған
"Трананскаспийский проект " еңбектері жарық көреді (2001ж). Зерттеудің
негізгі құндылығы Каспи аймағындағы саяси күштердің тоғысуы мен саяси
процестердің жүру ерекшеліктерін айқындап өтеді.
Гарвард уневерситетінің Сыртқы саясат пен сараптау орталығының
маманы Борис Румердің "Экономика Центально Азиятских государств : релии,
проблемы, перспективы" еңбегі әлемге әйгілі болды. Онда ОА елдерінің даму
бағыттарына сараптама жасай отырып, бастан кешіріп отырған нарықтық
кезеңдегі проблемаларын, олрға деген сыртқы әлемнің көзқарастарын, әсер
етуші факторлардың ерекшеліктерін, идеология мен демократия мәселелеріне
тоқталып өткен.
Екінші бір американдық ғалым Ф. Кранстонның "Out of Focus: US
Policy toword Central Asia" деген зерттеуі аймақ елдерінің саяси ойын
алаңына айналу мүмкіндігі мен ықпал ету күштерінің қауіп қатерін көрсетіп
өтеді.
Дегенмен, әр қайсысының объективті көз қарастарының қаншалықты
дұрыстығын нақтылауда ғалымдар әртүрлі баға береді . Бізге қаншалықты
тиімді немесе кімге ұтымды болатындығына уақыт сыншы . Әрине, біздің
өркениет процестерінен қалып қоймауымыз үшін заман талабына сай еңбек
етуіміз керек. Нарық заңдары аяушылықты білмейді. Сондықтан теориялық және
практикалық процестерінің үйлесімділігін қадағалауымыз тиіс .
.
1 бөлім . Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық аренадағы ролі.
1.1. Орталық Азия елдерінің саяси - әлеуметтік дамуы.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әлемде қарулы қақтығыстардан гөрі
саяси ойындар етек алды. Бүгінгі таңда Орталық Азия мемлекеттері саяси
ойындар ошағына айналды. Тіпті,әлемдік саясатта көкпар додасына түскен лақ
күйге түсті. Жалпы адамзаттың тарихы мен болмысына биігінен қарайтын
болсақ, ол бірінші күннен өзара бітпес онтогонизмі бар, бұл жапондағы
негізгі 3 әлемнің қарама-қайшылық түйініне айналып отыр.
Бүкіл 90-шы жылдар бойы Орталық Азия мемлекеттерінің негізіг саяси
жағдайы.
КСРО-ның құлауы мен Ресейдің Орталық Азиядан өз еркімен шегінуі
континент картасында айтарлықтай геосаяси вакуум қалдырды.
Осы аймақта Ресей ықпалының төмендеуі АҚШ, Батыс Европа мен дамыған
Азия мемлекеттерінің қызығушылықтарын айтарлықтай арттырды. Олар Орталық
Азияда өз экономикалық мақсаттарын қанағаттандыратын саяси мүдде
көздейде.(1)
XXI ғасырда бүкіл адам баласы дамудың жаңа бір сатысына қадам жасады.
Трансформация процесі қазіргі өркениеттің барлық саласын қамтуда. Бұрынғы
мәдени-тарихи типтердің көптүрлі орнын жалпыға бірдей өмірлік материалды-
рухани стандартты жүйе ауыстыруда. Бұл планеталық деңгейде мобализация
деген атқа ие болды. Бүгін осы жүйенің әсер етуіндегі эпицентрінің бірі –
Орталық Азия. Соңғы кезде бұл аймақ әлемге қауіп төндіріп отырған тынымсыз
жерге айналып отыр. Бұған әлемдегі бипалярлық жүйенің құлауы да әсер етпей
қоймады.(2)
КСРО-ның құлауымен Орталық Азияның биосаяси болашағы бұлыңғыр болып
тұр. Осы аймақта Теңіз күштері (АҚШ, Батыс Европа, т.б.) өз саясатын
нығайтуда. 1991 жылдан кейін Орта Азия ірі державалардың саяси ойын алаңына
айналғаны шындық. Бұл шындық жаңа бір қорқыныш ызғарымен келді.
Осы аймақтың глобальды және геосаяси жағдайы тек ғалымдарды ғана
қызықтырмай тіпті бүкіл әлем жұртшылығын өзіне бет бұрғызды.
Азияның посткеңестік республикалары жүйелі дағдарысты бастарынан
кешіруде. Осы бір тұрақсыздықтың негізгі ұғымына – экономика мен
идеологияны жатқызуға болады.
Ендігі жерде, осы аймақтағы елдерге тоқталатын болсақ, ең бірінші
еліміз Қазақстаннан бастайық. Жерінің табиғи ресурстарға бай, экономикамыз
жоғарылауда, бірақ саяси реформалар біршама ақсаңдауда.
Қырғыз елінде демократия жоғары екені белгілі, бірақ экономикалық
әлсіздікті пайдаланып отырған радикалды топтар ішкі тұрақсыздықты
туындатуда.Оппозицияның күшеюі елде төңкеріс жасады. Бұдан Қырғызстанның
айығып кетері екіталай.
Ал, Түркменстанда Нирзовтың жеке билігі қалыптасқан болса, ол сыртқы
әлемнен алшақтатылған. Халық наразы болмас үшін арзан энерго көздерімен
қамтамасыз етіп отыр, дегенмен бұның барлығы аймақтың тұрақсыздық бұғауына
түспеуіне және одан құтқаруына ешкім кепіл бермейді.
Тәжікстан болса азамат соғысын басынан кешіріп отыр, осы аймақтың ең
кедей және тұрақсыз еліне жатқызамыз.
Өзбекстан аймақтағы шиеленістің негізгі эпицентріне айналуы әбден
мүмкін. Шиеленіс көзі радикалды топтар, оған қоса ірі державалардың елдің
ішкі және сыртқы істеріне араласуы жағдайды ушықтырып отыр. Елде
фундаментальды идеялар ошағы көбейіп, көршілес елдердің діни экстремистік
бағытына айналды.
Қазақстандық саясаткер Сәрсекеевтің айтуынша, аймақтағы туындап
отырған проблемелар әлемдік проблема деңгейіне шықты, олар – халықаралық
терроризм, наркотрофик, заңсыз миграция.(1)
Батыс елдері Орталық Азияда өз позициясын нығайту үшін, бұрынғы қатаң
тоталитарлық жүйемен тәрбиеленген халықты демократиялық және нарықтық жолға
түсуге көмектесеміз деген ұранды алға тартты. Бұл үшін ешқандай күшті
аямауда. Осы бағытта батыс елдері ішінен АҚШ лидерлікті өз қасынан
жібергісі келмейді.
1990 жылдары американдық саясаткер З. Бжезинскийдің Ұлы шахмат
тақтасы деген кітабы әлемге әйгілі болды. Автор тақырыбының мағынасы
Еуразия континенті мәселесі, оның айтуы бойынша, Кеңестер Одағының
құлауымен биполярлық жүйеде құлайды, әлемде супердержава деген атқа бір-
ақ ел ие болды. Әрине, бұндай экономикалық саяси және әскери күшімен
басымдылық Америка Құрама Штатарына ғана тән. Тек, осы мемлекет әлемнің кез-
келген нүктесіне өз әсерін тигізетін дәрежеге жетті. Бірақ, осы лидерлік
жағдайды ұстап тұру үшін Еуразияны өз бақылауына ұстауы қажет. Еуропалық
одақтас мемлекеттері, Орталық Европа, Ресей мен ТМД, Түркия, Иран,Индия,
Пәкістан және Қытай осылардың барлығы өздерінше бір саяси – экономикалық
күш. АҚШ-тың мақсаты осы елдерді шахмат тақтасы секілді орын-орнына қоя
отырып, ішкі кемшіліктері мен әлсіздіктерін айқындау және осы
суперконтинетті өз бақылауында ұстау, яғни, бүкіл әлемді қадағалайтын
дәрежеге жету.(2)
Француз саясаткері Э.Шапродтың айтуынша Шығыс Европа мен Орталық
Азияда, Вашингтон мен оның жақтастары Ресейге қарсы үлкен ойын жүргізуде,
мақсаты – Ресейді территориалды шектеу. Кавказ, Шығыс Европа, Орталық Азия
бағытында НАТО-ның жылжуы Ресейдің осы аймақтарға әсер ету күшін жоюға
бағытталып отыр. АҚШ-тың бүгінгі таңда Үнді мұхитынан Өзбекстан мен
Қырғызстан жеріне дейін еркін әсер ете алады. Түркменстан Москвадан
алшақтап Анкарамен жылы қарым-қатынас орнатуда. Ресейдің Орталық Азиядағы
негізгі одақтасы Қазақстан ғана. Бүгінгі таңда Ресей мен Құрама Штаттар
секілді ірі державалар арасында жүріп жатқан Үлкен ойын Орталық Азия мен
Каспии аймағына ауысты.
Қырғи - қабақ соғыстың аяқталуымен әлемде локальды қақтығыстар
белең алды. Қақтығыстардың себебі ретінде территориялық, конфессиялық пен
этникалық әртүрлілік, табиғи ресурстарды пайдалану, ұлтшылдық немесе
шекаралық дауларды жатқызамыз. Ғылыми мәліметтерге сүйенсек, Африкада-20,
Европада-19, Шығыс Азияда-17, Америкада-15, Таяу Шығыста-12 қақтығыс
ошақтарын белгілеген.(1,175)
Бүгінгі таңда шекаралық проблемаларды бұрынғы КСРО-ның көптеген елдері
қатты сезініп отыр.
1990 жылдарға дейін КСРО мен Қытай арасында Орталық Азия
территориясына (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан) байланысты шекара дауы
шешілмей келген болатын. Дегенмен, Орталық Азия елдері тәуелсіздігін
алғаннан кейін шекара мәселесін қолға алып, толықтай шешілді десе де
болады. Даулы территориялардың көбі шешімін табу барысында Қытай пайдасына
тиді. Әрине, бұған таңдануға да болмайды, себебі, державалық үлестің әсері
болары анық. Бұл шешім болашақтағы болуы мүмкін қақтығыстардың алдын алды
деседе болады.
1996 жылы шілде айында Бішкек пен Пекин арасында шекара мәселесі
бойынша (900 км. ұзындық) келісімге қол қойылды. Келісім бойынша Қырғызстан
Қытайға өз территориясының 87 мың га жерін беруге (даулы жерден) мәжбүр
болды.(2,80)
Осы мәселе бойынша Қырғызстанда үлкен толқу болып, 2002 жылы
республика оппозициясы қырғыз елінің экспрезиденті А.Ақаевқа қарсы акциялар
өткізіледі. Тіпті, осындай тәртіпсіздіктерден адам шығындары да болады. Сол
кездегі үкімет басшысы Құрманбек Бакиев (қазіргі Қырғызстан президенті)
және президент әкімшілігінің жетекшісі Аманбек Карыпкуловты отставкаға
жіберді. Бастамасы осы кезде басталған Президент пен оппозиция арасындағы
дау-дамай 2005 жылы наурыз айындағы революция, яғни Асқар Ақаевтың елден
қуылуымен аяқталады.
Шекара мәселесі бойынша Қытай мен Қазақстан арасында 1994 жылы сәуір
айында екіжақты келісімге қол қойылды. Келісім бойынша екі ел арасындағы
шекара (ұзындығы 1782км) анықталып, 944 км2 созылған аймақ бойынша
(Талдықорған, Семей облыстары территориясында) даулы жерлер талқыға
салынды. 1997 жылы 27 қыркүйекте қосымша келісім бойынша даулы ауданның 537
км2 Қазақстанға, 407 км2 Қытайға өтті.Қазақтар үшін қасиетті Хан-Тәңірі
таулы шыңын Қытай Қазақстанға берді. Солай, екі ел арасында шекара мәселесі
өз шешімін тапты. (1,42)
Қытай мен Тәжікстан арасында да территориялық проблемалар болды. Таулы-
Бадохшон автономның облысы (ұзындығы 500 км) бойынша шекаралық бөлу болды.
1993 жылы наурызда Тәжікстан президенті Э. Рахмановтың Қытайға сапары
барысында Декларацияға қол қойылып, шешімін тапты десе болады.
1999 ж. Э.Рахмановтың Қытайға келесі сапарында даулы шекара
келісіміне қол қойылды. Келісім бойынша Тәжікстан Қытайға даулы аймақтың 68
% берді.
2002 жылы 17 сәуірде Қытай Тәжікстан арасында қосымша келісім бойынша
28 мың км2 даулы территорияның 1 мың км2 Қытайға берілді. (Үлкен Темір
ауданында) . (1,10)
Қытай өзінің батысындағы көршілес Орталық Азия елдерімен шекаралық
мәселелерін толықтай шешті деуге болады. Ең бірінші болып Қазақстан заңды
түрде территорияларын заңдастырды, ол бес жылға созылатын деморкация
жүргізді. Қырғызстан болса енді шекарасын деморкациялауға кірісті,
Тәжікстан әлі Қытаймен шекара сызығын толық анықтау келісімін таппай жатыр.
Мұндай қадамдар Қытаймен туындауы мүмкін проблемалардың алдын алары
сөзсіз.
Нақтырақ түсіну үшін Орталық Азия аймағының әлемдік саясаттағы рөлін
анықтаған жөн. Және , оған сыртқы күштердің әсері де біршама
деңгейде. АҚШ пен Батыс Европа елдері Орталық Азияны өздерінің саяси
блогына айналдыру арқылы жоғары қарқынмен дамып келе жатқан Қытай және
осы аймақта саяси билігінің нышаны бар . Ресейдің ықпалынан шығару
көзделеді.
Оған мына факты дәлел: 1993 жылы АҚШ Конгресінің сенаторы
А.Кренстонның мәлімдемесі бойынша Орталық Азияда Ресейдің артықшылықтарын
мойындаған АҚШ өкіметінің жасаған қорытындыларының дұрыс еместігін
жариялады. Болашақта Құрама Штаттары үшін Орталық Азия маңызды экономикалық
аймаққа айналады. Ең бастысы Иран мен Ауғанстаннан тарайтын ислам
фундаментализімін шектейтін барьер осы аймақ. Кренстонның мойындауынша
АҚШ-тың бағытталған саясаты Түркияның ерекшеліктерін пайдалана отырып
осы аймақты өз бақылауына алу еді. (1)
Кавказ бен Орталық Азиядағы Батыстың іс-шараларының басты стратегиялық
мақсаты- демократияны қолдау, экономикалық реформалар жүргізу, өзіндік
тәуелсіздігі, аймақтық тұрақтылық және қақтығыстарды жою секілді іс-
шаралармен Ресейдің ықпалын және бақылауын шектеу, екіншіден- аймақтағы
конфликтілерді шектей отырып аймақтағы тұрақтылықты сақтау үшін Москвамен
қарым-қатынасты ретке келтірудің маңыздылығы да жойылмауда.
Батыстың нақтырақ айтсақ АҚШ-тың келесі мақсаты саясаттандырылған
исламды, немесе Иранның қадамдарын шектеу болып отыр. Осындай жүргізіліп
отырған басты саяси мақсат (АҚШ-тың) – аймақтағы энергетикалық ресурстарға
бақылау орнату.
Батыс елдерінің Орталық Азия мемлекеттерінің ішкі процестеріне араласу
үшін Ресей, Қытай және кейбір ислам мемлекеттерімен бірігу қажеттілігі
туындайды. Бүгінгі таңда Орта Азиядағы исламдық базасында стратегиялық
альянс құрылды. Батыс бұнымен санаспай алмайды. Бізге де бұл елдермен
байланысты өте сақ болу керек.
Дж. Буштың Орталық Азия елдеріне қарсы жүргізіп отырған саясатының
мазмұны, осы аймақ елдеріне қысым көрсету, бірақ бұнымен оларды үркітіп
алмау, яғни епті саясатын жүргізуде; мақсатының түп негізі Орталық Азия
мемлекеттерін тәуелсіз қылып ұстау, яғни оларды АҚШ қарсыластарының
қуыршағына айналдырып алмау.
АҚШ-тың Орталық Азия аймағына қызығушылығын келесі себептермен
келтіруге болады :
- аймақтағы мемлекеттер тәуелсіздігін алып, жеке сыртқы саясатын
жүргізуде;
- аймақ – бай энергетикалық және табиғи ресурстарға ие;
- уран рудасы мен ядролық технологияларға ие;
- Орталық Азия мемлекеттері Құрама Штаттардың маңызды геостратегиялық
қарсыластары РФ, Қытай және ислам әлемінің арасында орналасқандықтан.
(1)
Сонымен, 1992 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін АҚШ-тың қызығушылық
идеялары Орталық Азияға таралуы қажет. Осы аймақтың ісіне араласуы әр
кезеңде әр түрлі болды. Мысалы, 1990 жылдардың бірінші жартысынан ядролық
қарусыздандыру болса, 1990 жылдар ортасынан- каспийлік ресурстар, 1997 жылы
АҚШ-тың өмірлік маңызды қызығушылық сферасына дейін, 2001 жылдан бастап-
бітпес ислам қақтығыстарының қаупі халықаралық терроризммен күрес. Осылай,
аймақтың геосаясатына араласуын байқаймыз.
АҚШ-тың Орталық Азияға бағытталған саясатын 2001 жылы 17 қыркүйекте
қабылданған ұлттық қауіпсіздігінің жаңа стратегиясынан байқауға болады.
Осы стратегияның алтыншы бөлімінде мына жағдай баяндалады: Орталық Азия
мен Каспий аймағынан келетін энергоресурс арқылы АҚШ-тың энергетикалық
қауіпсіздігін нығайту. (1)
Орталық Азияда АҚШ-тың табан тіреуіне Ауғанстандағы терроризмге қарсы
жүргізілген операцияның үлкен әсері болды.
Аймақтағы Құрама Штаттың басты қарсыластары Ресей, Қытай және Иран
болып отыр. Ресей мен Иранның географиялық жағдайы мен транзиттік бағыттың
негізгісі болғандықтан, тіпті XXI ғасырдағы әлемдік қарсыласы деп танып
отыр.
Аймақта жүргізіліп жатқан АҚШ стратегиясы оңды болса, Ресейдің
экономикалық және әскери стратегиялық жағдайын әлсіретіп қоймай бүкіл
еуразиялық субконтинентін қадағалай алады. (1)
Зерттеушілердің болжамы бойынша болашақта Қытайдың аймақтағы
маңыздылығы артады. Әрине, бүгінгі жағдайды талдай келе ертеңгіге нақты
қорытынды беру мүмкін емес. Мұның барлығы сыртқы және ішкі факторларға да
байланысты. Дегенмен де , Қытай коммунистік жүйесінің либреализациялануы,
орыс-қытай қатынастарының дамуы, Шығыс Түркістандағы ұлтшылдықтың өсуі
(Синцзяньда), оған Қытайдың көзқарасы және т.б. әсер етпей қоймайды.
Ү.Анделэнд пен Н.Палаттың пайымдауынша Орталық Азия аймағында Қытай
болашақта Ресейге бәсекелестік тудырады. Осы аймақтағы Қытайдың жүргізіп
отырған стратегиясы үздіксіз жүргізілетін экономикалық байланыстарға
негізделген, бұндай экономикалық ықпал етуі міндетті түрде саяси
қызығушылықтармен жалғасуы әбден мүмкін.
Орталық Азия аймағындағы Қытайдың жүргізіп жатқан стратегиясының басты
мақсаты төмендегідей:
- өзінің батыс шекарасындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету;
- өзінің тездетілген экономикалық дамуын қалыптастыру;
- тез дамып жатқан елін энергия көзімен қамту;
- АҚШ-қа экономикалық, саяси және әскери орнығуына төтеп беру.
Қытайдың осы аймақта АҚШ пен Ресейге қарағанда беделі төменірек. (1)
Әрине, Қытай өзі жалғыз АҚШ-қа қарсы төтеп бере алмайды, сондықтан да
, ол Ресеймен ынтымақтасуды көздеуде. Қытайдың басты мақсаты болса
экономикадағы модернизациялауды аяқтау болып отыр.
Осы аймақта Түркияның алатын рөлін бағаламауға болмайды. Өйткені,
жергілікті халықтармен этникалық және конфессионалды туыстық факторының
маңызы зор. Түркияның басты қаруы осы болып табылады.
Қытай да өз мүддесін жібергісі келмейді. Өзіндік билігін саяси және
әскери қысымшылық және экономикалық жаулаушылық жүргізуді жөн санайды.
Дегенмен де, Түркияның түрік елдерінің бірлігі мақсатында жасалған
жоспары іске аспай қалды.
Саясаттанушы С.В.Бирюковтың айтуы бойынша, Ресей үшін Орталық Азия
аймағы өз маңыздылығын сақтап отыр. Ресейдің осы аймақта саяси ықпалын
жоғалтуы басқа елдер тарапынан қызығушылықты арттыруда. Бұл әсер
қаруландыру саясатымен жалғасуда, әсіресе АҚШ тарапынан айқын байқалуда.
Нәтижесінде, Ресейді аймақтық қару-жарақ рыногынан ығыстыру саясатын
байқауға болады. (1)
Ресей саясаткерлерінің зерттеуінше Орталық Азия :
- алдыңғы қатарлы державалар қызығушылықтарының екінші дәрежелі аймағы ;
- теңіз коммуникациясына ие болмағандықтан көршілеріне тәуелді ;
- мықты экономикалық және әскери потенциалын игермейді. Өткен онжылдықта
сондай үлкен өзгерістерге ұшыраған жоқ. Жағдайларының өзгерісі Ресей
және көршілес мұсылман елдерімен тығыз байланыста. (1)
Ресейлік саясаткерлер В. Хиюкин мен В.Грозиннің Қазақстан Республикасы-
геосаяси очерктер деген еңбегінде Қазақстан геосаяси жағдайына байланысты
үш жақтан келетін қоспаққа ұшырайды. Нақтылайтын болсақ, біріншіден-
көршілес Қытайдан, ол жақтан территориялық және демографиялық экспансия
қаупі туындауда, екінші- Өзбекстаннан, ол жақтан да территориялық-
демографиялық қауіппен қоса су ресурстары үшін күрес туындайды. Үшінші
фактор Каспий мәселесі бойынша ушығады. Каспий ресурстары үшін Ресей, АҚШ,
Түркия, Иран және Еуропа секілді алып елдер күресуде. Авторлар бұны – XX
ғасырдағы ақырғы геосаяси қақтығыс дейді. Бұдан әрине логикалық түрде
XXI ғасыр- алғашқы геосаяси күш деуге болады.
Әрине, Орталық Азиядағы қауіп Ресейге де тигізер қауіп, сондықтан да
, бұл жағдайға байланысты көршіміздің ұстанған саясатының Батыс елдері
саясатынан ерекшелігі де осы. Мұндағы АҚШ девизі, - Американың іс-қимылы,
бұл -бизнес, -деген мағынада. (1)
Орталық Азия аймағы транспорттық коридор ретінде де маңыздылығы
жоғары . Континеттегі жағдайларға байланысты Орталық Азия елдеріне тиімді
шикізат тасымалдау жолы Ресей мен Иран территориясы болып табылады. Осы
аймақ елдерімен жұмыс істеуде Ресей өзінің саяси ықпалы мен экономикалық
тиімділігін алға тартса, Иран – бай шикізат қоры мен транспорттық
инфрақұрылым жоспарларын негізге алып отыр. Мұның барлығы АҚШ пен Батыстың
дамыған елдерін алаңдатпай отыр деу өте қиын. Өз кезегінде АҚШ байлықты
қолдан жібермеу мақсатында әр түрлі іс-шаралар жасайды. БҰл жағдайда
Түркияны пайдалана отырып, Қазақстан , Әзербайжан, Грузия және Түркия
бағытында Пеку- Джейхан газ құбырын тарту көзделді. Бұл тіпті, Ұлы Жібек
жолының Европа – Кавказ- Азия бағытын қайта қалыптастыру , деген
идеологиялық мағынаға ие болды .
Мұнай саласындағы жүргізіліп жатқан іс-шаралардың барлығы әлемдік
деңгейдегі саяси ойынға айналып отыр.
Бүгінгі таңдағы тағы бір саяси проблема, Орталық Азия аймағы әр түрлі
халықаралық геосаяси және идеологиялық ұйымдардың қызығушылықтарын танытып
отыр және исламистік желеудегі экстремистердің іс-қимылдары тәуелсіз және
зайырлы Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-саяси жүйесінің
тұрақсыздануына әсер етуде.
Дж.Кричлаудың айтуынша : Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы
саясатын реттеуде этникалық фақтор маңызды орын алды. Кричлау соның кең
деңгейін көрсетеді :
1) Орталық Азия елдерінің бір-бірімен қарым-қатынасы;
2) Орталық Азия мен ТМД байланыстары;
3) Азияның басқа шет мемлекеттерімен байланысы;
4) Орталық Азия және мұсылман әлемі;
5) Орталық Азияның әлемдік қауымдастықтағы орны.
Осы аймақтағы әрбір мемлекет өзіне ықпал ететін сыртқы жағдайларға
байланысты өзіндік ерекшелікті түркі, мұсылман немесе посткеңестік
қауымдастықтарға жақын ұстайды. (1) Орталық Азия мен Орта Шығыс елдері
арасындағы байланысты зерттеуші Ш.Контердің (Стратегиялық және халықаралық
зерттеу орталығы, Вашингтон) есептеуінше, аймақ елдерінің болашақтағы дамуы
мен байланысы мықты тарихи- мәдени қатынаста қалыптасады. Орта Шығыс пен
Орталық Азия мемлекеттерінің біреуі де мұсылмандық әскери блокқа кірмеуі
тиіс, бұл жағдай болмауы үшін Батыстың көмектесуі қажет дейді.
Р.Доннройтердің (Халықаралық стратегиялық зерттеу институты, Лондон)
Жаңа Орталық Азия мемлекеттерінің қалыптасуы атты кітабында әлемдік
саясаткерлердің жасаған болжамдарын ескере отырып мынадай қорытындыға
келеді : 1991-1993 жылдары Орталық Азия Балқан мен Кавказға қарағанда
біршама қалыпты дамыды. Әйтседе, Орталық Азия аймағында саяси бақталастық
өрлеуде, бұл XIX ғасырда болған Үлкен ойынды еске түсіреді. Бір қызығы
фундаментальді Иран өз белсенділігін арттыра түсті және аймақ елдерімен
экономикалық пайда үшін исламдық идеологияны басты орынға қоюдан бас
тартады. (1)
Орталық Азиядағы АҚШ-тың саяси әскери араласуы кеше ғана ойға
сыйымсыздай болса, бүгін бұл шындыққа айналып отыр. Оған, Өзбекстан немесе
Қырғызстан секілді АҚШ ықпалына түсуінің өзі басты мысал. Ал, осы аймақтағы
жаңа тәуелсіз бес мемлекеттің ішінде маңызды орынды Қазақстан мен
Өзбекстан алып отыр. Қазақстан географиялық жағдайымен және буферлік зона
ретінде , яғни Ресейдің тура күштеуінен сақтайды. Өзбекстан- халқының
көптігімен аймақтағы лидерлікке ұмтылады.
Бізге, АҚШ пен Ресей, Батыс Европа мен Қытай және басқа да дамыған
мемлекеттермен тең дәрежелі саясат ұстануымыздың қажеттілігі анық болып
отыр.
Сонымен, Орталық Азия елдерінің әлемдік қауымдастағы орны : алдыңғы
қатарлы геосаяси күштердің негізгі қақтығыс объектісі ретінде анықталып
отыр. Түбінде қайсысының осы аймаққа өз басшылығын орнығатынын ешкім кесіп
айта алмайды.
Атақты саясаттанушы З.Бзежинскийдің айтуы бойынша, Орталық Азия
аймағына орнатылған бақылау бүкіл Еуразия континенті мен соған шекаралас
аймақтарға әсер ету. Бірақ, ол нақты қандай факторға бақылау орнату, қазба
байлықтарына ма, транзиттік кеңістігіне ме, нақтыланбаған. Болашақта
жоғарыда келтірілген факторлар экономикалық маңыздылығынан айрылуы мүмкін,
сонда оларға деген геосаяси қызығушылық та болмайды. Американдық саясаткер
өз еңбегінде Орталық Азия аймағына геосаяси тұрғыдан жаһандандыру саясатын
жүргізуге баса көңіл бөлген.
Жаһандануды көптеген елдер келер ұрпақты жақсы өмірмен қамтамасыз
етуде дұрыс жол деп қарастыруда, әрине ұлттық білімді қайта құру арқылы
ғана дұрыс жолға түсе аламыз. Жаһанданудың кері әсерлері жеткілікті.
Ондай проблемаларға мәдени, криминалды көріністер, экология,
миграция, халықаралық терроризм, милылардың кетуінен (утечка умов)
жатқызамыз. Дегенмен, жаһандану- бұл әлеуметтік жүйенің жаңару процесі.
Біздің алдымызда тұрған басты мақсат жаһанданудың аяусыз қысымына
төтеп беру. Бізге демократиялық процестерді дамыта отырып, экономикамызды
қалпына келтіру, ғылым мен ата-бабадан қалған мәдениетіміз, салт-
дәтүрімізге көп көңіл бөлуіміз қажет. Әлемдік қауымдастықта әрқашан орын
табылады, егер біз азаматтарымызды жақсы өмірмен қамтамассыз етсек,
қадамдарымызды нық сеніммен басуымыз қажет.
Тәуелсіз Қазақстан алдында келесі негізгідей проблемалар тұр. Ішкі
саяси проблемалар:
- тек, шикізат өндіруші және нашар дамыған инфрақұрылым;
- либерализация мен мемлекеттік құрылыстағы процестердің әртүрлі бағытта
болуы;
- мемлекеттің полиэтникалылығы, елде 131 ұлттар тұрады, қазақ пен орыс
ұлты басым. Бұл Қазақстан халқының өзіндік бір сарында дамуына әсерін
тигізуде;
- ұлттық идеологияны қалыптастырудағы қиындықтар;
- қазақ бюрократиясының тәуелсіздік алған кезеңдегі мемлекеттік басқаруда
тәжірибелерінің жетіспеуі,мемлекеттен гөрі жеке бас пайдаларын жоғары
қоюлары;
- демократиялық соттың болмауы;
- тұрғындар арасында мемлекеттік тілге сұраныстың болмауы мен дұрыс
білмеуі;
- ішкі рулық немесе діни алауыздықтар мен бөлінушіліктер;
Сыртқы саяси және геосаяси проблемалар:
- транспорттық магистральдардың дұрыс дамымағандығы мен теңіз су
жолдарының болмауы;
- қалыпты сыртқы саяси бағыттардың қалыптаспауы.
Тәуелсіздік алғаннан бастап Қазақстанның сыртқы саясатты жүргізіп келе
жатқаны белгілі. Себебі, геосаяси күрделі жағдайда Астана өзін қоршаған
сыртқы күш орталықтарынан тең қашықтықта болуын қамтамасыз ету үшін түрлі
әскери-саяси мемлекетаралық келісімдер мен әр алуан мәселелерді қозғайтын
сыртқы бастамаларға қатысуыға мәжбүр болып келеді. (Ұжымдық Қауіпсіздік
шарты, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Қазақстан мен НАТО арасындағы
Бейбітшілік жолындағы әрістестік және Қазақстан мен БҰҰ арасындағы
Центразбат бағдарламалары).
Білім саласы маңызды орында болуы қажет. Мысалы, бүкіл адамзат
тарихында ғылымның 90% -ы XX ғасырда жұмыс жасаса, бүкіл адам баласының
шығарған білімінің 90% -ын кейінгі 70 жылда ғана қалыптастырды.
Халықаралық еңбек бөлінісімен тығыз байланыста болған ел ұтады.
Елбасымыздың алға тартып отырғаны да осы.
Орталық Азиялық аймақтың геосаяси факторларының маңыздысы –
энергобайлықтары. Кеңестер Одағы құрамында болса да жерасты қазба
байлықтары көп мөлшерде алынбады. Одақ құлағаннан кейін осы аймақтың
негізгі активі ретінде энергобайлығы қала берді.
Жаңа нарық жүйесінде бұрынғы сауда өндіріс жүйесі негізгі қызметін
сақтап қала алмады. Әлемдік нарықта тек қазба байлығы мен шикізатына ғана
сұраныс болды. Ал, мұнай мен газдың негізгі пайдаланушылары дамыған
мемлекеттер. Ал, энергоресурстардың негізгі қоры Парсы шығанағы екенін
білеміз, бірақ бұл аймақ тынымсыз болғандықтан, оған жұмсайтын қаржы көзі
де көбірек және сенімсіздеу.
Орыс авторлары В.Ангелов пен Н.Турконың Энергетика геосаясатдеген
мақалаларында бүкіл каспийлік аймақ пен Каспийдің өзін АҚШ-тың қызығушылық
аймағына жатқызады. Дәл осы жерде американдық мұнай корпорацияларының
белсенділігін арттыра отырып, дұрыс реттелмей жатқан осы бір жерде
лидерлікке ие болу мақсатын көздеуде.(1)
Орталық Азиядағы американың геостратегиялық және саяси бағытын
анықтауға да орыс зерттеушілерін, яғни Ю.Глущенко мен А.Собяниннің
еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Олардың нақтылауы бойынша, бұл елдерде
(ТМД елдері) адам құқықтарының дөрекі бұзылуда деген айып тағуда, тіпті АҚШ
пен оның Одақтастары жағынан қысым көрсетіліп отыр. Осыған байланысты мына
бір фактіні келтіріп кетуге болады: АҚШ Конгрессі 2000 жылдың
желтоқсанында Орталық Азияның бес мемлекетін адам құқықтарын бұзғаны үшін
Еуропадағы қауіпсіздік пен бірлестік ұйымынан (ОБСЕ) шығару туралы ұсыныс
білдіреді. (1)
КСРО-ның құрауымен Батыс елдерінде кәсіби геосаясатта, әсіресе
Кеңестер Одағының мұсылман елдері, жалпы ислам бойынша мамандарға сұраныс
арта түсті. Американдық басшыларға бұрын таныс емес, халықаралық
проблемалар сферасынан тыс елдер бойынша маңызды мәселелерді қарастыруда
қиындықтарға ұшырады. Сондықтан да, американдық саясаткерлерге аз уақыт
ішінде бұрынғы КСРО құрамындағы, қазір мұсылман бағытын ұстанушы тәуелсіз
мемлекеттері бойынша сыртқы саяси концепциясын жасап шығарудың маңыздылығы
артты.
Мұндай мамандар қатарына идеология тарату, барлау жұмыстары, үкімет
жанындағы сараптау орталықтарында (Свобода Свободная Европа радиосы,
РЭНД корпорейшн, елшіліктер, министрліктер, институт пен университеттер)
бұрыннан жұмыс істеп жүрген қызметкерлер болды.
Батыс елдерінің қатты көңіл бөлгені- Қазақстандағы ядролық қару
мәселесі, ислам фундаментализмінің Орталық Азия елдеріне тигізетін қаупі
жайлы, және этникалық фактор мен ұлттық қатынастар, нарықтық экономикаға
өтуі, демократияның реформалары Батыспен экономикалық байланысқа түсу
мүмкіндіктері болғандықтан мамандар осы бағыттарда зерттеулерін тереңдете
түсті. Жоғарыда айтып кеткендей Батыстың басты алаңдаушылығы ядролық қару
мен исламдық экстремизмнің проблемалары, өйткені бұл жағдай өздеріне қауіп
төндіріп тұрғандығын мәлімдеуде. Кейінірек осылардың барлығы
саясаткерлердің негізге алып отырған саяси концепциясына айналды.
1991 жылы Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіздіктеріне қол
жеткізуімен- олардың көбі авторитаризм немесе жартылай авторитаризм жолына
түсті, кейбіреулері тіпті (Түркменстан және Өзбекстан жартылай )
диктатураға айналды. Аймақ имитациялық демократия моделін ұстануда.
Плюралистік қоғам институттары мен іс-шаралары сақталуда.
Осындай модельдің енгізілуі аймақ елдерінің көбінде жергілікті
капитализм жүйесін қалыптастырды. (1,92)
22 шілде 2003 жылы Тәжікстан конституциясына өзгертулер енгізу туралы
референдум өтті. Яғни, Эмомали Рахмановтың Орта Азияда Түркменбашыдан
кейінгі екінші болып өмірбойғы президентіне айналды.
Дегенмен, осындай жағдайға Батыс елдері алаңдаушылық білдіруде. Соған
байланысты АҚШ Конгрессмені Крис Смиттің ескеруінше, біз Орта Азиядағы
демократия мен адам құқығына байланысты жағдайларға алаңдаймыз. Кедейшілік
пен коррупция- аймақтағы бүгінгі жағдайдың көрінісі. (2,93)
Қырғызстанды алатын болса – батыстың өлшем бойынша демократияландыруы
жоғары дамыған мемлекет. КСРО кезінде артта қалған, нашар дамыған
республикасы бүгінгі күні батыстық құндылықтарға негізделген қоғам құруға
ұмтылуда. 1993-1996 жылдары аралығында Қырғызстан ТМД кез келген
мемлекетіне қарағанда Батыстан кредиттар алған. Қырғызстанға ұлттық
валютасының тұрақты болуына жыл сайын 100 млн. доллар бөлініп отырды.
Бұларға қарамастан елдің экономикалық жағдайы құлдырай берді. Республикаға
түсіп жатқан қаржы негізінен ресурстарды игеруге, шикізат қорын тасуға
арналған инфрақұрылымдарды қалыптастыруға және жергілікті элитаны
қамтамасыз етуге (мемлекеттік аппаратты ұстауға бюджет қаржысының 11 %
кететін, чиновниктер көлемі тіпті Кеңес Одағы кезіндегіден 4 есе көп)
жұмсалуда. (1,3)
Қоғамда (тұрғындардың 3 %) мен кедейлер (97 %) арасындағы айырмашылық
күрт артты. Бұл саяси тұрақсыздықтың негізгі факторы болып табылады.
Ұлттық дәстүр мен ішкі құндылықтардың ескерілмей батыс моделінің
енгізілуі ішкі қарсылықтар мен проблемалардың ушығуына әкеліп соқтырды.
1992-1995 жылдары жүргізілген жеке меншікті бөлу солтүстік пен оңтүстіктің
саяси және шаруашылық элиталарының тепе-теңдігін бұзып, бақталастықты
күшейтті. Бұның барлығы 2005 жылы наурыздағы төңкеріске әкеліп соқтырды.
Келесі қиыншылықтары, ол Қырғызстанның Батыстың қаржыға тәуелді болып
қалуы, бүгін ел экономикасы дотациясыз өмір сүруі мүмкін емес.
АҚШ посткеңестік кеңістікте, әсіресе Орталық Азия мен Оңтүстік
Кавказда адам құқықтары жағдайын және демократиялық жолмен дамуына
көмектесес ала ма? Жалпы тәжірибе көрсеткендей Ирак, Таяу Шығыс, Ауғанстан
елдеріндегі жағдайлар Батыстағыдай жағдайға өзгергендігі шамалы.
Мұнда, саяси элита мен халықты жақындастыра отырып зайырлы-азаматтық қоғам
құрулары қажет.
1.2. Саяси элитасының қалыптасуы мен бүгінгі жағдайы.
Әрбір ел тәуелсіздігін алғаннан кейін Ұлттық буржуазиясын және саяси
элитасын қалыптастыруға ұмтылады. Ұлттық буржаузия елдің ұлттық дамуындағы
бірден-бір маңызды фактор болатын болса, саяси бұлардың қауіпсіздігі,
тірегі мен ертеңіне деген сенім тудырушы субъект.
Бұндай сенімді қалыптастыруда көптеген жүз жылдар қажет. Қай кезеңде
болмасын саясаттың мақсаттары мен міндетері өзгеріске ұшырамады, тек соны
іске асырудағы құралдары ғана өзгерді. Ал, сол құралды іске қосушы – саяси
элита. Олар, әр елдің элитасы дегенде күрделі құрылымнан тұратын, білімді
де білікті, болашақты кеңінен болжайтын тұрақты да күшті элита көз
алдымызға келеді. Бұл неліктен, өйткені олар әлемде өздерін солай мойындата
білді.
Элита – саясатта, идеологияда, мәдениетте, шаруашылықта басты ерекше
жағдайға ие болған адамдар тобы. (1)
Тағы бір сөздікте (фр. elite – сұрыпталған, таңдалған) - өзіндік
ерекшеліктері және қабілеттерімен ерекшеленген, саяси билікке әсер ете
алатын немесе іске асыратын және қоғамның иерархиялық құрылымында маңызды
орны бар әлеуметтік топ. (2)
XVIII ғ. бастап саясаттану мен әлеуметтануда білімі, байлығы, беделі,
билігі жоғары адамдардың азғантай әлеуметтік тобын білдіреді.
Тарихи жағынан алғанда адамдарды ел билеуші таңдаулыларға және
олардың дегенін істейтін бағыныштыларға бөлу идеясы өте ертеден бастау
алады. Мысалы, Конфуций (б.з.б. 551-479) адамдарды асыл азаматтарға (
билеуші элитаға) және төменгі (қарапайым) адамдарға бөлді. Алайда элиторлық
теорияны көзқарастар жүйесі ретінде XXғ. басында италия ғалымдары Г.Моска,
В. Парето және т.б. қалыптастырды.
Гаэтано Моска (1854-1941) элита теориясын саяси ғылым негіздері
(1896) деген еңбегінде негіздеді. Онда ол қоғам басқарушылар мен
басқарылушыларға бөлінеді деді. Оған ұйтқы болатын қасиеттерге әскери
ерлікті, байлықты, діни дәрежені (мәртебесін) жатқызды. Осы үш қасиет, оның
ойынша, адамға басқарушылар (элита) қатарына кіруге есік ашады. (1)
Элита терминін ғылыми айналымға енгізген Вальфредо Парето (1848-
1923) Жалпыға бірдей социология трактатында (1916) ол элиталардың
айналу теориясын жасады. Ол бойынша элита билік басына алдыңғы қатарлы
идеяны ұсынуының арқасында келді. Ол идея жүзеге асқанда олардың энергиясы
азайып, ізденісі баяулай бастайды. Олардың орнына жаңа идеямен жаңа элита
билік басына келеді. Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болмақ. Яғни, дейді
олар, бір элита екіншіні алмастырып, жаңарып, қоғамды алға жылжытып
отырады. (2)
Сонда қоғамда саяси элитаны тудыратын факторлар қандай ? Оларға :
1) қоғамға арнайы білімі, тәжірибесі, қабілеті бар кәсіби басқарушылар
керек;
2) адамдардың психологиялық (туа біткен) және әлеуметтік ( оқу, тәрбие
жолында қолы жеткен ) теңсіздіктері;
3) қоғамда басқарушы еңбек жоғары бағаланады және ынталандырылады;
4) бұқара халықтың саяси енжарлығы, селқостығы . (1)
Саяси элита стратегиялық мақсатты айқындайды, мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатын белгілейді, өз жоспарларын жүзеге асырудың тетіктерін
табады, қоғам алдына қойылғам мақсаттардың жүзеге асуына бақылау жасайды.
Сонымен, саяси элита деп қазына- байлықты, қаржы-қаражатты бөлуге
байланысты және т.б. маңызды шешімдер қабылдауға қатысты жоғары мәртебесі
мен ықпалы бар ұйымдасқан топты айтады.
Орталық Азия елдері өзіне тән қасиеттерімен ерекшеленеді, сонысымен
қызық. Аймақтық әлеуметтік құрылымы мен бағыт бағдарларына тоқталайық. Осы
аймақта өмір сүрген адамдар тарихта белгілі болғандай әр түрлі идеологиялық
және мәдени-өркениеттік құндылықтарды өндіріп, таратқан.
Элитаның ең басты қасиеті- сиректік, дарашылдық, ерендарындылық.
Міне бұл тұрғыда өзін рухани әлемінде ерекше танытқан
азаматтар қазақ даласында да аз болмаған. Оларды тіпті жерден
шыққан ақсүйектер деп атады. (1)
Ұлттық рухтың тірегі, қайнар көзі және күш қуаты - сол халықтың өзі.
Ал сыртқы көрінісі - жоғары билік, оны жасайтын- саяси элита болып
табылады, оларды шығарған – халық.
Отарлық езгіден ел есін жиып, отарлық кептегі қысылтаяң ахуалына орай,
жарыққа жол табудың жаңа бір тәсілдерін ойластыра бастады. Ақыры, қазақтың
ежелгі даналығы үстіне, Еуропаның озық білімін ғана емес, өзгеше саясатын
да игерген жаңа бір топ- Алаш қайраткерлері қалыптасты. Кенесары ханның
өлімінен соң арада алпыс жыл өтпей, ұлттық тәуелсіздік мәселесі тағы да
бірінші орынға қойылды. Бірақ, осы ағартушылық ұраны, саяси күреске толы
төңкеріс жылдарының өзінде ұлттық рухтың ең ауыр әрі абыройлы жүгін
көтерген –көркем әдебиет болды.
Қазақ халқының, тек қазақ емес Орталық Азия елдерінің барлығының,
тағдыры өзге ұлттың қолында тұрған кеңес дәуірі кезіндегі әміршіл-әкімшіл
жүйеге ойлы, зерделі, пікірлі азаматтардың қажеті болған жоқ. Ол мемлекетке
олардың өздеріне қажетті қарабайыр идеологиясын мойындайтын және оны шексіз
марапаттайтын можантопай пысықсымақтар ғана керек болды. Сөйтіп, қызыл
идеология қасақана жақсы мен жаманның орнын ауыстырып өмірімізге,
келешегімізге қиянат жасады. Бүгінгі таңда да ең құнды қасиет ақыл-ой
тереңдігі, еркін ойлау қабілеті емес, керісінше, жүйеге бас-көзсіз
қуыршағына айналды.
Бүгінгі күні тәуелсіз Орталық Азия елдерінің өз элитасы қалыптасуда,
оның ішінде саяси элита өкілдері де бар. Олар қазірде халқының, оның
мемлекетінің тағдырына жауапты адамдар. Өйткені сол халқының немесе бір
топтың мүддесін қорғау үшін саяси билікке ие болып отыр.
Бүгін Орталық Азия басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда сауатты
бәсекелестік туындап отыр, бұл жағдай елдің тұрақты дамуына әсерін
тигізеді, оның бәріне әсер ететін саяси элита.
Орталық Азия елдері өзіне тән қасиеттерімен ерекшеленеді, сонысымен
қызық. Аймақтық әлеуметтік құрылымы мен бағыт бағдарларына тоқталайық. Осы
аймақта өмір сүрген адамдар тарихта белгілі болғандай әр түрлі идеологиялық
және мәдени-өркениеттік құндылықтарды өндіріп, таратқан.
Орталық Азия халқының көп бөлігі исламның өкілдеріміз (дінінің,
мәдениетінің, іс-әрекетінің барлығы исламнан) десе, екінші тобы өздерін
(бұлар да аз емес ) КСРО –мен (Ресеймен, социализммен байланыстырады, тағы
бір, әлі толық қалыптаспаған, бірақ беделді және елдерінде үлкен қолдауға
ие либералды батыстық деп қарастырады ) құндылықтарды тасушылар, жеке
индивидтер тобы пайда болды. Бұдан басқа да иедология мен көзқарастарды
таратушы ұсақ топтар баршылық. Саяси тарих және қиналған халық
национализмді қолдауда , шындығында бұл әрекет кері әсер етіп жатады.
Олар бүгінгі таңда бір-бірімен қарама-қайшылықтарға, кикілжіңдерге
килігіп жатады, бірақ әлі жанға батарлық қақтығыстар мен қайшылықтарға
ұласқан жоқ (Қырғызстанды алмағанда ) . Олар бүгін көптеген саяси
тұлғаларды шығарған үлкен мектептер (1).
Қалыптасқан жағдайдың сыртқы көрінісіне тоқталатын болсақ,
бірегейлілік жоқ : исламдық әлем аймақтың бір бұрышын өздеріне тартса,
Ресей -өз жағына, Батыс - өз жағына тартуда. Басты мәселе Орталық Азия
елдері соған жағдай жасауы мен көнділігінде болып отыр, яғни ұлттық
құндылық (аймақтағы ) жүйесінің әлсіздігі. Бұл ішкі қайшылықтарға әкеліп
соғары анық, оған мысал кешегі Қырғызстан.
Мұндай кемшіліктің бәрін халықтан көруге болмайды, оны реттеуде
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың ынтымақтастығының маңызы зор.
Оны алға тартатын саяси элитамыз.
Саяси элита интеллектуалды және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Жалпы тарих кафедрасы
Бітіру жұмысы
Тақырыбы: "Тәуелсіздігін алғаннан кейінгі Орталық Азия мемлекеттерінің
әлемдік қауымдастықта алатын орны тақырыбын мектепте оқыту"
Ғылыми жетекші:
Қорғауға жіберілді " "" " 20__ж.
Хаттама№
Зав. Кафед. доцент
подпись
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық
аренадағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Орталық Азия елдерінің саяси- әлеуметтік дамуы ... ..
1.2. Саяси элитасының қалыптасуы мен бүгінгі жағдайы...
2 бөлім. Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары ... ..
2.2. Сауда- экономикалық байланыстары ... ... ... ... ... .
3 бөлім. "Орталық Азия елдерінің (Өзбекстан, Қырғызстан,
Түркменстан, Тәжікстан) саяси жағдайы мен халықаралық
қатынастардағы орны" тақырыбын мектептегі тарих курсындағы оқыту
әдістемесі ... ... ... ...
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Орталық Азия елдерінің мәдени, саяси, әлеуметтік және экономикалық
даму процестері сонау ерте кезеңдерден бір-біріне ықпалдаса отырып ұқсас
дамыды.Әрине, бұл елдер бәсекелесте, қарсыласта болды, әр түрлі саясат пен
идеологияның ықпалына түсті. Аймақ, өзінің геосаяси жағдайымен әрқашан
сыртқы күштерді қызықтырған. Ал, жергілікті халықтың басты мақсаты аймақ
тыныштығы мен ұрпақ амандығы. Оған тарих дәлел.
Бүгінгі таңдағы жағдай өткен тенденциялардың қайталамасы десек артық
айтқан болмас. Өйткені жаһандану кезеңінде жоспарлы экономикадан қатал
нарық ықпалына түскен ОА елдерінің жағдайы алңдаушылық тудыруда, қарулы
қақтығыстар аймағына айналуыда әбден мүмкін. Бұдан шығудың жалғыз-ақ жолы
аймақ елдерінің саяси-экономикалық және әлеуметтік ынтымақтастығы, мәдени-
рухани құндылықтар мен салт-дәстүр өзегін сақтап қалу, өз тарихын ұмытпай,
әлемдік қауымдастықта өз позициясын нақтылау.
Өзектілігі. Нарық саласында жаңа пайда болған егеменді ОА
мемлекеттері аумалы-төкпелі қиын-қыстау кезеңін бастарынан кешіруде. Бұның
барлығы көптеген өзекті мәселелерді туындатуда.Олар болса өіндік сыни көз-
қарастар мен зерттеуді талап етеді.Осы бір қарастырар бес мемлекет
(Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан) ғасыр соңында
тәуелсіздігін алғаннан кейінгі саяси-экономикалық және әлеуметтік даму
ерекшеліктері біршама шиеленісе түсті. Оған себеп, нарықтық экономикаға
көшуде ішкі әлеуметтік-этникалық, шекаралық қайшылықтармен қоса діни
мәселелердің кері әсері артып отыр.
Әлемдік ынтымақтастық пен жахандану ОА елдерінің даму нышандарын
әлемдік даму процестеріне тәуелді қылды. Яғни сыртқы күштердің әсері
аймақты Балқан, Таяу Шығыстағыдай ойын алаңына айналу қаупі қазіргі таңда
өзекті мәселелердің бірі.
Геосаяси жағдай мен саяси жүйедегі өзгерістерді қылмыстық топтар
пайдаланып кетті. Олардың дұрыс реттелмеуі жалпы аймақта қылмыстық
кландардың, қылмыс түрлерінің, яғни наркобизнестің, басқа да заңсыз
әрекеттердің белең алуына әкеліп соқтырды.
Кеңес Одағы кезінде әкімшілік басшылықтар мен маңызды жұмыс орындары,
маман иелері болып орыстар болғаны белгілі. Әр мемлекет жеке-жеке бөлініп
кеткеннен кеиін әлеуметтік-экономикалық дағдарыс нәтижесінде этникалық
қайшылықтар басталады, тіпті қақтығыстарға дейін әкеледі. Бұл жағдайдың
ретке келтірілмеуі мемлекет аралық кикілжіңдердің бастамасына айналуыда
мүмкін. Осындай жағдайды оппозициялық немесе басқадай саяси күштер отқа май
тамызып ұлтшылдық пен этникалық қайшылықтар отын тұтатуда, тіпті бір елді
екіге бөліп тастау қаупі де жоқ емес. Оған Кореяны мысалға келтіруге
болады.
Мақсаты. Тағы бір алңдатушылық тудырып отырған аймақтық
проблемалардың бірі әлемдік рынокқа шығу қиыншылықтары, батыстық
демократизациялау мәселесі маман кадрлар дайындаудағы проблемалар болып
отыр. Яғни шикізатқа бай аймақ сол өнімді өндіру мен өңдеу үшін мамандар
даярлауда шет елдерге жүгінулері қажет. Ұлттық тауарларды қалыптастырудағы
қажеттіліктер мен еңбек рыногының нашарлығы, технологиялық жүйенің
әлсіздігі, осының барлығын реттеуде ішкі экономикалық потенциялдың төмен
деңгейлігі мен әлемдік сауда ұйымы тарапынан сенімсіздік білдіруі жағдайды
қиындата түсуде.
Міндеті. Сонымен қатар аймақ елдерінің экономикалық даму бағыттары
мен сауда байланыстары және олардың ерекшеліктерін, яғни саяси институттар,
заңды тұлғалар, азаматтары арасындағы келісім-шарттар, операциялар және
тағы басқалардың жүру процесстерін жүйелеу, осы жиған білімімен
мәліметтерді ретке келтіре отырып, бұл тақырыпқа байланысты тараудың
болмауынан өз ұсыныстарымды ұсынамын.Оқушыларды барынша осы тақырып бойынша
білімдерін арттыру, қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету және әлемдік
деңгейде Орталық Азияға байланысты объективті көзқарас қалыптастыру басты
міндетке алынып отыр.
Хронологиялық шеңбері: Тақырыпты зерттеу барысында тәуелсіздігін
алғаннан кеінгі яғни, 1991-жылдан бүгінгі күнге дейінг куезеңді қамтиды.
Тарихнамасы: Аталған тақырып бойынша отандық ғалымдар мен басқандай
шетел ғалымдары біршама зерттеулер жүргізіп құнды еңбектер жарық
көрді.Дегенемен де, әрқайсысы баға беруде әр-түрлі көзқарастар білдіруде.
Солардың барлығын негізге ала отырып, өз жұмысымды жазу барысында біршама
мәліметтер алдым. Әрине нақты шешім шығару біршама қиындық
туғызды.Такрихнамасына тоқталар болсақ, бұнда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
"Сындарлы он жыл", "Тарих толқынында" деген еңбектерін атамай кетпеу
мүмкінсіз.Мысалы: "Тарих толқынында" еңбегінде Орталқ Азияның тәуелсіз
мемлекеттері және тарих тағлымдары бөлімінде саяси, әлеуметтік,
экономикалық және рухани салалары қамтылған. Өте құнды мәліметтер беріледі.
Тағы бір белгілі саяси қайраткеріміз Қ.Тоқаевтің Дипломатия
Республики Казахстан деген еңбегі кез-келген батыс ғалымдарының
еңбектерінен кем емес.Маңғыздылығы сонда, Қазақстанның ТМД елдерімен
әсіресе, ОА аймағындағы алатын ролі мен екі жақты және көпжақты келісімдер
жасалынғаны туралы немесе басақа да қарым қатынастары жайлы көптеген
фактілер беріп өтеді. Еңбегінің хронологиялық шеңбері 1991-2001-жылдар
аралығы.
ОА елдері бойынша маманданған, арнайы салаға айналдырған отандық
ғалымдарымыздың ішінен Қазақстан стратегиялық зерттеу институтының бас
маманы С.К.Кушкунбаевты ерекше бөліп көрсету артық қажет.2002-жылы жарық
көрген Центральная Азия на путьях интеграции: геополитика,
этничность, безапастность деген еңбегі өте құнды. Себебі, ОА
мемлекеттерінің жаһандану проценсіндегі сыртьқы күштердің әсерін, этникалық
қарым-қатынастарды, негізгі қақтығыс көздері мен ынтымақтастық негіздеріне
ғылыми тұжырымдамалар жасады. Басқа да мерзімді баспалардан еңбектерін ала-
аламыз.
Осы тақырыпта тағы бір қомақты зерттеулер жүргізген ғалымыдарымыздың
бірі Б.К.Қазбеков. Оның Методологические основы формирования открытой
национальной
экономики в условиях глоболизации еңбегі, әсіресе экономикалық даму
бағыттары мен байланыстарын қарастырған.Оның іңшінде Қазақстанның
экономикалық даму деңгейінің аймақтағы алатын ролінің маңыздылығын
көрсеткен. Бұнда да, жаhандану процесстері өзекті мәселелердің бірі болып
отыр.
Отандық басқа да, ОА мемлекеттеріне байланысты көптеген ғалымдарымыз
М.Лаумулин, М.Н.Намазбеков, Т.М.Рогачева, Д.Намазбаев, С.А.Ашимбеков,
М.Сарсекеев сынды атақты ғалымдарымыздың құнды зерттеулері жарық көрген
еді.
Ал енді, шетел зерттеушілеріне келер болсақ, ішінен, Ресейлік ғалым
С.В.Жуковтың орны ерекше. Оның О.Б.Резниковамен бірлесе отырып шығарған
"Центральная Азия в социально-экономических структурах современного мира"
еңбегі 2001-жылы баспадан шықты. Ол- әрбір аймақ мемлекеттерінің даму
бағыттарын, әлеуметтік жағдайын сыртқы күштердің әсері халықаралық
ұйымдармен байланысын, ондағы ерекшеліктерді қарастырған.
Тағы бір ресейлік ғалым М.Малышеваның " Демократизация посоветского
вастока : модели и реали" деген еңбегінде ОА елдеріндегі даму модельдері
мен демократияландыру процестерінің жүруі, сыртқы күштердің әсерін және
демократияландыру процестерінің ролін жаза отырып, оның нәтижесіне болжам
жасап өтеді.
Осы ғалымдардың жерлесі В. Хлюпин " Триугольник геополитического
взрыва .Казакстан - Китай - Россия . Прошлое и настояшее в пограничной
проблемы" атты еңбегі осы аталға елдер арасындағы байланыстардың
маңыздылығын, ондағы Қазақстанның ролін , аймақтағы туындап отырған
шекаралық проблемаларды көрсетіп өткен. Бұл еңбек 1999 жылы Москвада жарық
көреді.
Ресейлік ғалымдар Глущенко Ю., Собянин А. бірлесе отырып жазған
"Трананскаспийский проект " еңбектері жарық көреді (2001ж). Зерттеудің
негізгі құндылығы Каспи аймағындағы саяси күштердің тоғысуы мен саяси
процестердің жүру ерекшеліктерін айқындап өтеді.
Гарвард уневерситетінің Сыртқы саясат пен сараптау орталығының
маманы Борис Румердің "Экономика Центально Азиятских государств : релии,
проблемы, перспективы" еңбегі әлемге әйгілі болды. Онда ОА елдерінің даму
бағыттарына сараптама жасай отырып, бастан кешіріп отырған нарықтық
кезеңдегі проблемаларын, олрға деген сыртқы әлемнің көзқарастарын, әсер
етуші факторлардың ерекшеліктерін, идеология мен демократия мәселелеріне
тоқталып өткен.
Екінші бір американдық ғалым Ф. Кранстонның "Out of Focus: US
Policy toword Central Asia" деген зерттеуі аймақ елдерінің саяси ойын
алаңына айналу мүмкіндігі мен ықпал ету күштерінің қауіп қатерін көрсетіп
өтеді.
Дегенмен, әр қайсысының объективті көз қарастарының қаншалықты
дұрыстығын нақтылауда ғалымдар әртүрлі баға береді . Бізге қаншалықты
тиімді немесе кімге ұтымды болатындығына уақыт сыншы . Әрине, біздің
өркениет процестерінен қалып қоймауымыз үшін заман талабына сай еңбек
етуіміз керек. Нарық заңдары аяушылықты білмейді. Сондықтан теориялық және
практикалық процестерінің үйлесімділігін қадағалауымыз тиіс .
.
1 бөлім . Орталық Азия мемлекеттерінің халықаралық аренадағы ролі.
1.1. Орталық Азия елдерінің саяси - әлеуметтік дамуы.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әлемде қарулы қақтығыстардан гөрі
саяси ойындар етек алды. Бүгінгі таңда Орталық Азия мемлекеттері саяси
ойындар ошағына айналды. Тіпті,әлемдік саясатта көкпар додасына түскен лақ
күйге түсті. Жалпы адамзаттың тарихы мен болмысына биігінен қарайтын
болсақ, ол бірінші күннен өзара бітпес онтогонизмі бар, бұл жапондағы
негізгі 3 әлемнің қарама-қайшылық түйініне айналып отыр.
Бүкіл 90-шы жылдар бойы Орталық Азия мемлекеттерінің негізіг саяси
жағдайы.
КСРО-ның құлауы мен Ресейдің Орталық Азиядан өз еркімен шегінуі
континент картасында айтарлықтай геосаяси вакуум қалдырды.
Осы аймақта Ресей ықпалының төмендеуі АҚШ, Батыс Европа мен дамыған
Азия мемлекеттерінің қызығушылықтарын айтарлықтай арттырды. Олар Орталық
Азияда өз экономикалық мақсаттарын қанағаттандыратын саяси мүдде
көздейде.(1)
XXI ғасырда бүкіл адам баласы дамудың жаңа бір сатысына қадам жасады.
Трансформация процесі қазіргі өркениеттің барлық саласын қамтуда. Бұрынғы
мәдени-тарихи типтердің көптүрлі орнын жалпыға бірдей өмірлік материалды-
рухани стандартты жүйе ауыстыруда. Бұл планеталық деңгейде мобализация
деген атқа ие болды. Бүгін осы жүйенің әсер етуіндегі эпицентрінің бірі –
Орталық Азия. Соңғы кезде бұл аймақ әлемге қауіп төндіріп отырған тынымсыз
жерге айналып отыр. Бұған әлемдегі бипалярлық жүйенің құлауы да әсер етпей
қоймады.(2)
КСРО-ның құлауымен Орталық Азияның биосаяси болашағы бұлыңғыр болып
тұр. Осы аймақта Теңіз күштері (АҚШ, Батыс Европа, т.б.) өз саясатын
нығайтуда. 1991 жылдан кейін Орта Азия ірі державалардың саяси ойын алаңына
айналғаны шындық. Бұл шындық жаңа бір қорқыныш ызғарымен келді.
Осы аймақтың глобальды және геосаяси жағдайы тек ғалымдарды ғана
қызықтырмай тіпті бүкіл әлем жұртшылығын өзіне бет бұрғызды.
Азияның посткеңестік республикалары жүйелі дағдарысты бастарынан
кешіруде. Осы бір тұрақсыздықтың негізгі ұғымына – экономика мен
идеологияны жатқызуға болады.
Ендігі жерде, осы аймақтағы елдерге тоқталатын болсақ, ең бірінші
еліміз Қазақстаннан бастайық. Жерінің табиғи ресурстарға бай, экономикамыз
жоғарылауда, бірақ саяси реформалар біршама ақсаңдауда.
Қырғыз елінде демократия жоғары екені белгілі, бірақ экономикалық
әлсіздікті пайдаланып отырған радикалды топтар ішкі тұрақсыздықты
туындатуда.Оппозицияның күшеюі елде төңкеріс жасады. Бұдан Қырғызстанның
айығып кетері екіталай.
Ал, Түркменстанда Нирзовтың жеке билігі қалыптасқан болса, ол сыртқы
әлемнен алшақтатылған. Халық наразы болмас үшін арзан энерго көздерімен
қамтамасыз етіп отыр, дегенмен бұның барлығы аймақтың тұрақсыздық бұғауына
түспеуіне және одан құтқаруына ешкім кепіл бермейді.
Тәжікстан болса азамат соғысын басынан кешіріп отыр, осы аймақтың ең
кедей және тұрақсыз еліне жатқызамыз.
Өзбекстан аймақтағы шиеленістің негізгі эпицентріне айналуы әбден
мүмкін. Шиеленіс көзі радикалды топтар, оған қоса ірі державалардың елдің
ішкі және сыртқы істеріне араласуы жағдайды ушықтырып отыр. Елде
фундаментальды идеялар ошағы көбейіп, көршілес елдердің діни экстремистік
бағытына айналды.
Қазақстандық саясаткер Сәрсекеевтің айтуынша, аймақтағы туындап
отырған проблемелар әлемдік проблема деңгейіне шықты, олар – халықаралық
терроризм, наркотрофик, заңсыз миграция.(1)
Батыс елдері Орталық Азияда өз позициясын нығайту үшін, бұрынғы қатаң
тоталитарлық жүйемен тәрбиеленген халықты демократиялық және нарықтық жолға
түсуге көмектесеміз деген ұранды алға тартты. Бұл үшін ешқандай күшті
аямауда. Осы бағытта батыс елдері ішінен АҚШ лидерлікті өз қасынан
жібергісі келмейді.
1990 жылдары американдық саясаткер З. Бжезинскийдің Ұлы шахмат
тақтасы деген кітабы әлемге әйгілі болды. Автор тақырыбының мағынасы
Еуразия континенті мәселесі, оның айтуы бойынша, Кеңестер Одағының
құлауымен биполярлық жүйеде құлайды, әлемде супердержава деген атқа бір-
ақ ел ие болды. Әрине, бұндай экономикалық саяси және әскери күшімен
басымдылық Америка Құрама Штатарына ғана тән. Тек, осы мемлекет әлемнің кез-
келген нүктесіне өз әсерін тигізетін дәрежеге жетті. Бірақ, осы лидерлік
жағдайды ұстап тұру үшін Еуразияны өз бақылауына ұстауы қажет. Еуропалық
одақтас мемлекеттері, Орталық Европа, Ресей мен ТМД, Түркия, Иран,Индия,
Пәкістан және Қытай осылардың барлығы өздерінше бір саяси – экономикалық
күш. АҚШ-тың мақсаты осы елдерді шахмат тақтасы секілді орын-орнына қоя
отырып, ішкі кемшіліктері мен әлсіздіктерін айқындау және осы
суперконтинетті өз бақылауында ұстау, яғни, бүкіл әлемді қадағалайтын
дәрежеге жету.(2)
Француз саясаткері Э.Шапродтың айтуынша Шығыс Европа мен Орталық
Азияда, Вашингтон мен оның жақтастары Ресейге қарсы үлкен ойын жүргізуде,
мақсаты – Ресейді территориалды шектеу. Кавказ, Шығыс Европа, Орталық Азия
бағытында НАТО-ның жылжуы Ресейдің осы аймақтарға әсер ету күшін жоюға
бағытталып отыр. АҚШ-тың бүгінгі таңда Үнді мұхитынан Өзбекстан мен
Қырғызстан жеріне дейін еркін әсер ете алады. Түркменстан Москвадан
алшақтап Анкарамен жылы қарым-қатынас орнатуда. Ресейдің Орталық Азиядағы
негізгі одақтасы Қазақстан ғана. Бүгінгі таңда Ресей мен Құрама Штаттар
секілді ірі державалар арасында жүріп жатқан Үлкен ойын Орталық Азия мен
Каспии аймағына ауысты.
Қырғи - қабақ соғыстың аяқталуымен әлемде локальды қақтығыстар
белең алды. Қақтығыстардың себебі ретінде территориялық, конфессиялық пен
этникалық әртүрлілік, табиғи ресурстарды пайдалану, ұлтшылдық немесе
шекаралық дауларды жатқызамыз. Ғылыми мәліметтерге сүйенсек, Африкада-20,
Европада-19, Шығыс Азияда-17, Америкада-15, Таяу Шығыста-12 қақтығыс
ошақтарын белгілеген.(1,175)
Бүгінгі таңда шекаралық проблемаларды бұрынғы КСРО-ның көптеген елдері
қатты сезініп отыр.
1990 жылдарға дейін КСРО мен Қытай арасында Орталық Азия
территориясына (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан) байланысты шекара дауы
шешілмей келген болатын. Дегенмен, Орталық Азия елдері тәуелсіздігін
алғаннан кейін шекара мәселесін қолға алып, толықтай шешілді десе де
болады. Даулы территориялардың көбі шешімін табу барысында Қытай пайдасына
тиді. Әрине, бұған таңдануға да болмайды, себебі, державалық үлестің әсері
болары анық. Бұл шешім болашақтағы болуы мүмкін қақтығыстардың алдын алды
деседе болады.
1996 жылы шілде айында Бішкек пен Пекин арасында шекара мәселесі
бойынша (900 км. ұзындық) келісімге қол қойылды. Келісім бойынша Қырғызстан
Қытайға өз территориясының 87 мың га жерін беруге (даулы жерден) мәжбүр
болды.(2,80)
Осы мәселе бойынша Қырғызстанда үлкен толқу болып, 2002 жылы
республика оппозициясы қырғыз елінің экспрезиденті А.Ақаевқа қарсы акциялар
өткізіледі. Тіпті, осындай тәртіпсіздіктерден адам шығындары да болады. Сол
кездегі үкімет басшысы Құрманбек Бакиев (қазіргі Қырғызстан президенті)
және президент әкімшілігінің жетекшісі Аманбек Карыпкуловты отставкаға
жіберді. Бастамасы осы кезде басталған Президент пен оппозиция арасындағы
дау-дамай 2005 жылы наурыз айындағы революция, яғни Асқар Ақаевтың елден
қуылуымен аяқталады.
Шекара мәселесі бойынша Қытай мен Қазақстан арасында 1994 жылы сәуір
айында екіжақты келісімге қол қойылды. Келісім бойынша екі ел арасындағы
шекара (ұзындығы 1782км) анықталып, 944 км2 созылған аймақ бойынша
(Талдықорған, Семей облыстары территориясында) даулы жерлер талқыға
салынды. 1997 жылы 27 қыркүйекте қосымша келісім бойынша даулы ауданның 537
км2 Қазақстанға, 407 км2 Қытайға өтті.Қазақтар үшін қасиетті Хан-Тәңірі
таулы шыңын Қытай Қазақстанға берді. Солай, екі ел арасында шекара мәселесі
өз шешімін тапты. (1,42)
Қытай мен Тәжікстан арасында да территориялық проблемалар болды. Таулы-
Бадохшон автономның облысы (ұзындығы 500 км) бойынша шекаралық бөлу болды.
1993 жылы наурызда Тәжікстан президенті Э. Рахмановтың Қытайға сапары
барысында Декларацияға қол қойылып, шешімін тапты десе болады.
1999 ж. Э.Рахмановтың Қытайға келесі сапарында даулы шекара
келісіміне қол қойылды. Келісім бойынша Тәжікстан Қытайға даулы аймақтың 68
% берді.
2002 жылы 17 сәуірде Қытай Тәжікстан арасында қосымша келісім бойынша
28 мың км2 даулы территорияның 1 мың км2 Қытайға берілді. (Үлкен Темір
ауданында) . (1,10)
Қытай өзінің батысындағы көршілес Орталық Азия елдерімен шекаралық
мәселелерін толықтай шешті деуге болады. Ең бірінші болып Қазақстан заңды
түрде территорияларын заңдастырды, ол бес жылға созылатын деморкация
жүргізді. Қырғызстан болса енді шекарасын деморкациялауға кірісті,
Тәжікстан әлі Қытаймен шекара сызығын толық анықтау келісімін таппай жатыр.
Мұндай қадамдар Қытаймен туындауы мүмкін проблемалардың алдын алары
сөзсіз.
Нақтырақ түсіну үшін Орталық Азия аймағының әлемдік саясаттағы рөлін
анықтаған жөн. Және , оған сыртқы күштердің әсері де біршама
деңгейде. АҚШ пен Батыс Европа елдері Орталық Азияны өздерінің саяси
блогына айналдыру арқылы жоғары қарқынмен дамып келе жатқан Қытай және
осы аймақта саяси билігінің нышаны бар . Ресейдің ықпалынан шығару
көзделеді.
Оған мына факты дәлел: 1993 жылы АҚШ Конгресінің сенаторы
А.Кренстонның мәлімдемесі бойынша Орталық Азияда Ресейдің артықшылықтарын
мойындаған АҚШ өкіметінің жасаған қорытындыларының дұрыс еместігін
жариялады. Болашақта Құрама Штаттары үшін Орталық Азия маңызды экономикалық
аймаққа айналады. Ең бастысы Иран мен Ауғанстаннан тарайтын ислам
фундаментализімін шектейтін барьер осы аймақ. Кренстонның мойындауынша
АҚШ-тың бағытталған саясаты Түркияның ерекшеліктерін пайдалана отырып
осы аймақты өз бақылауына алу еді. (1)
Кавказ бен Орталық Азиядағы Батыстың іс-шараларының басты стратегиялық
мақсаты- демократияны қолдау, экономикалық реформалар жүргізу, өзіндік
тәуелсіздігі, аймақтық тұрақтылық және қақтығыстарды жою секілді іс-
шаралармен Ресейдің ықпалын және бақылауын шектеу, екіншіден- аймақтағы
конфликтілерді шектей отырып аймақтағы тұрақтылықты сақтау үшін Москвамен
қарым-қатынасты ретке келтірудің маңыздылығы да жойылмауда.
Батыстың нақтырақ айтсақ АҚШ-тың келесі мақсаты саясаттандырылған
исламды, немесе Иранның қадамдарын шектеу болып отыр. Осындай жүргізіліп
отырған басты саяси мақсат (АҚШ-тың) – аймақтағы энергетикалық ресурстарға
бақылау орнату.
Батыс елдерінің Орталық Азия мемлекеттерінің ішкі процестеріне араласу
үшін Ресей, Қытай және кейбір ислам мемлекеттерімен бірігу қажеттілігі
туындайды. Бүгінгі таңда Орта Азиядағы исламдық базасында стратегиялық
альянс құрылды. Батыс бұнымен санаспай алмайды. Бізге де бұл елдермен
байланысты өте сақ болу керек.
Дж. Буштың Орталық Азия елдеріне қарсы жүргізіп отырған саясатының
мазмұны, осы аймақ елдеріне қысым көрсету, бірақ бұнымен оларды үркітіп
алмау, яғни епті саясатын жүргізуде; мақсатының түп негізі Орталық Азия
мемлекеттерін тәуелсіз қылып ұстау, яғни оларды АҚШ қарсыластарының
қуыршағына айналдырып алмау.
АҚШ-тың Орталық Азия аймағына қызығушылығын келесі себептермен
келтіруге болады :
- аймақтағы мемлекеттер тәуелсіздігін алып, жеке сыртқы саясатын
жүргізуде;
- аймақ – бай энергетикалық және табиғи ресурстарға ие;
- уран рудасы мен ядролық технологияларға ие;
- Орталық Азия мемлекеттері Құрама Штаттардың маңызды геостратегиялық
қарсыластары РФ, Қытай және ислам әлемінің арасында орналасқандықтан.
(1)
Сонымен, 1992 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін АҚШ-тың қызығушылық
идеялары Орталық Азияға таралуы қажет. Осы аймақтың ісіне араласуы әр
кезеңде әр түрлі болды. Мысалы, 1990 жылдардың бірінші жартысынан ядролық
қарусыздандыру болса, 1990 жылдар ортасынан- каспийлік ресурстар, 1997 жылы
АҚШ-тың өмірлік маңызды қызығушылық сферасына дейін, 2001 жылдан бастап-
бітпес ислам қақтығыстарының қаупі халықаралық терроризммен күрес. Осылай,
аймақтың геосаясатына араласуын байқаймыз.
АҚШ-тың Орталық Азияға бағытталған саясатын 2001 жылы 17 қыркүйекте
қабылданған ұлттық қауіпсіздігінің жаңа стратегиясынан байқауға болады.
Осы стратегияның алтыншы бөлімінде мына жағдай баяндалады: Орталық Азия
мен Каспий аймағынан келетін энергоресурс арқылы АҚШ-тың энергетикалық
қауіпсіздігін нығайту. (1)
Орталық Азияда АҚШ-тың табан тіреуіне Ауғанстандағы терроризмге қарсы
жүргізілген операцияның үлкен әсері болды.
Аймақтағы Құрама Штаттың басты қарсыластары Ресей, Қытай және Иран
болып отыр. Ресей мен Иранның географиялық жағдайы мен транзиттік бағыттың
негізгісі болғандықтан, тіпті XXI ғасырдағы әлемдік қарсыласы деп танып
отыр.
Аймақта жүргізіліп жатқан АҚШ стратегиясы оңды болса, Ресейдің
экономикалық және әскери стратегиялық жағдайын әлсіретіп қоймай бүкіл
еуразиялық субконтинентін қадағалай алады. (1)
Зерттеушілердің болжамы бойынша болашақта Қытайдың аймақтағы
маңыздылығы артады. Әрине, бүгінгі жағдайды талдай келе ертеңгіге нақты
қорытынды беру мүмкін емес. Мұның барлығы сыртқы және ішкі факторларға да
байланысты. Дегенмен де , Қытай коммунистік жүйесінің либреализациялануы,
орыс-қытай қатынастарының дамуы, Шығыс Түркістандағы ұлтшылдықтың өсуі
(Синцзяньда), оған Қытайдың көзқарасы және т.б. әсер етпей қоймайды.
Ү.Анделэнд пен Н.Палаттың пайымдауынша Орталық Азия аймағында Қытай
болашақта Ресейге бәсекелестік тудырады. Осы аймақтағы Қытайдың жүргізіп
отырған стратегиясы үздіксіз жүргізілетін экономикалық байланыстарға
негізделген, бұндай экономикалық ықпал етуі міндетті түрде саяси
қызығушылықтармен жалғасуы әбден мүмкін.
Орталық Азия аймағындағы Қытайдың жүргізіп жатқан стратегиясының басты
мақсаты төмендегідей:
- өзінің батыс шекарасындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету;
- өзінің тездетілген экономикалық дамуын қалыптастыру;
- тез дамып жатқан елін энергия көзімен қамту;
- АҚШ-қа экономикалық, саяси және әскери орнығуына төтеп беру.
Қытайдың осы аймақта АҚШ пен Ресейге қарағанда беделі төменірек. (1)
Әрине, Қытай өзі жалғыз АҚШ-қа қарсы төтеп бере алмайды, сондықтан да
, ол Ресеймен ынтымақтасуды көздеуде. Қытайдың басты мақсаты болса
экономикадағы модернизациялауды аяқтау болып отыр.
Осы аймақта Түркияның алатын рөлін бағаламауға болмайды. Өйткені,
жергілікті халықтармен этникалық және конфессионалды туыстық факторының
маңызы зор. Түркияның басты қаруы осы болып табылады.
Қытай да өз мүддесін жібергісі келмейді. Өзіндік билігін саяси және
әскери қысымшылық және экономикалық жаулаушылық жүргізуді жөн санайды.
Дегенмен де, Түркияның түрік елдерінің бірлігі мақсатында жасалған
жоспары іске аспай қалды.
Саясаттанушы С.В.Бирюковтың айтуы бойынша, Ресей үшін Орталық Азия
аймағы өз маңыздылығын сақтап отыр. Ресейдің осы аймақта саяси ықпалын
жоғалтуы басқа елдер тарапынан қызығушылықты арттыруда. Бұл әсер
қаруландыру саясатымен жалғасуда, әсіресе АҚШ тарапынан айқын байқалуда.
Нәтижесінде, Ресейді аймақтық қару-жарақ рыногынан ығыстыру саясатын
байқауға болады. (1)
Ресей саясаткерлерінің зерттеуінше Орталық Азия :
- алдыңғы қатарлы державалар қызығушылықтарының екінші дәрежелі аймағы ;
- теңіз коммуникациясына ие болмағандықтан көршілеріне тәуелді ;
- мықты экономикалық және әскери потенциалын игермейді. Өткен онжылдықта
сондай үлкен өзгерістерге ұшыраған жоқ. Жағдайларының өзгерісі Ресей
және көршілес мұсылман елдерімен тығыз байланыста. (1)
Ресейлік саясаткерлер В. Хиюкин мен В.Грозиннің Қазақстан Республикасы-
геосаяси очерктер деген еңбегінде Қазақстан геосаяси жағдайына байланысты
үш жақтан келетін қоспаққа ұшырайды. Нақтылайтын болсақ, біріншіден-
көршілес Қытайдан, ол жақтан территориялық және демографиялық экспансия
қаупі туындауда, екінші- Өзбекстаннан, ол жақтан да территориялық-
демографиялық қауіппен қоса су ресурстары үшін күрес туындайды. Үшінші
фактор Каспий мәселесі бойынша ушығады. Каспий ресурстары үшін Ресей, АҚШ,
Түркия, Иран және Еуропа секілді алып елдер күресуде. Авторлар бұны – XX
ғасырдағы ақырғы геосаяси қақтығыс дейді. Бұдан әрине логикалық түрде
XXI ғасыр- алғашқы геосаяси күш деуге болады.
Әрине, Орталық Азиядағы қауіп Ресейге де тигізер қауіп, сондықтан да
, бұл жағдайға байланысты көршіміздің ұстанған саясатының Батыс елдері
саясатынан ерекшелігі де осы. Мұндағы АҚШ девизі, - Американың іс-қимылы,
бұл -бизнес, -деген мағынада. (1)
Орталық Азия аймағы транспорттық коридор ретінде де маңыздылығы
жоғары . Континеттегі жағдайларға байланысты Орталық Азия елдеріне тиімді
шикізат тасымалдау жолы Ресей мен Иран территориясы болып табылады. Осы
аймақ елдерімен жұмыс істеуде Ресей өзінің саяси ықпалы мен экономикалық
тиімділігін алға тартса, Иран – бай шикізат қоры мен транспорттық
инфрақұрылым жоспарларын негізге алып отыр. Мұның барлығы АҚШ пен Батыстың
дамыған елдерін алаңдатпай отыр деу өте қиын. Өз кезегінде АҚШ байлықты
қолдан жібермеу мақсатында әр түрлі іс-шаралар жасайды. БҰл жағдайда
Түркияны пайдалана отырып, Қазақстан , Әзербайжан, Грузия және Түркия
бағытында Пеку- Джейхан газ құбырын тарту көзделді. Бұл тіпті, Ұлы Жібек
жолының Европа – Кавказ- Азия бағытын қайта қалыптастыру , деген
идеологиялық мағынаға ие болды .
Мұнай саласындағы жүргізіліп жатқан іс-шаралардың барлығы әлемдік
деңгейдегі саяси ойынға айналып отыр.
Бүгінгі таңдағы тағы бір саяси проблема, Орталық Азия аймағы әр түрлі
халықаралық геосаяси және идеологиялық ұйымдардың қызығушылықтарын танытып
отыр және исламистік желеудегі экстремистердің іс-қимылдары тәуелсіз және
зайырлы Орталық Азия мемлекеттерінің әлеуметтік-саяси жүйесінің
тұрақсыздануына әсер етуде.
Дж.Кричлаудың айтуынша : Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы
саясатын реттеуде этникалық фақтор маңызды орын алды. Кричлау соның кең
деңгейін көрсетеді :
1) Орталық Азия елдерінің бір-бірімен қарым-қатынасы;
2) Орталық Азия мен ТМД байланыстары;
3) Азияның басқа шет мемлекеттерімен байланысы;
4) Орталық Азия және мұсылман әлемі;
5) Орталық Азияның әлемдік қауымдастықтағы орны.
Осы аймақтағы әрбір мемлекет өзіне ықпал ететін сыртқы жағдайларға
байланысты өзіндік ерекшелікті түркі, мұсылман немесе посткеңестік
қауымдастықтарға жақын ұстайды. (1) Орталық Азия мен Орта Шығыс елдері
арасындағы байланысты зерттеуші Ш.Контердің (Стратегиялық және халықаралық
зерттеу орталығы, Вашингтон) есептеуінше, аймақ елдерінің болашақтағы дамуы
мен байланысы мықты тарихи- мәдени қатынаста қалыптасады. Орта Шығыс пен
Орталық Азия мемлекеттерінің біреуі де мұсылмандық әскери блокқа кірмеуі
тиіс, бұл жағдай болмауы үшін Батыстың көмектесуі қажет дейді.
Р.Доннройтердің (Халықаралық стратегиялық зерттеу институты, Лондон)
Жаңа Орталық Азия мемлекеттерінің қалыптасуы атты кітабында әлемдік
саясаткерлердің жасаған болжамдарын ескере отырып мынадай қорытындыға
келеді : 1991-1993 жылдары Орталық Азия Балқан мен Кавказға қарағанда
біршама қалыпты дамыды. Әйтседе, Орталық Азия аймағында саяси бақталастық
өрлеуде, бұл XIX ғасырда болған Үлкен ойынды еске түсіреді. Бір қызығы
фундаментальді Иран өз белсенділігін арттыра түсті және аймақ елдерімен
экономикалық пайда үшін исламдық идеологияны басты орынға қоюдан бас
тартады. (1)
Орталық Азиядағы АҚШ-тың саяси әскери араласуы кеше ғана ойға
сыйымсыздай болса, бүгін бұл шындыққа айналып отыр. Оған, Өзбекстан немесе
Қырғызстан секілді АҚШ ықпалына түсуінің өзі басты мысал. Ал, осы аймақтағы
жаңа тәуелсіз бес мемлекеттің ішінде маңызды орынды Қазақстан мен
Өзбекстан алып отыр. Қазақстан географиялық жағдайымен және буферлік зона
ретінде , яғни Ресейдің тура күштеуінен сақтайды. Өзбекстан- халқының
көптігімен аймақтағы лидерлікке ұмтылады.
Бізге, АҚШ пен Ресей, Батыс Европа мен Қытай және басқа да дамыған
мемлекеттермен тең дәрежелі саясат ұстануымыздың қажеттілігі анық болып
отыр.
Сонымен, Орталық Азия елдерінің әлемдік қауымдастағы орны : алдыңғы
қатарлы геосаяси күштердің негізгі қақтығыс объектісі ретінде анықталып
отыр. Түбінде қайсысының осы аймаққа өз басшылығын орнығатынын ешкім кесіп
айта алмайды.
Атақты саясаттанушы З.Бзежинскийдің айтуы бойынша, Орталық Азия
аймағына орнатылған бақылау бүкіл Еуразия континенті мен соған шекаралас
аймақтарға әсер ету. Бірақ, ол нақты қандай факторға бақылау орнату, қазба
байлықтарына ма, транзиттік кеңістігіне ме, нақтыланбаған. Болашақта
жоғарыда келтірілген факторлар экономикалық маңыздылығынан айрылуы мүмкін,
сонда оларға деген геосаяси қызығушылық та болмайды. Американдық саясаткер
өз еңбегінде Орталық Азия аймағына геосаяси тұрғыдан жаһандандыру саясатын
жүргізуге баса көңіл бөлген.
Жаһандануды көптеген елдер келер ұрпақты жақсы өмірмен қамтамасыз
етуде дұрыс жол деп қарастыруда, әрине ұлттық білімді қайта құру арқылы
ғана дұрыс жолға түсе аламыз. Жаһанданудың кері әсерлері жеткілікті.
Ондай проблемаларға мәдени, криминалды көріністер, экология,
миграция, халықаралық терроризм, милылардың кетуінен (утечка умов)
жатқызамыз. Дегенмен, жаһандану- бұл әлеуметтік жүйенің жаңару процесі.
Біздің алдымызда тұрған басты мақсат жаһанданудың аяусыз қысымына
төтеп беру. Бізге демократиялық процестерді дамыта отырып, экономикамызды
қалпына келтіру, ғылым мен ата-бабадан қалған мәдениетіміз, салт-
дәтүрімізге көп көңіл бөлуіміз қажет. Әлемдік қауымдастықта әрқашан орын
табылады, егер біз азаматтарымызды жақсы өмірмен қамтамассыз етсек,
қадамдарымызды нық сеніммен басуымыз қажет.
Тәуелсіз Қазақстан алдында келесі негізгідей проблемалар тұр. Ішкі
саяси проблемалар:
- тек, шикізат өндіруші және нашар дамыған инфрақұрылым;
- либерализация мен мемлекеттік құрылыстағы процестердің әртүрлі бағытта
болуы;
- мемлекеттің полиэтникалылығы, елде 131 ұлттар тұрады, қазақ пен орыс
ұлты басым. Бұл Қазақстан халқының өзіндік бір сарында дамуына әсерін
тигізуде;
- ұлттық идеологияны қалыптастырудағы қиындықтар;
- қазақ бюрократиясының тәуелсіздік алған кезеңдегі мемлекеттік басқаруда
тәжірибелерінің жетіспеуі,мемлекеттен гөрі жеке бас пайдаларын жоғары
қоюлары;
- демократиялық соттың болмауы;
- тұрғындар арасында мемлекеттік тілге сұраныстың болмауы мен дұрыс
білмеуі;
- ішкі рулық немесе діни алауыздықтар мен бөлінушіліктер;
Сыртқы саяси және геосаяси проблемалар:
- транспорттық магистральдардың дұрыс дамымағандығы мен теңіз су
жолдарының болмауы;
- қалыпты сыртқы саяси бағыттардың қалыптаспауы.
Тәуелсіздік алғаннан бастап Қазақстанның сыртқы саясатты жүргізіп келе
жатқаны белгілі. Себебі, геосаяси күрделі жағдайда Астана өзін қоршаған
сыртқы күш орталықтарынан тең қашықтықта болуын қамтамасыз ету үшін түрлі
әскери-саяси мемлекетаралық келісімдер мен әр алуан мәселелерді қозғайтын
сыртқы бастамаларға қатысуыға мәжбүр болып келеді. (Ұжымдық Қауіпсіздік
шарты, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Қазақстан мен НАТО арасындағы
Бейбітшілік жолындағы әрістестік және Қазақстан мен БҰҰ арасындағы
Центразбат бағдарламалары).
Білім саласы маңызды орында болуы қажет. Мысалы, бүкіл адамзат
тарихында ғылымның 90% -ы XX ғасырда жұмыс жасаса, бүкіл адам баласының
шығарған білімінің 90% -ын кейінгі 70 жылда ғана қалыптастырды.
Халықаралық еңбек бөлінісімен тығыз байланыста болған ел ұтады.
Елбасымыздың алға тартып отырғаны да осы.
Орталық Азиялық аймақтың геосаяси факторларының маңыздысы –
энергобайлықтары. Кеңестер Одағы құрамында болса да жерасты қазба
байлықтары көп мөлшерде алынбады. Одақ құлағаннан кейін осы аймақтың
негізгі активі ретінде энергобайлығы қала берді.
Жаңа нарық жүйесінде бұрынғы сауда өндіріс жүйесі негізгі қызметін
сақтап қала алмады. Әлемдік нарықта тек қазба байлығы мен шикізатына ғана
сұраныс болды. Ал, мұнай мен газдың негізгі пайдаланушылары дамыған
мемлекеттер. Ал, энергоресурстардың негізгі қоры Парсы шығанағы екенін
білеміз, бірақ бұл аймақ тынымсыз болғандықтан, оған жұмсайтын қаржы көзі
де көбірек және сенімсіздеу.
Орыс авторлары В.Ангелов пен Н.Турконың Энергетика геосаясатдеген
мақалаларында бүкіл каспийлік аймақ пен Каспийдің өзін АҚШ-тың қызығушылық
аймағына жатқызады. Дәл осы жерде американдық мұнай корпорацияларының
белсенділігін арттыра отырып, дұрыс реттелмей жатқан осы бір жерде
лидерлікке ие болу мақсатын көздеуде.(1)
Орталық Азиядағы американың геостратегиялық және саяси бағытын
анықтауға да орыс зерттеушілерін, яғни Ю.Глущенко мен А.Собяниннің
еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Олардың нақтылауы бойынша, бұл елдерде
(ТМД елдері) адам құқықтарының дөрекі бұзылуда деген айып тағуда, тіпті АҚШ
пен оның Одақтастары жағынан қысым көрсетіліп отыр. Осыған байланысты мына
бір фактіні келтіріп кетуге болады: АҚШ Конгрессі 2000 жылдың
желтоқсанында Орталық Азияның бес мемлекетін адам құқықтарын бұзғаны үшін
Еуропадағы қауіпсіздік пен бірлестік ұйымынан (ОБСЕ) шығару туралы ұсыныс
білдіреді. (1)
КСРО-ның құрауымен Батыс елдерінде кәсіби геосаясатта, әсіресе
Кеңестер Одағының мұсылман елдері, жалпы ислам бойынша мамандарға сұраныс
арта түсті. Американдық басшыларға бұрын таныс емес, халықаралық
проблемалар сферасынан тыс елдер бойынша маңызды мәселелерді қарастыруда
қиындықтарға ұшырады. Сондықтан да, американдық саясаткерлерге аз уақыт
ішінде бұрынғы КСРО құрамындағы, қазір мұсылман бағытын ұстанушы тәуелсіз
мемлекеттері бойынша сыртқы саяси концепциясын жасап шығарудың маңыздылығы
артты.
Мұндай мамандар қатарына идеология тарату, барлау жұмыстары, үкімет
жанындағы сараптау орталықтарында (Свобода Свободная Европа радиосы,
РЭНД корпорейшн, елшіліктер, министрліктер, институт пен университеттер)
бұрыннан жұмыс істеп жүрген қызметкерлер болды.
Батыс елдерінің қатты көңіл бөлгені- Қазақстандағы ядролық қару
мәселесі, ислам фундаментализмінің Орталық Азия елдеріне тигізетін қаупі
жайлы, және этникалық фактор мен ұлттық қатынастар, нарықтық экономикаға
өтуі, демократияның реформалары Батыспен экономикалық байланысқа түсу
мүмкіндіктері болғандықтан мамандар осы бағыттарда зерттеулерін тереңдете
түсті. Жоғарыда айтып кеткендей Батыстың басты алаңдаушылығы ядролық қару
мен исламдық экстремизмнің проблемалары, өйткені бұл жағдай өздеріне қауіп
төндіріп тұрғандығын мәлімдеуде. Кейінірек осылардың барлығы
саясаткерлердің негізге алып отырған саяси концепциясына айналды.
1991 жылы Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіздіктеріне қол
жеткізуімен- олардың көбі авторитаризм немесе жартылай авторитаризм жолына
түсті, кейбіреулері тіпті (Түркменстан және Өзбекстан жартылай )
диктатураға айналды. Аймақ имитациялық демократия моделін ұстануда.
Плюралистік қоғам институттары мен іс-шаралары сақталуда.
Осындай модельдің енгізілуі аймақ елдерінің көбінде жергілікті
капитализм жүйесін қалыптастырды. (1,92)
22 шілде 2003 жылы Тәжікстан конституциясына өзгертулер енгізу туралы
референдум өтті. Яғни, Эмомали Рахмановтың Орта Азияда Түркменбашыдан
кейінгі екінші болып өмірбойғы президентіне айналды.
Дегенмен, осындай жағдайға Батыс елдері алаңдаушылық білдіруде. Соған
байланысты АҚШ Конгрессмені Крис Смиттің ескеруінше, біз Орта Азиядағы
демократия мен адам құқығына байланысты жағдайларға алаңдаймыз. Кедейшілік
пен коррупция- аймақтағы бүгінгі жағдайдың көрінісі. (2,93)
Қырғызстанды алатын болса – батыстың өлшем бойынша демократияландыруы
жоғары дамыған мемлекет. КСРО кезінде артта қалған, нашар дамыған
республикасы бүгінгі күні батыстық құндылықтарға негізделген қоғам құруға
ұмтылуда. 1993-1996 жылдары аралығында Қырғызстан ТМД кез келген
мемлекетіне қарағанда Батыстан кредиттар алған. Қырғызстанға ұлттық
валютасының тұрақты болуына жыл сайын 100 млн. доллар бөлініп отырды.
Бұларға қарамастан елдің экономикалық жағдайы құлдырай берді. Республикаға
түсіп жатқан қаржы негізінен ресурстарды игеруге, шикізат қорын тасуға
арналған инфрақұрылымдарды қалыптастыруға және жергілікті элитаны
қамтамасыз етуге (мемлекеттік аппаратты ұстауға бюджет қаржысының 11 %
кететін, чиновниктер көлемі тіпті Кеңес Одағы кезіндегіден 4 есе көп)
жұмсалуда. (1,3)
Қоғамда (тұрғындардың 3 %) мен кедейлер (97 %) арасындағы айырмашылық
күрт артты. Бұл саяси тұрақсыздықтың негізгі факторы болып табылады.
Ұлттық дәстүр мен ішкі құндылықтардың ескерілмей батыс моделінің
енгізілуі ішкі қарсылықтар мен проблемалардың ушығуына әкеліп соқтырды.
1992-1995 жылдары жүргізілген жеке меншікті бөлу солтүстік пен оңтүстіктің
саяси және шаруашылық элиталарының тепе-теңдігін бұзып, бақталастықты
күшейтті. Бұның барлығы 2005 жылы наурыздағы төңкеріске әкеліп соқтырды.
Келесі қиыншылықтары, ол Қырғызстанның Батыстың қаржыға тәуелді болып
қалуы, бүгін ел экономикасы дотациясыз өмір сүруі мүмкін емес.
АҚШ посткеңестік кеңістікте, әсіресе Орталық Азия мен Оңтүстік
Кавказда адам құқықтары жағдайын және демократиялық жолмен дамуына
көмектесес ала ма? Жалпы тәжірибе көрсеткендей Ирак, Таяу Шығыс, Ауғанстан
елдеріндегі жағдайлар Батыстағыдай жағдайға өзгергендігі шамалы.
Мұнда, саяси элита мен халықты жақындастыра отырып зайырлы-азаматтық қоғам
құрулары қажет.
1.2. Саяси элитасының қалыптасуы мен бүгінгі жағдайы.
Әрбір ел тәуелсіздігін алғаннан кейін Ұлттық буржуазиясын және саяси
элитасын қалыптастыруға ұмтылады. Ұлттық буржаузия елдің ұлттық дамуындағы
бірден-бір маңызды фактор болатын болса, саяси бұлардың қауіпсіздігі,
тірегі мен ертеңіне деген сенім тудырушы субъект.
Бұндай сенімді қалыптастыруда көптеген жүз жылдар қажет. Қай кезеңде
болмасын саясаттың мақсаттары мен міндетері өзгеріске ұшырамады, тек соны
іске асырудағы құралдары ғана өзгерді. Ал, сол құралды іске қосушы – саяси
элита. Олар, әр елдің элитасы дегенде күрделі құрылымнан тұратын, білімді
де білікті, болашақты кеңінен болжайтын тұрақты да күшті элита көз
алдымызға келеді. Бұл неліктен, өйткені олар әлемде өздерін солай мойындата
білді.
Элита – саясатта, идеологияда, мәдениетте, шаруашылықта басты ерекше
жағдайға ие болған адамдар тобы. (1)
Тағы бір сөздікте (фр. elite – сұрыпталған, таңдалған) - өзіндік
ерекшеліктері және қабілеттерімен ерекшеленген, саяси билікке әсер ете
алатын немесе іске асыратын және қоғамның иерархиялық құрылымында маңызды
орны бар әлеуметтік топ. (2)
XVIII ғ. бастап саясаттану мен әлеуметтануда білімі, байлығы, беделі,
билігі жоғары адамдардың азғантай әлеуметтік тобын білдіреді.
Тарихи жағынан алғанда адамдарды ел билеуші таңдаулыларға және
олардың дегенін істейтін бағыныштыларға бөлу идеясы өте ертеден бастау
алады. Мысалы, Конфуций (б.з.б. 551-479) адамдарды асыл азаматтарға (
билеуші элитаға) және төменгі (қарапайым) адамдарға бөлді. Алайда элиторлық
теорияны көзқарастар жүйесі ретінде XXғ. басында италия ғалымдары Г.Моска,
В. Парето және т.б. қалыптастырды.
Гаэтано Моска (1854-1941) элита теориясын саяси ғылым негіздері
(1896) деген еңбегінде негіздеді. Онда ол қоғам басқарушылар мен
басқарылушыларға бөлінеді деді. Оған ұйтқы болатын қасиеттерге әскери
ерлікті, байлықты, діни дәрежені (мәртебесін) жатқызды. Осы үш қасиет, оның
ойынша, адамға басқарушылар (элита) қатарына кіруге есік ашады. (1)
Элита терминін ғылыми айналымға енгізген Вальфредо Парето (1848-
1923) Жалпыға бірдей социология трактатында (1916) ол элиталардың
айналу теориясын жасады. Ол бойынша элита билік басына алдыңғы қатарлы
идеяны ұсынуының арқасында келді. Ол идея жүзеге асқанда олардың энергиясы
азайып, ізденісі баяулай бастайды. Олардың орнына жаңа идеямен жаңа элита
билік басына келеді. Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болмақ. Яғни, дейді
олар, бір элита екіншіні алмастырып, жаңарып, қоғамды алға жылжытып
отырады. (2)
Сонда қоғамда саяси элитаны тудыратын факторлар қандай ? Оларға :
1) қоғамға арнайы білімі, тәжірибесі, қабілеті бар кәсіби басқарушылар
керек;
2) адамдардың психологиялық (туа біткен) және әлеуметтік ( оқу, тәрбие
жолында қолы жеткен ) теңсіздіктері;
3) қоғамда басқарушы еңбек жоғары бағаланады және ынталандырылады;
4) бұқара халықтың саяси енжарлығы, селқостығы . (1)
Саяси элита стратегиялық мақсатты айқындайды, мемлекеттің ішкі және
сыртқы саясатын белгілейді, өз жоспарларын жүзеге асырудың тетіктерін
табады, қоғам алдына қойылғам мақсаттардың жүзеге асуына бақылау жасайды.
Сонымен, саяси элита деп қазына- байлықты, қаржы-қаражатты бөлуге
байланысты және т.б. маңызды шешімдер қабылдауға қатысты жоғары мәртебесі
мен ықпалы бар ұйымдасқан топты айтады.
Орталық Азия елдері өзіне тән қасиеттерімен ерекшеленеді, сонысымен
қызық. Аймақтық әлеуметтік құрылымы мен бағыт бағдарларына тоқталайық. Осы
аймақта өмір сүрген адамдар тарихта белгілі болғандай әр түрлі идеологиялық
және мәдени-өркениеттік құндылықтарды өндіріп, таратқан.
Элитаның ең басты қасиеті- сиректік, дарашылдық, ерендарындылық.
Міне бұл тұрғыда өзін рухани әлемінде ерекше танытқан
азаматтар қазақ даласында да аз болмаған. Оларды тіпті жерден
шыққан ақсүйектер деп атады. (1)
Ұлттық рухтың тірегі, қайнар көзі және күш қуаты - сол халықтың өзі.
Ал сыртқы көрінісі - жоғары билік, оны жасайтын- саяси элита болып
табылады, оларды шығарған – халық.
Отарлық езгіден ел есін жиып, отарлық кептегі қысылтаяң ахуалына орай,
жарыққа жол табудың жаңа бір тәсілдерін ойластыра бастады. Ақыры, қазақтың
ежелгі даналығы үстіне, Еуропаның озық білімін ғана емес, өзгеше саясатын
да игерген жаңа бір топ- Алаш қайраткерлері қалыптасты. Кенесары ханның
өлімінен соң арада алпыс жыл өтпей, ұлттық тәуелсіздік мәселесі тағы да
бірінші орынға қойылды. Бірақ, осы ағартушылық ұраны, саяси күреске толы
төңкеріс жылдарының өзінде ұлттық рухтың ең ауыр әрі абыройлы жүгін
көтерген –көркем әдебиет болды.
Қазақ халқының, тек қазақ емес Орталық Азия елдерінің барлығының,
тағдыры өзге ұлттың қолында тұрған кеңес дәуірі кезіндегі әміршіл-әкімшіл
жүйеге ойлы, зерделі, пікірлі азаматтардың қажеті болған жоқ. Ол мемлекетке
олардың өздеріне қажетті қарабайыр идеологиясын мойындайтын және оны шексіз
марапаттайтын можантопай пысықсымақтар ғана керек болды. Сөйтіп, қызыл
идеология қасақана жақсы мен жаманның орнын ауыстырып өмірімізге,
келешегімізге қиянат жасады. Бүгінгі таңда да ең құнды қасиет ақыл-ой
тереңдігі, еркін ойлау қабілеті емес, керісінше, жүйеге бас-көзсіз
қуыршағына айналды.
Бүгінгі күні тәуелсіз Орталық Азия елдерінің өз элитасы қалыптасуда,
оның ішінде саяси элита өкілдері де бар. Олар қазірде халқының, оның
мемлекетінің тағдырына жауапты адамдар. Өйткені сол халқының немесе бір
топтың мүддесін қорғау үшін саяси билікке ие болып отыр.
Бүгін Орталық Азия басқа елдеріне қарағанда Қазақстанда сауатты
бәсекелестік туындап отыр, бұл жағдай елдің тұрақты дамуына әсерін
тигізеді, оның бәріне әсер ететін саяси элита.
Орталық Азия елдері өзіне тән қасиеттерімен ерекшеленеді, сонысымен
қызық. Аймақтық әлеуметтік құрылымы мен бағыт бағдарларына тоқталайық. Осы
аймақта өмір сүрген адамдар тарихта белгілі болғандай әр түрлі идеологиялық
және мәдени-өркениеттік құндылықтарды өндіріп, таратқан.
Орталық Азия халқының көп бөлігі исламның өкілдеріміз (дінінің,
мәдениетінің, іс-әрекетінің барлығы исламнан) десе, екінші тобы өздерін
(бұлар да аз емес ) КСРО –мен (Ресеймен, социализммен байланыстырады, тағы
бір, әлі толық қалыптаспаған, бірақ беделді және елдерінде үлкен қолдауға
ие либералды батыстық деп қарастырады ) құндылықтарды тасушылар, жеке
индивидтер тобы пайда болды. Бұдан басқа да иедология мен көзқарастарды
таратушы ұсақ топтар баршылық. Саяси тарих және қиналған халық
национализмді қолдауда , шындығында бұл әрекет кері әсер етіп жатады.
Олар бүгінгі таңда бір-бірімен қарама-қайшылықтарға, кикілжіңдерге
килігіп жатады, бірақ әлі жанға батарлық қақтығыстар мен қайшылықтарға
ұласқан жоқ (Қырғызстанды алмағанда ) . Олар бүгін көптеген саяси
тұлғаларды шығарған үлкен мектептер (1).
Қалыптасқан жағдайдың сыртқы көрінісіне тоқталатын болсақ,
бірегейлілік жоқ : исламдық әлем аймақтың бір бұрышын өздеріне тартса,
Ресей -өз жағына, Батыс - өз жағына тартуда. Басты мәселе Орталық Азия
елдері соған жағдай жасауы мен көнділігінде болып отыр, яғни ұлттық
құндылық (аймақтағы ) жүйесінің әлсіздігі. Бұл ішкі қайшылықтарға әкеліп
соғары анық, оған мысал кешегі Қырғызстан.
Мұндай кемшіліктің бәрін халықтан көруге болмайды, оны реттеуде
мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың ынтымақтастығының маңызы зор.
Оны алға тартатын саяси элитамыз.
Саяси элита интеллектуалды және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz