Қазақстанның ұлттық валютасы: пайда болуы, дамуы
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Ақшаның мәні мен қызметтері.
2. Ұлттық теңгенің айналымға енуі.
3. Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
4. Ұлттық Теңгенің пайда болуы және дамуы.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы . Теңге.
6. Ұлттық Банктің мұражайы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі бөлім.
1. Ақшаның мәні мен қызметтері.
2. Ұлттық теңгенің айналымға енуі.
3. Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
4. Ұлттық Теңгенің пайда болуы және дамуы.
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы . Теңге.
6. Ұлттық Банктің мұражайы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қазақстан Республикасы – егеменді, тәуелсіз демократиялық мемлекет. Оның өз Ата Заңы, мемлекеттік рәміздері, ұлттық валютасы бар.
Тәуелсіздік алған елдің ең бірінші айрықша белгісі – ұлттық валюта. Ол – Қазақстан Республикасы көлемінде пайдаланылатын заңды төлем құралы. Ақша–асыл қазына, халық байлығы. Халқымыз теңгені бұрын да пайдаланған. Ерте замандарда теңгелерді Түркістан, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда жасаған. Ұлттық валютамыз Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 12 қарашадағы жарлығымен 1993 жылы 15 қараша күні таңертеңгі сағат 8:00-ден бастап енгізілді. Қазақ теңгесі Англияда басылды. Ұлттық теңгеміздің шеттері қазақтың ою-өрнектермен безендірілген. Бірінші бетінде қазақ халқының әйгілі ұлы тұлғаларының бейнелері басылды. Екінші бетінде ою-өрнектер, табиғат көріністері бейнеленіп, елтаңбамыз салынған. Теңгенің 16-ға жуық құпия қорғанысы, белгісі бар. Ұлттық валютамыздың дизайнын жасаушы авторлық топтың жетекшісі Тимур Сүлейменов болды. Теңге – біздің дербес ел болғанымыздың белгісі. Басқаның валютасына тәуелді болу – барлық байлығыңды біреудің билігіне беру. Ұлттық валюта – еліміздің даму көзі, әлемдік деңгейге теңелудің алғашқы факторларының бірі. Ол барлық уақытта тәуелсіздігімізді қамтамасыз етеді.
— Қарашаның 15-інде төл теңгеміз 22-ге толады. Бұл — теңгенің тарихы үшін әжептәуір уақыт. Ұлттық валютаны шығару туралы шешім де, теңгенің дүниеге келуі де оңай болған жоқ. Егемендікті енді ғана алған жас мемлекеттің қаржы жүйесі құрылып бітпеген болатын. Теңге тарихында дизайнын екі рет өзгертті. Бастапқыда тарихи тұлғалардың портреттері берілді. Мұның тәрбиелік, саяси мәні зор болатын. Дегенмен, халықаралық стандартқа сай ұлттық валютаның дизайнын өзгертуге тура келді. Сөйтіп, теңгенің қорғаныс элементтері көбейтілді.
Ұлттық валютамызмыз, яғни теңгеміздің пайда болуы, оның бар болуы қазақстан республикамыздың тәуелсіз республика екендігінің тағы бір дәлелі болып табылады. Ұлттық теңгеміздің пайда болу тарихын білу ол әр қазақстандық азаматқа тән. себебі, теңге біздің қазіргі өміріміздің басты айналым көзіне айналды.
Ұлттық теңгеміздің тарихы туралы, оның қалай өмірге келгені, қалай пайда болғаны туралы көптеген мәліметтер бар.
Тәуелсіздік алған елдің ең бірінші айрықша белгісі – ұлттық валюта. Ол – Қазақстан Республикасы көлемінде пайдаланылатын заңды төлем құралы. Ақша–асыл қазына, халық байлығы. Халқымыз теңгені бұрын да пайдаланған. Ерте замандарда теңгелерді Түркістан, Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда жасаған. Ұлттық валютамыз Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 12 қарашадағы жарлығымен 1993 жылы 15 қараша күні таңертеңгі сағат 8:00-ден бастап енгізілді. Қазақ теңгесі Англияда басылды. Ұлттық теңгеміздің шеттері қазақтың ою-өрнектермен безендірілген. Бірінші бетінде қазақ халқының әйгілі ұлы тұлғаларының бейнелері басылды. Екінші бетінде ою-өрнектер, табиғат көріністері бейнеленіп, елтаңбамыз салынған. Теңгенің 16-ға жуық құпия қорғанысы, белгісі бар. Ұлттық валютамыздың дизайнын жасаушы авторлық топтың жетекшісі Тимур Сүлейменов болды. Теңге – біздің дербес ел болғанымыздың белгісі. Басқаның валютасына тәуелді болу – барлық байлығыңды біреудің билігіне беру. Ұлттық валюта – еліміздің даму көзі, әлемдік деңгейге теңелудің алғашқы факторларының бірі. Ол барлық уақытта тәуелсіздігімізді қамтамасыз етеді.
— Қарашаның 15-інде төл теңгеміз 22-ге толады. Бұл — теңгенің тарихы үшін әжептәуір уақыт. Ұлттық валютаны шығару туралы шешім де, теңгенің дүниеге келуі де оңай болған жоқ. Егемендікті енді ғана алған жас мемлекеттің қаржы жүйесі құрылып бітпеген болатын. Теңге тарихында дизайнын екі рет өзгертті. Бастапқыда тарихи тұлғалардың портреттері берілді. Мұның тәрбиелік, саяси мәні зор болатын. Дегенмен, халықаралық стандартқа сай ұлттық валютаның дизайнын өзгертуге тура келді. Сөйтіп, теңгенің қорғаныс элементтері көбейтілді.
Ұлттық валютамызмыз, яғни теңгеміздің пайда болуы, оның бар болуы қазақстан республикамыздың тәуелсіз республика екендігінің тағы бір дәлелі болып табылады. Ұлттық теңгеміздің пайда болу тарихын білу ол әр қазақстандық азаматқа тән. себебі, теңге біздің қазіргі өміріміздің басты айналым көзіне айналды.
Ұлттық теңгеміздің тарихы туралы, оның қалай өмірге келгені, қалай пайда болғаны туралы көптеген мәліметтер бар.
1. Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — Алматы: Жеті жарғы, 2011. ISBN 978-601-288-026-7
2. С. Б. Мақыш, оқу құралы/ «Ақша айналысы және несие» - Алматы, Қазақ университеті, - 2000 ж.
3. «Қазақстан Республикасында ұлттық валютаны енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы. 12.11.1993.
4. «Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 13.12.1993.
5. Ақша, несие, банктер Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. Алматы: Экономика, 2001 ж. -466 бет.
6. Деньги, кредит, банки/Под ред. Лаврушина О.И. М.: «Финансы и стататистика» 1999.
7. Обшая теория денег и кредита/Дод ред. Жукова Е.Ф. М.: Банки и биржи, 1995.
8. Қазақстан Ұлттык энциклопедиясы. Алматы, 1998.
9. Сәбден О., Тоқсанбай С.Р. Қаржы –экономика сөздігі. Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007. – 640 б.
10. Сарайшық тиындары / З. Самашев, Р .Бурнашева, Н. Базылхан, В. Плахов. Алматы, 2006.-184 б.
11. Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Астана, 2006.- 359 б. 6.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасына 10 жыл. - Алматы, 2003.- 239 б.
2. С. Б. Мақыш, оқу құралы/ «Ақша айналысы және несие» - Алматы, Қазақ университеті, - 2000 ж.
3. «Қазақстан Республикасында ұлттық валютаны енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы. 12.11.1993.
4. «Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 13.12.1993.
5. Ақша, несие, банктер Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. Алматы: Экономика, 2001 ж. -466 бет.
6. Деньги, кредит, банки/Под ред. Лаврушина О.И. М.: «Финансы и стататистика» 1999.
7. Обшая теория денег и кредита/Дод ред. Жукова Е.Ф. М.: Банки и биржи, 1995.
8. Қазақстан Ұлттык энциклопедиясы. Алматы, 1998.
9. Сәбден О., Тоқсанбай С.Р. Қаржы –экономика сөздігі. Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007. – 640 б.
10. Сарайшық тиындары / З. Самашев, Р .Бурнашева, Н. Базылхан, В. Плахов. Алматы, 2006.-184 б.
11. Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Астана, 2006.- 359 б. 6.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасына 10 жыл. - Алматы, 2003.- 239 б.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті
Аграрлық факультеті Ветеринарлық Медицина Кафедрасы
СӨЖ
Тақырыбы: Қазақстанның ұлттық валютасы: пайда болуы және дамуы
Орындаған: Ахмадиева А.Ж.
Тексерген: Қуантқан Б.
Тобы: ВМ – 401.
Семей, 2015ж.
Жоспары:
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
Ақшаның мәні мен қызметтері.
Ұлттық теңгенің айналымға енуі.
Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
Ұлттық Теңгенің пайда болуы және дамуы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы – Теңге.
Ұлттық Банктің мұражайы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы – егеменді, тәуелсіз демократиялық мемлекет.
Оның өз Ата Заңы, мемлекеттік рәміздері, ұлттық валютасы бар.
Тәуелсіздік алған елдің ең бірінші айрықша белгісі – ұлттық валюта. Ол –
Қазақстан Республикасы көлемінде пайдаланылатын заңды төлем құралы.
Ақша–асыл қазына, халық байлығы. Халқымыз теңгені бұрын да пайдаланған.
Ерте замандарда теңгелерді Түркістан, Тараз қалаларындағы арнаулы
шеберханаларда жасаған. Ұлттық валютамыз Қазақстан Республикасы
Президентінің 1993 жылғы 12 қарашадағы жарлығымен 1993 жылы 15 қараша күні
таңертеңгі сағат 8:00-ден бастап енгізілді. Қазақ теңгесі Англияда басылды.
Ұлттық теңгеміздің шеттері қазақтың ою-өрнектермен безендірілген. Бірінші
бетінде қазақ халқының әйгілі ұлы тұлғаларының бейнелері басылды. Екінші
бетінде ою-өрнектер, табиғат көріністері бейнеленіп, елтаңбамыз салынған.
Теңгенің 16-ға жуық құпия қорғанысы, белгісі бар. Ұлттық валютамыздың
дизайнын жасаушы авторлық топтың жетекшісі Тимур Сүлейменов болды. Теңге –
біздің дербес ел болғанымыздың белгісі. Басқаның валютасына тәуелді болу –
барлық байлығыңды біреудің билігіне беру. Ұлттық валюта – еліміздің даму
көзі, әлемдік деңгейге теңелудің алғашқы факторларының бірі. Ол барлық
уақытта тәуелсіздігімізді қамтамасыз етеді.
— Қарашаның 15-інде төл теңгеміз 22-ге толады. Бұл — теңгенің тарихы үшін
әжептәуір уақыт. Ұлттық валютаны шығару туралы шешім де, теңгенің дүниеге
келуі де оңай болған жоқ. Егемендікті енді ғана алған жас мемлекеттің қаржы
жүйесі құрылып бітпеген болатын. Теңге тарихында дизайнын екі рет өзгертті.
Бастапқыда тарихи тұлғалардың портреттері берілді. Мұның тәрбиелік, саяси
мәні зор болатын. Дегенмен, халықаралық стандартқа сай ұлттық валютаның
дизайнын өзгертуге тура келді. Сөйтіп, теңгенің қорғаныс элементтері
көбейтілді.
Ұлттық валютамызмыз, яғни теңгеміздің пайда болуы, оның бар болуы
қазақстан республикамыздың тәуелсіз республика екендігінің тағы бір дәлелі
болып табылады. Ұлттық теңгеміздің пайда болу тарихын білу ол әр
қазақстандық азаматқа тән. себебі, теңге біздің қазіргі өміріміздің басты
айналым көзіне айналды.
Ұлттық теңгеміздің тарихы туралы, оның қалай өмірге келгені, қалай
пайда болғаны туралы көптеген мәліметтер бар.
1992-1993 жылдардағы Қазақстан республикасының ұлттық банк
төрағасының көмекшісі Валентин Назаров бостан елдің еркін валютасы деген
еңбегі бар. Онда 1992 жылы елімізде экономикалық дағдарыстың өршуі, және де
ифляцияның пайда болуы, осыған орай ұлттық валютамызды енгізу туралы
көптеген мәліметтер келтірген. Ал Қазақстан республикасы ұлттық банкінің
төрағасы Григорий Марченко жалпы теңге туралы және де оның тарихы мен
келешегі туралы өз пікірін жазған. Ол өз валютамыздың енгізілуінде қандай
өзгерістер болғандығы туралы, теңгенің ішкі және сыртңы нарықта алған орны
туралы, инфляцияның өскендігін ашық жазған. Сауық Тәкежанов 1990-1993
жылдардағы экономикалық реформа, бюджет және қаржы мәселері жөніндегі
Қазақстан Республикасының жоғарғы кеңес комитетінің төрағасы Теңгенің
алтын өлшемі деген еңбек жазған.
Ал, Ерік Асанбаев Қазақстан Республикасының экс-вице президенті
Теңге кітабының пайда болуына үлес қосқан. Оның айтуынша: Егеменді
Қазақстанның тұңғыш валютасы туралы осынау кітап, менің пікірімше із
суытпай еліміздің жаңа тарих беттерін толтыруға арналуы тиіс. Ал сол
тарихымыз оңайға түскен жоқ. 90-шы жылдардың бас шенінде өз валютамызды
енгізу қажеттігі Қазақстанға көптеген мән-жайларымен өктемделінді.
Біріншіден, рубль сол кезде құлдырай құнсызданды және мемлекеттік дума
депутаты Павел Буничтің сөзімен айтқанда, ағаш сом атауына ие болды.
Екіншіден осы себеппен кәсіпорындардың өзі рубльді пайдалатын шаруашылық
мәмлелерден бойын аулақ сала бастады. Үшіншіден, рубль қожайыны Ресейдің
өзі бағаны еркін жүзуге жіберіп, кәсіпорындардың айналымдық қаражатын
индекстемейтін болды, — деп өз пікірін айтқан.
Менің бұл тақырыптағы ең басты мақсатым қазақ халқымыздың тұңғыш
ұлттық валютамыздың қандай мақсатта және қандай себептермен пайда болғанын,
оның тарихын, оның даму жолдарын және де теңгеміздің келешегін толық қанды
зерттеу болып табылады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін өз алдыма мынадай міндеттер қойдым:
Теңгенің қалай және қашан пайда болғанын;
Ұлттық валютаны енгізу туралы шыққан жарлықты;
Оның қолданыстағы маңызын;
Теңгенің алдағы болашағын зерттеу.
Негізгі бөлім.
1. Ақшаның мәні мен қызметтері.
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып
табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни,
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен
құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын
белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі
еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен
өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ
ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс
емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін
аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі
мүмкін.
Егер тауар мен ақшаның қарама–қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар
төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл
жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес,
сонымен қатар қаржы – несие қатынастарына да қызмет етеді.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол
тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі.
Егер нағыз ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында
жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады.
Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді.
Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез
келген купюраларды шығаруы мүмкін.
Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда
мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы
бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.
Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар
айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері
арқылы атқарады.
Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән.
Ақшаның қажеттігі және шығу тегі. Ақшаның, өндіргіш күштер мен тауар
қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен
бізге белгілі. Ақша жаратылысын зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның
тауарлы шығу тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе
айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы
ақшаның пайда болуының объективтік алғы шарттарын туғызған.
Нақты және абстракті еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі,
тұтыну құны мен кұнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі нысандарын туғызды. Айырбас — бұл бір
тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғадысын білдіреді.
Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал = бидай = балта), яғни, тауардың
түріне, сапасына, нысанына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап
етеді. Сонымен қатар, әртүрлі тауарлардың бір-біріне өлшенуіне ортақ негіз
болуы қажет.
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі үдерісіне
(процесінде) жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық
еңбекжатады. Тек қоғамдық еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды
өлшенетін жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі
бұл тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құнының
барлығын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге
жұмсалған еңбек әртүрлі болып, нәтижесінде одардың құндары да бірдей
болмайды. Сөйтіп, қоғамдық еңбекті немесе құнды сандық жағынан өлшеу
қажеттігі туындап, айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі
сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
2. Ұлттық теңгенің айналымға енуі.
Теңге – Қазақстан республикасының мемлекеттік нышаны. Әнұран, ту және
елтаңба сияқты ұлттық валюта да мемелкеттік нышандардың қатарына жатады.
Банкнота фабрикасының құрметті қонақтар кітабында ол ашылған күн – 1995
жылы 19 мамырда ҚР президенті жазып қалдырған мынадай жазу бар: Біздің
еліміздің экономикалық тіуелсіздігінің жарқын туындысы – біздің астанамызда
теңгенің алғашқы пайда болуы, халықтың және болашақ ұрпақтың игілігіне
қызмет етсін. Ұлттық валютаның сол кезде тұсауын кескен ҚР Жоғарғы
кеңесінің жоспарлау – бюджет комиссиясының төрағасы С.Тәкежанов болды. Ол
ұсынған теңге деген ат республиканың Жоғарғы кеңесінің және үкіметінің
мүшелері арасындағы жабық пікір таласта жеңімпаз болды.
Кез келген ақша сол елдің өткені мен бүгінін және болашағын
айқындауға септігін тигізеді. Ақша –тауарлар мен қызмет көрсету өлшемі
болып табылады және жалпыға бірдей балама рөл атқаратын, кез-келген
тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар түрі;
қоғамдық қатынастар көрініс табатын экономикалық категория. Ақша тарихын
зерттейтін арнайы ғылым саласы - нумизматика деп аталады. Онда тиындар,
құйма ақша кесектері, т.б.ескерткіштер (тиын мөрлері, құжаттар) арқылы тиын
соғу тарихы кеңінен зерделенеді. Нумизматика ғылым ретінде 18-ғасырдың 2-
жартысында пайда болды, оның негізін салушы – Вена нумизматигі И.Х.Эккель .
Ақшаны соғу және оны айналымға енгізу ісі ерте кезден бастау алады. Ежелгі
көшпенді қазақ халқы мал, бағалы аң терілері, алтын, күміс кесектері,
бағалы тауарларды тауар айналымы ретінде пайдаланған. Отырықшы елдер мен
көшпелілер арасындағы сауда-саттық қатынастары Ұлы Жібек жолы арқылы дамып
отырды. Түркі кезеңіндегі монеталарға аверс (тиынның оң беті) бетінде
басылған таңбалар, жыртқыш аңдардың суреті, бейнеленген. Белгілі археолог
К.М. Байпақов жетекшілік еткен зерттеу тобыныңархеологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесінде Отырар алқабы: Күйік-Мардан, Алтынтөбе,
Жалпақтөбе қала жұрты атты еңбегі жарық көрді. Олар Отырар алқабындағы
Күйік-Мардан қала жұртынан теңгелердің табылғанын, олардың VІІ-VІІІ
ғасырларға жататынын және ол теңгелерде арыстан бейнесі мен таңбалардың
бедерленгенін келтірген . Шамамен 704-766 жылдары көне Тараз шаһарында
соғылған қола теңгелер өндірілгендіктен, Түргеш қағанатының қуатты мемлекет
болғанын айтуға болады. Тарихи деректер бойынша түргештердің сауда
орталықтары ежелгі Суяб пен Тараз қалашықтары болған. Қазақ жерінде ақшаны
жасау ісі Қарахан әулеті тұсында қарқынды өріс алды. Бәріміз білетіндей
Қарахан әулеті ислам дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдағаннан кейін ақша
айналымындағы тиындардың атауы да динар, дирхем, фулс деген арабша атауға
ие болды. Яғни Қыпшақ тайпасы жайлаған Дешті қыпшақ даласында күміс және
мыс ақшаны қазіргі біз қолданып жүрген ақшаның атауымен атаған. Мәселен,
алғашқысын танга (теңге), кейінгісін пул (пұл) деп атаған. Орта Азияның он
алты қаласында шамамен 1260-1280 жылдардың өзінде-ақ, монета соғатын ірі
сарайлар болған. Қазақстан аумағындағы сол кездегі қалалардың бірі Тараз,
Жент, Кенже теңге сарайларын айтуға болады. Теңгелерде көбіне арыстан,
сұңқар, балық суреттері бейнеленген.Түрлі геометриялық өрнектер, түрлі
таңбалар, жыртқыш аңдар, аңшы бейнесі, ислам дінінің суннит ағымының
белгілері соқтырылған. Кейбір дирхемдер мен пұлдарда шоқ жұлдыздардың
бейнесі салынса, кейбірінде тотықұстың суреті салынған. Динар деп алтыннан
соғылған тиынды айтатын болса, күміс тиынды дирхем деп атаған. Ал қазіргі
біз айтып жүрген теңге атауы Алтын Орда кезеңінде қолданыла бастады. Жібек
жолында дирхем мен динардан басқа, пени, манат, фулс, ділдә, жамбы сынды
ақша атаулары да қолданыста болды.Дәл Меңгү-Темір заманында Алтын Ордалық
хандардың атымен алғашқы тиындар соғыла бастады. Тиындарда хандарға қатысты
сұлтан, ағзам (ұлық) деген мұсылманданған атақтар мен сөз тіркестер
пайда болды . 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының
атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі
жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда,
халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Ресей патшалығының
әкімшілік жүйесі қазақ жеріне байланысты теңге саясаты да өзгерді. Ішкі
және сыртқы сауда айналымына ендігі кезекте біздің халық Ресейлік
монеталарды қолдана бастады. Қазақтар қағаз ақшаны аққұйрық деп атап, ал
металл ақшаны бақыр, қара бақыр, күреш, қара күреш, шақа, соқыр, жармақ,
тиын деп әр түрлі атаған. Алтын мен күмісті салмағы мен көлеміне қарай
тайтұяқ, атантұяқ, қойтұяқ, ботакөз деп атаған. КСРО ыдырағаннан соң, әр
мемлекет өзінің дербес саяси, әлеуметтік, экономикалық жағдайын түзеуге
бетбұрыс жасай бастады. 1991 жылы 16- желтоқсанда Қазақстан ғасырлар бойы
аңсап жеткен Тәуелсіздікке қол жеткізді. Біз Ресейдің бодандық қамытын
кигелі бері жылдар бойы шикізат рөлін атқарып келе жатқан Қазақстан үшін,
дербес ел атанып етек-жең жиғанша есеңгіреп қалғанымыз рас әрине. Ресей
Федерациясымен шаруашылық байланысымыздың үзiліп осының салдары ретiнде
төлем төленбеу дағдарысы “рубль аймағынан” шығуымыз оның айқын дәлелі.
Мемлекеттер өз валюталарын енгізгенше рубль аймағын сақтай тұру туралы ТМД
шеңберінде қол қойылған келісім-шарттың болуына қарамастан, ең басынан-ақ
Ресей бұрынғы КСРО Республикаларын рубль аймағынан итеріп шығаруға тырысты
- деп сол кезеңдерді Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан жолы еңбегінде 300
жыл қорғанымыз болып келген Ресейдің әділетсіз қадам жасағанын еске
алады. Сөйтіп,1993 жылдың 15 қарашасында ұлттық валюта – теңгені енгізу
Қазақстан Республикасы экономикалық тәуелсіздігінің айқын көрінісі болып
табылады. 1993 жылы өз валютасын енгізуді Украина мен Белоруссия,
Қырғызстан мен Балтық жағалауы елдері қолға алды. Қазақстандық валютаны
енгізу жоспары сол 1991 жылы жасалғандығы кейін анықталып жатыр. Алдымен
қазақстандық дизайнерлер тобы құрылған. Топтың құрамына Меңдібай Әлин,
Тимур Сүлейменов, Ағымсалы Дүзелханов, Хайролла Ғабжәлелов сынды шеберлер
кірген. Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеген шеберлер алдымен
валютамызға атау іздеген. Әуелде “ақша”, “алтын” сияқты атаулар да ойда
болса керек. Бірақ көпшілігі түркі сөзі “теңгеге” ықылас білдіре бастаған.
Ал қағаз ақшаға халқымызға белгілі ақын-жазушы, ғалым, ойшылдардың
бейнелерін салу ұйғарылды. Суретшілердің айтуынша, бәрінен де әл-Фараби
бейнесі бар банкноттар қатарын ашатын бір теңгелік купюра қиынға түскен.
Оның портреті бұрынырақта Кеңес Одағының Ғылым академиясымен
канонизацияланған (әулиелер санатына қосылған) еді. Бірақ оны ғалымдардың
мұрағаттарда сақталған еңбектерінен табу да қиынға соқты. Бір теңгелік
номинал бар қатарға идея берген негізгі купюра болды. Онда әл-Фарабидің
ислам әлеміндегі барлық мешіттердің күмбездері есептелген схемалары,
формулалары бейнеленген еді. Басқа купюралармен де қиындықтар болған.
Олардың ішіндегі ең негізгісі – біздің кітапханаларымызда банкноттарда
бейнелегісі келген тарихи тұлғалардың тура бейнелерінің болмауы[6, 69].
1992 жылы тамыздың 27-сі Ұлттық банкте теңге купюрасының үлгілерін бекіткен
дизайнерлер тобы Англияға аттанды. Елімізде ақшаны бастыратын фабрика жоқ
болатын. Тіпті құнды қағаз бастыратын қаржы да тапшы болатын. Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев ол кезеңді “Президенттің үлкен ойыны” фильмінде
“Шетелдерге бару үшін ұшаққа жанармай, аэропортты жалға алу үшін қаржы жоқ
еді” деп еске алады. Осындай кезеңде елімізде қаржылық реформа жүргізіліп,
ұлттық валютаның қажетті қаражаттық инфрақұрылымын жасау қолға алынды.
Теңге Ұлыбританиядағы “Харрисон және оның ұлдары” деп аталатын банкнот
фабрикасында басылатын болды.Бұдан кейінгі жағдайды Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың сөзімен айтқанда: Жеті миллион доллар тауып, ақшамыздың
қалған бөлігін шығаруға қажетті шығынды төледік. Ил-76 төрт ұшағын жалдап
алып, ақшамыздың 60 пайызын тасып әкелдік. Бұл өте құпия операция еді.
Құжаттарға: Мемлекет басшысының салынып жатқан резиденциясына керекті
мүлік деп жазылды. Оған дейін облыстарда жерасты қойма жасатып қойдық.
Төрт ұшақ аптасына Лондон-Орал, одан облыстарға дейін әрлі-берлі он сегіз
рейс жасап тұрды. 12 қарашаны мен ақшаны енгізу күні деп жарияладым. Жиырма
күнге жетер жетпес уақыт қалды. ҰҚК басшыларының бәрін операцияны өткізуге
жұмылдырдым. Ең қиыны – ақшаны барлық аудандарға, барлық банкілерге
жеткізу. Ол сегіз күннің ішінде атқарылып шықты. Бәлкім дүние жүзінде жаңа
ақшаны енгізу тап осындай тез әрі табысты жүзеге асырылған жоқ шығар деп
сонау 1993 жылдарды еске алады Елбасы Н.Ә. Назарбаев. 1993 жылы 1-і
қарашада Ұлттық банктің облыстардағы филиалдарына “Х” күні ашылады деген
құпия конверттер жетті. Ал араға үш күн салып Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығымен ұлттық валюта – теңгені енгізу бойынша мемлекеттік
комиссия құрылды. 1993 жылы 3 қарашада Президенттің Жарлығымен құрылған
Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі мемлекеттік комиссия ұлттық валютаны
енгізудің тұжырымдамасын дайындады. Бұл құжатта жаңа валютаның енгізілу
мерзімі, тәсілі, жаңа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу мәселелері,
қолма-қол ақшаны айырбастау коэффициенті мен лимиттері, валюта бағамын
қалыптастыру және басқа маңызды мәселелер айқындалды. 1993 жылы 12 қарашада
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасын енгізу туралы Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлығы шықты. Онда Қазақстан Республикасы
Конституциясының (1993 ж.) 78 бабына және Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесінің 1993 жылғы 29 қазанындағы қаулысына сәйкес: Қазақстан
Республикасы аумағында 1993 жылы 15 қарашада сағат 08.00-ден Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасы-теңге айналымға енгізілсін; 1993жылғы 18
қарашада сағат 08.00-ден бастап теңге Қазақстан Республикасының заңды төлем
құралына айналады. Теңге 100 тиыннан тұрады. Қазақстан Республикасындағы
қолдағы ақша банкноттар мен монеталар түрінде айналыста болады- деп
көрсетілген . Қарашаның 13-і барлық газеттер жаңа валютаның суреттерін
берді. Ақша купюрасы теңге мен қағаз тиындар, ауыстыру тәртібі туралы
республикалық, облыстық баспасөз хабарлап жатты. Ал қарашаның 15-інен 20-
сына дейінгі уақыт сомды теңгеге ауыстыру үшін берілді. Тура алты күнде
халық қолдағы ақшасын тәуелсіз елдің валютасына айырбастауы керек еді.
Халық бес жүз сомы бір теңге алып жатты. Қағаз ақшасын қапшықтап жинаған
ағайын енді теңгенің кезегіне тұрды. Бұл күндер әр тұрғынның есінде.
Қобыраған “шөп ақшаны” жинап, сақтағанды шығарып, қолға жаңа купюраны
көргендер төл теңгені бірнеше күн қызықтаған. Ағартушы Әл-Фараби, күйші
Сүйінбай, ғалым Шоқан Уәлиханов, ақын Абай, Әбілқайыр хан бейнеленген теңге
халықтың арасына ене берді. Ұлттық банктің облыстық басқармасы, екінші
деңгейлі он екі банктің филиалдары, есеп айырысу кассалары тәулігіне 19
сағатқа дейін тұрғындар қаржысын ауыстырып жатты. Ескі ақша түні бойы
есептеліп, сұрыпталып, жөнелтуге даярланды. Жұмыстың ең ауыры облыс
орталығындағы есеп-касса орталықтарына түсті. Бұл ұжым алты күннің ішінде 8
миллиард рубль ескі ақша қабылдапты. Осы күндері ақша тапсыруға 362 мың
тұрғын келген. Тұрғындар 19,6 миллиард ескі рубль жинаған. 770 қапқа
салынған 20 тонна рубль отқа жағылған. 1993 жылдың қарашасында теңгенің
айналысқа шығарылуы біздің жас тәуелсіз республикамыздың жылнамасындағы ең
маңызды оқиғалардың бірі болып табылады. Ол еліміздің тәуелсіздігін нығайту
жолындағы түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу үшін
қажетті тарихи қадам болды. Ал осы жылы қарашаның 22-сінде зейнетақы мен
еңбекақы теңгемен беріле бастады. Елімізде валюта айырбастау пункттері
ашылып жатты. Кейін Алматы қаласында Ұлттық банктің Банкнот фабрикасы,
Өскеменде Монета сарайы ашылды. Уақыт талабына сай теңгенің дизайны
өзгерді. Бүгінде купюраларымыздың қорғаныштық қасиеті дамыған елдер
валютасымен бәсекелесе алады. Республикада ақша айналысындағы монетамен
қатар мерейтойлық және ескерткіш монеталар да қолданылады . Мерейтойлық
және ескерткіш монеталар оларда белгіленген құнға сәйкес төлем қабілетіне
ие, бірақ олар негізінен мәдени — ағарту мақсатында шығарылған .
Әдеттегідей , олар қатаң шектеулі таралыммен шығарылады және Қазақстан
Республикасының аумағында және шет елдерде коллекциялық құнымен сатуға
арналған. 2006 жылғы үлгідегі банкноталар бірыңғай стильде орындалған,
суреттер бет жағында негізінен тігінен, сырт жағында көлденеңінен
орналасқан. Тұтастай алғанда, дизайн Қазақстанның қазіргі бейнесін
көрсетеді, барлық мемлекеттік нышандар, сәулет объектілерінің және елдің
табиғат ландшафтарының бейнелері кіреді. Банкноталардың бет жағында орталық
бөлігінде Астана-Бәйтерек монументі — қазіргі заманғы қазақстандық
сәулеттің, конструкторлық және инженерлік ойдың жетістігі, тәуелсіз
Қазақстанның даму нышаны орналастырылған. 2010 жылыҚазақстанның ЕҚЫҰ
төрағалық етуіне арналған 1000 теңгелік, Азиада 2011 Жетінші қысқы Азиада
ойындарына арналған номиналы 2000 теңгелік, 2011 жылғы 25 мамырдан бастап
Ислам Конференциясын Ұйымдастыруға Қазақстанның төрағалық етуіне арналған
номиналы 1000 теңгелік, 2011 жылғы 4 шілдеде Қазақстанның Ұлттық банкі
республиканың тәуелсіздігіне 20-жыл толу қарсаңында номиналдық құны 10000
теңгелік, 2011 жылғы 4 шілдеде айналысқа жіберілген Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған номиналдық құны 10000 теңгелік, 2011
жылы 30 желтоқсанда айналысқа жіберілген Қазақ елі монументі бедерленген
5000 теңгелік; 2013 жылғы 29 наурызда Ертіс өзені бейнеленген Қазақстан
картасының сұлбасы бар 2000 теңгелік, 2013 жылдың 12 желтоқсанында
Kүлтегін түркі жазба ескерткішіне арналған номиналы 1000 (бір мың)
теңгелік ескерткіш банкнотты айналысқа шығарды. Оның көлемі 134х70 мм
қағазда дайындалған .Ұлттық валюта күннен-күнге өз елімізде ғана емес, одан
тысқары жерлерде де сенімді беделге ие бола бастады. Ұлттық банкке тәуелсіз
ақша-кредит саясатын жүргізуге мүмкіндік берді.Қазіргі кезде теңгені
айналысқа енгізудің өзі бізге ұлттық нарықтық инфрақұрылымды құрудағы
алғашқы және маңызды қадам жасауға мүмкіндік берді. Дербес ақша кредиттік
және бюджеттік-салықтық саясатты және тиісінше неғұрлым тиімді
макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүзеге асыруға жол ашты. Теңге
әлемдегі неғұрлым барынша қорғалған валюталардың біріне айналды. Теңгені
жасауда ең озық технологиялар пайдаланылды.Теңге- біздің ұлттық
мақтанышымыз, дизайны жағынан әлемде ұлттық теңгеден асып түсетін ақша
кемде-кем. Ұлттық теңгенің айналымға енуі – санғасырлық тарихы бар теңгені
бүкіл әлемге танытты.
3. Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
Ұлттық валютаны даярлауды қатаң құпия жағдайында жүргізілген. Жұмысты
жүргізу үшін аса маңызды мемлекеттік іспен шұғылданатын команда жинау қажет
болды. Ең алдымен қысқаша мерзімде ақша купюраларының нобайларын әзірлейтін
суретшілер тобы керек болған. Валютаны шетелде басып шығаруды шешкен.
Бастамашы топтың ішінде валютаның атауын таңдау ұзақ дау-дамай тудырған
жоқ. Өйткені көршілес қырғыздар мен өзбектер өз валютасын сом деп атайтын
болды да, біз қазақтар ақшасын баламалы теңге деп атауды ұйғардық.
Суретшілер, Қазақстан дизайнерлер одағының мүшелері республиканың
халық депутаты Темір Сүлейменовтың маңына топтасты. Өз міндеттерін олар
тамаша орындады. Біздің еліміз өз валютамыздың енгізілуіне ұзақ уақыт қарсы
болған Халықаралық валюта қорымен бірнеше рет келіссөздер жүргізген. Ең
ақыры олар тек 1993 жылдағы жаздың аяқ шенінде ғана өздерінің көзқарастарын
өзгертті. Қазақстандағы ХВҚ өкілдерімен келіссөздердің жай-күіне
қарамастан, теңгемен жұмыс толыққанды жалғаса берді. Алайда, оны Англия
басып шығаратынын білгеннен соң олар кенеттен жасырын қысым жасай бастады,
бірақ еш нәтиже бермеді.
Қағаз тиындарды жасау – төл валютамызды енгізу жөніндегі үлкен
жұмыстың бір бөлігі ғана. Көп ұзамай теңге енгізілгеннен соң жаңа проблема
туындады. Банкноттар тоза бастады, оларды әрдайым Англияда басып, ақшаны
ұшақпен әкелетін. Бұл мәселені түбегейлі шешу керек болған. Солай, 1994
жылдың 22- сәуірінде ҚР Ұлттық Банкі мен ағылшындық Томас Делару
компаниясы арасында банкноттық фабрика үшін техника мен технологияны
жеткізілмдеу туралы келісім-шартқа қол қойылды. Осы компания банкнот
өндіріс жөнінде әлемдегі ең ірі жекеменшік кәсіпорын екендігін бәрі біле
бермейді және де ол ақша басу үшін 95 пайызға дейін шығарды.
1995 жылдың 29-сәуірінде бүкіл технологиялық желіні сынамалық іске
қосу жүргізілді. Келісім – шартқа қол қою тұсынан 12 ай құрылыс жұмысы
басталғаннан 9 ай өтті. Нысан 2 есе жылдам салынды. 1995 жылы 19 мамырда
лентасын ҚР Президентінің Н.Ә.Назарбаев республиканың жоғарғы басшылары мен
Томас Делару компаниясының президенті Джерими Маршалдың көзінше қиды.
Содан бері теңге Қазақстанда басылып шығарылатын болды.
4.Ұлттық Теңгенің пайда болуы және оның даумы
Теңге – Қазақстан республикасының мемлекеттік нышаны. Әнұран, ту және
елтаңба сияқты ұлттық валюта да мемелкеттік нышандардың қатарына жатады.
Банкнота фабрикасының құрметті қонақтар кітабында ол ашылған күн – 1995
жылы 19 мамырда ҚР президенті жазып қалдырған мынадай жазу бар: Біздің
еліміздің экономикалық тәуелсіздігінің жарқын туындысы – біздің астанамызда
теңгенің алғашқы пайда болуы, халықтың және болашақ ұрпақтың игілігіне
қызмет етсін. Ұлттық валютаның сол кезде тұсауын кескен ҚР Жоғарғы
кеңесінің жоспарлау – бюджет комиссиясының төрағасы С.Тәкежанов болды. Ол
ұсынған теңге деген ат республиканың Жоғарғы кеңесінің және үкіметінің
мүшелері арасындағы жабық пікір таласта жеңімпаз болды.
1992 жылы инфляцияның деңгейі 250 пайызды құрады. 1993 жылы шілдеде
Ресей келісімді бұзды, Қазақстанға 3 күн бұрын хабарлай отырып, өзінің
ұлттық валютасын енгізді. Баға шарықтай түсті. Халықтың жинақ шоттарындағы
ақшасы қарқынды түрде құнсызданды. Қазақстанға ескі үлгідегі кеңес
купюраларының ағыны қаптап кетті. Дүкендердің сөрелерінен тауарлар әп-сәтте
жоқ болып кетті.
Қазақстан Президенті мен Үкіметінің аса зор жігер күшіне қарамастан,
біртұтас экономикалық кеңістікті құру мен рубль аймағын сақтаудың жолы
болмады. Бөлшектену үдерістері Ресейдегі ақша айырбасынан кейін күрт ушығып
кетті. Ұлттық валютаны енгізуді 1961-1991 жылдарғы кеңестік сом төлем
құралы болып табылмайтын ТМД –ның басқа өңірлерінен ескі ақша тасқынының
алдын алу үшін тездетуге тура келді. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі
құрамында Премьер-министр С.А. Терещенко, Қазақстанның Вице-президенті
Е.Асанбаев, Үкіметтің бірінші вице-премьері Д.Сембаев, Ұлттық банк төрағасы
Ғ.Байназаров, қаржы министрі Е.Дербісов пен Экономика министрі Б. Ізтілеуов
бар ҚР-ның Мемлекеттік комиссиясы құрылды.
Мемлекеттік комиссияның алдында сол тұста бірмағыналы жауапты талап
ететін салмақты мәселелер тұрды. Атап айтқанда, мұқият талдаудан соң
нұсқаның ішінен ұлттық валютаға тікелей көшу туралы шешім қабылдады. Біз
сол кезде республика осындайда тәуелсіз ақша-несие саясатын ілезде жүргізе
бастайды дейтін тұрғыдан келдік. Сонымен қатар теңгенің тікелей енгізілуі
халықты болашақтағы белгісіздіктен құтылтады. Және ең ақыр аяғы ұлттық
валюта оның шетел валютаға қатысындағы шынайы бағамын айқындауға мүмкіндік
берді. Тек теңгенің бағалар ақырына дейін босамаған кезде енгізілгені
теріс жәйт болды.
Мемлекет басындағылардың сол кезде шығарған жарлығы:
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы.
ҚР Конституциясының 78-бабына және ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 29
қазандағы қаулысына сәйкес қаулы етемін:
ҚР-ның аумағында 1993 жылғы 15 қарашада сағат 08:00-ден бастап ҚР-ның
ұлттық валютасы – теңге айналысқа енгізілсін.
1993 жылғы 18 қарашада сағат 08:00-ден бастап теңге ҚР-ғы бірден-бір заңды
төлем құралына айналды. Теңге 100 мыңнан тұрады. ҚР-да қолдағы ақша
банкноттар мен монеталар түрінде айналыста болады.
Теңгені ҚР-ның аумағында меншік нысандарына карамастан барлық жеке заңды
тұлғалар төлемдердің барлық түрінде , сондай-ақ ешқандай шектеусіз салымдар
мен шоттар қосу үшін банктер қабылдауға міндетті.
Осы Жарлық қол қойылған сәтінен бастап күшіне енеді.
ҚР-ның Президенті Н.Ә.
Назарбаев.
Алматы, 1993 жылғы қарашаның 12-сі.
Мемлекет басшысының ақша реформасын нақты жүзеге асыру басталар
қарсаңында телевидение мен радиода оның мақсатын және қажеттілігін
түсіндіре отырып, сөйлеуі Қазақстандықтарды біршама тыныштандырды.
Айырбастау 1993 жылы 15 қарашада сағат сегізде басталды және 20 қарашада
сағат жиырмада теңгені орнықтырып аяқталды. Айырбастау коэффициенті бір
теңгеге 500 рубль болды.
Алғашқы теңгелер Англияда шығарылды. Банкноталардың пайда болуымен
бір мезгілде Өскемен қаласында Үлбі металлургия зауытында алғашқы Қазақстан
монеталарын шығаруға дайындық басталды. Ал, елді қағаз ақшамен өзі
қамтамасыз етуі үшін Алматыда банкнота фабрикасын құру шешілді. Осы
жөніндегі шешім 1992 жылы мамырда қабылданды және ҚР Президентінің ҚР-ның
ұлттық мемлекеттік банкінің баспа фабрикасын құру туралы Жарлығында
белгіленді. Қазақстан теңге сарайы РМК тіркеу туралы куәлікті 1998 жылы
қарашада алды.
Қазақстан теңгені тура он жыл бұрын енгізді. Тарихи даму тұрғысынан
бұл мерзім көп емес, бірақ экономикалық тұрғыда өз валютасының Қазақстан
үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті.Теңгені
енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында жүргізілді. 1992
жылдың қаңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында жасырынған инфляцияны
босатқан бағаның ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет біртіндеп тұтыну,
өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаларды, энергия
тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-93 жылдардағы ақша жиынының бақыланбай ұлғаюы және банкілердің
кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңістік
сомдарды лақтыра салу инфляция деңгейі 2960,8 пайызды және тиісінше 2165,0
пайызды құрады, сөйтіп экономикада дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан
кейінгі республикалар арасында шаруашылық байланыстарының үзілуі,
кәсіпорындардың қаржылық ахуалының нашарлауы, олардың негізгі және
айналымдық капиталының, халықтың жинақ ақшаларының құнсыздануы
республиканың инвестициялық әлеуетін күрт қысқартты. Халықтың атаулы
жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның қарқынына ілесе алмады. Соның
нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті төмендеді, халықтың негізгі
бөлігі қайыршылыққа ұшырады. Осы үдерістер экономикадағы жиынтық сұраныстың
күрт қысқаруына әкеп соқты, ақыр соңында шынайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті
Аграрлық факультеті Ветеринарлық Медицина Кафедрасы
СӨЖ
Тақырыбы: Қазақстанның ұлттық валютасы: пайда болуы және дамуы
Орындаған: Ахмадиева А.Ж.
Тексерген: Қуантқан Б.
Тобы: ВМ – 401.
Семей, 2015ж.
Жоспары:
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
Ақшаның мәні мен қызметтері.
Ұлттық теңгенің айналымға енуі.
Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
Ұлттық Теңгенің пайда болуы және дамуы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы – Теңге.
Ұлттық Банктің мұражайы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы – егеменді, тәуелсіз демократиялық мемлекет.
Оның өз Ата Заңы, мемлекеттік рәміздері, ұлттық валютасы бар.
Тәуелсіздік алған елдің ең бірінші айрықша белгісі – ұлттық валюта. Ол –
Қазақстан Республикасы көлемінде пайдаланылатын заңды төлем құралы.
Ақша–асыл қазына, халық байлығы. Халқымыз теңгені бұрын да пайдаланған.
Ерте замандарда теңгелерді Түркістан, Тараз қалаларындағы арнаулы
шеберханаларда жасаған. Ұлттық валютамыз Қазақстан Республикасы
Президентінің 1993 жылғы 12 қарашадағы жарлығымен 1993 жылы 15 қараша күні
таңертеңгі сағат 8:00-ден бастап енгізілді. Қазақ теңгесі Англияда басылды.
Ұлттық теңгеміздің шеттері қазақтың ою-өрнектермен безендірілген. Бірінші
бетінде қазақ халқының әйгілі ұлы тұлғаларының бейнелері басылды. Екінші
бетінде ою-өрнектер, табиғат көріністері бейнеленіп, елтаңбамыз салынған.
Теңгенің 16-ға жуық құпия қорғанысы, белгісі бар. Ұлттық валютамыздың
дизайнын жасаушы авторлық топтың жетекшісі Тимур Сүлейменов болды. Теңге –
біздің дербес ел болғанымыздың белгісі. Басқаның валютасына тәуелді болу –
барлық байлығыңды біреудің билігіне беру. Ұлттық валюта – еліміздің даму
көзі, әлемдік деңгейге теңелудің алғашқы факторларының бірі. Ол барлық
уақытта тәуелсіздігімізді қамтамасыз етеді.
— Қарашаның 15-інде төл теңгеміз 22-ге толады. Бұл — теңгенің тарихы үшін
әжептәуір уақыт. Ұлттық валютаны шығару туралы шешім де, теңгенің дүниеге
келуі де оңай болған жоқ. Егемендікті енді ғана алған жас мемлекеттің қаржы
жүйесі құрылып бітпеген болатын. Теңге тарихында дизайнын екі рет өзгертті.
Бастапқыда тарихи тұлғалардың портреттері берілді. Мұның тәрбиелік, саяси
мәні зор болатын. Дегенмен, халықаралық стандартқа сай ұлттық валютаның
дизайнын өзгертуге тура келді. Сөйтіп, теңгенің қорғаныс элементтері
көбейтілді.
Ұлттық валютамызмыз, яғни теңгеміздің пайда болуы, оның бар болуы
қазақстан республикамыздың тәуелсіз республика екендігінің тағы бір дәлелі
болып табылады. Ұлттық теңгеміздің пайда болу тарихын білу ол әр
қазақстандық азаматқа тән. себебі, теңге біздің қазіргі өміріміздің басты
айналым көзіне айналды.
Ұлттық теңгеміздің тарихы туралы, оның қалай өмірге келгені, қалай
пайда болғаны туралы көптеген мәліметтер бар.
1992-1993 жылдардағы Қазақстан республикасының ұлттық банк
төрағасының көмекшісі Валентин Назаров бостан елдің еркін валютасы деген
еңбегі бар. Онда 1992 жылы елімізде экономикалық дағдарыстың өршуі, және де
ифляцияның пайда болуы, осыған орай ұлттық валютамызды енгізу туралы
көптеген мәліметтер келтірген. Ал Қазақстан республикасы ұлттық банкінің
төрағасы Григорий Марченко жалпы теңге туралы және де оның тарихы мен
келешегі туралы өз пікірін жазған. Ол өз валютамыздың енгізілуінде қандай
өзгерістер болғандығы туралы, теңгенің ішкі және сыртңы нарықта алған орны
туралы, инфляцияның өскендігін ашық жазған. Сауық Тәкежанов 1990-1993
жылдардағы экономикалық реформа, бюджет және қаржы мәселері жөніндегі
Қазақстан Республикасының жоғарғы кеңес комитетінің төрағасы Теңгенің
алтын өлшемі деген еңбек жазған.
Ал, Ерік Асанбаев Қазақстан Республикасының экс-вице президенті
Теңге кітабының пайда болуына үлес қосқан. Оның айтуынша: Егеменді
Қазақстанның тұңғыш валютасы туралы осынау кітап, менің пікірімше із
суытпай еліміздің жаңа тарих беттерін толтыруға арналуы тиіс. Ал сол
тарихымыз оңайға түскен жоқ. 90-шы жылдардың бас шенінде өз валютамызды
енгізу қажеттігі Қазақстанға көптеген мән-жайларымен өктемделінді.
Біріншіден, рубль сол кезде құлдырай құнсызданды және мемлекеттік дума
депутаты Павел Буничтің сөзімен айтқанда, ағаш сом атауына ие болды.
Екіншіден осы себеппен кәсіпорындардың өзі рубльді пайдалатын шаруашылық
мәмлелерден бойын аулақ сала бастады. Үшіншіден, рубль қожайыны Ресейдің
өзі бағаны еркін жүзуге жіберіп, кәсіпорындардың айналымдық қаражатын
индекстемейтін болды, — деп өз пікірін айтқан.
Менің бұл тақырыптағы ең басты мақсатым қазақ халқымыздың тұңғыш
ұлттық валютамыздың қандай мақсатта және қандай себептермен пайда болғанын,
оның тарихын, оның даму жолдарын және де теңгеміздің келешегін толық қанды
зерттеу болып табылады.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін өз алдыма мынадай міндеттер қойдым:
Теңгенің қалай және қашан пайда болғанын;
Ұлттық валютаны енгізу туралы шыққан жарлықты;
Оның қолданыстағы маңызын;
Теңгенің алдағы болашағын зерттеу.
Негізгі бөлім.
1. Ақшаның мәні мен қызметтері.
Ақша тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып
табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни,
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен
құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын
белгілесек жеткілікті.
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебі
еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен
өлшеуге болады, өйткені олар адам еңбегінің өнімі.
Ақша төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ
ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс
емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін
аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі
мүмкін.
Егер тауар мен ақшаның қарама–қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар
төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл
жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес,
сонымен қатар қаржы – несие қатынастарына да қызмет етеді.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол
тұтыну заттары жәнне қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілседі.
Егер нағыз ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында
жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады.
Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді.
Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез
келген купюраларды шығаруы мүмкін.
Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда
мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы
бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.
Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар
айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері
арқылы атқарады.
Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән.
Ақшаның қажеттігі және шығу тегі. Ақшаның, өндіргіш күштер мен тауар
қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен
бізге белгілі. Ақша жаратылысын зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның
тауарлы шығу тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе
айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы
ақшаның пайда болуының объективтік алғы шарттарын туғызған.
Нақты және абстракті еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі,
тұтыну құны мен кұнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі нысандарын туғызды. Айырбас — бұл бір
тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғадысын білдіреді.
Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал = бидай = балта), яғни, тауардың
түріне, сапасына, нысанына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап
етеді. Сонымен қатар, әртүрлі тауарлардың бір-біріне өлшенуіне ортақ негіз
болуы қажет.
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі үдерісіне
(процесінде) жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық
еңбекжатады. Тек қоғамдық еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды
өлшенетін жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі
бұл тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құнының
барлығын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге
жұмсалған еңбек әртүрлі болып, нәтижесінде одардың құндары да бірдей
болмайды. Сөйтіп, қоғамдық еңбекті немесе құнды сандық жағынан өлшеу
қажеттігі туындап, айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі
сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
2. Ұлттық теңгенің айналымға енуі.
Теңге – Қазақстан республикасының мемлекеттік нышаны. Әнұран, ту және
елтаңба сияқты ұлттық валюта да мемелкеттік нышандардың қатарына жатады.
Банкнота фабрикасының құрметті қонақтар кітабында ол ашылған күн – 1995
жылы 19 мамырда ҚР президенті жазып қалдырған мынадай жазу бар: Біздің
еліміздің экономикалық тіуелсіздігінің жарқын туындысы – біздің астанамызда
теңгенің алғашқы пайда болуы, халықтың және болашақ ұрпақтың игілігіне
қызмет етсін. Ұлттық валютаның сол кезде тұсауын кескен ҚР Жоғарғы
кеңесінің жоспарлау – бюджет комиссиясының төрағасы С.Тәкежанов болды. Ол
ұсынған теңге деген ат республиканың Жоғарғы кеңесінің және үкіметінің
мүшелері арасындағы жабық пікір таласта жеңімпаз болды.
Кез келген ақша сол елдің өткені мен бүгінін және болашағын
айқындауға септігін тигізеді. Ақша –тауарлар мен қызмет көрсету өлшемі
болып табылады және жалпыға бірдей балама рөл атқаратын, кез-келген
тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар түрі;
қоғамдық қатынастар көрініс табатын экономикалық категория. Ақша тарихын
зерттейтін арнайы ғылым саласы - нумизматика деп аталады. Онда тиындар,
құйма ақша кесектері, т.б.ескерткіштер (тиын мөрлері, құжаттар) арқылы тиын
соғу тарихы кеңінен зерделенеді. Нумизматика ғылым ретінде 18-ғасырдың 2-
жартысында пайда болды, оның негізін салушы – Вена нумизматигі И.Х.Эккель .
Ақшаны соғу және оны айналымға енгізу ісі ерте кезден бастау алады. Ежелгі
көшпенді қазақ халқы мал, бағалы аң терілері, алтын, күміс кесектері,
бағалы тауарларды тауар айналымы ретінде пайдаланған. Отырықшы елдер мен
көшпелілер арасындағы сауда-саттық қатынастары Ұлы Жібек жолы арқылы дамып
отырды. Түркі кезеңіндегі монеталарға аверс (тиынның оң беті) бетінде
басылған таңбалар, жыртқыш аңдардың суреті, бейнеленген. Белгілі археолог
К.М. Байпақов жетекшілік еткен зерттеу тобыныңархеологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесінде Отырар алқабы: Күйік-Мардан, Алтынтөбе,
Жалпақтөбе қала жұрты атты еңбегі жарық көрді. Олар Отырар алқабындағы
Күйік-Мардан қала жұртынан теңгелердің табылғанын, олардың VІІ-VІІІ
ғасырларға жататынын және ол теңгелерде арыстан бейнесі мен таңбалардың
бедерленгенін келтірген . Шамамен 704-766 жылдары көне Тараз шаһарында
соғылған қола теңгелер өндірілгендіктен, Түргеш қағанатының қуатты мемлекет
болғанын айтуға болады. Тарихи деректер бойынша түргештердің сауда
орталықтары ежелгі Суяб пен Тараз қалашықтары болған. Қазақ жерінде ақшаны
жасау ісі Қарахан әулеті тұсында қарқынды өріс алды. Бәріміз білетіндей
Қарахан әулеті ислам дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдағаннан кейін ақша
айналымындағы тиындардың атауы да динар, дирхем, фулс деген арабша атауға
ие болды. Яғни Қыпшақ тайпасы жайлаған Дешті қыпшақ даласында күміс және
мыс ақшаны қазіргі біз қолданып жүрген ақшаның атауымен атаған. Мәселен,
алғашқысын танга (теңге), кейінгісін пул (пұл) деп атаған. Орта Азияның он
алты қаласында шамамен 1260-1280 жылдардың өзінде-ақ, монета соғатын ірі
сарайлар болған. Қазақстан аумағындағы сол кездегі қалалардың бірі Тараз,
Жент, Кенже теңге сарайларын айтуға болады. Теңгелерде көбіне арыстан,
сұңқар, балық суреттері бейнеленген.Түрлі геометриялық өрнектер, түрлі
таңбалар, жыртқыш аңдар, аңшы бейнесі, ислам дінінің суннит ағымының
белгілері соқтырылған. Кейбір дирхемдер мен пұлдарда шоқ жұлдыздардың
бейнесі салынса, кейбірінде тотықұстың суреті салынған. Динар деп алтыннан
соғылған тиынды айтатын болса, күміс тиынды дирхем деп атаған. Ал қазіргі
біз айтып жүрген теңге атауы Алтын Орда кезеңінде қолданыла бастады. Жібек
жолында дирхем мен динардан басқа, пени, манат, фулс, ділдә, жамбы сынды
ақша атаулары да қолданыста болды.Дәл Меңгү-Темір заманында Алтын Ордалық
хандардың атымен алғашқы тиындар соғыла бастады. Тиындарда хандарға қатысты
сұлтан, ағзам (ұлық) деген мұсылманданған атақтар мен сөз тіркестер
пайда болды . 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының
атымен өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайндық шеберлігі
жоғары дәрежеде болмағанымен Қазақ хандығында сауда ісін бір жолға қоюда,
халықтың басын біріктіруде үлкен міндет атқарды. Ресей патшалығының
әкімшілік жүйесі қазақ жеріне байланысты теңге саясаты да өзгерді. Ішкі
және сыртқы сауда айналымына ендігі кезекте біздің халық Ресейлік
монеталарды қолдана бастады. Қазақтар қағаз ақшаны аққұйрық деп атап, ал
металл ақшаны бақыр, қара бақыр, күреш, қара күреш, шақа, соқыр, жармақ,
тиын деп әр түрлі атаған. Алтын мен күмісті салмағы мен көлеміне қарай
тайтұяқ, атантұяқ, қойтұяқ, ботакөз деп атаған. КСРО ыдырағаннан соң, әр
мемлекет өзінің дербес саяси, әлеуметтік, экономикалық жағдайын түзеуге
бетбұрыс жасай бастады. 1991 жылы 16- желтоқсанда Қазақстан ғасырлар бойы
аңсап жеткен Тәуелсіздікке қол жеткізді. Біз Ресейдің бодандық қамытын
кигелі бері жылдар бойы шикізат рөлін атқарып келе жатқан Қазақстан үшін,
дербес ел атанып етек-жең жиғанша есеңгіреп қалғанымыз рас әрине. Ресей
Федерациясымен шаруашылық байланысымыздың үзiліп осының салдары ретiнде
төлем төленбеу дағдарысы “рубль аймағынан” шығуымыз оның айқын дәлелі.
Мемлекеттер өз валюталарын енгізгенше рубль аймағын сақтай тұру туралы ТМД
шеңберінде қол қойылған келісім-шарттың болуына қарамастан, ең басынан-ақ
Ресей бұрынғы КСРО Республикаларын рубль аймағынан итеріп шығаруға тырысты
- деп сол кезеңдерді Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан жолы еңбегінде 300
жыл қорғанымыз болып келген Ресейдің әділетсіз қадам жасағанын еске
алады. Сөйтіп,1993 жылдың 15 қарашасында ұлттық валюта – теңгені енгізу
Қазақстан Республикасы экономикалық тәуелсіздігінің айқын көрінісі болып
табылады. 1993 жылы өз валютасын енгізуді Украина мен Белоруссия,
Қырғызстан мен Балтық жағалауы елдері қолға алды. Қазақстандық валютаны
енгізу жоспары сол 1991 жылы жасалғандығы кейін анықталып жатыр. Алдымен
қазақстандық дизайнерлер тобы құрылған. Топтың құрамына Меңдібай Әлин,
Тимур Сүлейменов, Ағымсалы Дүзелханов, Хайролла Ғабжәлелов сынды шеберлер
кірген. Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеген шеберлер алдымен
валютамызға атау іздеген. Әуелде “ақша”, “алтын” сияқты атаулар да ойда
болса керек. Бірақ көпшілігі түркі сөзі “теңгеге” ықылас білдіре бастаған.
Ал қағаз ақшаға халқымызға белгілі ақын-жазушы, ғалым, ойшылдардың
бейнелерін салу ұйғарылды. Суретшілердің айтуынша, бәрінен де әл-Фараби
бейнесі бар банкноттар қатарын ашатын бір теңгелік купюра қиынға түскен.
Оның портреті бұрынырақта Кеңес Одағының Ғылым академиясымен
канонизацияланған (әулиелер санатына қосылған) еді. Бірақ оны ғалымдардың
мұрағаттарда сақталған еңбектерінен табу да қиынға соқты. Бір теңгелік
номинал бар қатарға идея берген негізгі купюра болды. Онда әл-Фарабидің
ислам әлеміндегі барлық мешіттердің күмбездері есептелген схемалары,
формулалары бейнеленген еді. Басқа купюралармен де қиындықтар болған.
Олардың ішіндегі ең негізгісі – біздің кітапханаларымызда банкноттарда
бейнелегісі келген тарихи тұлғалардың тура бейнелерінің болмауы[6, 69].
1992 жылы тамыздың 27-сі Ұлттық банкте теңге купюрасының үлгілерін бекіткен
дизайнерлер тобы Англияға аттанды. Елімізде ақшаны бастыратын фабрика жоқ
болатын. Тіпті құнды қағаз бастыратын қаржы да тапшы болатын. Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев ол кезеңді “Президенттің үлкен ойыны” фильмінде
“Шетелдерге бару үшін ұшаққа жанармай, аэропортты жалға алу үшін қаржы жоқ
еді” деп еске алады. Осындай кезеңде елімізде қаржылық реформа жүргізіліп,
ұлттық валютаның қажетті қаражаттық инфрақұрылымын жасау қолға алынды.
Теңге Ұлыбританиядағы “Харрисон және оның ұлдары” деп аталатын банкнот
фабрикасында басылатын болды.Бұдан кейінгі жағдайды Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың сөзімен айтқанда: Жеті миллион доллар тауып, ақшамыздың
қалған бөлігін шығаруға қажетті шығынды төледік. Ил-76 төрт ұшағын жалдап
алып, ақшамыздың 60 пайызын тасып әкелдік. Бұл өте құпия операция еді.
Құжаттарға: Мемлекет басшысының салынып жатқан резиденциясына керекті
мүлік деп жазылды. Оған дейін облыстарда жерасты қойма жасатып қойдық.
Төрт ұшақ аптасына Лондон-Орал, одан облыстарға дейін әрлі-берлі он сегіз
рейс жасап тұрды. 12 қарашаны мен ақшаны енгізу күні деп жарияладым. Жиырма
күнге жетер жетпес уақыт қалды. ҰҚК басшыларының бәрін операцияны өткізуге
жұмылдырдым. Ең қиыны – ақшаны барлық аудандарға, барлық банкілерге
жеткізу. Ол сегіз күннің ішінде атқарылып шықты. Бәлкім дүние жүзінде жаңа
ақшаны енгізу тап осындай тез әрі табысты жүзеге асырылған жоқ шығар деп
сонау 1993 жылдарды еске алады Елбасы Н.Ә. Назарбаев. 1993 жылы 1-і
қарашада Ұлттық банктің облыстардағы филиалдарына “Х” күні ашылады деген
құпия конверттер жетті. Ал араға үш күн салып Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығымен ұлттық валюта – теңгені енгізу бойынша мемлекеттік
комиссия құрылды. 1993 жылы 3 қарашада Президенттің Жарлығымен құрылған
Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі мемлекеттік комиссия ұлттық валютаны
енгізудің тұжырымдамасын дайындады. Бұл құжатта жаңа валютаның енгізілу
мерзімі, тәсілі, жаңа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу мәселелері,
қолма-қол ақшаны айырбастау коэффициенті мен лимиттері, валюта бағамын
қалыптастыру және басқа маңызды мәселелер айқындалды. 1993 жылы 12 қарашада
Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасын енгізу туралы Қазақстан
Республикасының Президенті Жарлығы шықты. Онда Қазақстан Республикасы
Конституциясының (1993 ж.) 78 бабына және Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесінің 1993 жылғы 29 қазанындағы қаулысына сәйкес: Қазақстан
Республикасы аумағында 1993 жылы 15 қарашада сағат 08.00-ден Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасы-теңге айналымға енгізілсін; 1993жылғы 18
қарашада сағат 08.00-ден бастап теңге Қазақстан Республикасының заңды төлем
құралына айналады. Теңге 100 тиыннан тұрады. Қазақстан Республикасындағы
қолдағы ақша банкноттар мен монеталар түрінде айналыста болады- деп
көрсетілген . Қарашаның 13-і барлық газеттер жаңа валютаның суреттерін
берді. Ақша купюрасы теңге мен қағаз тиындар, ауыстыру тәртібі туралы
республикалық, облыстық баспасөз хабарлап жатты. Ал қарашаның 15-інен 20-
сына дейінгі уақыт сомды теңгеге ауыстыру үшін берілді. Тура алты күнде
халық қолдағы ақшасын тәуелсіз елдің валютасына айырбастауы керек еді.
Халық бес жүз сомы бір теңге алып жатты. Қағаз ақшасын қапшықтап жинаған
ағайын енді теңгенің кезегіне тұрды. Бұл күндер әр тұрғынның есінде.
Қобыраған “шөп ақшаны” жинап, сақтағанды шығарып, қолға жаңа купюраны
көргендер төл теңгені бірнеше күн қызықтаған. Ағартушы Әл-Фараби, күйші
Сүйінбай, ғалым Шоқан Уәлиханов, ақын Абай, Әбілқайыр хан бейнеленген теңге
халықтың арасына ене берді. Ұлттық банктің облыстық басқармасы, екінші
деңгейлі он екі банктің филиалдары, есеп айырысу кассалары тәулігіне 19
сағатқа дейін тұрғындар қаржысын ауыстырып жатты. Ескі ақша түні бойы
есептеліп, сұрыпталып, жөнелтуге даярланды. Жұмыстың ең ауыры облыс
орталығындағы есеп-касса орталықтарына түсті. Бұл ұжым алты күннің ішінде 8
миллиард рубль ескі ақша қабылдапты. Осы күндері ақша тапсыруға 362 мың
тұрғын келген. Тұрғындар 19,6 миллиард ескі рубль жинаған. 770 қапқа
салынған 20 тонна рубль отқа жағылған. 1993 жылдың қарашасында теңгенің
айналысқа шығарылуы біздің жас тәуелсіз республикамыздың жылнамасындағы ең
маңызды оқиғалардың бірі болып табылады. Ол еліміздің тәуелсіздігін нығайту
жолындағы түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу үшін
қажетті тарихи қадам болды. Ал осы жылы қарашаның 22-сінде зейнетақы мен
еңбекақы теңгемен беріле бастады. Елімізде валюта айырбастау пункттері
ашылып жатты. Кейін Алматы қаласында Ұлттық банктің Банкнот фабрикасы,
Өскеменде Монета сарайы ашылды. Уақыт талабына сай теңгенің дизайны
өзгерді. Бүгінде купюраларымыздың қорғаныштық қасиеті дамыған елдер
валютасымен бәсекелесе алады. Республикада ақша айналысындағы монетамен
қатар мерейтойлық және ескерткіш монеталар да қолданылады . Мерейтойлық
және ескерткіш монеталар оларда белгіленген құнға сәйкес төлем қабілетіне
ие, бірақ олар негізінен мәдени — ағарту мақсатында шығарылған .
Әдеттегідей , олар қатаң шектеулі таралыммен шығарылады және Қазақстан
Республикасының аумағында және шет елдерде коллекциялық құнымен сатуға
арналған. 2006 жылғы үлгідегі банкноталар бірыңғай стильде орындалған,
суреттер бет жағында негізінен тігінен, сырт жағында көлденеңінен
орналасқан. Тұтастай алғанда, дизайн Қазақстанның қазіргі бейнесін
көрсетеді, барлық мемлекеттік нышандар, сәулет объектілерінің және елдің
табиғат ландшафтарының бейнелері кіреді. Банкноталардың бет жағында орталық
бөлігінде Астана-Бәйтерек монументі — қазіргі заманғы қазақстандық
сәулеттің, конструкторлық және инженерлік ойдың жетістігі, тәуелсіз
Қазақстанның даму нышаны орналастырылған. 2010 жылыҚазақстанның ЕҚЫҰ
төрағалық етуіне арналған 1000 теңгелік, Азиада 2011 Жетінші қысқы Азиада
ойындарына арналған номиналы 2000 теңгелік, 2011 жылғы 25 мамырдан бастап
Ислам Конференциясын Ұйымдастыруға Қазақстанның төрағалық етуіне арналған
номиналы 1000 теңгелік, 2011 жылғы 4 шілдеде Қазақстанның Ұлттық банкі
республиканың тәуелсіздігіне 20-жыл толу қарсаңында номиналдық құны 10000
теңгелік, 2011 жылғы 4 шілдеде айналысқа жіберілген Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған номиналдық құны 10000 теңгелік, 2011
жылы 30 желтоқсанда айналысқа жіберілген Қазақ елі монументі бедерленген
5000 теңгелік; 2013 жылғы 29 наурызда Ертіс өзені бейнеленген Қазақстан
картасының сұлбасы бар 2000 теңгелік, 2013 жылдың 12 желтоқсанында
Kүлтегін түркі жазба ескерткішіне арналған номиналы 1000 (бір мың)
теңгелік ескерткіш банкнотты айналысқа шығарды. Оның көлемі 134х70 мм
қағазда дайындалған .Ұлттық валюта күннен-күнге өз елімізде ғана емес, одан
тысқары жерлерде де сенімді беделге ие бола бастады. Ұлттық банкке тәуелсіз
ақша-кредит саясатын жүргізуге мүмкіндік берді.Қазіргі кезде теңгені
айналысқа енгізудің өзі бізге ұлттық нарықтық инфрақұрылымды құрудағы
алғашқы және маңызды қадам жасауға мүмкіндік берді. Дербес ақша кредиттік
және бюджеттік-салықтық саясатты және тиісінше неғұрлым тиімді
макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүзеге асыруға жол ашты. Теңге
әлемдегі неғұрлым барынша қорғалған валюталардың біріне айналды. Теңгені
жасауда ең озық технологиялар пайдаланылды.Теңге- біздің ұлттық
мақтанышымыз, дизайны жағынан әлемде ұлттық теңгеден асып түсетін ақша
кемде-кем. Ұлттық теңгенің айналымға енуі – санғасырлық тарихы бар теңгені
бүкіл әлемге танытты.
3. Теңгенің алғашқы атауы және алғашқы банкноттар
Ұлттық валютаны даярлауды қатаң құпия жағдайында жүргізілген. Жұмысты
жүргізу үшін аса маңызды мемлекеттік іспен шұғылданатын команда жинау қажет
болды. Ең алдымен қысқаша мерзімде ақша купюраларының нобайларын әзірлейтін
суретшілер тобы керек болған. Валютаны шетелде басып шығаруды шешкен.
Бастамашы топтың ішінде валютаның атауын таңдау ұзақ дау-дамай тудырған
жоқ. Өйткені көршілес қырғыздар мен өзбектер өз валютасын сом деп атайтын
болды да, біз қазақтар ақшасын баламалы теңге деп атауды ұйғардық.
Суретшілер, Қазақстан дизайнерлер одағының мүшелері республиканың
халық депутаты Темір Сүлейменовтың маңына топтасты. Өз міндеттерін олар
тамаша орындады. Біздің еліміз өз валютамыздың енгізілуіне ұзақ уақыт қарсы
болған Халықаралық валюта қорымен бірнеше рет келіссөздер жүргізген. Ең
ақыры олар тек 1993 жылдағы жаздың аяқ шенінде ғана өздерінің көзқарастарын
өзгертті. Қазақстандағы ХВҚ өкілдерімен келіссөздердің жай-күіне
қарамастан, теңгемен жұмыс толыққанды жалғаса берді. Алайда, оны Англия
басып шығаратынын білгеннен соң олар кенеттен жасырын қысым жасай бастады,
бірақ еш нәтиже бермеді.
Қағаз тиындарды жасау – төл валютамызды енгізу жөніндегі үлкен
жұмыстың бір бөлігі ғана. Көп ұзамай теңге енгізілгеннен соң жаңа проблема
туындады. Банкноттар тоза бастады, оларды әрдайым Англияда басып, ақшаны
ұшақпен әкелетін. Бұл мәселені түбегейлі шешу керек болған. Солай, 1994
жылдың 22- сәуірінде ҚР Ұлттық Банкі мен ағылшындық Томас Делару
компаниясы арасында банкноттық фабрика үшін техника мен технологияны
жеткізілмдеу туралы келісім-шартқа қол қойылды. Осы компания банкнот
өндіріс жөнінде әлемдегі ең ірі жекеменшік кәсіпорын екендігін бәрі біле
бермейді және де ол ақша басу үшін 95 пайызға дейін шығарды.
1995 жылдың 29-сәуірінде бүкіл технологиялық желіні сынамалық іске
қосу жүргізілді. Келісім – шартқа қол қою тұсынан 12 ай құрылыс жұмысы
басталғаннан 9 ай өтті. Нысан 2 есе жылдам салынды. 1995 жылы 19 мамырда
лентасын ҚР Президентінің Н.Ә.Назарбаев республиканың жоғарғы басшылары мен
Томас Делару компаниясының президенті Джерими Маршалдың көзінше қиды.
Содан бері теңге Қазақстанда басылып шығарылатын болды.
4.Ұлттық Теңгенің пайда болуы және оның даумы
Теңге – Қазақстан республикасының мемлекеттік нышаны. Әнұран, ту және
елтаңба сияқты ұлттық валюта да мемелкеттік нышандардың қатарына жатады.
Банкнота фабрикасының құрметті қонақтар кітабында ол ашылған күн – 1995
жылы 19 мамырда ҚР президенті жазып қалдырған мынадай жазу бар: Біздің
еліміздің экономикалық тәуелсіздігінің жарқын туындысы – біздің астанамызда
теңгенің алғашқы пайда болуы, халықтың және болашақ ұрпақтың игілігіне
қызмет етсін. Ұлттық валютаның сол кезде тұсауын кескен ҚР Жоғарғы
кеңесінің жоспарлау – бюджет комиссиясының төрағасы С.Тәкежанов болды. Ол
ұсынған теңге деген ат республиканың Жоғарғы кеңесінің және үкіметінің
мүшелері арасындағы жабық пікір таласта жеңімпаз болды.
1992 жылы инфляцияның деңгейі 250 пайызды құрады. 1993 жылы шілдеде
Ресей келісімді бұзды, Қазақстанға 3 күн бұрын хабарлай отырып, өзінің
ұлттық валютасын енгізді. Баға шарықтай түсті. Халықтың жинақ шоттарындағы
ақшасы қарқынды түрде құнсызданды. Қазақстанға ескі үлгідегі кеңес
купюраларының ағыны қаптап кетті. Дүкендердің сөрелерінен тауарлар әп-сәтте
жоқ болып кетті.
Қазақстан Президенті мен Үкіметінің аса зор жігер күшіне қарамастан,
біртұтас экономикалық кеңістікті құру мен рубль аймағын сақтаудың жолы
болмады. Бөлшектену үдерістері Ресейдегі ақша айырбасынан кейін күрт ушығып
кетті. Ұлттық валютаны енгізуді 1961-1991 жылдарғы кеңестік сом төлем
құралы болып табылмайтын ТМД –ның басқа өңірлерінен ескі ақша тасқынының
алдын алу үшін тездетуге тура келді. Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі
құрамында Премьер-министр С.А. Терещенко, Қазақстанның Вице-президенті
Е.Асанбаев, Үкіметтің бірінші вице-премьері Д.Сембаев, Ұлттық банк төрағасы
Ғ.Байназаров, қаржы министрі Е.Дербісов пен Экономика министрі Б. Ізтілеуов
бар ҚР-ның Мемлекеттік комиссиясы құрылды.
Мемлекеттік комиссияның алдында сол тұста бірмағыналы жауапты талап
ететін салмақты мәселелер тұрды. Атап айтқанда, мұқият талдаудан соң
нұсқаның ішінен ұлттық валютаға тікелей көшу туралы шешім қабылдады. Біз
сол кезде республика осындайда тәуелсіз ақша-несие саясатын ілезде жүргізе
бастайды дейтін тұрғыдан келдік. Сонымен қатар теңгенің тікелей енгізілуі
халықты болашақтағы белгісіздіктен құтылтады. Және ең ақыр аяғы ұлттық
валюта оның шетел валютаға қатысындағы шынайы бағамын айқындауға мүмкіндік
берді. Тек теңгенің бағалар ақырына дейін босамаған кезде енгізілгені
теріс жәйт болды.
Мемлекет басындағылардың сол кезде шығарған жарлығы:
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы.
ҚР Конституциясының 78-бабына және ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 29
қазандағы қаулысына сәйкес қаулы етемін:
ҚР-ның аумағында 1993 жылғы 15 қарашада сағат 08:00-ден бастап ҚР-ның
ұлттық валютасы – теңге айналысқа енгізілсін.
1993 жылғы 18 қарашада сағат 08:00-ден бастап теңге ҚР-ғы бірден-бір заңды
төлем құралына айналды. Теңге 100 мыңнан тұрады. ҚР-да қолдағы ақша
банкноттар мен монеталар түрінде айналыста болады.
Теңгені ҚР-ның аумағында меншік нысандарына карамастан барлық жеке заңды
тұлғалар төлемдердің барлық түрінде , сондай-ақ ешқандай шектеусіз салымдар
мен шоттар қосу үшін банктер қабылдауға міндетті.
Осы Жарлық қол қойылған сәтінен бастап күшіне енеді.
ҚР-ның Президенті Н.Ә.
Назарбаев.
Алматы, 1993 жылғы қарашаның 12-сі.
Мемлекет басшысының ақша реформасын нақты жүзеге асыру басталар
қарсаңында телевидение мен радиода оның мақсатын және қажеттілігін
түсіндіре отырып, сөйлеуі Қазақстандықтарды біршама тыныштандырды.
Айырбастау 1993 жылы 15 қарашада сағат сегізде басталды және 20 қарашада
сағат жиырмада теңгені орнықтырып аяқталды. Айырбастау коэффициенті бір
теңгеге 500 рубль болды.
Алғашқы теңгелер Англияда шығарылды. Банкноталардың пайда болуымен
бір мезгілде Өскемен қаласында Үлбі металлургия зауытында алғашқы Қазақстан
монеталарын шығаруға дайындық басталды. Ал, елді қағаз ақшамен өзі
қамтамасыз етуі үшін Алматыда банкнота фабрикасын құру шешілді. Осы
жөніндегі шешім 1992 жылы мамырда қабылданды және ҚР Президентінің ҚР-ның
ұлттық мемлекеттік банкінің баспа фабрикасын құру туралы Жарлығында
белгіленді. Қазақстан теңге сарайы РМК тіркеу туралы куәлікті 1998 жылы
қарашада алды.
Қазақстан теңгені тура он жыл бұрын енгізді. Тарихи даму тұрғысынан
бұл мерзім көп емес, бірақ экономикалық тұрғыда өз валютасының Қазақстан
үшін маңыздылығын шынайы да бүкпесіз бағалауға толық жеткілікті.Теңгені
енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында жүргізілді. 1992
жылдың қаңтарында бағаны әкімшілік реттеу жағдайында жасырынған инфляцияны
босатқан бағаның ырықтану үдерісі басталды. Мемлекет біртіндеп тұтыну,
өнеркәсіп тауарларына, ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағаларды, энергия
тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты.
1992-93 жылдардағы ақша жиынының бақыланбай ұлғаюы және банкілердің
кәсіпорындарды теріс сыйақы мөлшерлемесімен несиелеуі, елге кеңістік
сомдарды лақтыра салу инфляция деңгейі 2960,8 пайызды және тиісінше 2165,0
пайызды құрады, сөйтіп экономикада дағдарысты тездетті. КСРО ыдырағаннан
кейінгі республикалар арасында шаруашылық байланыстарының үзілуі,
кәсіпорындардың қаржылық ахуалының нашарлауы, олардың негізгі және
айналымдық капиталының, халықтың жинақ ақшаларының құнсыздануы
республиканың инвестициялық әлеуетін күрт қысқартты. Халықтың атаулы
жалақысы мен басқа табыстарының өсуі бағаның қарқынына ілесе алмады. Соның
нәтижесінде олардың сатып алушылық қабілеті төмендеді, халықтың негізгі
бөлігі қайыршылыққа ұшырады. Осы үдерістер экономикадағы жиынтық сұраныстың
күрт қысқаруына әкеп соқты, ақыр соңында шынайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz