Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі туралы мәлімет

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы: Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі.

Орындаған: Каримов Ислам

Топ: ВС-503

Семей - 2015

Жоспар:

Негізгі бөлім

1. Алғашқы халықаралық анатомиялық номенклатураны құрушылар

2. Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі.

3. Қазіргі білім беру жүйесіндегі латын тілі

4. Қорытынды

Бір кездегі еліміздегі ұлттық саясаттың саяз, қиын жылдарында алғашқы анатомия терминдерді қазақша-орысша-латынша сөздіктерді жарыққа шығарған (1963, 1966) қазақ халқының көрнекті азаматтары - Қарынбаев Сибағадолла Рысқалиұлы мен Сүбханбердин Сәлкен Хасенұлы еді. Олар өздерінің мемлекеттік деңгейде үлкен қызмет атқаруларына қарамастан (Қазақстанның денсаулық сақтау министрі, республикалық дәрі-дәрмек басқармасының төрағасы), "ұлтшыл" деген жала жабылудан қорықпай көмектесіп, кейіннен білім, ғылым салаларында және әкімшілік қызметтерінде жетіліп қалыптасуына әсерін тигізген. Ж. Б Ахметов Республикалық терминология комитетінің мүшесі ретінде медициналық сөздіктер жазуға үзбей атсалысып келеді. КазҰМУ- тінде дайындалған «Орысша- қазақша медициналық сөздіктің»(Алматы, 1999, 242 бет), «Орысша-қазақша, қазақша-орысша медициналық сөдіктің» (Алматы, 2003, 352 бет), «Ағылшынша-қазақша медициналық сөздіктің» (Алматы, 2003, 600 бет), белді бір авторы. Медицина ғылымының негізгі бір саласы - адам анатомиясы -медицинаның іргесін қалайтыны белгілі. Болашақ дәрігеpлердің адам денесінің құрылымы туралы білім алуы «медицина әліппесін» анатомиялық терминдерді игеруден басталады. Жоғарғы оқу орындарына түскен студенттерге ең алғашқы күндерден бастап-ақ анатомиялық латын терминологиясының сөздігі қажет болады. Г. Себепов (Известия ФАН, 1944) түйе шаруашылығына байланысты қазақ тіліндегі 112 терминді есепке алғанда, оның 40-ы тек қана түйе және оның төлдері атауларына арналғанын айтады. С. Толыбеков "Қазақтың көшпелі қоғамы" (1971) атты кітабында жылқы малының 38-ден астам түрлерін атап көрсетеді. Терминдердің байлығын академик В. В. Радлов қазақтардың өмір сүру салт-тұрмысымен байланыстырады. Алайда нерв, қан тамыр - лары жүйелері мен сезім мүшелері құрылымдарына қатысты кейбір баламаларда орыс анатомиялық терминологиясын құру кезінде қолданғанындай, терминдерді латыншадан транскрипциялауды және транслитерациялауды пайдаланған. Мәселен: орыс анатомиялық термині «Гипофиз» (латынша hypophysis) - қазақ терминологиясы бойынша - гипофиз; және т. б. Көптеген ғылым салаларында және оның ішіндегі анатомия пәніндегі ғылыми ойдың біртіндеп дамуына орай, анатомиялық терминология да біртіндеп, баяу және кейде ретсіз түрде дамып, құрастырылды, сол себепті де ол жан-жақты бола алмады. Біз жамбас астауы қуысындағы вегетативті нерв жүйесін (симпатикалық, парасимпатикалық бөлім өрімдерін) арнаулы мақсатпен тексергенде(А. Рақышев, кандидаттық диссертация, Қарағанды, 1960), ондағы атау-терминдердің әртүрлі аталып бір жүйеге келмегендігін көрсеткен едік. Мәселен, латын тіліндегі "п. epigens:п. pelvicis. n. splanchnicus saralis "деген терминдер бір ғана мәні бар нерв талшықтарын әр түрлі атайды. Біз ең алғаш оларды "n. n. splanchnici pelvini" деп атауды ұсынған еді. Бұл ұсыныс тек 1980 жылы ғанаіскеасты. Оны С. С. Михайловтың "Международная анатомическая номенклатура" кітабынанкөругеболады. Анатомиялық терминдерді жасауда әр елдің , сондықтан да, . , . Халықаралық анатомиялық номенклатураны құрудыңжауапты редакторы, белгілікеңес анатомы С. С. Михайлов (1987) : "қазірорыс анатомия номенклатурасын жасау кезеңінде транскрипция және транслитерация әдісін пайдаланбау мүмкін емес. Тіл дамытудағымүмкін жолдарыныңбірі осы тәсілдер" - депжазды. Ал В. «» де: "Тіләрқашан да дамибереді, олшындығында да тірі" - депесептейді. бола тұра, латыңданғантүрінжиі беру кездеседі: Diafragma - грудобрюшная переграда - диафрагма; Тгасһеа - дыха-тельное горло - кеңірдек. , мысалы: Арonevrosis - жалпақсіңір, апоневроз. Diafragma - көкет, диафрагма. Голландиялық хирург және анатом Г. Бидлооның 1685 «Адам денесініңанатомиясы» . Бұлеңбекті «Белгісізғылымиерлік» дегенмақаладаН. А. Оборин мен А. Н. Оборин, - . Көптегенавторлар, , . Сондықтан, КСРО 31/1, 1959 жылғықаулысында Р. Ы. А. терминдерінесәйкес тек . Алғашрет Р. ИА. . Жданов пен профессор Ю. Н. Копаевжасады ( номенклатура, М., «Медицина», 1970) . Д. А. Жданов: «. . Сөзжоқ, . Бүлсалада Н. А. Шейн, Н. М. Максимович-Амбодик, Е. О. Мухин, Г. А. Загорский, Н. И. Дьяконов, Н. А. » - депжазды. Орыс анатомиялық номенклатурасын жасаудың негізг іқағидалары «Халықаралық анатомиялық номенклатура» деген кітаптардың (1980, 1986) алғысөздерінде баяндалған. Бұл қағидалар қазақ анатомиялық терминдерін кұру кезінде негізге алынған. Бұлар : 1. Орыс анатомиялық терминдері мағынасы бойынша мүмкіндігінше ресми латын терминдеріне жақынболуыкерек. Алайдасөздіңшығутегін (этимологиясын) . -сөзаударып, анатомия . 2. Эпонимикалықтерминдер, , (мысалы, «Гайморқуысы»- «Гайморит», «Евстахийтүтігі» - «евстахит» жәнет. б. ) . 3. Шеттілденалынған, де (медиалді, латералді, миокард, ганглии жәнет. б. ) . 4. , - нылуыкерек (мысалы, гипокамп, таламус, гипоталамус т. б. ) . Соныменқатар, , . 5. , оныңорысшабірнешеэкви- .

ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛАТЫН ТІЛІ

Қазіргі таңда латын тілінің маңызы қандай?Біріншіден, латын тілі - фармакология, анатомия, медицинаның тілі. Сонымен қатар, латын тілі барлық ғылым мен техника саласында терминологияны толықтырудың қайнар көзі. Сол себепті латын тілі тарих, филология, тарих, дінтану, медицина, құқық, биология мамандықтарында оқытылып келеді. Әр мамандық саласына байланысты латын тілін оқыту мақсаты әртүрлілігімен ерекшеленіп, латын тілін оқытудың өзіндік тәсілдері мен әдістері қалыптасады. Мәселен, филология мамандығында латын тілінің шығу тарихы, грамматикасы, сөздік құрылымы, құрамы және т. б. тереңдетілген түрде оқытылады, ал тарих мамандықтарына латын тілін оқыту- ежелгі немесе ортағасырлық тарихи ескерткіштерді оқу және онымен танысумен, зерттеумен байланысты. Биология мамандығына латын тілін оқытудағы зат есімнің өзіне тән ерекшеліктері - грамматикалық категориясы. Қазақ және орыс тілдерімен салыстырғанда латын тіліндегі зат есімдердің грамматикалық категориясы күрделі болып келеді. Nomen Substantivum - зат есім тақырыбын бастамас бұрын, ботаникалық, зоологиялық, анатомиялық терминдерге тоқталып өткен жөн. Ол терминдер қалай кездесетіндігіне, транслитерация жүйесіне, қазақ, орыс және латын тілдеріндегі аудармаларын салғастыра отырып, студенттің терминге, терминдегі зат есімге назарын аударту қажет. Мәселен, tulpia, ae f (лат. ) - тюльпан (орыс) - қызғалдақ (қаз. ) ; delphinus, i m (лат. ) - дельфин (орыс) - дельфин (қаз. ) ; antenna, ae f (лат. ) - усик (орыс) - мұртша (қаз. ) ; planta, ae f (лат. ) - растение (орыс) - өсімдік (қаз. ) ; rosa, ae f (лат. ) - роза (орыс) - раушан (қаз. ), т. б. Бұл терминдерден транслитерация құбылысының көп жағдайда орыс тілінде орын алатынын байқауға болады, ал қазақ тілінде әрбір терминге өз баламасы берілген. Транслитерация құбылысымен қатар кейбір терминдердің басқа мағынада қолданылатынын байқауға болатынын студенттерге ұғындыру керек. Мәселен, antenna, ae f (лат. ) - усик (орыс) - мұртша (қаз. ) терминін телерадио қабылдағышы ретінде қолданылатын «антенна» атауы негізінде пайдаланамыз, planta, ae f (лат. ) - растение (орыс) - өсімдік (қаз. ) терминін «плантация» атауында кездестіреміз. Осындай термин, оның құрылуы, қолданылуы, аударылуы секілді мәселелерді талқылай отырып, аудиторияға латын тіліндегі зат есімді, оның термин түзу барысындағы маңызын ұғындыру қажет. Зат есім жайында жалпы түсінік қалыптасқаннан кейін, зат есімнің грамматикалық категориясына жеке-жеке тоқталып өтуге болады. Алдымен зат есімнің тектік категориясы - genus: genus masculinum (carpus, i m - плод - жеміс; aster, i m - астра - гүлді өсімдіктің бір түрі; tubus, i m - трубка - түтік) ; genus femininum (crataegus, i f - боярышник - долана; alnus, i f - ольха-қандыағаш; arbor, oris f - дерево-ағаш) ; genus neutrum (folium, i n - лист -жапырақ; ovum, i n -

яйцо -жұмыртқа) . Зат есімді өзге сөз таптарынан ажырату үшін оның сөздік формасына назар аудару керек. Зат есімнің сөздік формасы алдымен зат есімнің атау септік, жекеше түрдегі негізі (nominativus singularius: cygnus, i m - лебедь -аққу), одан кейін үтір арқылы ілік септік, жекеше түрдегі жалғауы (genetivus singularius: cygnus, i m - лебедь - аққу), және қай текке (masculinum, femininum, neutrum: cygnus, i m - лебедь - аққу) жататындығын анықтайтын ретте келеді. Зат есімнің түр категориясы (numerus) : жекеше түрі - singulāris және көпше түрі -plurālis.

Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі.

Ғылымның, техника мен өндірістің қай саласында болмасын, арнайы лексиканы немесе терминологияны дұрыс түсініп, қолдана білуі қажет. Әуелі термин сөзіне назар аударайық. Терминнің негізгі қызметі, (лат. terminus - шек, шекара) ғылыми түсінікті дәл білдіруде, атауда. Термин бір сөзден (ауру, флюорография) және сөз тіркесінен (желке сүйегі, гипертониялық ауру санитарлық өңдеу) тұрады. Терминдердің әдеби тілмен айырмашылығы ғылыми - техникалық ұғымды білдіреді. Сол себептен қазіргі таңда ветеринария мен медицина ғылымдарының салаларында латын тілі халықаралық терминология ретінде кеңінен пайдаланылуда, ал анатомиялық терминдердің көп атауларына терминдік сөздік ретінде латын тілі ерекше роль атқарып келеді.

Бүгінгі таңда белгілі анатомиялық және гистологиялық атаулар құрайды. Қазіргі Халықаралық анатомиялық атаулар (Nomina anatomica) 1955 жылы анатомдардың Халықаралық конгресінде қабылданды. Бүгінгі күнге дейін ол бір неше рет толықтырылып, өзгерістер еңгізілді. Алғашқы Советтік басылымның кіріспе сөзінде бұл халықаралық деңгейде қабылданған ғылым тарихындағы латын тілінде бірінші анатомиялық терминдер екені атап көрсетілген. Бұл - латын тілі ғылымның әр түрлі саласының тілі екенінің айғағы. Латын тіліндегі анатомиялық және гистологиялық атауларды дұрыс және сауатты қолдану үшін, латын тілі пәнін мұқият оқып, терминдерді дұрыс айта білуге үйрену, олардың грамматикалық формасы мен мағынасын жете түсініп, сөздіктің көмегімен және өз бетімен терминдерді латын тілінде жасай білуі керек.

Латын тілінде анатомиялық терминдерді түсініп, білу үшін мынадай ережелер қалыптасады:

• Буынның ұзақтылығы және қысқалығы;
• Латын тілінде анатомиялық терминдерге екпінді дұрыс қою;
• Жұрнақтардың ұзақтығына немесе қысқалығына қарап терминдерді ажырата білу;
• Лексикалық минимумы болуы керек;
• Кез келген анатомиялық терминдерді оқу барысында род түрі, сан түрі, септігін ажырата білу керек;

Ең алдымен анатомиялық терминдердің структурасына назар аударайық.

Бір сөзді анатомиялық терминдер - бұл жануарлар мен адамдардың анатомиялық мүшелерінің, белгілі бір ағзадағы микросопиялық, ультрамикроскопиялық құрылысына түсінік беретін, тек қана бір сөзден құралған терминдер. Мысалы:

gaster, tris, f - іш сervix, icis f - мойын

cor, cordis, n - жүрек auris m - құлақ

venter, tris, m - құрсақ hepar m - бауыр

Екі сөзді анатомиялық терминдер - бұл жануарлар мен адамдардың анатомиялық мүшелерінің, белгілі бір ағзадағы микросопиялық, ультрамикроскопиялық құрылысына түсінік беретін, кемінде екі сөзден құралған терминдер немесе сөз тіркестері .

Мысалы:

1. fossa cranii -бас шұңқыры
2. сaput musculi - бұлшықет басы
3. сrista nuhia - желкелік қыры
4. basis ceci - бүйеннің негізі
5. caput costalis - қабырға басы
6. raphe palatini - таңдай жігі

Көп сөзді анатомиялық терминдер - бұл жануарлар мен адамдардың анатомиялық мүшелерінің, белгілі бір ағзадағы микросопиялық, ультрамикроскопиялық құрылысына түсінік беретін, үш немесе оданда көп сөздерден құралып, құрамында қиысқан және қиыспаған анықтауышы бар терминдер. Мысалы:

scvamo os temporale - самай сүйегінің қабыршағы

facies articularis tuberculi costae - қабырға шұңқырының беті

nuclei parasympathici sacrales - құйымшақ орталықтары

lobus frontalis pallii - мандай бөлік

musculus arytaenoideus transversus - көлденең ожауша бұлшықеті.

septum osseum nasi - мұрынның сүйектік пердесі;

Латын тіліндегі анатомиялық терминдік сөздердің екпін буынының ұзақтылығы және қысқалығы. Латын тілінде екпіннің орны буынның ұзақтылығына немесе қысқалығына байланысты болады. Сөздер дауысты дыбыстар арқылы буынға бөлінеді. Терминде қанша дауысты дыбыстар болса, сонша буын болады. Латын терминдерінде буындарының есебі соңынан басталады.

Медицинада латын тілі анатомия мен фармакологияның халықаралық терминологиясы ретінде және шипашақ (рецепт) жазуына пайдаланатыны анық. Негізінен анатомияда латын тілі жеке орын алады. Адамның, жануардың мүшелерінің әр қайсысы латын тілінде аталатынын жоғарыда айтып кеттік. Соларға жеке тоқталып, толығырақ түсіндіре кетсек.

2. Жұрнақтардың ұзақтығына немесе қысқалығына қарап терминді нақты ажырата білудің қажеттілігі өте зор. Қазір біз білетін анатомиялық терминдер қойылған жұрнақтарына байланысты әр түрлі мағына береді. Жәнеде нақты қай объектіде орналасқандығын қөрсетеді. Сонымен қатар сол жұрнақтарға қарап ажырата аламыз.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс