Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі туралы мәлімет

Негізгі бөлім
1.Алғашқы халықаралық анатомиялық номенклатураны құрушылар
2. Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі.
3. Қазіргі білім беру жүйесіндегі латын тілі
4.Қорытынды

Бір кездегі еліміздегі ұлттық саясаттың саяз, қиын жылдарында алғашқы анатомия терминдерді қазақша-орысша-латынша сөздіктерді жарыққа шығарған (1963, 1966) қазақ халқының көрнекті азаматтары — Қарынбаев Сибағадолла Рысқалиұлы мен Сүбханбердин Сәлкен Хасенұлы еді. Олар өздерінің мемлекеттік деңгейде үлкен қызмет атқаруларына қарамастан (Қазақстанның денсаулық сақтау министрі, республикалық дәрі-дәрмек басқармасының төрағасы), "ұлтшыл" деген жала жабылудан қорықпай көмектесіп, кейіннен білім, ғылым салаларында және әкімшілік қызметтерінде жетіліп қалыптасуына әсерін тигізген. Ж.Б Ахметов Республикалық терминология комитетінің мүшесі ретінде медициналық сөздіктер жазуға үзбей атсалысып келеді. КазҰМУ- тінде дайындалған «Орысша- қазақша медициналық сөздіктің»(Алматы, 1999,242 бет), «Орысша-қазақша, қазақша-орысша медициналық сөдіктің» (Алматы, 2003, 352 бет), «Ағылшынша-қазақша медициналық сөздіктің» (Алматы, 2003, 600 бет),белді бір авторы. Медицина ғылымының негізгі бір саласы - адам анатомиясы -медицинаның іргесін қалайтыны белгілі. Болашақ дәрігеpлердің адам денесінің құрылымы туралы білім алуы «медицина әліппесін» анатомиялық терминдерді игеруден басталады. Жоғарғы оқу орындарына түскен студенттерге ең алғашқы күндерден бастап-ақ анатомиялық латын терминологиясының сөздігі қажет болады. Г. Себепов (Известия ФАН, 1944) түйе шаруашылығына байланысты қазақ тіліндегі 112 терминді есепке алғанда, оның 40-ы тек қана түйе және оның төлдері атауларына арналғанын айтады. С. Толыбеков "Қазақтың көшпелі қоғамы" (1971) атты кітабында жылқы малының 38-ден астам түрлерін атап көрсетеді. Терминдердің байлығын академик В.В.Радлов қазақтардың өмір сүру салт-тұрмысымен байланыстырады. Алайда нерв, қан тамыр - лары жүйелері мен сезім мүшелері құрылымдарына қатысты кейбір баламаларда орыс анатомиялық терминологиясын құру кезінде қолданғанындай, терминдерді латыншадан транскрипциялауды және транслитерациялауды пайдаланған. Мәселен: орыс анатомиялық термині «Гипофиз» (латынша hypophysis) — қазақ терминологиясы бойынша — гипофиз; және т.б. Көптеген ғылым салаларында және оның ішіндегі анатомия пәніндегі ғылыми ойдың біртіндеп дамуына орай, анатомиялық терминология да біртіндеп, баяу және кейде ретсіз түрде дамып, құрастырылды, сол себепті де ол жан-жақты бола алмады. Біз жамбас астауы қуысындағы вегетативті нерв жүйесін (симпатикалық, парасимпатикалық бөлім өрімдерін) арнаулы мақсатпен тексергенде(А.Рақышев, кандидаттық диссертация, Қарағанды, 1960), ондағы атау-терминдердің әртүрлі аталып бір жүйеге келмегендігін көрсеткен едік.

1. В.Д. Вульф «Латинский язык и основы ветеринарной терминологии»

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым
министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы:Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі.

Орындаған: Каримов Ислам
Топ: ВС-503

Семей - 2015
Жоспар:
Негізгі бөлім
1.Алғашқы халықаралық анатомиялық номенклатураны құрушылар
2. Анатомиялық терминдердің латын тілінде дәріптелуі.
3. Қазіргі білім беру жүйесіндегі латын тілі
4.Қорытынды

     Бір кездегі еліміздегі ұлттық саясаттың саяз, қиын жылдарында
алғашқы анатомия терминдерді қазақша-орысша-латынша сөздіктерді жарыққа
шығарған (1963, 1966) қазақ халқының көрнекті азаматтары —
Қарынбаев Сибағадолла Рысқалиұлы ме н Сүбханбердин Сәлкен Хасенұлы еді.
Олар өздерінің мемлекеттік деңгейде үлкен қызмет атқаруларына қарамастан
(Қазақстанның денсаулық сақтау министрі, республикалық дәрі-дәрмек
басқармасының төрағасы), "ұлтшыл" деген жала жабылудан қорықпай
көмектесіп, кейіннен білім, ғылым салаларында және әкімшілік
қызметтерінде жетіліп қалыптасуына әсерін тигізген. Ж.Б Ахметов
Республикалық терминология комитетінің мүшесі ретінде медициналық
сөздіктер жазуға үзбей атсалысып келеді. КазҰМУ- тінде дайындалған
Орысша- қазақша медициналық сөздіктің(Алматы, 1999,242 бет), Орысша-
қазақша, қазақша-орысша медициналық сөдіктің (Алматы, 2003, 352 бет),
Ағылшынша-қазақша медициналық сөздіктің (Алматы, 2003, 600 бет),белді
бір авторы. Медицина ғылымының негізгі бір саласы - адам анатомиясы
-медицинаның іргесін қалайтыны белгілі. Болашақ дәрігеpлердің адам
денесінің құрылымы туралы білім алуы медицина әліппесін анатомиялық
терминдерді игеруден басталады. Жоғарғы оқу орындарына түскен
студенттерге ең алғашқы күндерден бастап-ақ анатомиялық латын
терминологиясының сөздігі қажет болады. Г. Себепов (Известия ФАН, 1944)
түйе шаруашылығына байланысты қазақ тіліндегі 112 терминді есепке
алғанда, оның 40-ы тек қана түйе және оның төлдері атауларына арналғанын
айтады.     С. Толыбеков "Қазақтың көшпелі қоғамы" (1971) атты кітабында
жылқы малының 38-ден астам түрлерін атап көрсетеді.     Терминдердің
байлығын академик В.В.Радлов қазақтардың өмір сүру салт-тұрмысымен
байланыстырады. Алайда нерв, қан тамыр - лары жүйелері мен сезім мүшелері
құрылымдарына қатысты кейбір баламаларда орыс анатомиялық терминологиясын
құру кезінде қолданғанындай, терминдерді латыншадан транскрипциялауды
және транслитерациялауды пайдаланған. Мәселен: орыс анатомиялық термині
Гипофиз (латынша hypophysis) — қазақ терминологиясы бойынша — гипофиз;
және т.б. Көптеген ғылым салаларында және оның ішіндегі анатомия
пәніндегі ғылыми ойдың біртіндеп дамуына орай, анатомиялық терминология
да біртіндеп, баяу және кейде ретсіз түрде дамып, құрастырылды, сол
себепті де ол жан-жақты бола алмады. Біз жамбас астауы қуысындағы
вегетативті нерв жүйесін (симпатикалық, парасимпатикалық бөлім өрімдерін)
арнаулы мақсатпен тексергенде(А.Рақышев, кандидаттық диссертация,
Қарағанды, 1960), ондағы атау-терминдердің әртүрлі аталып бір жүйеге
келмегендігін көрсеткен едік. Мәселен, латын тіліндегі
"п.epigens:п.pelvicis.n.splanchnicu s saralis "деген терминдер бір ғана
мәні бар нерв талшықтарын әр түрлі атайды. Біз ең алғаш оларды
"n.n.splanchnici pelvini" деп атауды ұсынған еді. Бұл ұсыныс тек 1980
жылы ғанаіскеасты. Оны С.С.Михайловтың "Международная анатомическая
номенклатура" кітабынанкөругеболады.    Анатомиялық терминдерді жасауда
әр елдің өздәстүрлеріпайдаланылды, сондықтан да,
кейбірмүшелерәржердеәртүрліаталыпжү рді. Көптегенанатомиялыққұрылымдар,
солардыалғашретзерттегенғалымдардың есімдеріменаталды. Халықаралық
анатомиялық номенклатураны құрудыңжауапты редакторы, белгілікеңес
анатомы С.С.Михайлов (1987): "қазірорыс анатомия номенклатурасын жасау
кезеңінде транскрипция және транслитерация әдісін пайдаланбау
мүмкін емес. Тіл дамытудағымүмкін жолдарыныңбірі осы тәсілдер" —
депжазды. Ал В.Дальөзініңатақтысөздігін
Тіріұлыорыстілініңтүсіндірмесөздіг і депкездейсоқатамағанынескертеді де:
"Тіләрқашан да дамибереді,олшындығында да тірі" — депесептейді.
Орысанатомиялықноменклатурасындалат ынтерминдерініңорысшабаламалары бола
тұра, латыңданғантүрінжиі беру кездеседі: Diafragma — грудобрюшная
переграда — диафрагма; Тгасһеа — дыха-тельное горло — кеңірдек.
   Осығансәйкесқазақтерминдерікелед і, мысалы: Арonevrosis — жалпақсіңір,
апоневроз. Diafragma — көкет, диафрагма. Голландиялық хирург және анатом
Г. Бидлооның 1685 жылылатынтіліндешыққан Адам денесініңанатомиясы
аттыкітабынбелгісізбіроқымыстыорыст ілінеаударған. Бұлеңбекті
Белгісізғылымиерлік дегенмақаладаН.А.Оборин мен А.Н.Оборин,
орысанатомиялықтерминологиясы - ныңнегізінсалдыдепатапкөрсетті.
   Көптегенавторлар, әсіресеклиницистерорынсыз,
жүйесізжаңасөздержасауғажолберді. Сондықтан, КСРО
Денсаулықсақтауминистрлігініңмедици налықҒылымиКеңесі 311, 1959
жылғықаулысында Р.Ы.А. терминдерінесәйкес тек
орысанатомиялықноменклатурасықолдан ылсындептапты. Алғашрет Р.ИА.
терминдерінесәйкескелетінорысанатом иялықтерминдерініңресмитізімінДЛ.Жд анов
пен профессор Ю.Н. Копаевжасады (Халықаралықанатомиялық номенклатура,
М., Медицина, 1970). Д.А. Жданов:
Бұлғылымтарихындабіріншіретхалықар алықдәрежедересмитүрдемойындалғанла тына
натомиялықтерминдерініңтізімі.
Өйткеніғылымныңәртүрлісалаларындала тынтілібұрынғыдайхалықаралықтілболы пқал
абереді. Сөзжоқ,
кеңесанатомдарыныңжақынарадағымінде тіұлттықанатомиялықтерминологиянықұ раст
ыруболыптабылады. Бүлсалада Н.А. Шейн, Н.М. Максимович-Амбодик,
Е.О.Мухин, Г.А. Загорский, Н.И. Дьяконов, Н.А.
Карузинжәнебасқаорысғалымдарыкөпеңб екеткен — депжазды. Орыс анатомиялық
номенклатурасын жасаудың негізг іқағидалары Халықаралық анатомиялық
номенклатура деген кітаптардың (1980, 1986) алғысөздерінде баяндалған.
Бұл қағидалар қазақ анатомиялық терминдерін кұру кезінде негізге
алынған.Бұлар : 1. Орыс анатомиялық терминдері мағынасы бойынша
мүмкіндігінше ресми латын терминдеріне жақынболуыкерек.
Алайдасөздіңшығутегін (этимологиясын) сақтауәрекетіүстемболмауыкерек.
Сондықтантерминдердісөзбе-сөзаудары п, анатомия
лыққұрылымдардыңмәнінбұрмалауғажолб еругеболмайды. 2.
Эпонимикалықтерминдер,
яғниғалымдардыңесімдеріменаталғанан атомиялыққұрылымдараттары,
клиникалықтерминдердіңнегізіретінде қалыптасыпкеткенжағдайдағанаорысана томи
ялықноменклатурасындасинонимдерреті ндесақталады (мысалы, Гайморқуысы-
Гайморит, Евстахийтүтігі — евстахит жәнет.б.). 3. Шеттілденалынған,
халықаралықресмитерминдергесәйкеске летінжәнемедицинадакеңіненпайдалана тынк
ірмесөздердің де (медиалді, латералді, миокард, ганглии жәнет.б.)
қолданылуынажолберілуікерек. 4.
Шеттілдіктерминдердіңорыстіліндеқол данылатынқанағаттанарлықжәнеқолайлы экви
валенттеріжоқболса, олардыңорысшатранскрипциясыпайдала - нылуыкерек
(мысалы, гипокамп, таламус, гипоталамус т.б.). Соныменқатар,
егершеттілтерминдерімедицинадакеңін ентаралғанболса,
олардыңорыстіліндегітранскрипциясын қолданғандұрыс. 5.
Мүмкіндігіншебелгілібірлатынсөзінау дарғанда, оныңорысшабірнешеэкви-
валенттеріболмауынатырысукерек.

ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛАТЫН ТІЛІ
Қазіргі таңда латын тілінің маңызы қандай?Біріншіден, латын тілі –
фармакология, анатомия, медицинаның тілі. Сонымен қатар, латын тілі
барлық ғылым мен техника саласында терминологияны толықтырудың қайнар
көзі. Сол себепті латын тілі тарих, филология, тарих, дінтану, медицина,
құқық, биология мамандықтарында оқытылып келеді. Әр мамандық саласына
байланысты латын тілін оқыту мақсаты әртүрлілігімен ерекшеленіп, латын
тілін оқытудың өзіндік тәсілдері мен әдістері қалыптасады. Мәселен,
филология мамандығында латын тілінің шығу тарихы, грамматикасы, сөздік
құрылымы, құрамы және т.б. тереңдетілген түрде оқытылады, ал тарих
мамандықтарына латын тілін оқыту– ежелгі немесе ортағасырлық тарихи
ескерткіштерді оқу және онымен танысумен, зерттеумен байланысты. Биология
мамандығына латын тілін оқытудағы зат есімнің өзіне тән ерекшеліктері –
грамматикалық категориясы. Қазақ және орыс тілдерімен салыстырғанда латын
тіліндегі зат есімдердің грамматикалық категориясы күрделі болып келеді.
Nomen Substantivum – зат есім тақырыбын бастамас бұрын, ботаникалық,
зоологиялық, анатомиялық терминдерге тоқталып өткен жөн. Ол терминдер
қалай кездесетіндігіне, транслитерация жүйесіне, қазақ, орыс және латын
тілдеріндегі аудармаларын салғастыра отырып, студенттің терминге,
терминдегі зат есімге назарын аударту қажет. Мәселен, tulpia,ae f (лат.)
– тюльпан (орыс) – қызғалдақ (қаз.);delphinus,i m (лат.) – дельфин (орыс)
– дельфин (қаз.);antenna,ae f (лат.) – усик (орыс) – мұртша
(қаз.);planta,ae f (лат.) – растение (орыс) – өсімдік (қаз.);rosa,ae f
(лат.) – роза (орыс) – раушан (қаз.), т.б. Бұл терминдерден
транслитерация құбылысының көп жағдайда орыс тілінде орын алатынын
байқауға болады, ал қазақ тілінде әрбір терминге өз баламасы берілген.
Транслитерация құбылысымен қатар кейбір терминдердің басқа мағынада
қолданылатынын байқауға болатынын студенттерге ұғындыру керек. Мәселен,
antenna,ae f (лат.) – усик (орыс) – мұртша (қаз.) терминін телерадио
қабылдағышы ретінде қолданылатын антенна атауы негізінде пайдаланамыз,
planta,ae f (лат.) – растение (орыс) – өсімдік (қаз.) терминін
плантация атауында кездестіреміз. Осындай термин, оның құрылуы,
қолданылуы, аударылуы секілді мәселелерді талқылай отырып, аудиторияға
латын тіліндегі зат есімді, оның термин түзу барысындағы маңызын ұғындыру
қажет. Зат есім жайында жалпы түсінік қалыптасқаннан кейін, зат есімнің
грамматикалық категориясына жеке-жеке тоқталып өтуге болады. Алдымен зат
есімнің тектік категориясы – genus: genus masculinum (carpus, i m – плод
– жеміс; aster, i m – астра – гүлді өсімдіктің бір түрі; tubus, i m –
трубка – түтік);genus femininum (crataegus,i f – боярышник – долана;
alnus,i f – ольха-қандыағаш; arbor,oris f – дерево-ағаш);genus neutrum
(folium, i n – лист –жапырақ; ovum, i n –

яйцо –жұмыртқа). Зат есімді өзге сөз таптарынан ажырату үшін оның сөздік
формасына назар аудару керек. Зат есімнің сөздік формасы алдымен зат
есімнің атау септік, жекеше түрдегі негізі (nominativus singularius:
cygnus, i m – лебедь –аққу), одан кейін үтір арқылы ілік септік, жекеше
түрдегі жалғауы (genetivus singularius: cygnus, i m – лебедь – аққу),
және қай текке (masculinum,femininum, neutrum: cygnus, i m – лебедь ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.