Қазақ ойшылдарының қоғам мен тұлға дамуына әлеуметтік көзқарастары

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі.

Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті.

СӨЖ

Тақырыбы: Қазақ ойшылдарының қоғам мен тұлға дамуына әлеуметтік көзқарастары

Тексерген :Камиева К. Р

Орындаған : Данияр Г.

2015 жыл

Жоспар

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

Шәкәрім Құдайбердіұлының көзқарасы
Абай Құнанбаевтың көзқарасы
Шоқан Уалиханов көзқарасы және пікірлері

III Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Шәкәрім лирик ақын ретінде адамгершілік, өнер - білім, болашақ өмір, жастық пен махаббат туралы жазған өлеңдерімен әдебиет әлемінде өшпестей із қалдырды. Ақын қалдырған асыл қазынаның тақырыптық ауқымын, жанрлық кеңдігін көркемдік ерекшеліктері мен өзіндік тілдік шеберлігін ғалымдарымыз жан - жақты зерттеп, дәйекті тұжырымдап, бүгінгі рухани азығына айналдырып отыр. Жас ұрпақты рухани - адамгершілікке тәрбиелеуде бұрынғы ата - бабаларымыздың асыл мұраларын, өсиетті сөздерін, ғибраттарын алдымызға жайып саламыз. Өйткені адамгершіліктің ақ туын жоғары ұстаған бабаларымыздың тәлім - тәжірибесінің, ұстаған қағидаларының жас ұрпаққа берері мол. Сонау атадан келе жатқан ұлттық құндылығымыз. Рухани - адамгершілік байлығымыз. Абай, Шәкәрім аталарымыздың шығармаларының тұнығы осы рухани тәрбие. Ғасырлар бойы Абай тәлімі адамзатты адастырмай алдына жарық салар шырағданы болды. Абай ізін жалғастырушы адамдық жолын айнытпай танытқан Шәкәрім жырлары бүгінгі ұрпақтың бойтұмары болмақ. Шәкәрім өлеңдерінің тақырып ауқымы өте кең. Соның ішінде ойып орын алар тақырып - рухани адамгершілік мәселесіне қатысты ойлары. Ол адамгергершілік ар-ұяттты жоғары қояды. Оның өлең жолдарынан кісіліктің келбетін танытар асыл қаситтерімен сусындауға тұту, бауырыңа тарту бұл да адамгершіліктің жоғары түрі. Осы Шәкәрім өлеңдерінде қалай көрініс тапқан?

Бұл тұрғыда Шәкәрім атамыз: «Ойлансаң, барша адамзат - туған бауыр»- дейді. Ол өлеңдерінде қазағым, ұлтым, алашым деп өз жұртын бүйрегіне бұрса, барша адамзатты бауыр тұтады. «Анадан алғаш туғанымда…. » өлеңінде:

Еңбекке шыда, ебін тап та,

«Сабырдың түбі - сары алтын».

Өзімшіл болма, көпті ардақта,

Адамның бәрі - өз халықтың.

Ынсап пен мейірім, әділетті,

Жаныңдай көріп, жан сақта.

Ол жолда өлсек неміз кетті,

Мақсұтқа жетпей қалсақ та. - деп туған жұртына өнерге ұсынады. « Ақын кірсіз ақыл, мінсіз сөз, адал еңбек анық бақ» деп білді. Оның өзі де «Жолама қулар маңайға» өлеңінде:

Адамдық борыш ар үшін,

Баршаадазатқамыүшін

Алдағыатартаңүшін - . Ал, «Адамдықборышың» өлеңіндебұлидеяны тиянақтайтүседі.

. Ол - заңдылық. Абай атамыздың «Рақымдылық, мейірбандық, , өзінеойлағандайоларға да болсаигіедідемек, бұлар - жүрекісі» деген афоризм бопқалыптасыпкеткені. Осы өзгегежақсылықжасау, мейірімді болу ? Бұл ой, әсіресе, . Ол су, от, , да, .

Сусағанныңсусыны бол су сықылдысұп-сұйық

Бірақондайболмасалқын ел көңілін қалдырып.

От бен жүзіңіз.

Жел сықылдыжелпіжұрттың шаршағанын талғанын

Жықпаүйін, болмақұйын, қылмажаманаманын

Жерсықылдыпайдалы бол, пайдаласын ел сенен

Тасты жердей болмақатты, тілмежұрттыңтабанын, - депнасихатайтады.

Иә, қорыта келгенде ақын өлеңдерінің басым көпшілігі рухани адамгершілік қағидаларға толы десек артық айтпаған болар едім Шәкәрім мұрасы жан-жақты зерделеуді тілейтін асылдарымыздың санатында.

Абай поэзиясы түгелімен лирикалық өлеңдерден құралады. Ол поэма жанрына беріле бой ұрмаған ақын. Бірақ Абай қысқа өлеңдеріңде табиғаттың бейнесін адам портретін жасауға, оның ішкі-сыртқы қылық, мінездерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай тақырыпқа жазған өлеңінде болса да ; қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының бейнелері айқын елестеп тұрады. Мысалы, қысты ол «Ақ киімді, денелі, ақ сақлды, Соқыр, мылқау, танымас трі жанды…Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды* деп, қазақтың қатал шалдарына ұқсатады. Сонмен қатар, қазақтың сол кездегі да киіз үйде отыратын тұрмысын елестетіп, *Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда, Алты қанат ақ орда үй шайқалды» дейді. Мезгіл тақырыбында жазған өлеңдерінен табиғат көріністерінен басқа ауылдың әлеуметтік өмірі де, бай мен жарлының тұрмысындағы айырмашылық та, таптық теңсіздік те көрініс беріп отырады. »Жазғытұры», » Жаз», «Күз», «Қан сонарда», «Желсіз түнде жарық ай», «Шоқпардай кекілі бар…» сияқты өлеңдері ірі шеберлердің қолынан шыққан ғажап суреттердей өте көркем, өте ұғымды, сонымен бірге бұл-тек қазақ даласында кездесетін көріністер. Болыстарды, билерді, пысықтарды, тағы сондай типтерді суреттегенде, көз алдыңа тірі адамның бейнесін елестетеді. Өзінің және өзгелердің жан-жүйесін сипаттағанда да Абай өте шебер. Жастардың махаббат сырын бейнелеуде де алдына жан салмас жүйрік. Абайдан бұрынғы қазақ поэзиясында негізінен «қара өлең» және «жыр» аталатын екі-ақ өлең түрі болған. Абай өз шығармаларында осы екі түрде де байытып, кең пайдаланған. Бірақ ол қазақ поэзиясының өлшемімен ғана қанағаттанып қойған жоқ. Орыс және дүние жүзі поэзиясының жетістіктеріне сүйене отырып, қазақ өлеңіне тыңнан 17 түрлі өлең өлшемін қосты. Солардың ішінде «Сегіз аяқ « және 16 тармақты «Сен мені не етесің» сияқты дүние жұзіндегі поэзияға қосқан жаңа өлшемдері де бар. Абай тыңнан жасаған өлшемдерінің сауатсыз аулдың тыңдаушылары, азғана оқырмандарына түсінікті болу жайын да қарастырады.

Абайдің дүниеге көзқарасы 19 ғасырдың 2 - жартысында Қазақстанның экономикасы мен қоғамдық өй пікірінің прогресшіл бағытта даму ықпалымен қалыптасты.

Абайдың әлеуметтік - саясикөзқарастары да . Олпатриархты-, кертарпалақты, әділетсіздікті, заңсыздықты, зорлық-зомбылықты мықтапжәнежан-жақтысынады. Қанаушы тап өкілдерініңкедей-, жауыздығынақарсы шығып, , гуманизмгешақырды. Абай , . Олқазақ халқын , прогреске, отырықшылыққа, шаруашылық пен мәдениеттіжан-жақтыдамытуға, халықтыағартуға, білімгешақырды. Қазақ еліналғабастыруда орыс халқынанүлгіалып, оныңмәдениетін, білімін, . «Жиырмабесінші» қара сөзінде:»Орысшаоқукерек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылымда - бәрі орыстазор. Залалынанқашық болу, пайдасынаортақболуға, тілін, оқуын, ғылымынбілмеккерек. , мұндайболды. Сен оныңтілінбілсең, көкірек-көзіңашылады. Әрбіреудіңтілін, өнерін білген … Орыстыңғылымы, өнері - дүниеніңкілті, оны », -депжазды. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас » деп, ислам дініне берік сенетін Абай адамды да жаратушыалла дептүсінеді де, »Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй, олалланы жаннантәтті » деп, адамды . Бірақолисламның , тек , »Адамдысүй, алланың хикметін сез, Не қызық бар оданбасқа» деп, да сүюгешақырады.

«Қазағым » деген сөзді «ұлтым» деген мағынада түсінге Абай өз тұсындағы бұл халықтың өмір шындығынан араламаған түкпір қоймайды да, көрген-білгендерінің бәрін шығарамаларына түсіріп отырады. Ол өмір шындығының тіркеушісі емес, көрген-білгендерінің сыншысы болып, кем-кетікті қатты сынау арқылы түзетуге тырысады. Абай адамның хайуанаттан айырмашылығы сезім мен ақылды деп санайды. Оның ойынша, ақыл-суық мұз, оны ысытатын - жұрек. Сезім ұясы деп санайтын жүректі қазақ поэзиясында бірінші рет жырлаған ақын - Абай «Жүрек - теңіз» деп басталатын өлеңінде «достық, қастық, бар қызық - жүрек ісі» дейді де, қызық қуып кетпеу үшін әрбір сезімді ақыл таразасына салып, оның тиімді-тиімсіз жағын ойлануды ескертеді.

Шоқанның жарияланған еңбектері мен мұрағат материалдарынан біз оның әлеуметтік көзқарасы орыс демократтарының көзқарасына жақын екендігін аңғарамыз. Бірақ Шоқан елдегі саяси ахуалды, орыс революциялық демократтары уағыздағандай, радикалды революциялық жолмен өзгерту қажет деп ойлаған жоқ. Оның үміт артқаны - оқу-ағарту, білім тарату, орыстың озық мәдениетін үйрену жолдары болды. Осы мақсатта билік тарапына қазақ даласында орыс мектептерін ашуды, басқа да білім ошақтарын көбейтуді ұсынды. Мынаны да айта кеткен жөн болар: орыс ғалымы, тарихшысы А. Н. Пыпин Шоқан туралы ол «алпысыншы жылдардағы қозғалысқа қызығушылық танытып еді» дейді. Ал бұл қозғалыс Ресейдегі крепостнойлық тәртіпті жоюға бағытталғаны белгілі [2] . Гуманитарлық ғылымдар Философия Әрине, Шоқан Уәлихановтың шығармаларында мүдделері қарама-қарсы топтар - байлар мен кедейлер бар екені, патриархалдық-феодалдық қазақ қоғамының екі тапқа: бір жағынан, сұлтан мен билер, байлар мен қожалар болып, қазақ қоғамының мәртебелі тобына, екінші жағынан, Шоқанның «дала пролетариаты» деп өзі айтқандай, кедейлер, жарлылар тобына бөлінетіні туралы ашық жазады. «Сұлтандар мен билердің пікірлері, - деп жазады Шоқан, - қадір тұтуға тіпті де лайық емес, өйткені түгел бір ұлттың мүдделері, шын әділдігіне келгенде, жеке сословиялық топтың көретін пайдасынан анағұрлым жоғары тұруы керек» [3] . Сонымен бірге Ш. Уәлиханов қазақ жеріне өкімдік пен заңсыздық әкелген патшалық отаршылдық саясатты қатал сынайды. Орыс достарына жазған хаттарында ол патша шенеуніктері қазақ халқының аңғалдығын, қараңғылығын пайдаланып, ашықтан-ашық тонап жатыр, - деп тура жазады. «Сот реформасы жайында хат» деген еңбегінде Ш. Уәлиханов қоғамдағы үстем топтардың ниеті халықтың шын мұң-мұқтажына қайшы келетінін көрсетеді: «Қоғамның . . . мәртебелі тобының пікірін халықтың жоғын жоқтаушы деп қарауға болмайды, өйткені ақсүйектер мен ауқатты адамдардың, . . . жоғары мәртебелі қауым адамдарының мүддесі көбінесе қауымның, көпшіліктің мүддесіне кереғар, қарама-қайшы келеді» [4] . Бүгінгі таңда Қазақстанда, Ресейде еуразиялық идея, еуразиялық ілім етек жайып келеді. Біз осы идеяны алға тартып қана қоймай, оны іске асыруда жетекшілік рөл атқарып отырған біздің Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев екенін зор қанағаттанғандыкпен айтып келеміз. Ал осы еуразиялық идеяны алғаш ұсынған қазақтың біртуар перзенті, ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов екенін біреу білсе, біреу білмеуі мүмкін. Шоқан ХІХ ғасырдың ортасында ортақ тарихи тағдыры бар көршілес халықтарды біріктіретін еуразиялық қоғамдастық құру жөнінде ойланып толғанады. Қазіргі ШОС (Шанхай ынтымақтастық ұйымы) Ресейді, Қазақстанды, Қытайды, Қырғызстанды, Өзбекстанды және Тәжікстанды біріктіріп тұрған сондай еуразиялық қоғамдастық болып табылады. Биыл Астанада осы ұйымның онжылдық мерейтойы атап өтіледі. Көреген емес пе жап-жас Шоқан?! Ресейдің Еуропаға да, Азияға да тікелей қатысы бар. Тап сондай жағдай Қазақстанға да тән. Бір кезде Шоқан аға сұлтандыққа сайланып, өзінің орыстармен орыс әкімшілігімен жақсы қарым- қатынасын пайдаланып, Қазақстандағы үш жүзді біріктіріп, біртұтас мемлекет құруды армандады. Бірақ патша үкіметі және жергілікті феодалдар оның бұл ойын жүзеге асыруға қарсы болды. Сол кездің өзінде-ақ Шоқан еш те бір ұлттың, еш те бір мәдениеттің, тілдің құрып кетпеуін, алпауыт елдердің, империялардың (Қытай, Ресей) қол астындағы кішігірім ұлттарды, халықтарды жұтып қоймауы, керісінше, бұлардың дамып жетілуін қамтамасыз етуі керек деген батыл, бірақ жүзеге асуы қиын ойда болды. Бұл ой бүгінгі жаhандану дәуірінде жаңа мазмұнға, өзектілікке ие болып отыр. Шоқанның пікірінше, әр халықтың, этностың, әр мәдениеттің, тілдің тарихта өз орны бар. Дамып жетілген отырықшы елдердің ғана емес, көшпенді халықтардың да өз мәдениеті, өркениеті, мемлекеттілігі болған және бар. Көшпенділер мәдениеті, көшпенділер философиясы туралы Шоқаннан бұрын айтқан ешкім болған жоқ. Асан Қайғыны ол «көшпенділердің философы» деп тектен тек айта салмаған. Өйткені Асан Қайғының «Жер ұйығы» көптеген халықтардың көкейкесті арманына айналған, Августиннің «Құдай қаласындай», Т. Кампанелланың «Күн қаласындай», Т. Мордың «Утопиясындай», немесе Әл-Фарабидің қайырымды қаласындай қиялдағы мекен. Біз қазір, академик Ғарифолла Есім айтып жазып жүргендей, Қазақстанды әртүрлі ұлттар мен этностардың «Жерұйығына» айналдыруды мақсат етіп, нақты қадамдар жасап жатырмыз. Көшпенділер басқа өркениеттер үшін ара буын, дәнекер болып табылады. Қазір Қазақстан Шығыс пен Батысты жалғастыратын, олардың арасындағы экономикалық, мәдени, адами қатынастарды үйлестіретін аралық буынға айналды. Орыс мәдениетінің, орыс тілінің, әдебиетінің, ғылымының Орта Азия халықтарына игілікті ықпалын Шоқан жиі-жиі атап көрсетеді. Академик Ә. Марғұлан жазғандай, Шоқан «Ресей мен Қазақстанның өзара жақындасуы тарихи қажеттіліктен туып отырғанын ол терең де дұрыс түсіне білді және сол процесті өз халқын ортағасырлық мешеулік пен жоқшылықтан мүмкіндігінше тезірек құтқаруға пайдаланбақ болды. Бұл оның жетістігі еді. » . Сонымен бірге Шоқан орыс халқын, орыстың оқыған адамдарын, зиялыларын көшпенділер мәдениетімен, әдебиетімен, дәстүрімен таныстыруды да алдына мақсат етіп қойды. Сол үшін ол қазақ, қырғыз, дұнған, ұйғыр әдебиетінің үлгілерімен ( «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Манас» т. б. ) орыстарды таныстырмақ болып, олардан үзінділер аударып бастырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.