ХХ ғасыр басындағы тарихи-әлеуметтік жағдай және әдебиеттің дамуына тигізген әсері

I. Кіріспе.
II. Негізгі бөлім.
2.1. ХХ ғасыр басындағы тарихи.әлеуметтік жағдай және оның әдебиеттің дамуына тигізген әсері.
2.2. Қазақ зиялылары ұлт қамы жолында.
2.3. Әдеби бағыттардың ерекшеліктері мен ортақ бірлігін ажырату
III. Қорытынды.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер.

Қазақстанның Ресей отаршылдығы тұсындағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайы. Ресейдегі түрлі демократиялық қоғамдық-әлеуметтік өзгерістер, олардың қазақ даласында көрініс табуы. Европадағы, Ресейдегі ілгершіл ой-идеялардың қазақ зиялылары арасында өріс алуы. ХІХ ғасырдан бастау алған ағартушылық-демократтық идеялардың (Ш.Уәлиханов, Абай, Ы.Алтынсарин) ХХ ғасырдағы қазақ сахарасына кеңінен қанат жаюы.
Отаршылдыққа қарсы күрес идеясының қазақ зиялыларының басты ұстанымына айналуы, қазақ зиялыларының әртүрлі саяси топтарының пайда болуы. Олардың арасындағы ой-идея бірлігі мен алшақтықтар. Бірінші империалистік соғыс және қазақ даласындағы 1916 жылғы уақиғалар. Қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі, оған қатысты қазақ зиялыларының көзқарастары. Қазақ зиялыларының қазан төңкерісіне дейінгі идеялық-саяси көзқарастарындағы басты міндеттер. Олардың мәнділігі мен маңыздылығы.

ХХ ғ.б. Қазақстандағы оқу-ағарту мәселелері. Орыс-қазақ мектептерімен қатар мұсылманша оқытудың дұрыс жолға қойыла бастауы. Бұрынғы «қадымша» оқудан «жадидше» оқуға бетбұрыстың белең алуы. «Жадид» әдісінің жетістіктері. Қазақ жастарын оқыту, мектеп мәселелері жөніндегі А.Байтұрсынов ой-пікірлері. Оның жаңа әдіс «төте оқу» жөніндегі ғылыми-педагогикалық ой-түйіндері.

ХХғ.б. кітап басу ісінің жандануы. Жаңашыл сипаттағы, замананың өзекті мәселелерін арқау еткен өміршең туындылардың жарық көруі. Әдеби тілдің қалыптасуы барысындағы ой-пікірлер тартысы. ХХғ.б. қазақ әдебиетінің дамуына орыс, европа классиктерінің (Пушкин, Крылов, Лермонтов, Толстой, Байрон, Гете т.б.) шығармаларының қазақ тіліне аударылуы, таратылуы. Шығыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсері. Қиссашыл ақындардың (Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы, Шәді Жәңгіров, т.б.) әдебиетке қосқан үлесі. 1909 жылы Петербургта, Уфада басылып шыққан Абай, Ахмет, Міржақып жинақтарының қазақ әдебиетіне өзгеше өріс ашуының мәні мен маңызы.
Қазақ ақын-жазушыларының Орынбор, Ташкент сияқты орталық қалаларға топтасуы. Олардың арасындағы саяси-әлеуметтік көзқарастарының қайшылықтары. «Сарыарқа», «Абай», «Ақжол», «Шолпан» т.б. басылымдардағы әдеби ой-пікірлер көрінісі. Ұлт азаттығын жырлау жолының күрделенуі, өмірді саяси идеологиядан тыс алып суреттеудің қиындығы. С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев шығармаларындағы дәуір шындығын суреттеудегі ізденістер.

1. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Атамұра, 2005. – 336 б.
2. Баласағұн Ж. Құтты білік. Аударған және алғысөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев. – Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.
3. ХІХ ғасыр әдебиеті. (Құр. Х.Сүйіншәлиев). – Алматы: Ана тілі, 1992. – 224 б.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Білім, 1993. – 248 б.
5. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. – Алматы: Білім, 1994. – 352 б.
6. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы тарихи-әлеуметтік жағдай және оның әдебиеттің дамуына тигізген әсері.

Тексерген: Еспенбетов А.С.
Орындаған: Искакова А.К.
Тобы: КЯ - 313.

Семей қаласы
2015 жыл.

Жоспар:
I. Кіріспе.
II. Негізгі бөлім.
2.1. ХХ ғасыр басындағы тарихи-әлеуметтік жағдай және оның әдебиеттің дамуына тигізген әсері.
2.2. Қазақ зиялылары ұлт қамы жолында.
2.3. Әдеби бағыттардың ерекшеліктері мен ортақ бірлігін ажырату
III. Қорытынды.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер.

Қазақстанның Ресей отаршылдығы тұсындағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайы. Ресейдегі түрлі демократиялық қоғамдық-әлеуметтік өзгерістер, олардың қазақ даласында көрініс табуы. Европадағы, Ресейдегі ілгершіл ой-идеялардың қазақ зиялылары арасында өріс алуы. ХІХ ғасырдан бастау алған ағартушылық-демократтық идеялардың (Ш.Уәлиханов, Абай, Ы.Алтынсарин) ХХ ғасырдағы қазақ сахарасына кеңінен қанат жаюы.

Отаршылдыққа қарсы күрес идеясының қазақ зиялыларының басты ұстанымына айналуы, қазақ зиялыларының әртүрлі саяси топтарының пайда болуы. Олардың арасындағы ой-идея бірлігі мен алшақтықтар. Бірінші империалистік соғыс және қазақ даласындағы 1916 жылғы уақиғалар. Қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі, оған қатысты қазақ зиялыларының көзқарастары. Қазақ зиялыларының қазан төңкерісіне дейінгі идеялық-саяси көзқарастарындағы басты міндеттер. Олардың мәнділігі мен маңыздылығы.

ХХ ғ.б. Қазақстандағы оқу-ағарту мәселелері. Орыс-қазақ мектептерімен қатар мұсылманша оқытудың дұрыс жолға қойыла бастауы. Бұрынғы қадымша оқудан жадидше оқуға бетбұрыстың белең алуы. Жадид әдісінің жетістіктері. Қазақ жастарын оқыту, мектеп мәселелері жөніндегі А.Байтұрсынов ой-пікірлері. Оның жаңа әдіс төте оқу жөніндегі ғылыми-педагогикалық ой-түйіндері.

ХХғ.б. кітап басу ісінің жандануы. Жаңашыл сипаттағы, замананың өзекті мәселелерін арқау еткен өміршең туындылардың жарық көруі. Әдеби тілдің қалыптасуы барысындағы ой-пікірлер тартысы. ХХғ.б. қазақ әдебиетінің дамуына орыс, европа классиктерінің (Пушкин, Крылов, Лермонтов, Толстой, Байрон, Гете т.б.) шығармаларының қазақ тіліне аударылуы, таратылуы. Шығыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсері. Қиссашыл ақындардың (Ақылбек Сабалұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы, Шәді Жәңгіров, т.б.) әдебиетке қосқан үлесі. 1909 жылы Петербургта, Уфада басылып шыққан Абай, Ахмет, Міржақып жинақтарының қазақ әдебиетіне өзгеше өріс ашуының мәні мен маңызы.
Қазақ ақын-жазушыларының Орынбор, Ташкент сияқты орталық қалаларға топтасуы. Олардың арасындағы саяси-әлеуметтік көзқарастарының қайшылықтары. Сарыарқа, Абай, Ақжол, Шолпан т.б. басылымдардағы әдеби ой-пікірлер көрінісі. Ұлт азаттығын жырлау жолының күрделенуі, өмірді саяси идеологиядан тыс алып суреттеудің қиындығы. С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев шығармаларындағы дәуір шындығын суреттеудегі ізденістер.

Жиырмасыншы жылдардың алғашқы жартысындағы қазақ әдебиетінің дамуының екі айрық жолға түсуі. Жалпы поэзияда саяси лириканың басым болуы. Тарихи поэмалар, олардың түрлері, көркемдік-идеялық ерекшеліктері. Көркем прозаның дамуы. Драматургия жанрының қалыптасып, дамуы. Трагедия, комедия үлгілері. Қазақстандағы саяси-идеологиялық күрестердің әдебиетке шешуші ықпал жасауы. Әдебиет сынының өріс ала бастауы. Қазақ әдебиетін таптық-идеялық тұрғыдан нығайту жолындағы саяси насихаттың күшеюі. ВКП(б)-ның 1925 жылғы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты қаулысының ұлт әдебиеті мен мәдениетінің дамуына тигізген кесірі. Жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың аяғындағы саяси репрессияның ұлттық әдебиеттің өркендеуіне тигізген кері әсері. Социалистік реализм әдістерінің қазақ әдебиетіндегі алғашқы көріністері. Жиырмасыншы жылдардың басындағы шығармалардың идеялық мазмұны мен көркемдік бітімі. Шолпан Иманбаева, Асқар Тоқмағанбетов, Иса Байзақов, Жақан Сыздықов, Ғалым Малдыбаев, Самат Нұржанов сияқты ақындардың қосылуы.

ХХ ғасыр басындағы әдебиеттегі бағыттар.

Діни-ағартушылық бағыт өкілдерінің қатарына туған халқының мұң-мүддесін жырлауда ұлттық мәселелер төңірегінде ой толғаған, негізінде шығыстық мотивте шығармалар жазған, бұрын кітаби ақындар деп аталып келген топқа жататын ақындардың енетіні.

Ағартушылық-демократтық бағыт өкілдерінің дүниетанымы мен көзқарасының ауқымдылығы. Заман өзгерістеріне әр түрлі дәрежеде үн қосуы. Көзқарастарындағы ағартушылық, демократтық идеялардың басымдығы. Ұлт болашағын заман өзгерістерімен тығыз байланыста қарауы. Ел өміріндегі әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік, сауатсыздық мәселелерін батыл көтеруі.

Аталған екі бағыттағы әдебиет өкілдеріне ортақ қасиеттер. Олардың шығармаларындағы жалпы ағартушылық мәселесін, ұлт мүддесін көтерудегі үндестіктер. Шеберлік жағынан әртүрлі дәрежеде болуына қарамастан олардың өзара ұқсаса тақырыптарға қалам тербеуі.

Діни-ағартушылық бағыттағы әдебиет тобындағы ақындар шығармашылығының күрделілік сипаты. Шығармаларының мазмұны, басты белгілері.

Түркі әлеміне есімі мәшһүр болып, қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ақыны, данышпан-ойшылы Жүсіп Баласағұн өнегелі ой-толғамдарын өзінің Құтадғу білік атты дастанында өрнектеп кеткен. Құтты білік дастанының төрт принципке негізделіп жазылғаны белгілі. Біріншісі - мемлекетті әділ басқару; екіншісі - бақ-дәулеттің елге құт болып даруын Айтолды бейнесі арқылы суреттеуі, үшіншісі - Өгдүлміш бейнесі арқылы берілетін ақыл-парасат, төртіншісі - қанағат-ынсап жайында. Бүгінгі біздің сөз еткелі отырған мәселеміз - ақынның замана құбылыстары, оның кейпі турасында айтқан ой-толғамдарының кейінгі ақындармен, яғни ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы қазақ ақындарының поэзиясының негізгі идеяларымен ұштасатынын ашып көрсету. Ақын өзінің Құтты білік дастанын сөз түсінбес парықсыздарға емес, сөз қадірін білетін ақылды жандарға арнап жазғанын оқырманға қайта-қайта ескертіп отырады 1.209. Ақын шығармасында замана бейнесі Заманның озғаны, достардың жапасы туралы деген тарауда анық та ашық түрде беріледі:
Бәрін таптым, тек кісілік таппадым,
Кездессе егер, жүзін көру, баққаным.
Опа құрып, жапа толды ғаламға,
Аз-маз опа қалды қандай адамда? 2.584 - деп, өмірден түңіліп, адамдар ортасынан безініп, киік тобымен лағайын дейді. Шыдамының шегіне жеткені сонша, мұндай қорлықты көргенше, тағылықпен өмір сүріп, елден жырақ өмір сүрейін, жаһан кезіп кетейін немесе иірім кешіп, өзен болып ағайын және сол үшін де:
Жапа шектім, ием, мұңлы сияғым,
Опалы кім, шыбын жанды қиямын 2.585, - деп, оны түсінер ешкім қалмағандықтан, жалғыздықтан жапа шегіп, торығады. Оның түңілетіні - жан-жағындағы бауыр-туыс, ағайын, дос-жаранның қатігездігі. Адамның жанын ұқтыратын көңіл айнасы - жан мен тіл, ал:
Тіл, жан ала болды, сенсін қайтіп діл! 2.585 - деп, тілдің де алдамшы екендігін, жүректің де таза емес, яғни адам пейілінің де тарылғанын сөз етеді. Дүниеде жалғыз қалып, өзін түсінер ешкім таппай, содан жапа шегіп:
Кімді сүйеу, кімді жақын санайын,
Кімге сеніп, кімді досқа балайын?! 2.585 - деген жолдарда Жүсіп не үшін, неліктен жабырқауының себебін дәл, нақты көрсетпегенімен, Абайдың көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да дегені сияқты күңіреніс байқатады :
Көңіл қалды туыстан да, жаттан да,
Бауырың - жат, құлқы жаман қастан да! 2.585
Ақын түңілетін орта - Абай айтатын заманға күйлеген адам мінезі, олардың тар дүниетанымы, тоғышарлығы.
Сауда қуып, бұзылды ма маңайым,
Елес пе әлде, көзімді кең ашайын.
Заң, ізгілік кетті - ниет қарайып,
Сұмдар қалды, қайдан шындық табайын 2.586, - деген ақын мұңы қай ғасырда да халық мұңы болып қала берді. Өйткені өмір бар жерде әлеуметтік қайшылықтар бар, әлеумет бойындағы міндер бар. Бұндай келеңсіздіктен халық үлкен өркениетке жеткенде ғана құтыла алады, оған дейін әр заман ойшылы, әр кезең ақыны сол кемшіліктерді айтуы, кесапатты қылықтардың қандай екендігіне халықтың көзін жеткізуді заңды құбылыс, сондықтан да бұл тақырып кейінгі қазақ поэзиясында өз дәстүрлі жалғасын тапқан тақырып. Мұндай замана келеңсіздіктері Ж.Баласағұн мен ХІХ-ХХ ғасыр ақындары шығармашылығында бірдей көрініс беріп отыратындығынан да себебі осыдан.
Қазақ әдебиетінің тарихында ХІХ және ХХ ғасыр - халық басынан өткен қайғылы оқиғалардың өрбіп, олардың бет-бейнесі әдебиетте көрініс тауып, тарихи кезеңнің шындықпен бейнеленуі. Х.Сүйіншәлиев ХІХ ғасыр әдебиеті өкілдері турасында: Ақын атаулы халық қайғысына үн қосып, әлеуметтік шындықты тайға таңба басқандай бейнелеп, ерлік күрес шежірелерін жазды 3.3, - деп көрсетеді. Сондықтан осы дәуірде азаттық рухты аңсап, ерлікке үндеген күресшіл поэзия өмірге келді. ХІХ ғасырдың І жартысында өмір сүрген зар заман ақындары елде отаршылдық саясат орнап, әлеуметтік-қоғамдық қатынастардың, моральдық-этикалық нормалардың бұзылып, елдің күйзеліске ұшырағанына көкірегі қарс айырылып, сол заманға көңілі толмады. М.Әуезовше айтсақ: ...Қалың елге жаңа өріс, жаңа жайылыс табамыз деген ниеттер туған соң, бұл елдің әдебиетінде ең алғашқы бағыт, мақсат деген нәрселер туды. Жақсылыққа бастасын, қайда тартса да, әйтеуір өз халқының халіне қанағаттанбай, жаңалықты іздеп, бастаймын, түзеймін, қазіргі күйге қанағаттанбаймын деген күй беріліп, алғашқы рет тұтасқан ой құралып, әдебиет жүзінде елдің әлеуметтік тіршілігі сөз бола бастаған соң, жазба әдебиет дәуірі туа бастады деп есептеу керек 6.192. Ғасыр басындағы ақындардың бірі - Жанақ Сағындықұлы Рүстем төреге өзінің ащы да улы жырларымен шындықты жасырмай, төренің отаршыл патшаның әбден басынып, орданы өртеп, орнына дуан салып жатқанын бетіне шоқтай басып, мықты болсаң қанекей бермеші ырық 3.11 деп тіке айтады:
Ұрлап, тартып қазақтың алдың малын,
Хан емессің әкімді жерге көмген 3.10.
...Аш қасқырдай нашарды жейсің жығып,
Сырт жау келсе, кіресің шиге бұғып.

Жаппай репрессия мен террор кеңестік жүйенің ажырамас бөлігі болды. Билік зиялы қауым арасындағы идеялық күресті әдейі арандатып қана қоймай сонымен бірге өздерінің қарсыластары болады-ау дегендердің аты-жөнін - ұлтшылдарды - белгілеп қойғандығын мұрағат құжаттарынан айқын байқайсыз. Бұлардың ішінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлімхан Ермеков, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Мұхаметжан Тынышпаев, Халел Досмұхамедов, Телжан Шонанов, Қошке Кемеңгеров, Ғаббас Нұрымов және басқалары болды. Ұлтшылдар деп айдар тағылған осы шағын топ Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Нәзір Төреқұлов, Әліби Жангелдин, Ғаббас Тоғжанов, Молдағали Жолдыбаев, Тоқаш Бокин, Абдолла Асылбеков, Нығмет Нұрмақов, Бәймен Алманов сияқты революциялық қанаттың өкілдеріне қарсы қойылды.
Совет өкіметіне қазақ жұртының ұлттық мүддесін ту ғып көтеретін зиялы қауым керек емес еді, оларға өздерінің пікір-ұсынысы жоқ, ел қамын ойлап басын қатырмайтын, бірақ отаршыл басшылықтың айтқанын екі етпей орындайтын дүбаралар қажет болатын. Сондықтан большевиктердің түпкілікті мақсаты әртүрлі сылтау тауып, ең алдымен алашордашыларды, сосын Сәкен сияқты қызылдардың көзін құрту еді.
Алаш қайраткерлері де, олардың қарсыластары болып есептелген Сәкендер де қазақ халқының келешегінің жарқын, нұрлы болуын армандады, азат, еркін өмір сүруі үшін күресті. Бірақ бұл мақсатты қалай жүзеге асырамыз деген мәселеге келгенде ортақ мәмлеге тоқайласа алмай бөлініп кеткені рас. Оның үстіне большевиктер жұрттың бәрін жарылқаймыз, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман орнатамыз деген желеумен тұтас елдің, оның зиялы қауымын қақ жарып, арасына сына қақты. Олардың күш-жігерін, ақыл-парасатын жалпыұлттық мүдделерді шешуден алшақтатып, өздері ойлап тапқан тап күресін шиеленістіре түсті. Идеологиялық майданды қызу тартысқа ұластырып, елді соңынан ерте алады-ау деген азаматтардың бірігіп қимыл жасауына мүмкіндік бермеді.
Алаш партиясының жетекшілері Алашорда үкіметі құрылмастан бұрын-ақ большевиктермен жауласқан күштерді бірден жақтап кеткен еді. Осы бағытты ту ғып көтерген олар большевиктер жеңіске жетіп, жаңа үкімет құрылғаннан кейін екі жұмадан соң Ресей халықтары құқықтарының декларациясымен жұрт енді ғана танысып жатқанда (құжат 1917 жылдың 2 қарашасында жарияланды) Ә.Бөкейханов, Е.Омаров, С.Досжанов,М.Дулатов 1917 жылдың 10 қарашасында Совет өкіметіне қарсы қарулы көтеріліске шыққан контрреволюциялық казак әскерлерінің басшыларына жазған үндеуінде оларға ашық түрде қолдау білдірді. Біз төменде қол қойған қырғыздың саяси Алаш партиясының мүшелері ежелгі Донға және Оңтүстік-Шығыс одағына кіретін барлық казак әскерлеріне: 1) Қырғыз халқы Оңтүстік-Шығыс одағына қосылатындығын ... мәлімдейміз, - деді олар.
Онымен қоймай, Орынборда өткен 2-жалпықазақ съезінің шешіміне сәйкес халықтық милиция атанған ұлттық әскер құрылды. Оған қажетті офицерлерді дайындау үшін атаман Дутов басқарған казак әскерінің тәжірибесі мен көмегін пайдалану қажет деп табылды.
Жалпы алашордалықтар мен қызылдардың бір-бірімен келісімге келе қоюы неғайбіл еді. Өйткені ең өзекті мәселелер жөніндегі олардың мақсат-мүдделері мүлдем сәйкеспеді. Алаш зиялылары ең алдымен большевиктер бағдарламасындағы қоғамдық меншікке көшу туралы пікірді үзілді-кесілді қабылдамады. Екіншіден, Кеңес үкіметі ұлттық мемлекеттік құрылыс мәселелерін шешудің негізіне таптық жіктелу принципін алса, Алаш көсемдері ұлттық бірлік пен территориялық тұтастық болуын қалады. Жіктелу, керісінше, оны әлсіретіп, негізгі мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді деп түсінді. Бөкейхановтың 2-ші съезд шешімдері қазақтар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, өлкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мүдделерінен туындады ... Сол кездегі Россиядағы орын алған жағдайда қазақтардың жариялаған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте бостандықтың жауы - большевизммен күрес тұрды деуі осындай себептерден жария етілсе керек.
Қазақ зиялылары мен большевиктер ел басқару жөніндегі көзқарасын осылай принципті түрде анықтап алса да 1918 жылдың науырыз айында Алашорда үкіметінің тапсырмасымен Халел және Жаһанша Досмұхамедовтер Оралдан Мәскеуге аттанып, барған бетте Совнарком төрағасы В.И. Ленинмен, Ұлт істері жөніндегі халком И.В. Сталинмен кездесіп, оларға 2-жалпықазақ съезінің (Орынбор, 1917 жылдың желтоқсаны) қаулысын табыс етеді. Онымен танысқан Сталин 19 науырызда телеграф арқылы Семеймен, Бөкейхановтың орынбасары Халел Ғаббасовпен, келіссөз жүргізеді. Сталин қаулыны мақұлдайды, Ресей халықтары құқықтарының декларациясына құжат қайшы емес екен деп, бірақ мынандай шарт қояды: 1) совет үкіметін тануға қарсылық болмасын; 2) советтермен бірігіп, съезд шақырып, ол үшін комиссия құруды өтінеді, оны Алашорда кеңесіне салып, жауап қайтарсаңыздар екен дейді.
Алайда, Алашорда қойған шарттарды қабылдай алмағандықтан оған Сталин тарапынан жауап болмады. Орталық билікке әсіресе жайсыз тигені Алаш басшыларының пролетарлық негізде емес пайда болған Алаш автономиясын жариялаймыз, бұл құрылымда закон шығаратын һәм ел билейтін өкімет Алашорда, ал бұған областной советтер жәрдемші есебінде ғана болады және съезд шешіміне сай Алашорда әскері құрылады деген пікірлер еді (М. Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. Алматы, Санат, 1995, 352-353-б.).
Автономия құру туралы съезд қаулысын большевиктер қолдамаған соң алашордашылар ашық түрде Совет өкіметіне қарсы қимыл-әрекет жасай бастайды. Бұған НКВД-нің мұрағат құжаттары дәлел. Онда былай делінген:
Алашорда идеясы большевиктермен күресу қажеттілігінен туындаған. Ал большевиктермен күрес ... тек соғыс арқылы ғана жүзеге асуы мүмкін.
1918 жылдың ақпанында Торғай және Ырғыз уездері Совет өкіметінің қарамағында болды. Осы уездің өкілдері өткен жылдың жазында, күзінде және қысында Торғай облысының азаматтық басшыларына большевиктермен күресте көмек көрсетуді сұрады; олар Уақытша Сібір үкіметінен, Самарадағы Құрылтай жиналысының Комитет мүшелерінен, Уфадағы Директориаттан, Орынбордағы жеке армияның қолбасшысы генерал-лейтенант Дутовтан, Оралдың жеке корпусынан, чехословактардан ... уезд территориясын Совет өкіметінен тазартуға шақырды.
(Алашорданың Торғай бөлімінің 1919 жылдың 24 маусымындағы Колчакка жазған баянхатынан).
Россияның қалған бөлігін сақтап қалу үшін барлық антибольшевиктік ағымдар мен топтардың бірігуі қажет, әйтпесе күшті ұйымдасқан большевизм тасқыны саны шамалы жекелеген топты жұтып жібереді, ал қырғыздардың (қазақтардың - А. К.) большевиктермен белсенді күресетін барлық ағымдар және топтармен одақ, ынтымақ іздеуінің себебі осыдан.
(Алашорданың Батыс бөлігінің 1919 жылдың 7 маусымында Колчакка жазған баянхатынан).
Сібірде, Солтүстік және Шығыс Қазақстанда Совет өкіметін құлатқан күш - контрреволюциялық ақ чехословактар бүлігін (1918) Ә. Бөкейханов, М. Тынышпаев басқарған алашорда көсемдері қуана қарсы алды. Алаш партиясының басшылары Еділ жағалауындағы эсерлер Самарада ұйымдастырған Құрылтай жиналысының Комитетіне (Комуч), Уфадағы Мемлекеттік кеңесіне қатысып, Омбыдағы Сібірдің ақгвардияшылар үкіметімен кездесу үшін өздерінің делегациясын жіберді. Бірақ бұл әрекеттер нәтижесіз аяқталды. Сібірдегі Уақытша Бүкілресейлік үкімет 1918 жылғы 4 қарашадағы грамотасымен Алашорда Халық Кеңесі үкіметін таратып жіберді. Осы кезде қазақ елінде Оралдан басқа өңірдің бәрінде совет өкіметі орнаған еді. Ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілері ақтардың көмегімен өзін-өзі билеу құқығына жете алмайтындығына көзі әбден жетті.
Енді тұйыққа тірелген проблеманы реттеуге Алашорда өкілі Ахмет Байтұрсынов білек сыбана кіріседі. Ол әуелі Әліби Жангелдинмен кездесіп, сосын Мәскеуге барып, ондағы келіссөздегі көптеген қиындықтарға қарамастан қазақ халқының тағдыры туралы мәселені шешуге көп күш жұмсады. Оның табандылығы аяқсыз қалған жоқ. Совет өкіметі қазақ халқының мемлекеттігін ұйымдастыру ісін басқаратын орган құру туралы шешімге келді. 1919 жылғы шілденің 10-күні В.И. Ленин Қырғыз (қазақ) өлкесін басқаратын революциялық Комитет жөніндегі уақытша ережеге қол қояды. Қазревкомның мүшелігіне алғашында С. Меңдешев, А. Байтұрсынов, С. Пестковский (төраға) енгізіліп, кейінірек Б. Қаратаев, М. Тұнғаншин, В. Лукашев, К. Сидоров, Т. Седельников, Т. Әлібеков т. б. кіргізілді.
Сол жылғы 4 қарашадағы Совет үкіметінің қаулысымен алашордашыларға кешірім (амнистия) жасалды. Жыл аяғына қарай (21 желтоқсан) Алашорда кеңесі Советтер жағына шығуға шешім қабылдайды. Ахмет Байтұрсынов, Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Асфандияр Кенжин, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхаметжан Тынышпаев, Жүсіпбек Аймауытов және басқалары кеңес өкіметін жақтап, ұлтының көркейе беруі үшін берекелі еңбек етеді.
Мұның өзі түсінікті де еді. Егер Ресейде бұрынғы оқығандарды жаңа өкіметке тартуда түрлі ағымдардың болуы белгілі қиындық тудырса, Қазақстандағы жағдай мүлде басқаша болатын. Біріншіден, мұнда Алаш қайраткерлерінен басқа ұлт зиялыларының қатарында әртүрлі ағымдағы топтар болған жоқ. Екіншіден, ескі интеллигенция бұрынғы ағартушылық дәстүрмен, ұлтжандылығынан айнымай идеологияға емес, өз халқына қызмет етуге дайын болды (Қ. Ахметов. Қазақстан мәдениетінің қилы тағдыры. Алматы, Ғылым, 2002, 53-б.).
1925 жылы Қазақстанды басқаруға Ф. Голощекин келгеннен кейін Алаш қозғалысына қатысқан адамдарды саяси тұрғыдан қудалаумен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.