Әдеби эстетикалық ой-пікірлердің тууы.Әдебиет теориясының методологиясы.Қазіргі әдебиет теориясындағы ғылыми ағымдар.Әдебиеттанудағы эстетика мен теория

Гректің әдемілік туралы ілімі Пифагор мен пифагоршылардың (б.ғ.б ҮІғ.) дүниедегі зат атаулының мәнін саннан іздеген аңқау аңғарымдарынан басталады. Гераклит Эфеский (б.ғ.б. 530-470ж.ж.). Гераклит те әдемілік дегенде негіз болатынын мойындайды, бірақ ол сан емес, сапа деп біледі. Демокрит (б.э.д. 460-370ж.ж.) әр нәрсенің әдемілігі оның мөлшерінде деп біледі. Демокрит тұңғыш рет адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар аударған. Адамдар өнер, білімді табиғатқа еліктеумен тапқан деп көрсетеді. Әйгілі Сократ (б.э.д. 469-399ж.ж) ойларының өзгешелігі, оның идеалистік сипатында. Сократ әр нәрсенің ажары оның іске жарамдылығында, ал ажарсыздығы жарамсыздығында деп түсінген. Сократтың шәкірті Платон (б.э.б.427-347ж.ж.). Платон теориясының философиялық негізі оның бұлжымас «идеялар» жайлы идеалистік және мистикалық ілімімен тығыз байланысты. Аристотельдің «Поэтикасы» - күллі көркемөнер туралы тұңғыш философиялық-эстетикалық трактат. Мұнда поэзияның тегі, мәні, мазмұны, пішіні, әдеби шығарманың композициясы кең әрі келелі сөз болады. Аристотель еңбегінің ең құнды жері – тарихта тұңғыш рет дұрыс және дәл эстетикалық принцип ұсынып, өнердің қоғамдық маңызын анықтап, ашуында. Әл – Фараби (870-950) еңбектері әдебиет пен өнерге байланысты ойлардың әлемдік қазынасына айтулы үлес болып қосылған. «Музыканың ұлы кітабы» атты көлемді, күрделі зерттеуін, «Музыка ғылымына кіріспе», «Музыка жайлы талдау» т.б. еңбектерін атауға болады. Ресейде данышпан сыншы, даңқты философ В.Г.Белинский (1811-1848) крепостниктік правоның айыптаушысы. «Әдебиеттік армандардан» басталып, «А.С.Пушкин шығармалары», «Гогольге хат» еңбектерінде байыпталған эстетикалық көзқарастарының орыс әдебиеті тарихынан алатын орны ерекше. Н.Г.Чернышевский (1828-1889) орыс революционер-демократтарының көсемі болды. Әдебиет пен өнердің қоғамдық қызметі туралы Белинский ілімін жалғастырып, өзінің тамаша эстетикалық принципін ұсынды. «Өнердің болмысқа эстетикалық қарым-қатынасы» атты диссертациясы көркем әдебиеттің өмірдегі орны, мақсат, міндеттерін белгілеп берді. Ы.Алтынсарин қазақ әдеби тілінің тазалығы, әдеби шығармалардың халықтығы, тәрбиелік мәнінің биіктігі үшін күресті. Ұлы классик А.Құнанбаев өзінің эстетикалық көзқарасын жүйелейтін трактат жазып қалдырмаса да, тамаша творчестволық принциптері, сөз өнері туралы ұғым-түсініктері мен ой-пікірлері күллі көркем шығармаларында желі тартып жатыр. Ол ақынның әлеуметтік, қайраткерлік міндетін белгіледі. Әдебиет пен өнерді материалистік тұрғыдан түсініп, сыншыл реализмнің эстетикалық принциптерін теориялық жағынан тереңірек аша түсуде орыстың ұлы революционер-демократтары В. Г. Белинский, А, И. Герцен, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов еңбектерінін, атқарған ролі адам айтқысыз. Олардың, эстетикалық ой-пікірлері тек орыс әдебиетінде ғана емес, Маркске дейінгі күллі дүние жүзілік парасат әлеміндегі айрықша биік боп табылды.
В. Г. Белинский (1811—1848) —орыстың әдебиет тану ғылымы мен сынында жаңа кезең ашқаң және бүтін бір дәуір боп қалған творчестволық тұлға. Ол өзінің “Сын туралы сөз”, ‘Е. Баратынский өлеңдері”, “Петербург физиологиясы”, “Петербург жинағы”, “Москвитянинге жауап” тағы басқа осылар секілді даналық еңбектерінде бүкіл дүние жүзінде бірінші рет өнердегі реализм мен халықтық туралы теорияның негізін салды. Шындық, биік идея, халыққа қызмет ету жақ жерде өнер де жоқ, талант та жоқ,— деп білді Белинский,— өйткені жалған идея өнерді адыра қалдырады, ал өнерді бұлайша қоғамдық қызметінен айыру — оны орға жығу, қор қылу, күллі күш-қуатынан айыру, тоқмейіл тоғышарлардың ермегіне айналдыру.“Александр Пушкин шығармалары” атты мақалалар циклінде Белинский орыс әдебиетінің қоғамдық шындықтың көркем шежіресі ретіндегі тұңғыш жүйелі тарихын жасады. Бұл тұста оның орыс әдебиетін жыл сайын (1840—1847) шола тексеріп отыруы тіпті ғажап. Ал В. И. Ленин “цензурасыз демократиялық баспасөздің таңдаулы шығармаларының бірі” деп таныған әйгілі “Гогольге хат” — ұлы сыншының саяси өсиеті.А. И. Герценнің (1812—1870) эстетикасындағы атап айтарлық нәрсе — оның суреткер атаулыны өз заманының үні болуға шақыруы. Ол үшін, Герценнің ойынша, суреткер өзі өмір сүріп отырған күндердің қайғы-касіре-тіне, көкейкесті мәселелеріне терең бойлап, жанымен тебірене, толғана білуі шарт. Сонда, дейді ол, “ақын мен суреткер өздерінің шын мәніндегі көркем шығармаларында әрқашан халықтық” боп қалмақ

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
2. Қ.Ш. Мұхамеджан. Философия. Семинар сабақтарға және өзіндік жұмысқа әдістемелік нұсқау:Алматы: АЭЖБИ, 2007.
3. 2. Философия : Жоғарғы оқу орынарындары студенттеріне арналған оқулық// құрастырған Т. Ғабитов аударған Б. Сатершинов –Алматы: Қаржы-Қаражат , 20002.—352 .