Маманның сөз сөйлеу ерекшеліктері. Маманның сөз сөйлеу мәдениеті. Белгілі кәсіби топтағы адамның дресс-коды

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Білім және ғылым министрлігі

Шәкәрім атындағы Мемлекеттік университеті

СӨЖ №7

Тақырыбы: Маманның сөз сөйлеу ерекшеліктері. Маманның сөз сөйлеу мәдениеті. Белгілі кәсіби топтағы адамның дресс-коды.

Орындаған: Серикова А. ГУ-308

Тексерген: Самиева Г. Т.

Семей қаласы 2015 жыл

«Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» үшінші бағыты «Дамыған тіл мәдениеті - зиялы ұлттың әлеуеті» деп аталады. Мемлекеттік бағдарламада тіл мәдениетіне ерекше мән беріліп отырғаны жайдан-жай емес. Адам мен адам, жеке адам мен қалың жұртшылық арасындағы тілдік қарым-қатынас екі түрлі жолмен - ауызша және жазбаша түрде жүзеге асады. Біз айтпақ болған ойымызды, біреуге немесе көпшілікке арналған хабарымызды бір-бірімізге не сөйлеу арқылы, не жазу арқылы жеткіземіз. Ұлттық әдеби тіл деңгейіне дейін дамып, жетілген тілдің жазу, айту нормалары қалыптасады. Өркениетті қоғамда сол қоғамның орта, жоғары білім алған мүшелері сауатты жазумен қатар айту нормаларын да бұзбай дұрыс сөйлей білуі тиіс. Тілдік тұлғаның тілді қаншалықты меңгергендігі оның жазғанынан ғана емес, сөйлегенінен де көрініп тұрады. Бізде күнделікті өмірде түрлі жиындарда шаршы топ алдында сөйлеушілерді, радио мен теледидар дикторлары мен түрлі хабарлардың жүргізушілерін, сұхбат берушілерді, әншілер мен әртістерді тыңдап, көріп отырғанда орфоэпиялық нормалардың өте жиі бұзылатынын, тіпті мұндай нормабұзушылықтың жаппай сипат алып бара жатқаны байқалады. Оған құлағымыз үйреніп, көзіміз де көндігіп бара жатқандай. Тыңдағанда құлағыңның құрышын қандырып, шешен де жатық сөйлейтіндерден гөрі, әсіресе жас буынның арасында сөздердің айтылу нормаларын аяқасты етіп сөйлейтіндер көбейіп барады. Тіл туралы сөз болғанда, көбінесе сөйлеу тілінен гөрі жазба тілдің мәселелеріне әлдеқайда көп көңіл бөлінеді. Тілші ғалымдар зерттеулерінің, қорғалған диссертацияларының үлес салмағы да солай. Өткізіліп жататын ғылыми конференциялар, семинарлар, дөңгелек үстелдер мен тренингтер көбінесе әліпби, аударма, лексикография, жарнама тілі, әдістеме, ономастика, терминология, тіл саясаты, әлеуметтік лингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, тіл тарихы сияқты тілдің өзге де көптеген теориялық, практикалық мәселелеріне арналып жатады. Мектепте, жоғары оқу орындарында оқыту кезінде орфоэпия орфографияның тасасында қалып келеді. Осының бәрі қоғамның сөйлеу мәдениетінің деңгейіне әсер етпей қоймайды.

Әрине, бұдан тілтанушы ғалымдар орфоэпияға мүлде көңіл бөлмейді деген түсінік тумауға тиіс. Тіл мамандары тарапынан қазақ сөзінің үндестік заңы, дауыссыздардың үйлесімі, интонация, сөз әуезінің ерекшеліктері сияқты мәселелер бүгінде едәуір жақсы зерттелген. Алайда, олардың практикада, іс жүзінде білім беру жүйесі арқылы пайдаланылуы кемшін түсіп отыр. Радио мен теледидарда тіл мамандарының қатысуымен сөздерді дұрыс айту мәселесіне арналған хабарлар беріліп, баспасөз беттерінде олардың мақалалары жарияланып жатады. Орфоэпиялық сөздіктің бірнеше басылымы жарық көрді. Бірақ бұл атқарылып жатқан істердің бәрі қоғамның сөйлеу мәдениетін жаппай көтеруге айтарлықтай ықпал ете алмай отыр. Өйткені, олардың айтқандары мен жазғандары негізінен белгілі бір аудиториямен шектеледі. Мамандардың көтерген мәселелеріне көңіл бөлетіндер көбінесе тілші, әдебиетші, журналист, театр әртістері сынды мамандар десек, кәсіби қызметіне байланысты сөйлеу мәдениеті жоғары болуы тиіс олардың арасында да сол талап биігінен көріне бермейтіндері жиі ұшырасып жататыны да бүгінде қалыпты құбылысқа айналып барады.

Белгілі тілші ғалым, академик Р. Сыздық «Тілдік норма және оның қалыптануы» деген еңбегінде «Бұл күнде орфоэпия нормаларының жазудың құлдығына ұшырау қаупі бар» деп жазған еді. Шындығында, қазір сол жазудың үстемдігі толық орнамаса да, барынша күшейіп, орфоэфия нормалары орфография алдында тізе бүгіп тұрғаны анық. Оны қалай тізерлеттік, енді аяғына қалай тұрғызамыз деген мәселеге келсек, мынаны айтуға болады. Мұндай жағдайдың қалыптасуы - білім беру жүйесі арқылы қазақ тілін оқыту барысында тіліміздің жазба формасын оқытуға баса назар аударылып, ал ауызша формасын оқытуға жете мән берілмей келуімен тығыз байланысты. Сол себептен де жазғанда өте сауатты жазатын, алайда сөйлегенде сөздеріміздің айтылу нормасын бұзатындар, оны қатаң сақтау міндетті деп санамайтындар немесе орфоэпия нормасын бұзып тұрғанын өзі де біле бермейтіндер көбейіп барады. Біз бұл жерде орысша оқығандар, тілді жаңа меңгеріп жүргендер туралы айтып отырған жоқпыз. Әңгіме мұндай қауымның қатарын толықтырып отырған қазақ мектебін, жоғары оқу орындарының қазақ бөлімін бітіргендер жайында болып отыр. Бұл тек тіл мамандарын ғана емес, тіл тазалығына, сөйлеу мәдениетімізге немқұрайлы қарай алмайтын баршамызды ойлантатын және оны шешу жолында нақты қадамдар жасауымызды қажет ететін мәселе деп білеміз.

Сөйлеу мәдениеті жоғары, тіліміздің орфоэпиялық нормаларын сақтау дағдысы қалыптасқан тілдік тұлғаны тәрбиелеуде ұстаздар қауымының, мектеп мұғалімдері мен жоғары оқу орындарында қызмет атқаратын оқытушы-профессорлар қауымының рөлі айрықша екенін атап айтпасқа болмайды. Нақтырақ айтқанда, бұл олардың тікелей міндеті. Осы мәселе жөнінде сөз қозғауды ойлағанда-ақ, бірден ойымызға 80-жылдары ҚазҰУ-дың филология факультетінде бізге сабақ берген, кейініректе өз авторлығымен «Қазақ тілінің айтылым сөздігін» жариялаған ұстазымыз марқұм профессор Мырзабектен Сапархан орала берді. Ғалым-ұстазымыз аталған еңбегінің алғысөзінде «Жазуға қолы кеш жеткен қазақ (жазуды - Ш. Қ ) ынта ықыласпен, ыждағатпен қабыл алды, баптады. Ал орфоэпия елеусіз қалып, жазудың жетегінде кете барды: қалай жазылса, солай айту қалыптасып, нормаға айналды» деп жазған еді. Сол Сапархан ағайымыз ҚазҰУ-дың филология факультетіне түскен студенттерге алғашқы сабақтарында-ақ «Түйе, түйе, түйелер», «ақ көбелек, көк көбелек» деген өлең жолдарын қайталатып шығып, орфоэпияны қаншалықты меңгергенін тексеретін еді. Абай өлеңдерін жатқа оқитын және «Түйө, түйө, түйөлөр», «ақ көбөлөк, көк көбөлөк» деп оқыған бірді-екілі студентті көрсе, «сөздің әуезін бұзбай айтатындар да бар екен ғой» деп, олай айтуының себептерін сұрап, ал жазылуы бойынша «түйе», «көбелек» деп оқыған студенттерге «езулеріңді керіп «түйе», «көбелек» деп қалай айтасыңдар, осы сендерге мектепте не оқытады?» деп кейитін еді. Сабағының басында «Бүгін анау диктор мына сөзді былай айтты, анау бір эстрада әншісінің мынадай сөздері құлағыма түрпідей тиді. Сендер соларды қалай шыдап тыңдайсыңдар. Олар неге бүкіл жұрт алдында осылай жауапсыз сөйлейді?!» деп сабақ сайын жаңа мысалдар келтіруден, бізге олай сөйлеуге болмайтынын айтудан жалықпайтын. Біздің назарымызды үнемі осы мәселеге аударып отыратын. Егер студент мәтіндегі бір сөзді жазылуы бойынша оқыса, сабақ айтып тұрып дыбыстар үйлесімін сақтамаса, оны ешқашан ескерусіз қалдырмайтын, тоқтатып, міндетті түрде түзететін. Ондай түзетуден кейін қорытынды шығармай жатқан шәкірттерін ерекше бақылауға алып, оларға бүкіл аудиторияның назарын аудартып отыратын еді.

Біздің қоғамда қазір тіл мәдениетіне, жалпы сауаттылыққа қатысты жұртшылық санасында мынадай бір қызық түсінік қалыптаса бастағандай: егер тілдің орфографиялық нормасы бұзылса, оны - сауатсыздық, ал орфоэпиялық норма сақталмай жатса, онда оны - қалыпты жағдай немесе соңғысын соншалықты маңызды нәрсе емес деп қабылдау. Бұл мүлде қате түсінік. Күнделікті өмірде белгілі бір сөзді жазуда қателеспеу үшін орфографиялық сөздікті іздейтін, оны пайдаланатындарды жиі кездестіресіз де, ал «мына сөздің дұрыс айтылуы қалай еді» деп орфоэпиялық сөздікті іздейтіндерді көре бермейсіз. Осының өзі біздің ауызша сөйлеуге, сөздердің дұрыс айтылу нормаларын сақтауға деген қарым-қатынасымызды, жауапкершілігімізді байқатса керек. Білімді, өзін әдеби тілді жетік меңгердім деп санайтын тілдік тұлға орфографиялық норманы сақтап қатесіз жазумен қатар, орфоэпиялық норманы да дәл солай сақтап, дұрыс сөйлеуі тиіс. Қазақ сөзін дұрыс айтудың ережелері де емле ережелерімен бірдей маңызды. Олардың бірін сақтап, екіншісін ескермеуге болмайды.

Осы жылдың 22 наурыз күні кешке қарай «Еларна» телеарнасынан «Қазақ аруы» конкурсы көрсетілді. Біз тек «Ақтоқтының» рөлін ойнаған бір ғана 17-нөмірлі қатысушының қысқаша диалогын тыңдадық. Ол «көнілім өлді» («көңүлүм өлдү» демей), «жоламаныз», «атың қалар жүрегімде» («атың ғалар жүрөгүмде» демей) деді. Қазақтың аруы боламын, халқымның тілі мен салт-дәстүрін білемін деп ел алдына, сахнаға шыққан өнерлі жасымыз осылай сөйледі. Сол 23 наурыз күні кешке қарай «Хабар» арнасынан жастардың сүйікті әншілері Қайрат Нұртас пен Сырым Исабаевтың концерті беріліп жатты. Астана туралы әндерінде олар «Көмкеріп гүлдер көшені» («Көмкөрүп гүлдөр көшөнү» демей), «Сүйіктім («сүйүктүм» демей) менің Астана» деп шырқады. Осы концертті жүргізушілердің бірі Маржан Сұлтанбаева бірде сахнаға шақырылған қыздарды нұсқап, «Қазір мына жерде бес қыздар тұр» деп көптік жалғауын орынсыз қолданса, енді бір сөзінде «Ойлап тұрмын…», «Бірақ біз естідік…» деп сөйлемдерін бірінен соң бірін орыс тілінің сөйлем құрылу үлгісімен жалғастыра берді. Естіген құлаққа ерсі. Жұрт алдына шығатын тележурналист алдымен сөз мәдениетіне көбірек мән беріп, қазақша жатық та сыпайы сөйлеу мәнерімен ерекшеленсе ғой дейсің. Теледидар көріп, радио тыңдап отырып, мұндай мысалдарды ондап, тіптен жүздеп келтіре беруге болады. Ал қазақ сөзін жеке сөз деңгейінде ғана емес, сөз тіркесі, бір деммен айтылған бір мағыналық қатынаста тұрған бірнеше сөздердің тұтастығын сақтай айтуды бірқатар аға буын өкілдері, белгілі өнер қайраткерлері мен ақын-жазушы, ғалымдар мен жекелеген орта буын өкілдерінен ғана байқайтын болып барамыз. Сөйлеу кезінде сөз бен сөз, түбір мен қосымша жігіндегі, қосымшалардың өз арасындағы дыбыстардың ілгерінді-кейінді ықпалы негізінде қалыптасқан, нормаға айналған айтылу үлгілерін сақтау өте маңызды екендігі ескеріле бермейді.

Бүгінде көптеген қазақша оқыған жастарымыз «жана жыл», «жанағы», «қоныр көйлек», «сонғы сабақ» деп жатса немесе қаладағы қазақ мектебінің оқушылары мен студенттер тілді жаңа үйреніп жүрген шетелдік сияқты өз тілінде акцентпен сөйлеп тұрса, оған көп мән бере бермейміз. «Е, қаланың баласы ғой» деп қоя саламыз. Олардың қазақша сөйлегенінің өзін үлкен жетістік санаймыз. Қала баласының да қазақ екенін, олардың да ұлттық әдеби тіліміздің орфографиялық және орфоэпиялық нормаларын бірдей сақтай отырып өз тілінде жатық сөйлеуі, тіл заңдылықтарын бұзбауы керектігін жастайынан санасына сіңіру баршамыздың міндетіміз. Мәдениетті азаматтың өз ана тілін жетік меңгерген, сөйлеу мәдениеті жоғары болуы керектігін жас ұрпақ отбасынан бастап біліп өсуі тиіс. Егер үлкендер, ата-аналар, ұстаздар тілге құрметпен қарап, өздері үлгі-өнеге көрсете алмаса, оларды көріп өскен жас буынның бойына ондай қасиет қайдан дариды. Кейде ересектердің өздері үйде, қоғамдық орындарда, шаршы топ алдында сөйлеу барысында тілді шұбарлап, тіл нормаларын сақтай бермейтін жағдайларды кездестіріп жатамыз. Осындай жауапсыздықтың үлкендерге қарап бой түзейтін жастарға қаншалықты әсер ететінін ескермейтініміз өкінішті-ақ. Күнделікті өмірімізде орфографияға байланып сөзді қалай жазылса, солай айтумен қатар, сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін мағынасына қарай дұрыс қолданбайтын жағдайлар аз ұшыраспайды. Бұл да өз алдына әңгіме арқауы боларлық мәселе.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.