Маманның сөз сөйлеу ерекшеліктері. Маманның сөз сөйлеу мәдениеті. Белгілі кәсіби топтағы адамның дресс-коды

«Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» үшінші бағыты «Да¬мы¬ған тіл мәдениеті – зиялы ұлттың әле¬уе¬ті» деп аталады. Мемлекеттік бағдар¬ла¬мада тіл мәдениетіне ерекше мән бері¬ліп отырғаны жайдан-жай емес. Адам мен адам, жеке адам мен қалың жұртшылық арасындағы тілдік қарым-қатынас екі түр¬лі жолмен – ауызша және жазбаша түрде жүзеге асады. Біз айтпақ болған ойымызды, біреуге немесе көпшілікке арналған ха¬барымызды бір-бірімізге не сөйлеу ар¬қы¬лы, не жазу арқылы жеткіземіз. Ұлттық әдеби тіл деңгейіне дейін дамып, жетілген тілдің жазу, айту нормалары қалыптасады. Өркениетті қоғамда сол қоғамның орта, жоғары білім алған мүшелері сауатты жазумен қатар айту нормаларын да бұзбай дұрыс сөйлей білуі тиіс. Тілдік тұлғаның тілді қаншалықты меңгергендігі оның жаз¬ғанынан ғана емес, сөйлегенінен де көрі¬ніп тұрады. Бізде күнделікті өмірде түрлі жиындарда шаршы топ алдында сөйлеу¬ші¬лерді, радио мен теледидар дикторлары мен түрлі хабарлардың жүргізушілерін, сұх¬бат берушілерді, әншілер мен әртіс¬терді тыңдап, көріп отырғанда орфо¬эпия-лық нормалардың өте жиі бұзылатынын, тіпті мұндай нормабұзушылықтың жаппай сипат алып бара жатқаны байқалады. Оған құлағымыз үйреніп, көзіміз де көндігіп бара жатқандай. Тыңдағанда құлағыңның құрышын қандырып, шешен де жатық сөйлейтіндерден гөрі, әсіресе жас буын¬ның арасында сөздердің айтылу нормаларын аяқасты етіп сөйлейтіндер көбейіп барады. Тіл туралы сөз болғанда, көбінесе сөй¬леу тілінен гөрі жазба тілдің мәселе¬лері¬не әлдеқайда көп көңіл бөлінеді. Тілші ға¬лымдар зерттеулерінің, қорғалған дис¬сер¬¬та¬цияларының үлес салмағы да солай. Өт¬кізіліп жататын ғылыми конференциялар, семинарлар, дөңгелек үстелдер мен тренингтер көбінесе әліпби, аударма, лексикография, жарнама тілі, әдістеме, ономастика, терминология, тіл саясаты, әлеуметтік линг¬вистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, тіл тарихы сияқты тілдің өзге де көп¬теген теориялық, практикалық мәсе¬л嬬лері¬не арналып жатады. Мектепте, жо¬ғары оқу орындарында оқыту кезінде орфоэпия ор-фо¬графияның тасасында қа¬лып ке¬ле¬ді. Осы¬ның бәрі қоғамның сөйлеу мәде¬ниеті¬нің деңгейіне әсер етпей қоймайды.
Әрине, бұдан тілтанушы ғалымдар ор¬фоэпияға мүлде көңіл бөлмейді деген түсінік тумауға тиіс. Тіл мамандары тарапынан қазақ сөзінің үндестік заңы, дауыс¬сыз¬дардың үйлесімі, интонация, сөз әуезі¬нің ерекшеліктері сияқты мәселелер бүгін¬де едәуір жақсы зерттелген. Алайда, олар¬дың практикада, іс жүзінде білім беру жү¬йе¬сі арқылы пайдаланылуы кемшін түсіп отыр. Радио мен теледидарда тіл маман¬да¬ры¬¬ның қатысуымен сөздерді дұрыс айту мәселесіне арналған хабарлар беріліп, бас¬па¬сөз беттерінде олардың мақалалары жарияланып жатады. Орфоэпиялық сөз-дік¬тің бірнеше басылымы жарық көрді. Бірақ бұл атқарылып жатқан істердің бәрі қоғамның сөйлеу мәдениетін жаппай көтеруге айтар¬лық¬тай ықпал ете алмай отыр. Өйткені, олардың айтқандары мен жазғандары не¬гі-зінен белгілі бір аудиториямен шектеледі. Мамандардың көтерген мәселелеріне көңіл бөлетіндер көбінесе тілші, әдебиетші, журналист, театр әртістері сынды мамандар десек, кәсіби қызметіне байланысты сөйлеу мәдениеті жоғары болуы тиіс олардың арасында да сол талап биігінен көріне бер¬мей¬тіндері жиі ұшырасып жататыны да бүгінде қалыпты құбылысқа айналып барады.