Телеарналардың ықпалдастығы мен классификациясы



Қазіргі заман кітапқа емес, теледидарға телміретін заман болғандықтан ана тілімізді жас ұрпаққа мән, мәнерімен, айшық, ажарымен қалыптастыратын негізгі құрал телеарналар екенінде дау жоқ. Осындай зор жауапкершілік жүктейтін телеарналадың бүгінгі қазақшасы қалай?
Тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғалы ширек ғасырға жуықтаса да сол баяғы кеңестік кезеңде орысшадан тура аударып қолданысқа енген тіліміздің қадірін қашырып, берекесін алатын қазақша сөздер мен сөз тіркестері күні бүгін телеарна тілшілері мен жүргізушілерінің аузынан түспей, миымызға тікенектей қадалып, тілімізге теріскен шығарып келеді.
Өзгесі өзге, «салдарынан» деген сөзді дәл бір табысқа жеткендей-ақ «арқасында» деп айтуды күні бүгінге дейін барлық телеарна жүргізушілерінің аузынан жиі естіп жүргеніміз өкінішті-ақ. (Осылай жазатын қазақ газеттері де аз емес.) Әсіресе автокөлік қатерінен болған қазаның өзіне алақайлап қол соққандай. «Екі машина қақтығысып, нәтижесінде 3 адам қайтыс болды» («Қазақстан») дегенде қазағымның қайран тілінің қадірі қайда кетіп бара жатқанын ойлап жүрегіңіз сыздайды.
Сол сияқты қазақтың бар мейір, ықыласы сыйып тұрған «көп рахмет» деген тіркесін ұмытқанымызға қай заман. Журналистеріміздің дені «үлкен рахмет» деп, басын шұлғып, жалпақтайды. Мұндай тура аударма, тілімізде жоқ тіркес сөкет болмаса орыстарға «много спасиво» деп неге айтпаймыз. (Онда орыстардың ішек-сілелері қатар еді.)
Ал үлкен сөзінің тілімізге кіріккені сонша «зор» деген сөзді де қоқысқа лақтырып тастадық. «Зор табыс» деудің орнына«үлкен табыс» деп тілшілеріміз ауыздарын толтырып тұрып айтатын болды.
Бағзы заманнан төрт түлік малды тіршілігінің көзі еткен баба қазақтың осы саладағы сөз қоры ерекше бай еді-ау. Мақалдап сөйлегенде ойының мәйегі ретінде малын тәмсіл болдыратын. Бүгінгі таңда мал жайлы сырлы сөздер түгіл малдың өзін ұмытып, өзіміз мал болып кеткендейміз. (Орыстардың кемсітіп, «баран» деуіне шамданудың қажеті жоқ сияқты). Мал болмағанда неміз қалды, ірі қара мен ұсақ малдың айырмашылығын білуден қалдық. Қамбар ата түлігі атам қазақтан бері ірі қара санатына жататын. Қазақ қашаннан түйе, жылқы, сиырды ірі қара, қой, ешкіні ұсақ мал, сырттай барлығын қосып,«төрт түлік мал» деп атаған ғой. Алайда, кеңестік дәуірден бері жылқыны ірі қара санатынан шығарып тастадық.
Мемлекеттік статистикалық мәліметтерде болсын, оған негізделген баспасөз хабарларында болсын түйе мен сиырды ірі қара дейміз де, жылқыны бөлек көрсетеміз. Жылқының «қораға келген қотыр ешкідей» шеттетіп, ірі қараға саналмайтындай не жазығы бар еді. Тамағымызға тартып қазы-қарта, жал-жаяны, қымызды айтпағанда батыр бабаларымыз байтақ даламызды қорғағанда ер қанаты болған қасиетті жылқы малы емес пе еді.

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
Телеарналардың ықпалдастығы мен классификациясы 

Қазіргі заман кітапқа емес, теледидарға телміретін заман
болғандықтан ана тілімізді жас ұрпаққа мән, мәнерімен, айшық, ажарымен
қалыптастыратын негізгі құрал телеарналар екенінде дау жоқ. Осындай зор
жауапкершілік жүктейтін телеарналадың бүгінгі қазақшасы қалай?
Тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғалы ширек
ғасырға жуықтаса да сол баяғы кеңестік кезеңде орысшадан тура аударып
қолданысқа енген тіліміздің қадірін қашырып, берекесін алатын қазақша
сөздер мен сөз тіркестері күні бүгін телеарна тілшілері мен
жүргізушілерінің аузынан түспей, миымызға тікенектей қадалып, тілімізге
теріскен шығарып келеді.
Өзгесі өзге, салдарынан деген сөзді дәл бір табысқа жеткендей-
ақ арқасында деп айтуды күні бүгінге дейін барлық телеарна
жүргізушілерінің аузынан жиі естіп жүргеніміз өкінішті-ақ. (Осылай жазатын
қазақ газеттері де аз емес.) Әсіресе автокөлік қатерінен болған қазаның
өзіне алақайлап қол соққандай. Екі машина қақтығысып, нәтижесінде 3 адам
қайтыс болды (Қазақстан) дегенде қазағымның қайран тілінің қадірі қайда
кетіп бара жатқанын ойлап жүрегіңіз сыздайды.
Сол сияқты қазақтың бар мейір, ықыласы сыйып тұрған көп рахмет деген
тіркесін ұмытқанымызға қай заман. Журналистеріміздің дені үлкен рахмет
деп, басын шұлғып, жалпақтайды. Мұндай тура аударма, тілімізде жоқ тіркес
сөкет болмаса орыстарға много спасиво деп неге айтпаймыз. (Онда
орыстардың ішек-сілелері қатар еді.)
Ал үлкен сөзінің тілімізге кіріккені сонша зор деген сөзді де қоқысқа
лақтырып тастадық. Зор табыс деудің орнынаүлкен табыс деп тілшілеріміз
ауыздарын толтырып тұрып айтатын болды.
Бағзы заманнан төрт түлік малды тіршілігінің көзі еткен баба қазақтың осы
саладағы сөз қоры ерекше бай еді-ау. Мақалдап сөйлегенде ойының мәйегі
ретінде малын тәмсіл болдыратын. Бүгінгі таңда мал жайлы сырлы сөздер түгіл
малдың өзін ұмытып, өзіміз мал болып кеткендейміз. (Орыстардың кемсітіп,
баран деуіне шамданудың қажеті жоқ сияқты). Мал болмағанда неміз қалды,
ірі қара мен ұсақ малдың айырмашылығын білуден қалдық. Қамбар ата түлігі
атам қазақтан бері ірі қара санатына жататын. Қазақ қашаннан түйе, жылқы,
сиырды ірі қара, қой, ешкіні ұсақ мал, сырттай барлығын қосып,төрт түлік
мал деп атаған ғой. Алайда, кеңестік дәуірден бері жылқыны ірі қара
санатынан шығарып тастадық.
Мемлекеттік статистикалық мәліметтерде болсын, оған негізделген баспасөз
хабарларында болсын түйе мен сиырды ірі қара дейміз де, жылқыны бөлек
көрсетеміз. Жылқының қораға келген қотыр ешкідей шеттетіп, ірі қараға
саналмайтындай не жазығы бар еді. Тамағымызға тартып қазы-қарта, жал-жаяны,
қымызды айтпағанда батыр бабаларымыз байтақ даламызды қорғағанда ер қанаты
болған қасиетті жылқы малы емес пе еді.
Одан да сорақысы жылқы деген осы түліктің жалпы атауы да сөздік қорымыздан
шығып қалуға жақын. Биені де, тай-байталды да ат деп жүрген телеарна
тілшілері де бар.
Ал малды мал дейік, адамға қатысты сөз тіркестерін біле бермейтін
журналистеріміз де жоқ емес. Телеарна тілшілері дүниеге сәби келсе, ұл ма,
қыз ба немесе ұл туды ма (тапты ма), деудің орнына ұл босанды ма, қыз
босанды ма?дегенді шығарды. Осы жасқа дейін ұл босанды ма деген тіркесті
бір қазақтың аузынан, әдеби бір шығармадан естімеген, оқымаған едік.
Құлағыңызға түрпідей тиеді екен. Ұл босанды деу ерекек адам бала тапты
деген ұғым емес пе.
Керісінше бара-бара әйел емес, мал босанатын сияқты. Өйткені жуықта 7
арна тілшісі жылқылар түсік тастады деп соқты. О заманда, бұ заман мал
түсік тастады дегенді естімеппіз. Мал түсік тастамайды, іш тастайды.
Ал, түрме десе тілшілердің ойында тоғыту сөзі тұрады. (Анар Мешінбаев
Москва түрмесіне тоғытылды.) (7- арна) Қазақ тілінде тоғыту деген ұғым
жалғыз нәрсеге, адамға қатысты айтылмайды, топтасу ұғымына жақын. (Үркер
мен Айдың тоғысы, мал тоғыту) Біз болсақ жылғызды да тоғыта береміз.
Түрмеге жалғыз адам тоғытылмайды, түседі, қамалады.
Жоғарыдағы жылқы дегеннен шығады, бұрын қазақ бай баласы аттан жығылмай
жер танымайды деуші еді. Енді біз аттанжығылмай құлайтын болдық,
атқа мінбей отыратын болдық. құлау мен жығ ылу синоним болғанымен
екеуінің қолданысы, білдіретін ойы екі басқа. Құлау – жығылудан көрі
домалауға жақын ұғым. Әрқайсысының өзінің берік қалыптасқан тіркесетін
сөздері бар екенін қарапайым халықты қойып, журналистеріміздің өзі
білмейтін сияқты. Қазақ тілінде аттан құлау деген тіркес жоқ, аттан
жығылады. Ақбоз аттан жығылдым есім ауып (халық әнінен). Ал керісінше,
таудан тас жығылмайды, құлайды. (Таудан тас құласа, етектегіні ала
кетеді).
Қазір тіл саласындағы көп дау термин сөздерді аударуға қатысты өрбіп
жатады. Қазақшаға сәтті аударылған терминдердің өзін сынап-мінеп, ақ тер,
көк тер боламыз. (Работ-құлтемір, лифт-жеделсаты, маус-тінтуір т.б) Ал шын
мәнінде ежелден қазақ тілінде бар сөздерді баяғы орыс тілінен тура аударған
қазақ мағынасына сәйкеспейтін сөздермен сөз тіркестерін телеарналар
көпіртіп жатса де ешкім мән бермейді. Оны терминологиялық комиссия да
ескермейді. Соның салдарынан тіліміз сырлы сөзбен баюдың орнына асылынан
айырылып, бытпылдық тілге айналып бара жатқанын сезбей қалатын түріміз бар.
Сөзіміз дәлелді болу үшін телеарна тілшілері мен жүргізуші дикторларының
аузынан шыққан сөздер мен сөз тіркестерінен бірнеше мысал келтіре кетейік.
Сырт киімін түймеге салу (түймелеу), Сөмкені кесу (тілу), (КТК)
халықаралықіздеуге жарияланды (іздеу салынды), (7 және 31-арна)
балалардың қатысуымен болатын апат (балалардың апатқа ұшырауы),
(Қазақстан) 13 көліктің қатысуымен жол апаты болды. (31-арна) Бас
миы қозғалған (миы қозғалған), (7-арна), Қостанай Агромаш
компаниясы жинап шығарған (құрастырған), (Қазақстан) Ит тістеді
(қапты) (СТВ) Өрт кезінде үрейге түспеңіздер (үрейленбеңіздер, үрейге
бой алдырмаңыздар! (Қазақстан) Табылған мәйіттер кімге тиесілі екені
белгісіз (Кімдікі, кімнің мәйіті екені) (7-арна). Жолаушылар белдемше
байланбаған. (31-арна) Бұл сөйлемді ұқпадық, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Тележурналистиканың дамуы
Қарағанды университеті
Қызылорда облысы және Жамбыл облыстық аймақтық арналары Qyzylorda телеарнасы, Zhambyl арнасы
Қазақстан ұлттық телеарнасы мен тәуелсіз КТК, НТК, 31 телеарналарындағы бағдарламалардың өзіндік ерекшеліктері
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Бірінші Қарағанды телеарнасы
«Оңтүстік Қазақстан телеарнасының өткені мен бүгіні»
Эфир мәдениетін жетілдірудегі ТV ток-шоуларының рөлі.
Қашықтықтан оқыту жағдайында Балапан телеарнасының қызметі
Бүгінгі қазақ телеарналарындағы жаңалықтардың берілу тәсілі (31 телеарна негізінде)
Пәндер