Телеарналардың ықпалдастығы мен классификациясы

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Телеарналардың ықпалдастығы мен классификациясы

Қазіргі заман кітапқа емес, теледидарға телміретін заман болғандықтан ана тілімізді жас ұрпаққа мән, мәнерімен, айшық, ажарымен қалыптастыратын негізгі құрал телеарналар екенінде дау жоқ. Осындай зор жауапкершілік жүктейтін телеарналадың бүгінгі қазақшасы қалай?

Тәуелсіз ел болып, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғалы ширек ғасырға жуықтаса да сол баяғы кеңестік кезеңде орысшадан тура аударып қолданысқа енген тіліміздің қадірін қашырып, берекесін алатын қазақша сөздер мен сөз тіркестері күні бүгін телеарна тілшілері мен жүргізушілерінің аузынан түспей, миымызға тікенектей қадалып, тілімізге теріскен шығарып келеді.

Өзгесі өзге, «салдарынан» деген сөзді дәл бір табысқа жеткендей-ақ «арқасында» деп айтуды күні бүгінге дейін барлық телеарна жүргізушілерінің аузынан жиі естіп жүргеніміз өкінішті-ақ. (Осылай жазатын қазақ газеттері де аз емес. ) Әсіресе автокөлік қатерінен болған қазаның өзіне алақайлап қол соққандай. «Екі машина қақтығысып, нәтижесінде 3 адам қайтыс болды» («Қазақстан») дегенде қазағымның қайран тілінің қадірі қайда кетіп бара жатқанын ойлап жүрегіңіз сыздайды.

Сол сияқты қазақтың бар мейір, ықыласы сыйып тұрған «көп рахмет» деген тіркесін ұмытқанымызға қай заман. Журналистеріміздің дені «үлкен рахмет» деп, басын шұлғып, жалпақтайды. Мұндай тура аударма, тілімізде жоқ тіркес сөкет болмаса орыстарға «много спасиво» деп неге айтпаймыз. (Онда орыстардың ішек-сілелері қатар еді. )

Ал үлкен сөзінің тілімізге кіріккені сонша «зор» деген сөзді де қоқысқа лақтырып тастадық. «Зор табыс» деудің орнына«үлкен табыс» деп тілшілеріміз ауыздарын толтырып тұрып айтатын болды.

Бағзы заманнан төрт түлік малды тіршілігінің көзі еткен баба қазақтың осы саладағы сөз қоры ерекше бай еді-ау. Мақалдап сөйлегенде ойының мәйегі ретінде малын тәмсіл болдыратын. Бүгінгі таңда мал жайлы сырлы сөздер түгіл малдың өзін ұмытып, өзіміз мал болып кеткендейміз. (Орыстардың кемсітіп, «баран» деуіне шамданудың қажеті жоқ сияқты) . Мал болмағанда неміз қалды, ірі қара мен ұсақ малдың айырмашылығын білуден қалдық. Қамбар ата түлігі атам қазақтан бері ірі қара санатына жататын. Қазақ қашаннан түйе, жылқы, сиырды ірі қара, қой, ешкіні ұсақ мал, сырттай барлығын қосып, «төрт түлік мал» деп атаған ғой. Алайда, кеңестік дәуірден бері жылқыны ірі қара санатынан шығарып тастадық.

Мемлекеттік статистикалық мәліметтерде болсын, оған негізделген баспасөз хабарларында болсын түйе мен сиырды ірі қара дейміз де, жылқыны бөлек көрсетеміз. Жылқының «қораға келген қотыр ешкідей» шеттетіп, ірі қараға саналмайтындай не жазығы бар еді. Тамағымызға тартып қазы-қарта, жал-жаяны, қымызды айтпағанда батыр бабаларымыз байтақ даламызды қорғағанда ер қанаты болған қасиетті жылқы малы емес пе еді.

Одан да сорақысы жылқы деген осы түліктің жалпы атауы да сөздік қорымыздан шығып қалуға жақын. Биені де, тай-байталды да «ат» деп жүрген телеарна тілшілері де бар.

Ал малды мал дейік, адамға қатысты сөз тіркестерін біле бермейтін журналистеріміз де жоқ емес. Телеарна тілшілері дүниеге сәби келсе, «ұл ма, қыз ба немесе ұл туды ма» (тапты ма), деудің орнына «ұл босанды ма», «қыз босанды ма?»дегенді шығарды. Осы жасқа дейін «ұл босанды ма» деген тіркесті бір қазақтың аузынан, әдеби бір шығармадан естімеген, оқымаған едік. Құлағыңызға түрпідей тиеді екен. «Ұл босанды» деу ерекек адам бала тапты деген ұғым емес пе.

Керісінше бара-бара әйел емес, мал босанатын сияқты. Өйткені жуықта «7 арна» тілшісі «жылқылар түсік тастады» деп соқты. О заманда, бұ заман мал түсік тастады дегенді естімеппіз. Мал түсік тастамайды, іш тастайды.

Ал, түрме десе тілшілердің ойында «тоғыту» сөзі тұрады. («Анар Мешінбаев Москва түрмесіне тоғытылды. ») («7- арна) Қазақ тілінде тоғыту деген ұғым жалғыз нәрсеге, адамға қатысты айтылмайды, топтасу ұғымына жақын. (Үркер мен Айдың тоғысы, мал тоғыту) Біз болсақ жылғызды да «тоғыта» береміз. Түрмеге жалғыз адам тоғытылмайды, түседі, қамалады.

Жоғарыдағы жылқы дегеннен шығады, бұрын қазақ «бай баласы аттан жығылмай жер танымайды» деуші еді. Енді біз аттанжығылмай «құлайтын» болдық, атқа мінбей «отыратын» болдық. «құлау» мен «жығылу» синоним болғанымен екеуінің қолданысы, білдіретін ойы екі басқа. Құлау - жығылудан көрі домалауға жақын ұғым. Әрқайсысының өзінің берік қалыптасқан тіркесетін сөздері бар екенін қарапайым халықты қойып, журналистеріміздің өзі білмейтін сияқты. Қазақ тілінде «аттан құлау» деген тіркес жоқ, аттан жығылады. «Ақбоз аттан жығылдым есім ауып» (халық әнінен) . Ал керісінше, таудан тас жығылмайды, құлайды. («Таудан тас құласа, етектегіні ала кетеді») .

Қазір тіл саласындағы көп дау термин сөздерді аударуға қатысты өрбіп жатады. Қазақшаға сәтті аударылған терминдердің өзін сынап-мінеп, ақ тер, көк тер боламыз. (Работ-құлтемір, лифт-жеделсаты, маус-тінтуір т. б) Ал шын мәнінде ежелден қазақ тілінде бар сөздерді баяғы орыс тілінен тура аударған қазақ мағынасына сәйкеспейтін сөздермен сөз тіркестерін телеарналар көпіртіп жатса де ешкім мән бермейді. Оны терминологиялық комиссия да ескермейді. Соның салдарынан тіліміз сырлы сөзбен баюдың орнына асылынан айырылып, бытпылдық тілге айналып бара жатқанын сезбей қалатын түріміз бар.

Сөзіміз дәлелді болу үшін телеарна тілшілері мен жүргізуші дикторларының аузынан шыққан сөздер мен сөз тіркестерінен бірнеше мысал келтіре кетейік. «Сырт киімін түймеге салу» (түймелеу), «Сөмкені кесу» (тілу), («КТК») «халықаралықіздеуге жарияланды» (іздеу салынды), («7» және «31-арна) «балалардың қатысуымен болатын апат» (балалардың апатқа ұшырауы), («Қазақстан») «13 көліктің қатысуымен жол апаты болды. » («31-арна») «Бас миы қозғалған» (миы қозғалған), («7-арна»), «Қостанай «Агромаш» компаниясы жинап шығарған» (құрастырған), («Қазақстан») «Ит тістеді» (қапты) («СТВ») «Өрт кезінде үрейге түспеңіздер» (үрейленбеңіздер, үрейге бой алдырмаңыздар! («Қазақстан») «Табылған мәйіттер кімге тиесілі екені белгісіз» (Кімдікі, кімнің мәйіті екені) («7-арна») . «Жолаушылар белдемше байланбаған». («31-арна) Бұл сөйлемді ұқпадық, бұрын белдемшені беліне суық тиген кемпірлер шалатын. (Ер адамдар белдемше шалмайды. )

Телеарналарымыз орыс тіліндегі сөздер мен сөз тіркестерін сөзбе сөз аударудың сыртында екі тілдің грамматикалық құрылымындағы айырмашылыққа да мән беріп жатпайды. Мәселен қазақ тілінде анықтауыш анықтайтын сөздің алдында тұратынында ешкімнің шаруасы жоқ. Мысалы «42 жастағы Қазтуған ауылының тұрғыны» («КТК») деген тіркесті қалай түсінуге болады? Сонда Қазтуған ауылы 42 жаста ма әлде тұрғын 42 жаста ма? Немесе «Бесінші сегізкөз омыртқасы» дейді. Адамда сегізкөз бесеу емес, біреу ғана. Дұрысы сегіз көздің бесінші омыртқасы. «Өткір депутаттық сауал» («Астана») Депутат өткір емес, сауал өткір ғой. Осы тәріздес орнын таппаған анықтауышты телеарналардан күніне әлденеше рет естисіз.

Мұндай қателіктерді орысшадан сөзбе-сөз аударудың кесірі дедік. Көпшілік телеарналар мұны қойып аудармаға қатысы жоқ тіркестердің өзіне салдыр-салақ қараудан небір күлкілі қателіктерге ұрынып жатады. Мәселен барлық телеарна тілшілері «Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып» деп былш еткізеді. «Қол шығарған» деген тіркесті сөйлемнің соңына келтіргендіктен анайы естілетінін ешкім ескеріп жатпайды. Қазақтың мақалы «Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығару» ғой. Сол сияқты «Мәншүк Мәметова 90 жаста» («Қазақстан»), «Биыл Мұқан Төлебаев 100 жасқа толды» («7-арна») «Екі әскери курсант жанжалдасып, бірін өлтіріп қойған» («31-арна), «Шашыңды біртіндеп жұламын» («31-арна»), «Адал асын жерге қоятын», («Өскемен»), «Бізге бөлінген ат төбеліндей уақыт», «Мәйіттің сүйегі» (31-арна) «Оқтаудай түзу көше» («Хабар» )

Осы сөз тіркестерін телеарна жүргізушілерінің аузынан шықты деудің өзі қиын.

Өмірден баяғыда өтіп кеткен Мәншүкті 90 жасқа келтіруніне, Мұқан Төлебаевтың 100 жасқа толуына жол болсын. Жалпы ақпарат құралдары өлген адамға қаратып айтылатын «пәлен жылдық мерейтойы немесе туғанына пәлен жыл» деген мен тірі адамға қаратылып айтылатын «пәлен жастық мерейтойы» дегенді айыра бермейді. Ал қазақ адал асын жерге тастамайды, «ішкен асын жерге қояды» «ат төбеліндей» тіркесті уақытқа қатысты айтпайды, мәйіт пен сүйек бір ұғым. «Байқаусызда өлтіріп қойған» деп қазақ тілін жаңа үйреніп жүрген өзге ұлт адамы айтуы мүмкін. Ал қазақ «байқаусызда өлтіріп алған» дейді. Оқтаудың түзу болатыны шындық. Бірақ, қазақ тіліндегі қалыптасқан тұрақты тіркес - «оқтай түзу». Оны «оқтаудай» деп өзгерткеннен ештеме ұтпаймыз.

Телеарна тілшілері мен жүргізушілерінің арасыннан қазақ тілінің үндестік заңын (сингармонизм) білмейтіндер де табылады. «Ағиық қыран», «ағорда» деп үндестік заына сай айтудың орнына «ақ иық», «ақ орда» деп ақты бөліп, нығарлап тұрып жазылумен айтады. Керісінше жазылуы мен айтылуы бірдей болатын «Ақмола» сөзіне келгенде «Ағмола» деп «қ»-ның орнына әдейілеп тұрып «ғ» деп тамағын қырнайды. (Қазақша хабар жүргізіп жүрген басқа ұлт өкілдерінен ондай қателік көрмейсіз. )

Телеарналарда спорт қабарын жүргізушілердің сөз саптаулары тіптен олақ.

«Қыз-жігіттер шаңғымен көсіліп шапты» («Қазақстан» телеарнасы) деп соқты бір жүргіуші. Қош бұрын батырлар жырында тұлпарлар көсіліп шабатын. Соған еліктеу шығар. Бірақ әсіресе қыздардың «көсілуі» көңілге қоныңқырамайды.

Ол ол ма? «Қолақпандай қола медаль алды» дегенді де естідік.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.