Сөздің анықтамасы. Сөз мағынасының өзгеру себептері Көп мағыналылық Омонимдер Синонимдер Антонимдер туралы ақпарат

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ

Тақырыбы: Сөздің анықтамасы. Сөз мағынасының өзгеру себептері. Көп мағыналылық. Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер.

Тексерген: Калиева С.

Орындаған: Мәсәлім Н.

Тобы: ФИ-403

Семей 2015

Сөз - лексикалық бірлік. Кез келген тілде оның маңызы ерекше. Сөз дегеніміз - ойымызды сыртқа білдіру тәсілдері құралдарының бірі. Қандай да бір ұғым немесе ой сөз, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін арқылы білдіреді.

Тілдегі ең кішкене мағыналы бөлшек - сөз. Сондықтан сөз белгілі бір ұғымды білдіреді, яғни белгілі бір нақты заттың атын немесе сынның, сапаның нақты белгісін, нақты санды, әр түрлі нақты әрекет-құбылысты, қимылды т. б. білдіреді. Сондықтан сөз туралы әңгіме болғанда, ең алдымен, сол сөз білдіретін мағына, яғни сөздің ішкі сипаты, мазмұны қоса жүреді.

Сөз тілдің, оның өзіндік құрамының заттар мен құбылыстарды, олардың қасиеттерін, шындық өмірдегі қатынастарды атап білдіретін негізгі единицасы, дербес бөлшегі болып табылады. Әр тілдегі сөздердің лексикалық единица болу сипаты, олардың құрылымдық ерекшеліктері сол тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық белгілері арқылы анықталады.

Біріншіден, сөз біткеннің бәрі де тілдегі дыбыстардан жасалады, дыбыссыз сөз жоқ. Сөз - дыбыстық құрылымның жиынтығы, сол арқылы жарыққа шығады. Сөзді жасайтын дыбыстар немесе олардың жиынтығы қалай болса солай емес, тілдің фонетикалық заңдарына сәйкес қалыптасқан. Сөз кез келген дыбыстан емес, фонемалық дыбыстардың белгілі жүйеде келуі арқылы жасалады. Мысалы, адамның жан-жануардың, көрі мүшесін атап білідіретін көз деген сөз к, ө, з фонемаларының бізге белгілі жүйеде тіркесіп берілуі арқылы жасалып тұр.

Екіншіден, сөз дыбыстық құрылымнан жасала отырып, зат, құбылыс, іс-қимыл жайында жалпыға түсінікті, қоғамдық дәрежеде қалыптасып, қауым таныған ұғымды білдіреді. Мысалы, мал, қол, үй деген сөздер жеке тұрып-ақ нақты заттардың ұғымын білдіріп тұр.

Үшіншіден, сөз грамматикалық тұрғыдан қарағанда сөз таптарына тікелей қатысады, соларға телулі. Сөз таптарында біртұтас сөз тұлғаларын жасап, грамматикалық бірлік бола алады. Бұл - оның сөз тіркесінен өзгешелігін көрсетеді.

Белгілі бір тілдегі сөздер өзі беретін ұғыммен бірге қосымша мағыналарға ие болып, сөз мағыналары өзгеріп, ауысып отырады. Сөз мағыналарының ауысуының ішкі (лингвистикалық) және сыртқы (экстралингвистикалық) себептері болады. Сөздердің нақтылықтан дерексіздікке, яғни абстралы затқа айналуы, жалқылықтан жалпылыққа ауысуы (бейонимденуі) және ұғымның жіктеліп саралануы (дифференциациялануы) сөз мағынасының өзгеруіне әкелетін себептердің бірі. Мысалы, Отан сөзі бұрын үйді білдіретін, әркім өз үйін, ошақ басын өз отаны деп атайды. Бұл сөз қазір жаңа мағынада қолданылып ел, мемлекет дәрежесіндегі кең мағыналы сөзге айналып, бұрынға мағынасы ұмтыла бастады.

Сөз мағыналарының ауысуының сыртқы факторларына К. Ахановтың «Тіл білімінің негіздері» еңбегінде мынадай түрлері көрсетіледі: біріншіден, белгілі бір салада қолданылатын сөздердің екінші бір салаға ауысуы, мысалы сөздердің терминдік мағынаға ауысуын айтуға болады. Мәселен, түбір деген сөз өсімдіктің бөлшегі дегенді білдірсе, лингвистикада сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін мағыналы бөлшегі деген терминдік мағынаға ауысқан. Екіншіден, қоғамның дамуы, қоғамдық қатынас пен өндіріс тәсілінің дамуымен байланысты өзгеріп түрленуі де мүмкін, - дейді де, ағылшын тіліндегі feon деген сөзді мағынасының алғашында «мал», одан кейін «қозғалатын зат атаулыны», ал қазіргі кезде «ақша» деген мағынаға ауысқанын айтады. Үшіншіден, сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша да өзгереді. Функционалды семантика заңы заттардың (құралдардың) қызмет бірлігіне негізделеді. Бір зат немесе құрал басқа бір зат немесе құралмен ығыстырылып алмасады да, соңғысы қызмет берлігіне қарай, алғашқы заттың немесе құралдың атауымен аталады. Төртіншіден, қоғамның даму барысында жаңадан танылған заттар мен құбылыстарды тілде сөзбен атау әр түрлі тәсілдер, соның ішінде сөз мағынасының өзгеруі, жаңа мағынаға ие болуы арқылы да іске асады.

Сөз мағынасының өзгеруінің ішкі себептеріне олардың (сөздердің) өзге сөздермен тіркеске түсе келе ауыспалы мағынаға ие болуы жатады. Мысалы, фразеологиялық байлаулы мағынада ие болған мағынасы немесе синтаксистік шартты мағынасы арқылы сөздің ауыспалы мағынасының пайда болуын жатқызылады.

Сөздің екі немесе одан да көп мағынаға ие болуы көп мағыналылық деп аталады. Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік құрамдағы сөздердің саны көп болуымен ғана өлшеніп қоймайды, сонымен бірге ондағы сөздердің көп мағыналылық байлығымен де ерекшеленеді. Сөздердің сапа жағынан дамығандығын көрсететін бірден-бір белгі - көп мағыналылық. Бұл, негізінде, сөздік қордағы сөздерге тән қасиет. Сөздік қордағы сөздер ең алғашқы пайда болған кезде аз мағыналы болғандығы байқалады. Кейін олар бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан тағы бір немесе бірнеше қосымша туынды мағыналарға ие болған. Мысылы, “қанат” алғашында құстар мен шыбын-шіркейлердің ұшып-қонатын дене мүшесін білдірген. Онан кейін балықтың жүзу мүшесін, киіз үйдің керегелерін (алты қанат ақ орда), арба-шананың үстін кеңейту үшін салынған ағашты (қанаты жоқ шанаға шөп аз сияды), ұшақтың қанаты және белгілі бір нәрсенің орналасқан шебі, екі жағы (футбол алаңының оң жақ, сол жақ қанаттары, т. б. ) мағыналарын білдіріп, көп мағыналы сөзге айналды. Адам санасындағы белгілі бір зат туралы түсінік басқа бір затпен де ұқсастырылып, байланысып тұрады. Соның нәтижесінде екі заттың екі сапасында, яки атқаратын қызметінде жалпы ұқсастық пайда болады. Сол ұқсастықтың негізінде адамдар ұқсас келген екі, не бірнеше затты бір атаумен айтатын болған.

Полисемия (гр. Poly - көп+ sema - таңба) - сөздің екі немесе бірнеше мағынаға ие болуы. Полисемия екі түрлі: грамматикалық полисемия және лексикалық. Полисемия сөздің қандай мағынада айтылуы сол сөздің басқа әр түрлі сөздермен тіркесіп келуі арқылы, белгілі бір контексте, нақтылы жағдайда, әңгіменің жалпы тақырыбына байланысты жүзеге асады. Мысалы, орыс тілінде: поле - ржаное поле, футболисты на поле, поля шляпы. Сөздің негізгі (басты, тура) мағынасы мен оның туынды(қосалқы, ауыспалы) мағыналарын өзара ажырату барысында оның негізгі мағынасы контекстке тікелей бағынышты болмайды, өйткені ол ешқандай контекстке байланысты болмай-ақ, сол сөз айтылған кезде сөйлеушінің ойына бірден келетін мағына болып табылады. Сөз мағыналарының арасындағы семантикалық өзара байланыс олардың арасында ортақ мән беретін элементтердің, яғни семаның рөлі арқылы көрінеді.

Омонимдер (гр. homos - біркелкі, onyma - есім) - шығуы жағынан да, мағына жағынан да басқа-басқа, айтылуы және жазылуы бірдей сөздер.

Омоним сөздерді көп мағыналы сөздерден ажырату қажет. Өйткені бұлардың үйлестігінен гөрі айырмашылыктары көбірек. Қазақ тілінде ат деген түрде біріне-бірі байланысы жоқ, екі-үш түрлі сөз бар.

Ат - жұмыс көлігі;
Ат - есім, атау;
Ат - етістік (бұйрық рай) .

Омонимдердің бірнеше жасалу жолы бар:

1) көп мағыналы сөздердің семантикалық жақтан дамуы негізінде; Мысалы, жал а) жануарлардың желкесіндегі қыл; ә) ұзыннан созылып жатқан белес, қырқа;
2) сөздердің дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы; Мысалы, ер сөзінің бастапқы дыбысталуы егер болса, тілдің дамуы барысында ерге айналған.
3) сөзге омонимдес қосымшалар (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе) мен -ыс, -іс, -с; -ық, -ік, -к жұрнақтары) жалғануы арқылы туынды Омоним пайда болған. Мысалы, баспа а) газет, журнал, кітап басып шығаратын мекеме; ә) тамақ ауруы; қорық а) мал жайылатын жер; ә) үрейлену, зәресі ұшу;
4) басқа тілден енген сөздердің төл сөздермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалады. Мысалы, Қыдыр (хызыр) - араб сөзі, қазақ тіліндегі ел қыдыру мағынасындағы етістікпен сәйкес. Омонимдер мағынасы мен жасалу жолдарына қарай лексикалық, лексика-грамматикалық және аралас болып үшке бөлінеді.

Синоним (гр. 'synonymos' - мағыналас, мәндес) - тұлғалары әртүрлі, мағынасы жақын сөздер. Тілдердің дамып жетілуі, оның сөз байлығынан, оралымдағы синонимдерінің молдығынан көрінеді. Синоним ретінде жұмсалатын мәндес сөздер тобы синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп аталады. Синонимдік қатар құрамындағы мағыналық тұрғыдан ұйыстырып тұрған сөзді тірек сөз не доминант дейміз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.