Өзге тілден енген сөздер. Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті

СӨЖ

Тақырыбы: 1. Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары; 2. Өзге тілден енген сөздер; 3. Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні; 4. Лексикография.

Орындаған: Әблез М. С

Тексерген: Қалиева С. Е

Семей 2015ж

Лексикалогия-сөз байлығын зерттейтін ғылым. Лексикалогия іштей семасиология, этимология, фразеология және лексикография салаға бөлінеді.

Қазақ тілінің сөз байлығындағы негізігі сөздік қор мен сөздік құрам деп бөлінеді. Сөздік қор талай ғасырдың жемісі. Ал, сөздік құрам тілдегі сөздердің барлығының жиынтығы. Сөздік құрамның аясы, көлемі сөздік қордан әлдеқайда мол. Аталмыш пәннің тақырыптарында лексикалогияның басқада салалаларының ерекшеліктері мазмұндалған. Сөздік құрам және сөздік қор. Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы сөздік құрам не лексика деп аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Қазақ тілінің сөздік құрамына ғасырлар бойы сақталып келе жатқан байырғы сөздер де, кірме сөздер де, кейін пайда болған неологизмдер мен терминдер де, әдеби сөздер мен ауызекі сөйлеу тіліне тән қарапайым сөздер де, диалектілер де, кәсіби сөздер бе, қысқасы, тіліміздегі барлық сөз қабаттары енеді. Сөздік құрам өз ішінен бірнеше топқа бөлінеді: сөздік құрам сөздердің қолданылу жиілігіне қарай актив және пассив сөздер деп, ең алдымен, екі салаға бөлінеді. Ал сөздік құрамдағы сөздердің қолданылу сипатына қарай:

Сөздің әдеби және әдеби еместігіне байланысты: әдеби лексика және диалектілік лексика;

Сөздің халыққа таныс және онша таныс еместігіне байланысты: жалпыхалықтық және арнаулы лексика деп;

Тілдегі сөздің жұмсалу аясы мен көркемдік мәніне қарай: бейтарап сөздер мен экспрессивті сөздер болып бөлінеді.

Сөздік қор. Қазақ тіліндегі барлық сөздердің жиынтығы сөздік құрам болса, негізгі сөздік қор оның негізгі ұйымдастырушысы, қайнар бұлағы, шығу арналарының ең маңызды бөлігі болып табылады. Негізгі сөздік қорға түркі тілдеріне ортақ сөздер: тау, тас, көл, түн, ай, жыл, жүр, көк, төрт, мен, сен, ол, т. б. сөздер, сонымен қатар ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан қазақтың байырғы төл сөздері:

Туыстық атаулар: аға, іні, құда, жиен, немере, т. б.

Жануар атаулары: түйе, жылқы, сиыр, т. б.

Ағаш атаулары: тобылғы, емен, т. б.

Киіз үй атаулары: шаңырақ, кереге, т. б.

Жұмыс құралдары: күрек, балға, балта, т. б.

Сапалық сындық атаулары: жақсы, жаман, т. б.

Сөздік қордың мынадай басты белгілері бар:

Тұрақтылық. Оған бірнеше ғасырлар бойы өмір сүріп, барша ұрпақ үнемі қолданып келе жатқан сөздер кіреді: Ат, ер, сіз, өзім, теріс, күн. Бұлар ескерткіш тілдерінде де кездеседі.

Сөз тудыруға ұйытқа. Негізгі сөздік қор болмаса сөздік құрам молайып байымас еді. Күн - күндіз, күнгей, күнім, күндік, күндес, күнелту, күнделік, күнара, т. б.

Жалпыхалықтық сипаты. Сөздік қордағы сөздер қазақ тілінде сөйлейтін адамдардың барлыға түсінікті, мұнда қызметі, кәсібі, жасы дегендерге шек қойылмайды;

Ондағы сөздерге стильдік қабаттасулар тән емес, яғни жалпыхалықтық болған соң, лексиканың ең негізгі саласы, жалпы қолданыстағы сөздер.

. Стиль ұғымы да сөйлеу (речь) және оның формаларымен байланысты қарастырылады. Стильдердің негізгі арқауы - сөйлеудің ауызша және жазбаша формалары. Қазақ тіл ғылымында функционалдық стильдердің былайша топтастырып жүр: ауызекі сөйлеу стилі; ғылыми стиль; ресми стиль; публицистикалық стиль; көркем әдебиет стилі. Ауызекі сөйлеу стилі қазақ ұлттық әдеби тілінің жіктелуінде айырықша орынға алады. Тұрмыстық қарым қатынаста ауызекі сөйлеу тілі қолданылады. Ауызекі сөйлеу тілінің тілдік бірліктері оның қызметінің ерекше шартын анықтайды. Олардың бастылары мыналар:

- бейресмилік;

- сөйлеудің еркіндігі;

- сөйлеу қарым-қатынасының экспрессивтілігі;

-тілдік тәсілдерді сұрыптаудың қажетсіздігі;

- сөйлеудің автоматтығы;

- сөйлеудің мазмұны: диалогтық форма әрі қарапайымдылық.

Ғылыми стиль функционалдық стильдің тілдік белгілерімен сараланатын айырықша бір түрі. Ғылыми стиль жазба стильге жатады, оған ғылыми еңбектер, оқулықтар, зерттеулер кіреді. Ғ. С. -де ғылыми терминдердің мол қолданылатындығы, сөйлемнің анық, түсінікті болуы ғылыми стильдің басты белгісі. Ғылыми стильде нормадан тыс тұратын сөздер қолданылмайды. Сөйлем құрылысы да тілдік норманың қатаң тәртібін сақтайды. Сөздердің денотаттық мағыналарын жұмсау үстем болад.

Публицистикалық стиль (БАҚ тілі) - қоғамдық өмірдің алуан саласында, әсіресе, газет, журнал, радио, теледидар тілі болып табылады. П. С. туралы қазақ тіл білімінде Б. Момынова, О. Бүркітов сияқты ғалымдардың еңбектерінде сөз болады. П. с. -де жалпы ұлттық тілдің байлығы стилистикалық дәреже алуға икем болады.

Көркем әдебиет стилі - ұлт тілінде алатын орны ерекше. К. ә. с. орыс тіл ғылымында Л. А. Новиков, М. М. Бахтин, Н. Д. мелев сияқты, ал қазақ тіл білімінде Б. Шалабай, М. Серғалиев еңбектері арналған. Көркем сөзбен жазылған әдеби шығарма - өмір фактілерін жан-жақты қамтитын жанды организм. К. ә. с. -нің аясы кең. Мұнда барлық стильдердің элементтері кездеседі. Тілдік тәсілдер көркемдік мақсатта жұмсалады.

Ресми стильге ресми құжаттардың барлық түрі жатады. Ресми стильдің қалыптасуы көне замандардан бастау алады. Ресми құжат тіліне ғылыми стиль сияқты нақтылық, дәлдік тән, реттік сөйлемдерінің тілдік құрылымдық ерекшеліктері сақталады. Ресми құжаттар: мазмұнының қасқа әрі тұжырымды; тұжырымдары дәл әрі нақты; сөздер мен терминдер нақты өз мағынасында жұмсалады; терминдер мен тұрақты орамдардың бірегейлігі сақталуы тиіс; көнерген сөздер, сирек қолданылатын сөздер, бейнелі, фразеологизмдер мен қарапайым лексика қолданылмайды; шешімде екіұдайылық болмауы үшін ауызекі сөйлеу тілінің элементтері араластырылмауы қажет.

Ауызекі сөйлеу тілі. Қазақ тілі түркі тобындағы біршама жас тіл екеніне қарамастан, дамудың күрделі процестерінен өткен, құрылымы әртүрлі тіл. Қазақ тілінің фактілері оның осы күнгі ұлттық дамуында үш негізгі тармақ бар екенін көрсетеді. Олар: 1. әртүрлі стильдік салада қолданылатын жазба және ауызша түрлері бар әдеби тіл, 2. жергілікті немесе әлеуметтік сипаты бар тіл ерекшеліктерінен тұратын диалектілер мен сөйленістер. 3. Жалпыхалықтық сипаттағы ауызекі сөйлеу тілі. Осының ішінде ауызекі сөйлеу тіліне ерекше тоқталатын болсақ, құрамы жағынан бірыңғай емес. Оның кейбір түрі халықтың күнделікті қолданылуында әдеби тілдің ауызша түрімен ұштасып жатса, кейбір түрі жергілікті ерекшеліктерімен байланысып жатыр. Мысалы, бірқатар сөзде т орнына дайтылуы ауызекі тілдеде сөйленістерде де кездеседі. Ауызекі тілде: дұз(тұз), дүзу (түзу), батыс сөйленістерде: дым(тым), дермен(тиірмен) . Сөз ішінде ғ, г дыбыстарының сақталып қалуы ауызекі тілде:сүгірет (сурет), құмған (құман), ал кейбір оңт. батыс сөйленістерде егер (ер), бігіз (біз), еге (ие) т. б. Барыс, шығыс, жатыс септіктерінің бір бірімен ауысып айтылуы(мұғалімге оқыды- мұғаліммен оқыды, осы айға қар жауды-осы айда қар жауды) әрі сөйленістерде, әрі ауызекі тілде кездесіп отырады. Ауызекі сөйлеу тілі осындай ерекшеліктерге ие бола отырып, ауыз әдебиет тіліне әсерін тигізіп отырған. Мысалы: Құрметім мұндай мінекей. Түс түлкінің боы ер. Әр неме деп келмеші ау. Ау, жеңеше ау, жеңеше ау сияқты жолдарда ауызекі тілге тән қарапайым я тұрпайы сөздер аралас жүр. Ауыз әдебиетінің өзіне тән тіл ерекшелігі ондағы не түрлі айшықты сөз үлгілерінен ғана емес, қарапайым, дөрекі сөздердің араласып отыратынынан да айқын байқалады. Ауызекі сөйлеу тілінің халықтық сипаты, онда неғұрлым әсерлі, бейнелі мәнерде сөйлеу мүмкіншілігінің молдығы, пікіралысудың тікелей ауызекі, диалогтік түрінің басымдылығы, қарапайым, тұрпайы сөз қолданыстары т. б. қасиеттері бұрынғы ауызша әдеби тіл кезінде де, қазіргі жазба әдеби тіл кезінде де сақталып отырған.

Қазақ тілінің лексикографиясы. «Сөздік» термині тіл білімінде екі мағынада қолданылады: біріншіден, белгілі бір тілдің, диалектінің, әлеуметтік топтың немесе жеке бір жазушының лексикасы, сөздік құрамы; екіншіден, сөздер мен морфемалардың, сөз тіркестері мен идиомалардың т. б. әліпби тәртібімен орналастырылған, түсінігі мен аудармасы берілетін анықтамалық кітап. Сөздік (екінші мағынасында) жасаудың теориясымен практикасымен шұғылданатын тіл білімінің бір саласы лексикография деп аталады. Теориялық лексикография сөздіктердің жалпы типологиясын, жаңа түрлерін жасаумен, сөздіктердің құрылымын анықтау мәселесімен, сөздік жасаудың техникалық мәселелерімен шұғылданады. Ал практикалық лексикография ана тіліне немесе басқа тілге үйрету, ана тілін нормаландыру, тіларалық қарым қатынасьы арттыру, тілдің лексикасын ғылыми тұрғыда зерттеу мақсатын көздейді.

Сөздік халықтың мәдени, рухани өмірінде үлкен рөл атақарады. Одан белгілі бір дәуірдегі қоғамдық білім, таным көрінеді. Сөздік ақпараттық, қарым қатынастық, нормативтік сияқты әртүрлі әлеуметтік қазмет атқарады, қатынас құралы ретінде тілдің жетілуіне, бір қалыпқа түсуіне мүмкіндік тудырады.

Қазақ тікелей болмағанмен, оған қатысты сөздіктер орта ғасырлардан және 18, 19 ғ. ғ. -дан белгілі. Қазақ тіліне тікелей қатысты сөздіктер (аударма сөздіктер 19 ғ. 2-жартысы мен 20ғ. -дың басында жасала бастады. Лексикографияқ еңбектер ретінде мыналарды атауға болады: И. Букиннің «русско-киргизский и киргиско-русский словарь» (Ташкент, 1883), И. Лаптевтің «Киргизско-русский словарь» (1900) ; Жалпы Қазан революциясына дейін 30шақты қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік жарық көрген. 20ғ. -дың соңғы жартысында қазақ тіл білімінде лексикография дұрыс жолға қойылып, дами бастады, әртүрлі сөздіктер пайда болды. Сөздік жасаудың 20ғ-дың 2-жартысында қалыптасқан үздік үлгілері 21ғ-да жалғасын тауып келеді. Сөздіктің лингвистикалық және энциклопедиялық екі түрі бар. Лингвистикалық сөздіктерге тілге (сөзге) байланысты сөздіктердің бәрі жатады. Олардың негізгі түрлері: түсіндірме сөздік, аударма сөздік, терминологиялық сөздіктер, омонимдер, синонимдер, антонимдер сөздігі, т. б. Энциклопедиялық сөздіктерге қазіргі ғылым саладағы білім жайынан қысқаша мағлұмат беретін сөздіктер (сфилософиялық, психологиялық, саяси, экономикалық) жатады.

Тілдегі сөздер мен фразеологиялық тіркестерді жинап-теріп, оларды жүйеге келтіру жұмыстарын тексеретін тіл білімінің саласын лексикография дейді. Яғни бұл сөздік жасаудың методикасы мен техникасын үйрететін ғылым деген сөз. Лексикография жалпы халықтың тіл байлығын, нормаларын қалыптастырып, тіл мәдениетін көтереді. Сөздіктер тілді жүйелендіруде, әдеби тілдің нормаларын қалыптастыруда тікелей жәрдемі көп.

Лингвистикалық сөздіктер өте көп. Олардың өздерінің мақсат-мүдделері белгілі. Олар бір тілдік, екі тілдік және көп тілдік болып бөлінеді. Мысалы, түсіндірме сөздік бір тілдің өз сөзімен жеткізілсе, ал екі немесе көп тілдік сөздікте өзге тілдердің сөздерімен түсіндіріледі.

Сөздіктерге жасалған жанрлық-типологиялық жіктемелер В. Виноградов, С. И. Ожегов, П. Н. Денисов т. б. көптеген авторлардың еңбектерінде сөз болады.

Ғалым Б. Қалиев сөздіктердің бір-бірінен мынадай белгілері арқылы ажыратылатындығын айтып түсіндіреді:

Сөздердің сипатталу мазмұнына қарай: түсіндірмелі сөздік, аударма сөздік.

Сөздердің сипатталу мақсатына қарай: орфографиялық, орфоэпиялық, этимологиялық сөздіктер, синонимдес сөздердің сөздігі, омонимдес, антонимдес сөздердің сөздіктері.

Сөздердің неге, кімге арналғандықтарына қарай: терминдік сөздік, диалектілік сөздік.

Сөздікке енген бірліктердің тұлғаларына қарай: морфологиялық сөздік, фразеологиялық сөздік.

Сөздікке енген сөздердің орналасу тәртібіне қарай: жиілік сөздік, кері сөздік, т. б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.