Абай және казіргі заман. Шокан және географиялык детерминизм

Жоспар
Кіріспе

1 Абай және казіргі заман
2 Шокан және географиялык детерминизм
3 З,Фрейд және психоанализ
4 Ф,Ницше және аса кушті адам

Ұлттық әдебиеттану ғылымының, қазақ әдебиеті тарихының үлкен бір сала¬сы – абай¬тану – ұлы ақынның өмірі мен шығар¬машы¬лығы, ойшылдық, қоғамдық-саяси, эсте¬тика¬лық көзқарас¬тары, иман¬дылық мұ¬рат¬тары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, сазгерлік мұрасы туралы еңбектерді қамтитын іргелі ілім. Тұтас бір дәуірді қамтыған Абай өмірі мен шығар¬машы¬лы¬ғын зерттеудің алғашқы тәжірибесі Ә.Бө¬кейхановтың ұлы ақын өліміне бай¬ланыс¬ты 1905 жылы Семейдің “Семи¬палатинский листок” газетінде жария¬ланған қазанама мақаласынан басталып, Кәкітай Ысқақұлы, А.Байтұр¬сынұлы, М.Ду¬латұлы мақалаларында жалғасын тапқаны мәлім. Ал М.Әуезов өзінің Абай туралы алғашқы тырна¬қал¬ды мақала-ларынан бастап, монографиялық іргелі зерт¬теу¬лері арқылы абайтануды дербес ғылым саласы деңгейіне көтерді, ақын шығарма¬ларының ғылыми басылымдарын дайындап шығарып, көп жылдар бойғы ізденістері мен зерттеулері нәтижесінде Абайдың ғылыми өмірбаянын жазды. Әуезов заманында және Әуезовтен кейін С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Тәжібаев, Б.Ер¬закович, Қ.Мұхамедханұлы, М.Сильчен¬ко, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, М.Мырзахметұлы, Р.Сыз¬дықова, Ж.Ысмағұлов және т.б. әдебиет-танушы, тілші, өнертанушы-ғалымдар және гумани¬тар¬лық ғылым салаларының өкілдері абай¬тану ғылымына өзіндік үлес қосты.
Абайтану ғылымы еліміз тәуелсіздік алған жылдары ғана коммунистік идеология ұстан¬ған қатаң қағидалардың тар шеңбері¬нен шы¬ғып, ғылыми өрісін еркін кеңейтуге мүмкіндік алды. Абайтанудың екінші тыныс алып, жаңа белеске көтерілуінің бел ортасында ұлттық әдебиеттану ғылымының қара шаңырағы – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты тұрды. Еліміз¬дегі қайта құру кезеңі басталған тұста сол кезде институт директоры болған іскер бас¬шы Ш.Елеукенов ұлы ақын шығармашы¬лығын зерттеу ісіне баса назар аударып, қазақ әдебиетінің тарихы бөлімін Абайтану және қазақ әдебиеті тарихы бөлімі етіп қайта ашты. Бұл бөлімге көрнекті әдебиеттанушы-ғалым Ш.Сәтбаева жетекшілік етіп, абай¬танудың өзекті мәселелеріне байланысты біршама жұмыстар тындырды.
Еліміз егемендікке қол жеткізген кезде Абай мұрасын жинап, зерттеуде мол тәжі¬рибе жинақтаған институт ғалымдары ұлы ақын шығармаларын қайта қарап, тәуел¬сіздік мұрат¬тары тұрғысынан жаңаша зерттеу қажеттігін жете түсінді. Сол жыл¬дар¬дағы институт дирек¬торы, академик С.Қира¬баев¬тың басшы¬лығы¬мен Абай шығарма¬шылығын арнайы зерт¬тейтін бөлім ашылып, оның жұмысына білікті әде¬биет¬¬танушы-ғалымдар, академик З.Ах¬¬метов, М.Мырзах¬метұлы, Ж.Ысмағұлов, С.Қасқа¬басов, Семейден – Қ.Мұха-медханұлы тартыл¬ды. Бірлескен жұмыс игі нәтижесін беріп, Абай шығар¬ма¬лары¬ның екі томдық толық жинағы дайын¬далды. Жинақты дайындау барысында бұрын¬ғы басылымдарда айтылған ескерт¬пе¬лер назарға алынып, жаңа¬дан тыңғылықты мәтін¬дік зерттеу жұмыс¬тары жүргізілді. Кезінде абай¬тану ғылымының елеулі табысы болған, 1957 жылы М.Әуезовтің басшылығы¬мен және тіке¬лей қатысуымен дайындалған Абай шығар¬маларының екі томдық толық жинағы жаңа академиялық ғылыми басы¬лым¬ға негіз болды. Жаңа екі томдық толық жинақты дайындап құрастыруға қатысқан ғылыми шығармашылық топ ақын-ның барлық туындыларының мәтін¬дерін осыған дейін шыққан бұрынғы жинақ¬тармен және жазба дереккөзі ретінде саналып жүрген белгілі қолжазбалармен қайтадан салыстыра зерттеулер жүргізді, шығармаларға түсініктер де тың деректермен толықтырылып, кей тұстарда қайтадан жазылды.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

СОӨЖ

Тақырыбы 1 Абай және казіргі заман 2 Шокан және географиялык детерминизм 3 З,Фрейд және психоанализ 5 Ф,Ницше және аса кушті адам

Орындаған Солтан Е.М
Топ ФН-407
Тексерген Кенжебулатова А.М

Абай және казіргі заман
Ұлттық әдебиеттану ғылымының, қазақ әдебиеті тарихының үлкен бір сала - сы - абай - тану - ұлы ақынның өмірі мен шығар - машы - лығы, ойшылдық, қоғамдық-саяси, эсте - тика - лық көзқарас - тары, иман - дылық мұ - рат - тары, қазақ поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, сазгерлік мұрасы туралы еңбектерді қамтитын іргелі ілім. Тұтас бір дәуірді қамтыған Абай өмірі мен шығар - машы - лы - ғын зерттеудің алғашқы тәжірибесі Ә.Бө - кейхановтың ұлы ақын өліміне бай - ланыс - ты 1905 жылы Семейдің "Семи - палатинский листок" газетінде жария - ланған қазанама мақаласынан басталып, Кәкітай Ысқақұлы, А.Байтұр - сынұлы, М.Ду - латұлы мақалаларында жалғасын тапқаны мәлім. Ал М.Әуезов өзінің Абай туралы алғашқы тырна - қал - ды мақала - ларынан бастап, монографиялық іргелі зерт - теу - лері арқылы абайтануды дербес ғылым саласы деңгейіне көтерді, ақын шығарма - ларының ғылыми басылымдарын дайындап шығарып, көп жылдар бойғы ізденістері мен зерттеулері нәтижесінде Абайдың ғылыми өмірбаянын жазды. Әуезов заманында және Әуезовтен кейін С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Тәжібаев, Б.Ер - закович, Қ.Мұхамедханұлы, М.Сильчен - ко, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, М.Мырзахметұлы, Р.Сыз - дықова, Ж.Ысмағұлов және т.б. әдебиет - танушы, тілші, өнертанушы-ғалымдар және гумани - тар - лық ғылым салаларының өкілдері абай - тану ғылымына өзіндік үлес қосты.
Абайтану ғылымы еліміз тәуелсіздік алған жылдары ғана коммунистік идеология ұстан - ған қатаң қағидалардың тар шеңбері - нен шы - ғып, ғылыми өрісін еркін кеңейтуге мүмкіндік алды. Абайтанудың екінші тыныс алып, жаңа белеске көтерілуінің бел ортасында ұлттық әдебиеттану ғылымының қара шаңырағы - М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты тұрды. Еліміз - дегі қайта құру кезеңі басталған тұста сол кезде институт директоры болған іскер бас - шы Ш.Елеукенов ұлы ақын шығармашы - лығын зерттеу ісіне баса назар аударып, қазақ әдебиетінің тарихы бөлімін Абайтану және қазақ әдебиеті тарихы бөлімі етіп қайта ашты. Бұл бөлімге көрнекті әдебиеттанушы-ғалым Ш.Сәтбаева жетекшілік етіп, абай - танудың өзекті мәселелеріне байланысты біршама жұмыстар тындырды.
Еліміз егемендікке қол жеткізген кезде Абай мұрасын жинап, зерттеуде мол тәжі - рибе жинақтаған институт ғалымдары ұлы ақын шығармаларын қайта қарап, тәуел - сіздік мұрат - тары тұрғысынан жаңаша зерттеу қажеттігін жете түсінді. Сол жыл - дар - дағы институт дирек - торы, академик С.Қира - баев - тың басшы - лығы - мен Абай шығарма - шылығын арнайы зерт - тейтін бөлім ашылып, оның жұмысына білікті әде - биет - - танушы-ғалымдар, академик З.Ах - - метов, М.Мырзах - метұлы, Ж.Ысмағұлов, С.Қасқа - басов, Семейден - Қ.Мұха - медханұлы тартыл - ды. Бірлескен жұмыс игі нәтижесін беріп, Абай шығар - ма - лары - ның екі томдық толық жинағы дайын - далды. Жинақты дайындау барысында бұрын - ғы басылымдарда айтылған ескерт - пе - лер назарға алынып, жаңа - дан тыңғылықты мәтін - дік зерттеу жұмыс - тары жүргізілді. Кезінде абай - тану ғылымының елеулі табысы болған, 1957 жылы М.Әуезовтің басшылығы - мен және тіке - лей қатысуымен дайындалған Абай шығар - маларының екі томдық толық жинағы жаңа академиялық ғылыми басы - лым - ға негіз болды. Жаңа екі томдық толық жинақты дайындап құрастыруға қатысқан ғылыми шығармашылық топ ақын - ның барлық туындыларының мәтін - дерін осыған дейін шыққан бұрынғы жинақ - тармен және жазба дереккөзі ретінде саналып жүрген белгілі қолжазбалармен қайтадан салыстыра зерттеулер жүргізді, шығармаларға түсініктер де тың деректермен толықтырылып, кей тұстарда қайтадан жазылды.
Абай шығармаларының бұл екі томдық академиялық толық жинағы абайтану тари - хындағы үлкен жетістік еді. Оның үстіне ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша ұлы ақын - ның дүниежүзілік деңгейде аталған 150 жылдық мерейтойына жасалған қомақты тарту болды. Сол жылдары Абай өмірі мен шығарма - шы - лығына байланысты дайындалған жинақтар мен жазылған зерттеулердің барлығы дерлік осы мерейтой шеңберінде орындалды. Олар - дың қатарында 1994 жылы шыққан "Абай және қазіргі заман" зерттеулер жинағы абай - танудың өзекті мәселелерін қамтыған жаңа көзқарастармен ерекшеленсе, Ж.Ысма - ғұловтың "Абай: ақындық тағылымы" моно - графиясында ұлы ақынның дарынды сурет - керлікті дана ойшылдықпен ұштастырған кемеңгерлік кемелдігі ашып көрсетілді.
Ақын мерейтойы аталып өтілген 1995 жы - лы республика баспаларынан Абай шы - ғарма - шылығына байланысты елуден астам аталым - мен ғылыми-танымдық кітап - тар мен зерттеу - лер, тақырыптық өлеңдер жинақтары жарық көрді. Еліміз тарихында алғаш рет "Абай" тұлғалық энциклопедиясының шығуы үлкен мәдени, ғылыми оқиға ретінде есте қалды.
Сол жылы шыққан ғылыми еңбектер арасында академик З.Ахметовтің "Абайдың ақындық әлемі" атты монографиясы ерек - ше - леніп тұрады. Мүлдем жаңаша, тәуелсіздік талаптары биігінен жазылған тың еңбекте поэзияны, сөз өнерін қазіргі заман дең - гейін - де түсіну тұрғысынан Абайдың ақындық тұлғасының өзгешелігі, ақынның шындықты тануы, суреттеуінің нақтылығы мен тереңдігі ашып көрсетілген. Ғалым Абай шығарма - ларын жүйелі түрде талдай отырып, ақын - ның ұлттық көркемдік-эстетикалық дәстүр - лермен тығыз байланысын, әрі оның жаңа - шылдығын, орыс классикалық және әлем әдебиеті жетіс - тіктерін жете игеруін қиюын қиыстырып көр - сете алған. Акаде - миктің көп жылғы ізде - ніс - тері нәтижесінде жазылған бұл кітап абай - танудағы жаңа сөз, жаңа пайымдауға негіз - делген еңбек деп қарастыру керек. Моно - графияда Абайдың ақын, ой - шыл, ағартушы, композитор, ұлт ұстазы, қо - ғам қайраткері ретіндегі сан қырлы талан - ты - ның астарлы сыры, суреткерлік шеберлігі терең зерттелген.
Тәуелсіздік жылдарындағы абайтану та - ри - хында көрнекті ғалым Қайым Мұха - мед - хан - ұлының өзіндік орны бар. Біздің инс - ти - тутқа сонау Семейден арнайы шақы - рыл - ған қарт ғалым кезінде ұлы ұстазы М.Әуезов - тің кеңесі - мен Абайдың ақындық мектебін зерттегені үшін ғана жазықсыз қудаланған зұлмат кезеңде жүзеге асыра алмаған ғылы - ми ой-тұжы - рым - дарын тың шабытпен қолға алды. Екінші тынысы ашылған ғалым үлкен сенім биігінен көрініп, Абайдың екі томдық акаде - мия - лық жаңа басылымының мәтіндік жағы - нан дұрыс дайындалуына көп көмек көрсетті, ұлы ақыннан тәлім алған Ақылбай, Мағауия, Тұра - ғұл, Кәкітай, Көк - бай, Уәйіс, Әріп, Әсет, Мұқа, Әубәкір Ақыл - байұлы, Тайыр Жо - мартбайұлы, Баймағамбет Айтқо - жаұлы, Иманбазар Қазан - ғапұлы, Әрхам Кәкітайұлы сияқты Абайдың талантты ақын шәкірттерінің көп жылдар бойы өзі тірнек - теп жинаған шы - ғар - малары, бұларға қоса өзінің авторлығымен олардың өмірбаян - дарын тәптіштеп жазған зерттеу мақалалары енген төрт кітаптан тұра - тын "Абайдың ақын шәкірттері" атты құнды жинақ оқырманға жол тартты. Республикалық Абай қорының демеушілігімен аз таралыммен жарық көрген бұл баға жетпес басылым қазір сирек кездесетін кітаптар қатарына жатады.
Абайтануда өнімді еңбек етіп келе жатқан аға ғалымдардың бірі М.Мырзахмет - ұлы үшін де 1990 жылдар ғылыми табысқа мол болуымен есте қалды. Ғалым "Абайдың адамгершілік мұраттары" атты еңбегінде ұлы ақын кітапханасы негізінде Абайдың ежелгі шығыс ойшылдарымен пікір сабақтастығы мен абайтану мәселелерін сөз етсе, "Абай және Шығыс" атты монографиясында Абайдың шығыс мәдениетімен байланысын ғылыми тұрғыда жүйелеп баяндайды, ал "Абайтану тарихы" атты зерттеуінде алғаш рет абайтанудың бір ғасырға жуық тарихына егжей-тегжейлі шолу жасайды.
1995 жылы абайтануға байланысты жарық көрген елеулі еңбектер қатарында тілші-ғалым Р.Сыздықованың "Абайдың сөз өрнегі", фольклортанушы-ғалым С.Қасқа - басов - тың "Абай және фольклор", Қ.Мұха - мед - - ханұлының "Абай мұрагерлері", фило - соф-ғалым Ғ.Есімнің "Хакім Абай", М.Бей - - сенбаевтың "Абай және оның заманы" зерттеулерін, Абай өмірін зерттеуші-журналист Б.Сапаралының "Байшөгел", "Құнанбай қажы" атты тарихи-танымдық кітаптарын атауға болады. Сонымен бірге "Жүрегімнің түбіне терең бойла" атты Абай туралы Тұрағұл, Әрхам, Уәсила, Камалия, Көкбай, Төлеу естеліктері енген жинақ ұлы ақын тұлғасын ашып, өмірбаянын толық - тыра түсті. Мұндай құнды кітаптар қа - тарында М.Мекемтасұлы құрас - тырып, екі рет шыққан "Абайды оқы, таңыр - қа..." жи - нағын атаймыз. Кітапқа ХХ ғасыр басында Абай мұрасы туралы жазған ұлт зиялы - ларының мақалалары топтастырылған.
Абайтану саласында аз ғана уақыт жұмыс істесе де, құнды зерттеулер қалдырған әде - биетші, архивтанушы Бейсенбай Байға - лиев - тің еңбегін атап кеткен абзал. Абай шығар - маларының 1995 жылғы екі томдық толық жинағын дайындауға қатысқан қарымды қаламгердің ұзақ жылдар тірнектеп жинап зерттеген, Абайдың өмір жолына бай - ланысты кей көлеңкелі тұстар мен күмәнді сауал - дардың ақиқатын ашқан "Абай өмір - баяны архив деректерінде" атты моно - графиясы 2001 жылы басылып шықты.
Үлкен қарқын алған абайтанушылық ғылы - ми-зерттеу жұмыстары мерейтойлық шаралар - мен үндестіре жүргізілді де, одан кейін қайта - дан тоқырап қалды, қаржы тапшылы - ғына бай - ла - нысты М.Әуезов атын - дағы Әдебиет және өнер институтында абай - тану бөлімі жабылып, Абай мұрасына байланысты жоспарлы зерттеу жұмыстары да бәсеңдеді. Әрине, Абай шығар - ма - шылығына арналған, Абайдың ақындық дәстүрі мен ұлы ақынның шәкірттері туралы дис - сер - та - циялар жазу бір сәт те тоқтаған жоқ. Оның өзінде бұл жұмыс - тардың біразы Абайды білем, Абай әлемін танимын деген құш - тар - лық - тан туған шын ықыласты ниет емес, әй - теуір, ғылыми дәреже алу қамында жасал - ған қам-қарекеттер болды да, уақытша орын - далған жұ - мыстар деңгейінде қалып, абайтану ғылымына елең етерліктей жаңа - лық әкелген жоқ, ал ғы - лым жолын қала - ған - дар Абай туралы жазған тақырыбын жал - ғас - тырып, жаңа ғылыми ізде - ніс - тер жолында біршама толымды еңбектер жазды.
Абайтануға жанашырлық, шынайы қам - қорлық академик С.Қасқабасов М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына директор болып келген 2001 жылдың күзінен басталды. Өзі де Абай мұрасына байланысты талай рет қалам тербеген ғалым институтта Абайтану және жаңа дәуір әдебиеті бөлімін ашып, ғылыми қауымды елең еткізді. Бөлім - ді алғаш басқарған академик З.Ах - метов, одан кейін жетекшілік еткен А.Егеубаев абайтану алдында тұрған келелі міндеттерге үлкен жауап - керші - лікпен қарады, он томдық "Қазақ әде - биеті тари - хының" Абай дәуіріне арналған 5-6-томдарын жаңаша жазуға белсене атса - лысты, бұл үрдісті бөлімге соңғы бес жыл - дай басшы - лық еткен білікті ғалым Ж.Ысмағұлов жалғас - тырып, абайтануға байланысты ауқымды шара - лар - ды жүзеге асырды. Соның игі нәтижесі болар, 2004 жылы Абайдың қайтыс болғанына 100 жыл толуына арналған "Қазақтың бас ақы - ны" атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция, 2007 жылы "Абай дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті", 2009 жылы "Абай мұра - сы - қазақтың ұлттық қазы - насы" атты рес - пуб - - ликалық ғылыми-тео - рия - - лық конферен - ция - лар өткізілді. Бұл ғылы - ми мәслихаттарда алыс-жа - қын мемле - кет - тердің, еліміздің көрнекті ға - лымдары абай - тану - дың көкейкесті мәселе - леріне байланысты маз - мұнды баяндамалар жасап, құнды пікірлер айтты. Үш конференция ма - те - риалдары да жеке-жеке кітап болып жарық көрді.
2009 жылы Абайтану және жаңа дәуір әдебиеті бөлімінің 2006-2008 жылдардағы жос - парлы ғылыми-зерттеу жұмысының нәти - жесі "Абай дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті" деген атпен жеке зерттеу кітабы болып жарық көрді. Жинақта 1990-2005 жылдардағы қазақ әдебиетінің көркемдік даму заңдылықтарымен бірге тәуелсіздік кезеңі әдебиетіндегі Абай дәстүрі зерттеліп, көркем шығармалардағы ұлт - тық идеяның көрінісі Абайдың елдік дүние - танымының көркемдік-эстетикалық ұстанымдары тұрғы - сынан қарастырылды. Дәп осы жылы акаде - мик С.Қасқабасовтың баста - масымен Абай - дың 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген тұңғыш жинағы - ның екінші басы - лымы жүз жылдан кейін факсимиле түрінде және қазіргі қолданыстағы әріпте жеке кітап болып басылып шықты.
Абайтану бойынша соңғы жылдары шыққан елеулі еңбектер қатарында Ж.Ысма - ғұловтың "Абай: даналық дәрістері" атты ұлы ақынның бүкіл шығармашылық мұра - сын тұтастай алып қарастырған еңбегін ерекше атау керек. Сол сияқты ғалым өткен жылы шыққан "Алтын ғасырдың ақ таңы" атты зерттеулер жинағында да Абай тұлғасына қайта оралып, ХХ ғасыр басындағы әдебиет - тегі ақын дәстүрі туралы ой тұжырымдайды.
Аға буын ғалымдардың қашан да ойлары ұшқыр, қашан да пайымдаулары жаңаша болып келеді. Осы ретте көрнекті әде - биет - танушы-ғалым Ш.Елеукенов "Абайдың эпистолярлық романы" атты зерттеуінде Абай - дың "Евгений Онегиннен" аударған өлеңдер топтамасын аударма емес, өлеңмен жазылған эпистолярлық роман деп жаңаша ой өрбітеді.
Жалпы, Абай - мәңгілік тақырып, тау - сыл - мас рухани қазына. Абай тұлғасын, Абай заманын, Абай өмірін, Абай шығарма - шылығын өмір бойы зерттеуге болады. Ол үшін Абай өмір сүрген заманды, ақын өскен ортаны, тәлім алған дәстүр ерекшеліктерін жете білу керек. Бәрінен бұрын Абай шығар - ма - ларын жете білу ләзім. Академик З.Ахметов жазғандай: "Абай творчествосын түгелдей алып талқылағанда, жеке шығармаларын талқылағанда да екі түрлі талдау принципін дұрыс ұштастыра білу шарт. Оның бірі - тарихи қағидат, яғни ақын шығармаларын туғызған заман, қоғам - дық орта, әлеуметтік жағдаймен байланыс - тыра қарау болса, екінші - бүгінгі заман тұрғысынан қарап, қазіргі моральдық ұғым-түсінік, идеяларға үйлестіре қарап бағалау" қажет. (З.Ахметов. Абайтану және ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері. З.Ахметов. Асыл сөз арнасы. Алматы 2008.). Міне, Абай мұрасын зерттеушілердің қазіргі буынына осы талдау қағидаттары жетіспей жатады. Сондай-ақ академик С.Қасқабасов 2009 жылы өткен "Абай мұрасы - қазақтың ұлттық қазына - сы" атты республикалық ғылыми-теориялық кон - ферен - цияны ашқан кіріспе сөзінде Абай шығар - машы - лығының ең басты сипаттары ретінде жаңа - шылдық, шыншылдық, сын - шыл - дық, сыршыл - дық қырларын айтқан болатын. Мұндағы айтай - тын дегенім - бір-бірінен нәр алып, біріне-бірі әсер етіп тұра - тын ажырамас бұл көркемдік жүйе шарт - тарын қазіргі зерттеушілер әлі ұстанбай келеді.
Бұл пікірлердің барлығы қазіргі абайтану мәселелеріне қозғау салатын ой-тұжы - рымдар. Екіншіден, Абай шығармашы - лы - ғының негізгі бір қайнар бұлағы - Шығыс әдебиеті күн тәртібінен түскен жоқ. Ақын нәр алған шығыс ғұламаларымен рухани байланысын араб, парсы тілдері мен әде - биетін жетік білетін мамандар зерттеуі қажет. Сонда ғана Абай мұрасының бір негізін терең біліп шығатын боламыз. Үшіншіден, қазіргі абайтану мәселесі - мен айналысатын ғылыми мекемелер арасында өзара шығармашылық байланыс жоқтың қасы. "Абайдың "Жидебай-Бөрілі" мем - ле - кет - тік тарихи-мәдени және әдеби-ме - мориалдық қорық-мұражайы" деп аталатын Абай музейі бар екенін білеміз. Бірақ бұл үлкен ұжымның ішкі тірлігі туралы ештеңе білмейміз. Сол сияқ - ты соңғы 1-2 жыл шамасында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универси - тетінде Абайтану ғылыми-зерттеу орталықтары ашылды. Біздің институт жетекші ғылыми ұйым бола тұра бұл орталықтардың ашылу рәсімін газеттерден ғана оқып білді, инс - титут ғалымдары екі университеттегі абай - тану орталықтары шараларына шақырылған жоқ. Осы ретте көрші Ресейді алайықшы: Пушкин үйі деп аталатын орыс әдебиетін зерт - теу инс - титуты ұлы орыс ақы - нына бай - ланысты бүкіл алып империядағы ауқымды ғылыми, ғылыми-көпшілік және мәдени шараларды үйлестіріп отыратын бірден бір ғылыми орта - лық. Ресейдің қай оқу орны, әдебиетке байла - нысты қай ғылы - ми орта - лығы болсын, Пуш - кин - ге байла - нысты жұ - мыстарды осы инсти - тутпен бірлесіп, үй - лес - тіріп атқарады. Сондық - тан елімізде абай - тануға байланысты жоғары оқу орындары - мен ғылыми-үйлестіру жұмысын күшейту керек. Абай мұрасын зерттеумен айналысып жүрген мамандарды ортақ іске бірдей жұмыл - дырғанда ғана ғылыми жұмыс жемісті болады.
Төртіншіден, абайтанудың жетекші бір бағыты - Абайдың талантты шәкірті Шә - кәрім шығармаларын жариялап зерттеу ісінде кемшіліктер баршылық. 2008 жылы ақынның 150 жылдық мерейтойына байланысты халық - аралық Абай клубы мен Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік уни - верситеті үш томдық шығармалар жинағын бірлесіп шығарды. Басылым Шәкәрімнің 1988 жылы көптеген түзету - лермен, өзгерту - лермен шыққан жина - ғын айна-қатесіз пайдаланған, тексто - логия - лық жұмыстар жүр - гізілмеген. Бұл үш томдық сол баяғы кеңестік басылым бойынша оқыр - манға жол тартты. Шығарушылар алқасы не біздің институтпен, не білікті абайтанушы ға - лым - - дармен ақылдаспаған. Сол себепті ал - да - ғы уақытта біздің институт Шәкәрім мұра - сын зерттеуші ғалымдарды қатыстыра оты - рып, ақын шығармаларының жаңа академия - лық басылымын дайындауды жоспарлап отыр.
Бесіншіден, 1995 жылы Абайдың 150 жылдық мерейтойына арналған ҚР ҰҒА ғылыми сессиясы өткені белгілі. Алыс, жақын шет елдерден келген және отандық белгілі ғалымдардың осы алқалы жиында сөйлеген сөздері мен жасаған баяндамалары баспа бетін көрмеді. Алдағы уақытта осы сессияның құнды материалдарын жеке жинақ етіп шығарса, абайтану үшін баға жетпес дерек көздері болар еді.
Алтыншыдан, Абай шығармаларын өзге халықтар тілдеріне аудару сын көтермейді. Бұл жерде талантты ақын, аудармашы Ғалымжан Мұқанов еңбегін ерекше атап өту ләзім. Абай шығармаларын алғаш рет француз тілінде сөйлеткен оның аударма - ларына француз ға - лым - дары сүйсінгенде орыс, ағылшын, фран - цуз тілдерінде бірдей жазған үлкен талант иесі - нің еңбегі өз елінде елеп ескерілмеуі өкі - ніш - ті-ақ. Азғантай ғана авар халқының та - лант - ты ақыны Расул Ғам - затов айдай әлемге қалай танылды? Орыс тіліне жасалған білікті аудармалары арқы - - лы. Бізде бұл мәселе туралы аз жазыл - ған жоқ. Абайды орыс және өзге тілдерге сапалы ау - дару - дың уақыты әбден жетті. Абай шығар - малары тіпті бауырлас түрік халқына да дұрыс аударылған. Түрік ғалым - дарының айтуынша, ұлы ақын туындыларын бұл тілге поэзияға қатысы шамалы адамдар тәр - жімалаған.
Жетіншіден, Абай мұрасын веда сияқты ілімдермен байланыстыра зерттеген еңбек - тер қайта-қайта басылып келеді. Бас - пасөзде бірнеше рет үлкен мәселе етіп көтерілген бұл кереғар басылымдарға бай - ланысты үкі - меттік деңгейде ғылыми сараптама жасалуы қажет.
Абай - ұлы ұстаз-кемеңгер. Абай тақы - рыбы - мәңгілік тақырып. Абай тақырыбы - таусылмайтын телегей теңіз. Абайдың өс - кен ортасы мен ақындық айналасын, шығар - машылық қайнар көздерін тәуелсіздік тұрғы - сынан жаңаша зерделеу, тіпті ұлы ақынның орыс әдебиетімен байланысын бұрынғыдай бір жақты емес, мүлдем тың ойлармен топ - - шылау, Абайдың ұлттық музы - ка, театр, бейнелеу өнеріндегі орны, ұлттық ой-сананы қалыптастырып, дамыту - дағы рөлі жаңа тұжы - рымдар жасау және сол сияқты толып жатқан, көкейде сайрап жатқан тақы - рыптар жетерлік. Тек соларды ыждағаттап дұрыс зерттейтін, сол тақырыпты беріліп зерттейтін талапкерлер табылсын дейік. Абай шығар - маларының көр - кемдік, таным - дық, тәрбиелік мәнін жаңа қыр - ларынан қарап, терең ашып көрсететін ғылы - ми еңбектер ғана абайтану ғылымын алға жетелей түспек.

Шокан және географиялык детерминизм
Қырғыз хандарының ұрпағы және орыс армиясының офицері Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану көгінен құйрықты жұлдыздай ағып өтті. Орыс шығыстанушылары оны бір ауыздан ерекше құбылыс деп мойындап, болашақта түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар ашады деп үміттенген еді, бірақ Шоқанның мезгілсіз дүние салуы бізді бұл үміттен айырып отыр. Ол 30-ға да толмастан өкпе ауруынан қайтыс болды. Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт Уәлихановтың айрықша қабілетті екенін байқап, оның ғылыммен айналысуына барынша жағдай жасады және ғылым әлеміне тамаша нәтиже әкелген Қашғар сапарына баруына жәрдемдесті. Уәлиханов Қашғардан оралған кезде Гасфорт сапардың есебін реттеуге өзі қатысып, кейіннен Уәлихановқа Петерборға барып келуіне жағдай жасады. Қашғар сапары туралы жазбалар осы тамаша адамның негізгі айтулы еңбегін құрайды; қалған мақалаларының басым көпшілігі толық аяқталмаған немесе кіріспе күйінде қалған және бұл мақалалардың дені қолжазба емес, өзгелердің көшірмесі ретінде сақталған1*1. Қолжазбаны көшіруші өз тапсырмасын мүлтіксіз орындады деуге келмейді, Уәлихановтың жазуы өте түсініксіз болғандықтан, қайталап көшіруде бос қалған жерлер көп немесе сөздердің мағынасы бұрмаланған, ал автор неге екені белгісіз, түзетулер жасамаған. Дегенмен де, Уәлихановтың барлық ізденістерінің маңызы соншалық, Орыс географиялық зерттеу қоғамы 1867 жылдың 24 сәуірі күнгі мәжілісінде Ш. Ш. Уәлихановтың соңында қалған барлық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.