Кәсіпорындардың ұйымдарға бөлінуі, бірігуі. Түрлері

Корпорация дегеніміз — бүл оның құрушылары осымен бір мезгілде бірлесе және зандық тең негізде әрекет ететін қатысушылар болып табылатын өзін-өзі ұйымдастырған занды тұлға. Корпорация акционерлік қоғам, жалпы мақсаттарға жету үшін бірнеше кәсіпорындардың бірігуі, кіретін кәсіпорын қарыздары үшін жауап береді.
Концерн (лат. concern – қатысу, мүдде) – өндірісті араластыру және әртараптандыру негізінде өнеркәсіп орындарын, көлікті,сауданы, ғылыми зерттеу мекемелерін, оқу орталықтары мен сынақ полигондарын бірлестірудің ең кең таралған қазіргі заманғы түрі; қаржы жөнінен бірыңғай бақылаудағы түрлі салалар кәсіпорындарының монополистік бірлестігі. Оны басқа монополистік пішіндерден өзгеше ететін ерекшеліктер: кәсіпорын ерікті келісім негізінде бірікпейді, акцияларды аса ірікомпаниялардың, көбінесе, Концернді басқаратын холдингілік компаниялардың сатып алуы жолымен қаржы тәуелділігін орнату нәтижесінде бірігеді. Концерннің құрамына өнеркәсіптік компаниялардан басқа көлік және сауда кәсіпорындары,банктер мен басқа да қаржы мекемелері кіреді. Концерн осылайша банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының біте қайнасуын айғақтайды. Концерндегі басым айқындамаға ие компаниялардың сипатына қарай өнеркәсіп, банк, сауда, т.б. Концерндерге ажыратылады. Алайда, бұлай бөлу тым шартты. Концерн байланыстың барлық түрлерінің мидай араласуымен ерекшеленеді: банк Концерндері, мысалы, өз бақылауымен өнеркәсіп, сауда Концерндерін қамтиды және бұған керісінше де болуы мүмкін. Сатылас бірігу принципімен құрылған Концерндер де болады. Мұның өзі тұйық технологиялық тізбек пішінінде бірлесу, яғни мұндай Концерн шикізатты өндіруден бастап дайын өнім шығаруға және оны өзінің көлік, өткізу және сауда торабы арқылытұтынушыға дейін жеткізу принципімен құрылады. Алайда, тек қана сатылас бірігу негізінде құрылған Концерннің өткізу рыногіндегі үлесі әртараптандырылған Концерндермен – түрлі салалардағы бір-бірімен технология жағынан байланыспаған кәсіпорындарды біріктіретін монополиялармен салыстырғанда біршама төмен. Қазіргі заманғы Концерндер өндірістің сатыласа бірігуін әртараптандырумен ұштастыруда, яғни олар бір мезгілде экономиканың бірнеше салалары мен аяларында шикізатты өндіруден бастап түпкі өнім өндіруге дейін толық технологияық циклді жүзеге асырады. Концерннің қазіргі құрылымы көп нұсқалы. Концернге жалпы басшылық жасау әдетте басқармаға жүктеледі, оның құрамына акциялардың аса ірі пакеттеріне ие болғандар кіреді. Күнделікті оралымды-шаруашылық басшылықты басқарма жергілікті жерлердегі тиісті бақыланбалы қоғамдардың директорлар кеңестеріне табыстауы мүмкін. Қазіргі заманғы Концерндер, көбінесе, сыртқы рыноктарға шығып, халықаралық монополиялар пішініне айналуда. Ұлтаралық корпорациялардан өзгеше түрде халықаралық Концерндердің капиталын бір ел емес, бірнеше ел бақылайды.

1. Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007.
2. Банк терминдері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі. / Ғ. Сейіткасымов, Б. Бейсенғалиев, Ж. Бекболатұлы — Алматы: Экономика, 2006.