Қазақстан территориясындағы тайпалар одақтары ( салыстырмалы кесте )

Негізгі шаруашылығы - көшпелі мал шаруашылығы . Мал ш-ның 3 турі болды:

1. көшпелі мал ш-ғы (Батыс, Орталық Қазақстан) ;

2. жартылай көшпелі мал ш-ғы (Шығыс Қазақстан, Жетісу, Батыс пен Орталық Қазақстанның бір бөлігі, Тянь-Шань мен Алтай тауларының етегі) ; 3. отырықшы мал ш-ғы Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Сырдария, Келес өзендерінің бойында.

Суармалы егін - Сырдариягың оңтүстік аңғарында, Шірік-Рабат, Бәбіш-молда.

Жылқы, түйе көп өсірді; ал ірі қара аз болды.

Металл өндіру, оны өңдеуге байланысты кәсіпшілік пен қолөнер жоғары дәрежеге жетті.

Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Еуропа халықтарымен сауда байланысын жасады.

Б. з. б VIІ ғ. бастап Сібір, Қазақстан, Еділ бойы және Еуропаның оңтүстігінде «аңдық стиль» өнері пайда болды. Оның басты тақырыбы - аңдар мен аңыздағы қиял-ғажайып бейнелерді суреттеу. Жылқы - күн және отпен байланысты; қабан бейнесі - күн күркіреу құдайы.

Діни нанымдардың негізгі бағыты - ата-баба аруағына сыйыну. Арнайы рулық зираттарға мәйітпен қоса оның дүние-мүлкін бірге жерлеген.

Сақтардың тілі - Шығыс ирандық.

Б. з. б. VII-IV ғғ. сақ тайпалар одағы құрылды.

Б. з. б. VI ғ. сақ-массагеттердің патшайымы Томиристің парсы патшасы Кирмен соғысы.

Б. з. б. 519-518 жж. Парсы патшасы І Дарийдің сақтармен соғысы.

Б. з. б ІV ғ. Александр Македонскимен шайқасы.

Сақтар парсылармен қосылып Нгипетте, Грецияда соғысты.

Сырдария жағасында Александрия Эсхата қаласы салынды. Б. з. б. ІІІ ғ. селевкиттер көтерілісі нәтижесінде қала қиратылды.

Б. з. б. ІV-ІІІ ғғ. Қазақстан территориясындағы сақ тайпалық одақтар ыдырап, осы аймаққа келген басқа күшті тайпалардың құрамына енді.

Хаумаварга (хаома сусынын дайындайтын сақтар)

3 негізгі топқа бөлінген: жауынгерлер, абыздар, қауым мүшелері. Билеушісі - патша . Сақ патшасы:

• Көктемде жерге алғашқы соқа салушы;
• Малшылардың үйретуші ұстазы;
• Құдайлардың қалаулысы, аспан мен жер арасындағы дәнекерші болып есептеледі.

Қоғамдағы маңызды мәселелер халық жиналысында талқыланып, оған әйелдер қатысты.

Сармат тайпалар одағы - роксаландар, алаңдар, аорастар, сирақтар. Қоғамның сипаты - әскери-демократиялық. Ішкі және сыртқы мәселелерді әскербасылары шешті. Олар бүкіл қауым мүшелерімен ақылдаспай, тек әскери жасақ қатарында адамдармен санасты. әелдер, ерлер құқығы бірдей болды.

Тілі - иран тілі . Ғұндардың келуімен тілдері түркіленді.

Сарматтар - Орталық Азия мен Қара теңіз өңірі мәдениеттерін байланыстырушы тайпа. далалық тайпалардың өнері - «полихромдық стиль ». Зергерлік өнер дамыған:

• Тастармен безендіру- инкрустация;
• Алтын домалақтар жапсыру -зерлеу;
• Алтын жіптермен кестелеу, алтын жалату - оқалау;
• Заттардың бетіндегі ойыстарды бағалы заттар қосылған арнайы сұйықпен толтыру.

Ғұн қоғамында патриархалдық-рулық қатынастар үстемдік етті. Ғұндар 24 руға бөлініп, әр руды ақсақалдар (ағамандар) басқарған. Мемлекеттік іс талқыланып, көк (аспан) құдайына арнап құрбандық шалынған.

Малға, жерге жеке меншік болған. Соғыс тұтқындарын құл етіп, үй қызметшісі, бақташы, қолөнерші, жер жыртушы есебінде пайдаланған. Мемлекет билеушісінің титулы - шаньюй . Олар өз туыстарынан түменбасын (әскер басшысы) сайлап, оларға жер бөліп берді.

Түменбасылар мыңбасыларды, жүзбасыларды сайлаған. Қоғамда билік мұрагерлікпен беріліп отырды.

Басқару аппаратын қаржыландыру үшін халыққа салық салынды.

Ғұн қоғамында соғыс ісінің дамуы шарықтау ісіне жетті. әскердің негізі- атты жауынгерлер. Басты қарулары - садақ. Бұдан басқа темір қалқан, қамал бұзатын қарулары болған.

Ғұндар таптық қоғамға және мемлекеттік басқаруға өте бастаған Белгілері:

• Жеке меншік пайда болды;
• Алғашқы әкімшілік аппарат құрылды;
• Салық енгізілді:
• Құқық артықшылығының ережесі қалыптасты.

Б. з. б. 55 жыл -ғұн екіге бөлінді.

- Оңтүстік бөлігі Хань империясына бағынышты болды

- Солтүстік ғұндер Монғолияның солтүстік батысындағы Қырғыз -Нұр көлі маңына ордаларын орнатты. Оңтүстік және Солтүстік арасындағы қырқысқан ұрыстан кейін солтүстік ғұндар Солтүстік Моңғолия, Шығыс Түркістанға қарай қоныс аударды. Б. з. 93 жыл ғұндар Қазақстанға екінші рет қоныс аударды. Олар Сырдарияға, Арал жағасына, Орталық және Батыс Қазақстанға жетті. Б. З. ІV ғасыр - Орал даласына, Дунайға жетіп, Венгрияға қоныстанды.

Ғұндар өмірінде мал шаруашылығы маңызды орын алды. Көшпенділер тұрмысында мал қысы-жазы тебіндеп бағылған.

Оларда егіншілік пен аңшылық та дамыған. Баспанасы - киіз үй. Ошақты қадір тұтқан.

Тарихта ғұн шаруашылығының жүйесі алғашқы қауымдық немесе экстенсивті мал шаруашылығы деп сипатталады.

Аты аңызға айналған үлкен ақыл иесі, қаһарман жауынгер, айлакер дипломар аттила (Еділ) басшылығымен ғұндар еуропалық елдердің бірқатарын тізе бүктірген.

• Б. з. V ғасырдың ортасы - Аттила әскері Шығыс Рим империясын жеңді.
• Құл иеленушіліктің жойылуына ықпал жасады.
• әскери-демократиялық құрылыс нығайды.
• 453 ж. Еділ қайтыс болғаннан кейін ғұн тайпалық одағы ыдырай бастады.

Халқы - 630 мың адам, тұрақты атты әскері - 30 мың. Соғыс жағдайында 180 мың әскер жасақталған.

Үйсіндер билеушілерінің титулы - гуньмо (күнбегі) . Тайпа көсемдері мен рубасылары - бектер. Шұрайлы жерлер жеке меншікте болған. Қоғамдық-әлеуметтік теңсіздік болған: байлары - тайпа мен ру дәулеттілері, жасауылдар мен абыздар және қатардағы бұқара-малшылар мен егіншілер болған.

Негізгі орналасқан жері - Іле даласы. Батысында Шу мен Талас өзендерінен Қаратауға дейінгі, шығысында Тянь-Шань тауы мен, солтүстігінде Балқаш көлінен Ыстықкөлге дейінгі аймақ. Мемлекет үшке бөлінген: шығыс, батыс, орталық.

Астанасы - Чигучен (Қызыл Аңғар) қаласы (Ыстықкөл жағасы) .

Мал шаруашылығы үйсіндер өмірінде маңызды болған. әсіресе жылқы өсіруге ерекше көңіл бөлген. Бай үйсіннің 4-5 мың жылқысы болған.

Үйсіндерде егіншілік болған, оған суару жүйесінің болғаны дәлел. Б. з. бас кезінде үйсіндерде отырықшылық болды, ІІІ- ІV ғасырда бау-бақша шаруашылығы тәлімі егіншілік түрінде дамыды. Мыс, қорғасын, қалайы, алтын кен орындарын пайдаланған.