Кәсіпорынның өндірістік қорлары жайлы ақпарат
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорының теориялық аспектісі 5
1.1 Негізгі өндірістік қордың экономикалық мәні мен құрамы 5
1.2 Айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығы 8
1.3 Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері мен негізгі қорды қолданудың тиімділік көрсеткіштері 11
2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау 16
2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары 16
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау 19
2.3Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары 23
3.Индустриалды.инновациялық даму жағдайындағы кәсіпорынның негізгі қорын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары 29
3.1 Кәсіпорындағы қорлардың тиімді пайдалануын жоспарлау және бөлу 29
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 40
1 Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорының теориялық аспектісі 5
1.1 Негізгі өндірістік қордың экономикалық мәні мен құрамы 5
1.2 Айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығы 8
1.3 Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері мен негізгі қорды қолданудың тиімділік көрсеткіштері 11
2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау 16
2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары 16
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау 19
2.3Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары 23
3.Индустриалды.инновациялық даму жағдайындағы кәсіпорынның негізгі қорын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары 29
3.1 Кәсіпорындағы қорлардың тиімді пайдалануын жоспарлау және бөлу 29
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 40
Нарықтық қатынастар, нарықтық экономика жағдайында қол жеткізілген ғылыми-техникалық прогресті, өндірістің шаруашылық етуі мен басқаруының тиімді нысандарын игеру негізінде кәсіпорыннан іс әрекетсіздікті жоюды, кәсіпкершілікті белсендіруді, өндіріс тиімділігін, өнім мен қызметтің бәсекелестік қабілеттілігін жоғарылатуды талап етеді.
Бұл міндетті жүзеге асырудағы маңызды рөлді шаруашылық субъектілердің қызметін экономикалық талдау алады. Оның көмегімен кәсіпорын дамуының стратегиясы мен тактикасы пайда болады, жоспарлар мен басқару шешімдері негізделеді, олардың орындалуына қадағалау жүргізіледі, өндіріс тиімділігін жоғарылату резервтері анықталады, кәсіпорын, оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің қызмет нәтижесі бағаланады. Негізгі өндірістік қорлардың өндірістік және технологиялық құрылымын білу аз шығындар жұмсаумен, жоғары еңбек өнімділігіне жету мақсатында өндіріс пен жұмыс орындарын ұйымдастыруды тиімді жобалауға мүмкіндік береді.
«Болашақтың экономикасы» секторларына жеке тоқталғым келеді. Нәтижелі де тиімді қызмет ететін ұлттық инновациялық жүйе оның негізі болуы тиіс.
Негізгі өндірістік қорлар – қандай да бір өндірістің бірден бір маңызды факторы. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорынның негізгі қоры мен өндірістік қуаттарын тиімді пайдалану барлық технико-экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға мүмкіндік береді, оның ішінде өнім шығаруды арттыруға, өзіндік құнды, дайындаудың еңбек сыйымдылығын төмендетуге.
Кәсіпорындағы негізгі капиталдың жағдайы мен оны тиімді пайдалануды талдау міндеттері келесідегілерді анықтау болып табылады:
- негізгі өндірістік қордың құрамы мен құрылымын өзгерту;
- негізгі қорды пайдалану деңгейі және оны анықтайтын факторлар;
- айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығын анықтау;
- Өндірістік Бірлестігінің құрылымдық бөлімшесінің (ӨБ ҚБ) негізгі өндірістік қорының тиімді падалануын талдау.
Бұл міндетті жүзеге асырудағы маңызды рөлді шаруашылық субъектілердің қызметін экономикалық талдау алады. Оның көмегімен кәсіпорын дамуының стратегиясы мен тактикасы пайда болады, жоспарлар мен басқару шешімдері негізделеді, олардың орындалуына қадағалау жүргізіледі, өндіріс тиімділігін жоғарылату резервтері анықталады, кәсіпорын, оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің қызмет нәтижесі бағаланады. Негізгі өндірістік қорлардың өндірістік және технологиялық құрылымын білу аз шығындар жұмсаумен, жоғары еңбек өнімділігіне жету мақсатында өндіріс пен жұмыс орындарын ұйымдастыруды тиімді жобалауға мүмкіндік береді.
«Болашақтың экономикасы» секторларына жеке тоқталғым келеді. Нәтижелі де тиімді қызмет ететін ұлттық инновациялық жүйе оның негізі болуы тиіс.
Негізгі өндірістік қорлар – қандай да бір өндірістің бірден бір маңызды факторы. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорынның негізгі қоры мен өндірістік қуаттарын тиімді пайдалану барлық технико-экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға мүмкіндік береді, оның ішінде өнім шығаруды арттыруға, өзіндік құнды, дайындаудың еңбек сыйымдылығын төмендетуге.
Кәсіпорындағы негізгі капиталдың жағдайы мен оны тиімді пайдалануды талдау міндеттері келесідегілерді анықтау болып табылады:
- негізгі өндірістік қордың құрамы мен құрылымын өзгерту;
- негізгі қорды пайдалану деңгейі және оны анықтайтын факторлар;
- айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығын анықтау;
- Өндірістік Бірлестігінің құрылымдық бөлімшесінің (ӨБ ҚБ) негізгі өндірістік қорының тиімді падалануын талдау.
1 «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан, 2010, бет 1-3
2 Таубаев А.А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Қарағанды: Қазақтұтынуодағы Қарағанды экономикалық универ, 2008.- 175
3 Мұхамбетова З.С. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Қарағанды: Қазақтұтынуодағы Қарағанды экономикалық универ, 2008.- 165
4 Кажмуратов К., Кошанов К. Научно-техническая политика суверенного Казахстана.Свободная мысль 1992г.№8.23-30 с.
5 Жұрынов М. Болашағымыз болжаулы \ Егемен Қазақстан 25 сәуір 2008ж.
6 Волков О.И., Поздняков В.Я. Экономика предприятия: Практикум. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 331б.
7 Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учебник для ВУЗов. – М.: банки и биржи, ЭНИТИ, 1999. – 535б.
8 Укрепление научно-технической инфраструктуры Республики Казахстан. \ Отчет о мировых трендах в научно-техническом развитии и потенциальных возможностях Республики Казахстан на проведение передовых научных исследований по конкретным направлениям. 2006г.4-8с.
9 Қазақстанда ғылымды дамыту – стратегиялық басымдықтардың бірі. -/Ақиқат.-2009. - №1. 40-44 бб.
10 Қазақстандағы ғылыми-техникалық саясат//Саясат.-2005.№9.-53-57бб.
11 Инвестициялық саясат / Ізденіс. Поиск.- 2005. - №5. 72-77бб.
12 Орысша-қазақша қазіргі экономикалық терминдердің түсіндірме сөздігі/ Н.Қ. Мамыров, А.О. Мұса, Е.Қ. Құдайбергенов и др; Ред. Қ.О. Оқаев; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Қазақ мемлекеттік басқару академиясы. -Алматы: Экономика, 1999. -401 б.
13 Гохберг Л, Кузнецова И . Инновационные процессы: тенденции, проблемы // Экономист. – 2003, №6. – 59б.
14 Суша Г.З. Экономика предприятия: Учебное пособие. – Мн.: Новое знание, 2003. – 384б.
15 К.Ш.Дүйсенов., Э.Т.Төлегенов., Ж.Г.Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау». Алматы. Экономика баспасы, 2001 ж.
16 Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4
17 Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. - 2004. - №1.
18 Ишмухамбетова Т.Р., Қапанова А.К. «Кәсіпкерлік іс-әрекеттің экономикалық негізі» - Алматы : ҚазҰТУ , 2001
2 Таубаев А.А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Қарағанды: Қазақтұтынуодағы Қарағанды экономикалық универ, 2008.- 175
3 Мұхамбетова З.С. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Қарағанды: Қазақтұтынуодағы Қарағанды экономикалық универ, 2008.- 165
4 Кажмуратов К., Кошанов К. Научно-техническая политика суверенного Казахстана.Свободная мысль 1992г.№8.23-30 с.
5 Жұрынов М. Болашағымыз болжаулы \ Егемен Қазақстан 25 сәуір 2008ж.
6 Волков О.И., Поздняков В.Я. Экономика предприятия: Практикум. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 331б.
7 Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учебник для ВУЗов. – М.: банки и биржи, ЭНИТИ, 1999. – 535б.
8 Укрепление научно-технической инфраструктуры Республики Казахстан. \ Отчет о мировых трендах в научно-техническом развитии и потенциальных возможностях Республики Казахстан на проведение передовых научных исследований по конкретным направлениям. 2006г.4-8с.
9 Қазақстанда ғылымды дамыту – стратегиялық басымдықтардың бірі. -/Ақиқат.-2009. - №1. 40-44 бб.
10 Қазақстандағы ғылыми-техникалық саясат//Саясат.-2005.№9.-53-57бб.
11 Инвестициялық саясат / Ізденіс. Поиск.- 2005. - №5. 72-77бб.
12 Орысша-қазақша қазіргі экономикалық терминдердің түсіндірме сөздігі/ Н.Қ. Мамыров, А.О. Мұса, Е.Қ. Құдайбергенов и др; Ред. Қ.О. Оқаев; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Қазақ мемлекеттік басқару академиясы. -Алматы: Экономика, 1999. -401 б.
13 Гохберг Л, Кузнецова И . Инновационные процессы: тенденции, проблемы // Экономист. – 2003, №6. – 59б.
14 Суша Г.З. Экономика предприятия: Учебное пособие. – Мн.: Новое знание, 2003. – 384б.
15 К.Ш.Дүйсенов., Э.Т.Төлегенов., Ж.Г.Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау». Алматы. Экономика баспасы, 2001 ж.
16 Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».// Финансовый директор. - 2005. - №4
17 Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием предприятия».//Финансовый менеджмент. - 2004. - №1.
18 Ишмухамбетова Т.Р., Қапанова А.К. «Кәсіпкерлік іс-әрекеттің экономикалық негізі» - Алматы : ҚазҰТУ , 2001
ҚАЗАҚСТЫН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік-технологиялық факультеті
Техникалық физика және жылуэнергетика кафедрасы
СОӨЖ
Тақырыбы: Кәсіпорынның өндірістік қорлары
Орындаған: Капсалямов К:Ш.
Топ: ТФ-205
Тексерген: Нуралина К.Т.
Семей2015
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорының теориялық аспектісі 5
1.1 Негізгі өндірістік қордың экономикалық мәні мен құрамы 5
1.2 Айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығы 8
1.3 Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері мен
негізгі қорды қолданудың тиімділік көрсеткіштері 11
2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау 16
2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары 16
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау 19
2.3Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары 23
3.Индустриалды-инновациялық даму жағдайындағы кәсіпорынның негізгі
қорын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары 29
3.1 Кәсіпорындағы қорлардың тиімді пайдалануын жоспарлау және бөлу 29
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 40
Кіріспе
Нарықтық қатынастар, нарықтық экономика жағдайында қол жеткізілген
ғылыми-техникалық прогресті, өндірістің шаруашылық етуі мен басқаруының
тиімді нысандарын игеру негізінде кәсіпорыннан іс әрекетсіздікті жоюды,
кәсіпкершілікті белсендіруді, өндіріс тиімділігін, өнім мен қызметтің
бәсекелестік қабілеттілігін жоғарылатуды талап етеді.
Бұл міндетті жүзеге асырудағы маңызды рөлді шаруашылық субъектілердің
қызметін экономикалық талдау алады. Оның көмегімен кәсіпорын дамуының
стратегиясы мен тактикасы пайда болады, жоспарлар мен басқару шешімдері
негізделеді, олардың орындалуына қадағалау жүргізіледі, өндіріс тиімділігін
жоғарылату резервтері анықталады, кәсіпорын, оның бөлімшелері мен
қызметкерлерінің қызмет нәтижесі бағаланады. Негізгі өндірістік қорлардың
өндірістік және технологиялық құрылымын білу аз шығындар жұмсаумен, жоғары
еңбек өнімділігіне жету мақсатында өндіріс пен жұмыс орындарын
ұйымдастыруды тиімді жобалауға мүмкіндік береді.
Болашақтың экономикасы секторларына жеке тоқталғым келеді. Нәтижелі
де тиімді қызмет ететін ұлттық инновациялық жүйе оның негізі болуы тиіс.
Негізгі өндірістік қорлар – қандай да бір өндірістің бірден бір
маңызды факторы. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы, кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорынның
негізгі қоры мен өндірістік қуаттарын тиімді пайдалану барлық технико-
экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға мүмкіндік береді, оның ішінде өнім
шығаруды арттыруға, өзіндік құнды, дайындаудың еңбек сыйымдылығын
төмендетуге.
Кәсіпорындағы негізгі капиталдың жағдайы мен оны тиімді пайдалануды
талдау міндеттері келесідегілерді анықтау болып табылады:
- негізгі өндірістік қордың құрамы мен құрылымын өзгерту;
- негізгі қорды пайдалану деңгейі және оны анықтайтын факторлар;
- айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығын анықтау;
- Өндірістік Бірлестігінің құрылымдық бөлімшесінің (ӨБ ҚБ) негізгі
өндірістік қорының тиімді падалануын талдау.
1 Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорының теориялық аспектісі
1.1 Негізгі өндірістік қордың экономикалық мәні мен құрамы
Кәсіпкерліктің ең белсенді түрі - өндіріс: өнім, тауар, жұмысты
өндіру, әртүрлі қызметтер көрсету және белгілі бір рухани құндылықтарды
өңдеу.
Өндірістік кәсіпорынның тиімді қызмет етуі көбінесе өндірістік
факторларды, оның ішінде негізгі қорды тиімді пайдаланумен анықталады.
Негізгі қор (құндық бағада негізгі капитал) – бұл еңбек құралы ретінде
қолданылатын, өзінің табиғи қалпын сақтай отырып ұзақ мерзім бойы әрекет
ететін, өзінің құнын өндірген өнімге біртіндеп аударатын материалдық-заттық
құндылық.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі тек қана материалды, еңбек
және қаржы қорларын пайдалану есебінен ғана қамтылмайды, мұндағы негізгі
қорлардың ролі айтарлықтай. Бұл еңбек құралдары және еңбек процесіндегі
материалды жағдайлар, міне соның арқасында өндіріс процесі (кәсіпорын
қызметі) жүзеге асырылады.
Еңбек құралдары – станоктар, жұмыс машиналары, беріліс құралдары,
құрал-саймандар мен сол тәрізділер, ал еңбек процесіндегі материалды
жағдайлар – өндірістік ғимараттар, көлік құралдары және өзгелер – ...бұл
зат немесе адам өзі мен еңбек заты арасында орналастыратын заттар жиынтығы,
және олар осы затқа әсер етуде жолбасшы ретінде қызмет етеді. Халық
шаруашылығының негізгі қоры дегеніміз Қазақстан Республикасының ұлттық
табысының айтарлықтай тез арттыратын және маңызды бөлігі. Негізгі қордың
көлемі іс әрекеттегі негізгі қорды қайта құру және жаңғырту есебінен жоғары
өндірісті машиналар және жабдықтармен үнемі толықтырылады. Негізгі қордың
ерекшелігі өндіріс барысында бірнеше рет қолдануда және ұзақ мерзім бойы
бастапқы сыртқы түрін (пішінін) сақтауда. Өндірістік процесс және сыртқы
ортаның әсер етуінен олар бірте-бірте тозады және өз құнын жасаған өнімге
өзінің тозуына қарай бірте-бірте бөлшектеп аударады
Негізгі қор дегеніміз материалдық өндіріс саласында, сондай-ақ
өндірістік емес салада әрекет ететін, материалды-заттық құндылықтардың
жиынтығы. Негізгі қор кәсіпорын мүлігі болып табылып, оның негізгі бөлігін
құрайды.
Негізгі қорға өнім өндіру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету кезінде
еңбек құралы ретінде, немесе құны қырық айлық есептік көрсеткіштен асатын
немесе он екі айдан асатын кезең бойы кәсіпорынның басқарушылық
қажеттілігіне пайдаланылатын материалды құндылықтар жатады. Пайдалы
пайдалану мерзімі дегеніміз негізгі қор объектісін пайдалану кезінде
кәсіпорынға табыс әкелетін немесе кәсіпорын қызметінің мақсатын орындауға
қызмет ететін мерзім [2, 75б.].
Есептеу және статистика тәжірибесінде негізгі қорға еңбек құралын
пайдалану мерзімі бір жылдан кем емес мүліктер жатады.
Негізгі қордың кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қатысу сипатына
байланысты оларды өндірістік және өндірістік емес деп бөледі.
Негізгі өндірістік қор – материалдық өндіріс саласында тікелей қызмет
етеді, өндіріс процесіне бірнеше рет қатысады, біртіндеп тозады, ал оның
құны өндірілетін өнімге қолдану мөлшеріне байланысты біртіндеп ауысады.
Олар қаржы салымы есебінен толықтырылады.
Негізгі өндірістік емес қор – кәсіпорын балансындағы тұрғын үйлер,
бала-бақшалар және спорт мекемелері, мәдени-тұрмыстық бағыттағы басқа да
объектілер жатады. Негізгі өндірістік қорға қарағанда, олар өндіріс
процесіне тікелей қатыспайды, олардың құны пайдаланғанда жоғалады. Олар
ұлттық табыс есебінен қайта өндіріледі.
Өндірістік емес қор өндіріс көлеміне және еңбек өнімділігіне тікелей
әсер етпейді, бірақ олардың қызмет етуі кәсіпорын жұмысшыларының әл-ауқатын
жақсартумен, материалдық және мәдени өмір деңгейін көтерумен байланысты,
түбінде ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
Еңбек процесінде негізгі қордың рөлі мынандай жағдайда анықталады
яғни, өзінің жиынтығымен өндірістік-техникалық базаны құрайды, кәсіпорынның
өнімді шығару бойынша мүмкіндігін, еңбектің техникалық қарулану деңгейін
анықтайды. Жинақталған негізгі қор және еңбекті техникалық қаруландыруды
жоғарылату еңбек процесін жеделдетеді, еңбекке шығармашылық сипат береді,
қоғамның мәдени-техникалық деңгейін көтереді.
Қоғамның материалдық ресурстарының ең көп маңызды бөлігі негізгі қорда
біріктірілген. Ол елдің ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды.
Негізгі өндірістік қор жүйелі түрде жаңартылуы тиіс. Негізгі қордың,
әсіресе еңбек құралының дамуы, олардың сапасын жаңа техникалық және ғылыми
жетістіктер негізінде жақсарту, еңбектің техникалық қарулануын
жоғарылатады, аз еңбек шығынын жұмсай отырып, жоғары сапалы өнім өндірудің
маңызды шарты болып табылады, сонымен қатар еңбек өнімділігін арттырып,
өнімнің өзіндік құнын төмендетеді.
Негізгі қордың жеке бөлшектері өндірістік процесте пайдалану мақсатына
және есептеу тәртібіне байланысты натуралдық көрсеткіште келесі топтарға
жіктеледі:
1) кәсіпорын меншігіндегі жер телімдері және табиғатты пайдалану
объектілері;
2) ғимараттар;
3) құрылғылар;
4) таратушы құрылғылар;
5) машиналар мен жабдықтар;
6) өлшеуіш және реттеуіш құралдар, қосалқы және лабораториялық
жабдықтар;
7) есептеуіш техникалар;
8) транспорттық құралдар;
9) пайдалану мерзімі 12 айдан асатын құрал-саймандар;
10) өндірістік - шаруашылық инвентарь;
11) ішкі шаруашылық жолдар;
12) негізгі қорға қатысты жабдықтарды, кеңселерді, жалға берілетін
ғимараттарды, жер телімдерін және басқа да объектілерді жақсартуға
салынған қаржы.
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қордың әрбір тобының өнеркәсіптегі
жалпы құнымен сипатталады.
Негізгі қорды өндіріс процесіне қатысуына байланысты екі топқа
жіктейміз: активті және пассивті.
Меншік иесі үшін негізгі қордың топтарына қаржы салу маңызды болып
келеді. Ол негізгі қордың активті бөлігі болып саналатын машиналар мен
жабдықтардың үлес салмағының оңтайлы ұлғаюына көп көңіл бөледі.
Транспторттық құралдар, есептеуіш машиналар мен құрал-саймандарды активтік
бөлігіне жатқызуға болады. Негізгі қордың бұл элементтері технологиялық
процеске қатысады, тікелей өндіріс қуаты мен жұмыстың өнімділігіне ықпал
етеді. Негізгі қордың басқа топтары өндірістік процестер үшін қажетті
жағдай жасайды, бірақ олар пассивті бөлігіне жатады. Бұлар ғимараттар,
құрылғылар, таратушы құрылғылар, инвентарь.
Негізгі өндірістік қордың активті бөлігінің үлес салмағы неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым өнім көлемі мен қорқайтарымдылық көрсеткіші артады.
Сондықтан негізгі қордың құрылымының жақсаруы өндірістің маңызды мәселесі,
яғни өнімнің өзіндік құнының төмендеуі, фирманың қаржы салымдарының өсуі
болып табылады [3, 38б.].
Негізгі өндірістік қордың құрылымын жақсарту мыналарға мүмкіндік
береді:
- жабдықты жаңарту және жаңғырту;
- жабдықтың құрылымын машина мен станоктың, әсіресе соңғы
операцияларды атқаратын станоктардың, автоматты және жартылай
автоматты станоктардың, әмбебап агрегатты станоктардың, автоматты
желілердің, сандық бағдарламалық басқару станоктарының прогрессивті
түрлерінің үлесін арттыру арқылы жетілдіру;
- ғимараттар мен құрылғыларды тиімді пайдалану, бос алаңдарға қосымша
жабдықтар орнату;
- құрылыс жобасын дұрыс өңдеу және кәсіпорын құрылысының жоспарын
жоғары сапада орындау;
- артық және аз қолданылатын құралдарды жою және оның басқа бөлек
топтармен дұрыс пропорциялық қарым-қатынасын қамтамасыз ететін
жабдықты құру.
Негізгі қорды тиімді басқаруда оның негізделген бағасы көп мағынаны
білідіреді. Негізгі қордың есептеу және талдау тәжірибесінде натуралдық
және ақшалай формасы қолданылады. Негізгі қордың натуралды түрін бағалауда
машина саны, олардың өнімділігі, қуаты, өндірістік алаңдардың мөлшері және
басқа да сандық өлшемдері анықталады. Бұл мәліметтер кәсіпорынның және оның
салаларының өндірістік қуатын есептеу, өндірістік бағдарламаны жоспарлау,
жабдық өнімділігінің резервін көбейту, жабдық балансын құру үшін қажет. Осы
мақсатпен жабдықты құжаттау және түгендеу, оның кіруі мен шығуын есепке алу
жүргізіледі.
Негізгі қордың ақшалай немесе құндық бағасы негізгі қордың кеңейтілген
ұдайы өндірісін жоспарлау мен амортизациялық аударымдардың өлшемін және
тозу дәрежесін анықтау үшін қажетті.
Негізгі қордың өндірістік процесте ұзақ қатысуы мен тозуы және осы
кезең ішінде ұдайы өндіріс шарттарының өзгеруіне байланысты негізгі қорды
бағалаудың бірнеше түрі бар, олар:
1) Негізгі өндірістік қордың бастапқы құны,
2) Негізгі өндірістік қордың қалпына келтіру құны
3) Негізгі өндірістік қордың қалдық құны.
Негізгі өндірістік қордың бастапқы құны – қорды дайындауға немесе
сатып алуға және оларды жеткізу мен монтаждауға кеткен шығын сомасынан
тұрады. Ол амортизация нормасы мен амортизациялық аударымдардың өлшемін,
кәсіпорын пайдасын, рентабелділігін және олардың көрсеткіштерінің
қолданылуын анықтау үшін қолданылады.[2, б.64].
Негізгі қордың ликвидтік құны – бұл негізгі қордың өндірістен алынып
тасталған және тозған құнын шегеруі (көп жағдайда бұл сыну құны).
Экономикалық көрсеткіштерді есептеуде негізгі қордың орташа жылдық
құны анықталады. Бұл есептеу бастапқы құн негізінде оларды енгізу және
шығару арқылы есептеледі және мына формуламен анықталады:
НҚор.жыл. = НҚб.қ. + (НҚен. * n1 ) 12 – (НҚшек. * n2 ) 12
(1)
мұндағы, НҚор.жыл. – негізгі қордың орташа жылдық құны;
НҚб.қ. - негізгі қордың жыл басындағы (баланстық) құны;
НҚен. – негізгі қордың енгізілген құны;
НҚшек. – қордың ликвидтік құны;
n1 – негізгі қорды енгізген бастап ай саны;
n2 – негізгі қордың шығуынан бастап ай саны.
Негізгі қорды тиімді пайдаланудың ұлттық экономика үшін маңызы зор.
Осы мәселені шешу қоғамға керекті өндірістің артуына, мемлекеттің жабдықтық
балансының өсуіне, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне, өндіріс
рентабельділігінің өсуіне алып келеді.
1.2 Айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығы
Кәсіпорынның тұрақты жұмысын қамтамасыз ету үшін негізгі құралдармен
бірге еңбек заты, материалдык ресурстар, яғни айналым, қорлары қажет.
Айналым қорлары - өндіріс үдерісінің басты элементі және өзіндік құнның
негізгі бөлігі болып табылады. Шикізатқа, материалдарға, отынға және
энергияға кеткен шығындар аз болса, ол сондықтан арзан болады.
Кәсіпорынның айналым қоры бұл өндірістік негізгі қордың бір бөлімі.
Онда әрбір өндірістік циклдар толығымен тұтынылады немесе қолданылады.
Өндіріс процесінде өзінің натуралдық түрін өзгертіп толық бағасын өндіретін
өнімге аударады.
Айналым өндірістік қорлары дегеніміз - еңбек үдерісінде негізгі
өндірістік қорларына қарағанда әр өндірістің циклінде жұмсалатын және
олардың құны еңбек өніміне бірден және тұтас көшетін өндіріс қаражаттарының
бөлігі заттық элементтер. Айналым қорларының заттық элементтері еңбек
үдерісінде өзінің натуралды формасы мен физикалық -химиялық қасиеттерін
өзгертеді. Олар өндірістің тұтынылу шамасы бойынша өз тұтыну құнын
жоғалтады. [3, 120б.]
Айналым қорларының жеке элементтерінің проценттер немесе олардың
құрамдас бөлшектері арасындағы өзара қатынасты айналым қорларының құрамы
деп атайды. Осыған байланысты айналымдылық белгісіне ие 2 ұғым бар:
1. Айналым қаражаттары
2. Айналым қорлары
Айналым қорлары дегеніміз - өндірісте бірақ рет қатысып өздерінің
құндарын өндіретін өнімге лезде және толығымен аударатын ресурстарды
айтамыз. Айналым қорларына шикізат негізгі және қосалқы материалдар,
қосалқы бұйымдар, аяқталмаған өндіріс, отын, тара және басқа да еңбек
заттары жатады. Категория ретінде айналым қаражаты айналым қорларынан
басымрақ (ірілеу) айналым қаражаты айналым қорларынан және айналымға
арналған қорлар (фонды обращения). Осыған орай айналым қаражаты дегеніміз -
өндіріс қорлары мен айналымға арналған қорларды жасау мақсатында
авансталған және ақша қаражатының үздіксіз қайта айналымын қамтамасыз
ететін ақша қаражаттарының жиынтығы.
Айналымға арналған қорлар - ол кәсіпорынның дайын өнім қорларына
жөнелтілген бірақ ақшасы төленбеген тауарларға кассадағы және есеп шоттағы
ақшалай қаражаттардан тұрады. Бұл қорлардың мақсаты өндірістік процестің
үздіксіздігін және өнімді өткізуді қамтамасыз ету. Бұл қорлар құнның пайда
болуына қатыспайды бірақ онын тасымалдаушысы болып табылады. Өндірістік
цикл аяқталғаннан кейін тұтынылған айналым қаражаттары өнімді өткізуден
түскен табыспен қайтарылады. Бұл өндіріс процесін қайтадан жалғастырып
кәсіпорынның қаражатының қайталама айналымын қамтамасыз етеді.
Жоспарлау, есеп және талдау тәжірибесінде айналым қаражаты келесі
белгілер бойынша жіктеледі:
- өндіріс процесінде функционалдық роліне байланысты: өндірістік
айналым қорлары және айналыс қорлары;
- бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты:
нормаланатын айналым қорлары және нормаланбайтын айналым қорлары;
- айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты: жеке меншік
айналым капиталы және қарыздық айналым капиталы;
- өтімділікке байланысты: абсолютті өтімді айналым капиталы: тез
өтімді айналым капиталы, баяу өтімді айналым капиталы;
- капитал салымының тәуекел деңгейіне байланысты: салымның минималды
деңгейімен айналым капиталы, салымның аз тәуекелімен айналым капиталы,
салымның орташа тәуекелімен айналым капиталы, салымның жоғары тәуекелімен
айналым капиталы;
- кәсіпорынның балансындағы көрінісі мен есеп стандарттарына
байланысты: қорлардағы айналым қорлары, есеп айырысулар және басқа да
активтер;
- материалды-заттық мазмұнына байланысты: еңбек заттары (шикізат,
материалдар, аяқталмаған өндіріс және т.б.), дайын өнім мен тауарлар, ақша
қаражаттары және есеп айырысу қорлары [4, 169б.].
Функционалдық белгісі бойынша айналым капиталдарын айналым қорлары мен
айналыс қорларына бөлу айналым каипталының өндіріс және айналыс процесінде
келу уақытын бөлек есептеу мен талдау үшін қажет (Қосымша).
Басқару деңгейіне қарай айналым капиталдары нормаланатын және
нормаланбайтын болып бөлінеді. Нормаланатын айналым капиталдарына барлық
өндірістік айналым қорлары жатады. Сонымен қатар кәсіпорын қоймасында
өткізілмеген дайын өнім қалдықтары түріндегі айналым қорларының бөлігі
жатады.
Нормаланбайтын айналым қорларында айналыс қорының қалған элементтері
жатады, яғни тұтынушыларға жіберілген, бірақ әлі де төленбеген өнімдер және
де ақша қаражаттары мен есеп айырысудың барлық түрлері.
Айналым капиталының жеке меншік қарыздық болып бөлінуі олардың
қалыптасу көзі мен кәсіпорындарға айналым капиталдарын тұрақты және уақытша
қолданысқа беру түрлерінен көрінеді.
Кәсіпорынның меншік айналым капиталына қажеттілігі жоспарлау объектісі
болып табылады және оның қаржылық жоспарында көрініс табады. Бұл қаражаттар
қорларды, яғни нормаланатын айналым қаражаттарын жабудың көзі ретінде
қызмет етеді. Олардың алғашқы қалыптасуы компанияның құрылуы кезінде және
оның жарғы капиталының жасалуы кезінде болады.
Қарыздық айналым капиталдарының қалыптасу көздеріндегі маңызды және
негізгі мән-мағынаға ие. Қарыз қаражаттары кәсіпорынның ақша қаражаттарына
уақытша қосымша қажеттілігін жабады. Қарыз қаражаттарын тарту өндіріс
сипатымен, нарықтық экономикаға өту кезінде пайда болған қиын есеп айырысу
қатынастарымен, меншікті айналым қаражаттарының жеткіліксіз мөлшерін
толтыру қажеттілігімен және басқа да объективті және субъективті
себептермен шарттасқан. Қарыздық айналым капиталдары банктік несие түрінде,
сонымен қатар кредиторлық қарыз ретінде қалыптасады. Олар кәсіпорынға
уақытша пайдалануға беріледі. Олардың бір бөлігі ақылы (несиелер мен
қарыздар), екінші бөлігі – ақысыз (кредиторлық қарыз). Кәсіпорынның
қарыздық айналым капиталдарына қажеттілігі де жоспарлау объектісі болып,
бизнес – жоспарда көрініс табады
Негізгі өндірістік құралдар мен айналым құралдары тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есептеулерде жұмыс жасап тұрған негізгі қорлар баланстық құны
бойынша есептеледі.
Кәсіпорынның іс- әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт - қолда
бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым қаражаты - бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады [7, 124б.].
Сонымен, айналым қорының заттық мазмұны - еңбек заттары. Негізгі
қордан айырмашылығы сол - айналым қор өндіріс процесінде бір рет қана
қатысады да, сол жолы түгелдей пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын
пайда болған жаңа өнімге қосады.
1.3 Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері мен
негізгі қорды қолданудың тиімділік көрсеткіштері
Негізгі қордың ерекшелігі - өндірістік процесте көпреттік қолданылуы
болып табылады. Бірақ олардың қызмет ету уақытының шегі болады, яғни
олардың тозуымен қалыптасады.
Негізгі өндірістік қордың қазіргі техникалық деңгейі мен құрылымында
өнім өндірудің артуы мен өзіндік құнының төмендеуі, кәсіпорын жинағының
өсуі, оны пайдалану дәрежесіне байланысты.
Негізгі қорды пайдалану көрсеткіштері үш топқа біріктіріледі:
- негізгі қорды пайдалану уақытының деңгейін көрсететін экстенсивті
көрсеткіш;
- негізгі қорды қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін көрсететін
интенсивті (өнімділік) көрсеткіш;
- негізгі қорға әсер ететін барлық факторлардың (экстенсивті және
интенсивті) жиынтығын ескеретін интегралды көрсеткіш.
Экстенсивті пайдалану көрсеткіші. Оған жататындар: құрал-жабдықты
экстенсивті пайдалану коэффициенті, жабдықтың қызмет етуінің ауысымдық
коэффициенті [5, 48б.].
Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті Кэкст. жабдықтың жоспар
бойынша жұмыс сағатының санының, оның нақты пайдалану уақытына бөлу арқылы
анықталады.
Кэкст. = tжаб.н. tжаб.жос. (2)
мұндағы, tжаб.н. - жабдық жұмысының нақты уақыты, сағ;
tжаб.жос. - жабдық жұмысының жоспарланған уақыты, сағ.
Жабдықты экстенсивті пайдалану оның қызмет етуінің ауысымдық
коэффициентімен де сипатталады, яғни үлкен ауысымда жұмыс жасаған станоктар
санының, бір күндік станктық ауысымда жұмыс жасағандар санына қатынасымен
анықталады. Демек ауысым коэффициенті, жабдықтың бір данасы орташа есеппен
бір жыл ішінде неше ауысымда жұмыс жасағанын көрсетеді. Сондықтан да
кәсіпорындар ауысымдық коэффициентін арттыруға ұмтылуы қажет, ол қолдағы
бар қор есебінен өнім өндірісін арттырады.
Интенсивті пайдалану көрсеткіші. Негізгі қорды интенсивті пайдалану
оларды қуаты бойынша (өнімділік) пайдалану деңгейін көрсетеді. Оның ең
негізгі көрсеткіші болып жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті
саналады.
Жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті негізгі технологиялық
жабдықтың нормативті өнімділігінің оның нақты өнімділігіне, яғни өнімділігі
негізделген үдемелі техникаға қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткішті
есептеу үшін мына формула қолданылады:
Кинт. = Ө нақты Өнорм. (3)
мұндағы Ө нақты - уақыттың бір өлшемінде жабдықтың нақты өнім өндіруі;
Өнорм - уақыттың бір өлшемінде жабдықтың техникалық негізделген өнім
өндіруі (жабдықтың паспорттық мәліміттері негізінде анықталады).
Интегральды пайдалану көрсеткіштері. Оған жабдықты интегральды
пайдалану коэффициенті, қор қайтарымы, қор сыйымдылығы және қор қарулануы
жатады.
Жабдықты интегральды пайдалану коэффициенті жабдықты пайдаланудың
экстенсивті және интенсивті коэффициенттерінің көбейтіндісі ретінде
анықталады және ол оның уақыт пен өнімділік (қуаттылық) бойынша пайдалануын
кешенді түрде сипаттайды.
Кинтегр = Кэкст. * Кинт. (4)
Бұл көрсеткіштің нәтижесі алдыңғы көрсеткіштерге қарағанда
салыстырмалы төмен болады, өйткені бұл жабдықты пайдаланудың әрі
экстенсивті, әрі интенсивті кемшіліктерін бір мезгілде көрсетеді.
Негізгі өндірістік қорды қолдану тиімділігі жалпы және жеке
көрсеткіштердің көмегімен бағаланады. Жалпы көрсеткіштер негізгі қор
жиынтығының қолдануының соңғы нәтижесін көрсетеді. Оларға келесі
көрсеткіштер жатады:
1) Қор қайтарымы - бұл жыл ішіндегі негізгі өндірістік қордың орташа
жылдық құнының осы қорды қолданумен шығарылған өнім құнына қатынасы. Қор
қайтарымы негізгі құралдардың бір теңгесіне немесе бір данасына келтірілген
өнімнің көлемін көрсетеді.
Ққ = V Қорт (5)
Мұндағы V – жыл ішінде өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн
есебімен;
Қорт – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Қор қайтарымы – қорды пайдаланудың негізгі жалпылама көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштің мәні өндірістік ғимараттар, құрылғылар, жұмысшы және күш
машиналары мен жабдықтардың, яғни негізі қордың барлық топтарының
қаншалықты тиімді пайдаланып жатқанын көрсетеді. Қор қайтарымын арттыру –
кәсіпорынның негізгі міндеті. Сондықтан қор қайтарымын арттыру факторларын
қарастырайық (сурет 1).
Сурет 1. Қор қайтарымын арттыру жолдары
2) Қор сыйымдылығы – бұл қор қайтарымының кері көрсеткіші, яғни бұл
өнімнің бір теңгесін өндіруге қанша негізгі құрал қолданылғанын білдіреді.
Қс = Қорт V (6)
3) Қор қарулануы – бұл кәсіпорын жұмыскерлер санының (N) негізгі
қордың орташа жылдық құнына қатынасы. Бұл бір жұмысшыға қанша негізгі
құралдан келетінін көрсетеді.
Ққар = Қорт N (7)
Негізгі қордың қозғалыс процесін бағалау және олардың қозғалысын
сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың бірі негізгі қорды жаңарту интенсивтілігін көрсетеді. Ол үшін
белгілі кезең ішіне негізгі қорды жаңарту коэффициенті есептеледі:
Кжаң = Қенг Қ ж.аяғ (8)
мұндағы Кжаң – жаңарту коэффициенті;
Қенг – белгілі кезең ішінде қайтадан енгізілген (жаңадан түскен)
негізгі қордың құны;
Қж.аяғ – негізгі қор талданып жатқан кезеңнің жыл аяғына негізгі қор
құны.
Негізгі қорды жаңарту процесі олардың шығуын да зерттеуді талап етеді.
Бұл процесті белгілі бір кезеңге негізгі қордың шығу коэффициенті
бағалайды.
Кшығ = Қшығ Қ ж. бас (9)
мұндағы Кшығ – шығу коэффициенті;
Қшығ – белгілі кезең ішінде өндірістен шығарылған негізгі қор құны;
Қж. басы – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.
Негізгі қордың жаңартылуы мен шығуы өзара бағалануы қажет. Ол үшін
негізгі қордың өсім коэффициенті есептеледі:
Көсім = (Қенг - Қшығ) : Қ ж. бас (10)
мұндағы Көсім – негізгі қордың өсім коэффициенті;
Қж. басы – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.
Негізгі қордың жаңартылу, шығу және өсім коэффициенттеріне талдау
жасағанда оларды өзара байланыста қарастырылуы қажет. Қосымша ақпаратты
қолдана отырып, негізгі қор жаңа құрылыс немесе жаңғырту есебінен
жаңартылып жатыр ма, ескі сайманды анағұрлым жоғары өнімділікті жаңасына
ауыстыру жүргізіліп жатыр ма және негізгі қорды пайдалану процесі
қаншалықты тиімді жүргізіліп жатқанын анықтау қажет.
Негізгі қордың техникалық жағдайының жалпылама көрсеткіші болып
жарамдылық және тозу коэффициенті саналады.
Тозу коэффициентінің көлемі негізгі қордың әр түрлері немесе топтары
бойынша белгілі бір кезеңге мынадай түрде есептеледі:
Ктозу = Тқ Қ бас.қ (11)
мұндағы Ктозу – негізгі қордың тозу коэффициенті;
Тқ – белгілі кезең ішіндегі негізгі қордың тозу құны;
Қ бас.қ - сол негізгі қордың бастапқы құны.
Жарамдылық коэффициенті негізгі қордың бастапқы құнының қалдық құнына
қатынасы арқылы анықталады:
Кжар = Ққалд.қ Қ бас.қ = 1 - Ктозу (12)
мұндағы Кжар – негізгі қордың жарамдылық коэффициенті;
Ққалд.қ - негізгі қордың қалдық құны;
Қ бас.қ - негізгі қордың бастапқы құны.
Негізгі қордың жарамдылық және тозу коэффициентін кезеңнің басына және
аяғына есептеу қажет. Тозу коэффициенті неғұрлым төмен болған сайын,
негізгі қордың техникалық жағдайы соғұрлым жақсы.
Кәсіпорында негізгі қорды тиімді пайдалануды арттыру мына жолдармен
жүзеге асады:
- техникалық жетілдіру және құралдардың модернизациясы;
- өндіріс біркелкілігін арттыру;
- құрал – жабдықты жөндеу ұйымын жетілдіру;
- әртүрлі себептерге байланысты жабдықтардың бос тұрып қалуларын кемтіу;
- қызмет ету персоналының біліктілік деңгейін арттыру;
- жоғары сапалы және жоғары өнімділікті негізгі қорды пайдалануға
енгізу.
Негізгі қорды тиімді пайдалану жолын таңдау көрсеткіштерге талдау
жасаумен байланысты және кәсіпорын жұмысының нақты шарттарына тәуелді
болады. Негізгі қордың табысты қызметі оларды қолданудың экстенсивті және
интенсивті жақсару факторларының қаншалықты өндірілгеніне байланысты.
Негізгі қорды қолданудың экстенсивті жақсаруы, бір жағынан, күнтізбелік
мерзімінде жабдықтардың жұмыс уақытының артуын, ал екінші жағынан,
кәсіпорындағы барлық жабдықтардың үлес салмағының артуын көрсетеді.
Негізгі қорды тиімді қолдануын арттырудың басты жолы жабдықтар қалдық
санының төмендеуі және өндіріске тұрақталмаған жабдықтардың жедел еңгізілуі
болып табылады. Негізгі қорды қолданудың интенсивті жаңаруы бірлік
уақытындағы жабдықтардың жүктелу деңгейінің артуын білдіреді. Жабдықтың
интенсивті жүктелуінің артуы машиналар мен механизмдердің жаңғыртуына,
олардың жұмысының оптималды режимінің орнатылуына байланысты жүзеге асады.
Технологиялық процестің тиімді режиміндегі жұмысы негізгі қор құрамының
өзгеруінсіз және жұмыскерлер санының өсуінсіз шығарылған өнімнің артуын
қамтамасыз етеді [4, 16б.].
Негізгі қорды интенсивті қолдану мына жолдармен жүзеге асырылады:
еңбек құралдарын техникалық жетілдіру және өндіріс технологиясын жетілдіру;
техниканың жобалық өндірісінің жетілу мерзімін кеміту; өндірістік, басқару
және еңбек ұжымын ғылыми жетілдіру; жеделдету тәсілдерін қолдану;
жұмыскерлердің мамандықтарын арттыру.
Негізгі қорды тиімді қолдану жолдарының ішіндегі негізгісі –
экономикалық механизмді дұрыс қолдану болып табылады. Сонымен қатар
оперативтік жоспарлауды жетілдіру және еңбек құралдарын қолдануды талдау
негізгі қорды тиімді қолдану жолдарының негізгісі болып табылады.
Бір күндік бос тұрып қалуды қысқарту бір жыл ішіндегі бірліктің
әрқайсысындағы жұмыс істелген күндердің орташа санының артуына алып келеді.
2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау
2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары
Кәсіпорын қорының кассасындағы қолма – қол ақша банктің белгілеуімен
кәсіпорын жетекшісінің келісуі бойынша шекті болады. Қажетті жағдайда касса
қалдықтарының шектелуі қаралады. Кәсіпорындар банкке барлық қолда бар
ақшаларды тәртіп және уақыт бойынша қызмет көрсету банктің келісімімен
өткізіледі. Қолма – қол ақша күндізгі немесе кешкі кассаларға банк
инкассаторларына және біріккен кассаларға кәсіпорынның соңғы өткізулерін
банке өткізіледі.
Кәсіпорынның қорының банк шотынан аудару келісім – шарт жасайды.
Кәсіпорын кассасында шектеулі қолма – қол ақшалар сақталынады. Банк
мекемелерінің қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен
белгілінеді. Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын
барлық кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және
қызмет саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге
асырылады. Касса қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша
айналымының көлемінің азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол
ақша құралдарын тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру,
кездейсоқ құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету
арқылы анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен
белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер
және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске
асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша
қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына
және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.
Қорыта келгенде, кәсіпорындағы қолма – қол ақша және қолма – қол
ақшасыз айналымында өзара байланыс және өзара тәуелділік болады. Ақша
әрқашанда бір айналым сферасынан екіншіге ауысады. Қолма – қол ақша формасы
несие мекемелерінің шотына ауысады және керісінше қолма – қол ақшасыз
айналымы қолма – қол ақшаны несие мекеменің шотына салғанда пайда болады.
Ал қолма – қол ақшасыз айналымы қолма – қол ақша арқылы бола алмайды. Осы
уақытта тапсырыскерде несие мекеме шотынан қолма – қол ақшаны алу кезінде
пайда болады.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технолргиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі активтердің
тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын
дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдагы активтерді басқару өнері -
кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының
ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық калиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? деген қауіп туады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақьп қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты
қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық
тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және
оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал ке болуы — дамуға кедергі
жасап, басы артық қорларме және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуп
әкеліп соқтыруы мүмкін.
Кәсіпорынның банк шотынан аудару келісім – шорт жасайды. Кәсіпорын
кассасында шектеулі қолма – қол ақшалар сақталынады. Банк мекемелерінің
қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен белгілінеді.
Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын барлық
кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және қызмет
саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге асырылады. Касса
қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша айналымының көлемінің
азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол ақша құралдарын
тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру, кездейсоқ
құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету арқылы
анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен
белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер
және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске
асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша
қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына
және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорының қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауьи әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділікі деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау: жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы бар табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол
капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып
табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы
адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл
кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен
шығындар туралы жеткілікті -мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің
көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді.
Батыс тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп
қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама
басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық,
ұлыбритандық және жаңа зеландиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші
болып келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн,
табыс батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар
сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп көрсетуге
тырысады.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке не болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын ұйымдастырған кезде немесе өндіріп
отырған өнімнің өзіндік құнын есептеудегі негізгі шығындарға мыналар
жатады:
Бастапқы мағлұматтар ретінде берілген детальдің, тораптың құрастыру
бірлігінің негізгі технологиялық процестері, ондағы қолданылған
операциялардың уақытының қажет екендігі болып табылады. Осы мәліметтер
бойынша детальді өндіріп шығару үшін қандай жұмыстар атқарылатынын талдап
шығу керек: Біріншіден- өнімді өндіріп шығару үшін қандай жабдықтар,
станоктар, аспаптар қажет екенін есептеу керек.
Екіншіден – жабдықтардың саны бойынша цех әлде учаске болатынын
белгілеу керек, кейін қажетті кескіш аспаптарды, тетіктерді бақылау
аспаптарын, жетектерді бақылау аспаптарын, тағы басқа құралдардың
көлемдерін есептеу кетек.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндеі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны
тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады" деп жазған.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның
қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа қызмет түрлері үшін қажетті
қаржы ресурстармен қамтамасыз, етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді
тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен
қаржылық қарым-қатынас болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық
тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның
қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді".
Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда барын, үлестіріліп
таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы".
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы - бұл оның қаржы
бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие
қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капитал пайдалану, мемлекет алдында
және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін
орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі
түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық;
несие капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып ұғым мәнін жеткілікті
дәрежеде ашпайды, олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек ауға мүмкіндік
беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін
бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі
көрсеткіштерді есептеу нәтижесін және олардың жалпы бағалауға тигізетін
әсерін негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы
әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі
нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын
және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мені өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты "өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады.
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеі беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуі (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның, ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік, және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорыннңң шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды жабдықтау,
өңдіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы, қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін
қызметі болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Инженерлік-технологиялық факультеті
Техникалық физика және жылуэнергетика кафедрасы
СОӨЖ
Тақырыбы: Кәсіпорынның өндірістік қорлары
Орындаған: Капсалямов К:Ш.
Топ: ТФ-205
Тексерген: Нуралина К.Т.
Семей2015
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорының теориялық аспектісі 5
1.1 Негізгі өндірістік қордың экономикалық мәні мен құрамы 5
1.2 Айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығы 8
1.3 Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері мен
негізгі қорды қолданудың тиімділік көрсеткіштері 11
2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау 16
2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары 16
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау 19
2.3Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары 23
3.Индустриалды-инновациялық даму жағдайындағы кәсіпорынның негізгі
қорын пайдалану тиімділігін арттыру жолдары 29
3.1 Кәсіпорындағы қорлардың тиімді пайдалануын жоспарлау және бөлу 29
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 40
Кіріспе
Нарықтық қатынастар, нарықтық экономика жағдайында қол жеткізілген
ғылыми-техникалық прогресті, өндірістің шаруашылық етуі мен басқаруының
тиімді нысандарын игеру негізінде кәсіпорыннан іс әрекетсіздікті жоюды,
кәсіпкершілікті белсендіруді, өндіріс тиімділігін, өнім мен қызметтің
бәсекелестік қабілеттілігін жоғарылатуды талап етеді.
Бұл міндетті жүзеге асырудағы маңызды рөлді шаруашылық субъектілердің
қызметін экономикалық талдау алады. Оның көмегімен кәсіпорын дамуының
стратегиясы мен тактикасы пайда болады, жоспарлар мен басқару шешімдері
негізделеді, олардың орындалуына қадағалау жүргізіледі, өндіріс тиімділігін
жоғарылату резервтері анықталады, кәсіпорын, оның бөлімшелері мен
қызметкерлерінің қызмет нәтижесі бағаланады. Негізгі өндірістік қорлардың
өндірістік және технологиялық құрылымын білу аз шығындар жұмсаумен, жоғары
еңбек өнімділігіне жету мақсатында өндіріс пен жұмыс орындарын
ұйымдастыруды тиімді жобалауға мүмкіндік береді.
Болашақтың экономикасы секторларына жеке тоқталғым келеді. Нәтижелі
де тиімді қызмет ететін ұлттық инновациялық жүйе оның негізі болуы тиіс.
Негізгі өндірістік қорлар – қандай да бір өндірістің бірден бір
маңызды факторы. Олардың жағдайы мен тиімді пайдалануы, кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорынның
негізгі қоры мен өндірістік қуаттарын тиімді пайдалану барлық технико-
экономикалық көрсеткіштерді жақсартуға мүмкіндік береді, оның ішінде өнім
шығаруды арттыруға, өзіндік құнды, дайындаудың еңбек сыйымдылығын
төмендетуге.
Кәсіпорындағы негізгі капиталдың жағдайы мен оны тиімді пайдалануды
талдау міндеттері келесідегілерді анықтау болып табылады:
- негізгі өндірістік қордың құрамы мен құрылымын өзгерту;
- негізгі қорды пайдалану деңгейі және оны анықтайтын факторлар;
- айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығын анықтау;
- Өндірістік Бірлестігінің құрылымдық бөлімшесінің (ӨБ ҚБ) негізгі
өндірістік қорының тиімді падалануын талдау.
1 Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорының теориялық аспектісі
1.1 Негізгі өндірістік қордың экономикалық мәні мен құрамы
Кәсіпкерліктің ең белсенді түрі - өндіріс: өнім, тауар, жұмысты
өндіру, әртүрлі қызметтер көрсету және белгілі бір рухани құндылықтарды
өңдеу.
Өндірістік кәсіпорынның тиімді қызмет етуі көбінесе өндірістік
факторларды, оның ішінде негізгі қорды тиімді пайдаланумен анықталады.
Негізгі қор (құндық бағада негізгі капитал) – бұл еңбек құралы ретінде
қолданылатын, өзінің табиғи қалпын сақтай отырып ұзақ мерзім бойы әрекет
ететін, өзінің құнын өндірген өнімге біртіндеп аударатын материалдық-заттық
құндылық.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі тек қана материалды, еңбек
және қаржы қорларын пайдалану есебінен ғана қамтылмайды, мұндағы негізгі
қорлардың ролі айтарлықтай. Бұл еңбек құралдары және еңбек процесіндегі
материалды жағдайлар, міне соның арқасында өндіріс процесі (кәсіпорын
қызметі) жүзеге асырылады.
Еңбек құралдары – станоктар, жұмыс машиналары, беріліс құралдары,
құрал-саймандар мен сол тәрізділер, ал еңбек процесіндегі материалды
жағдайлар – өндірістік ғимараттар, көлік құралдары және өзгелер – ...бұл
зат немесе адам өзі мен еңбек заты арасында орналастыратын заттар жиынтығы,
және олар осы затқа әсер етуде жолбасшы ретінде қызмет етеді. Халық
шаруашылығының негізгі қоры дегеніміз Қазақстан Республикасының ұлттық
табысының айтарлықтай тез арттыратын және маңызды бөлігі. Негізгі қордың
көлемі іс әрекеттегі негізгі қорды қайта құру және жаңғырту есебінен жоғары
өндірісті машиналар және жабдықтармен үнемі толықтырылады. Негізгі қордың
ерекшелігі өндіріс барысында бірнеше рет қолдануда және ұзақ мерзім бойы
бастапқы сыртқы түрін (пішінін) сақтауда. Өндірістік процесс және сыртқы
ортаның әсер етуінен олар бірте-бірте тозады және өз құнын жасаған өнімге
өзінің тозуына қарай бірте-бірте бөлшектеп аударады
Негізгі қор дегеніміз материалдық өндіріс саласында, сондай-ақ
өндірістік емес салада әрекет ететін, материалды-заттық құндылықтардың
жиынтығы. Негізгі қор кәсіпорын мүлігі болып табылып, оның негізгі бөлігін
құрайды.
Негізгі қорға өнім өндіру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету кезінде
еңбек құралы ретінде, немесе құны қырық айлық есептік көрсеткіштен асатын
немесе он екі айдан асатын кезең бойы кәсіпорынның басқарушылық
қажеттілігіне пайдаланылатын материалды құндылықтар жатады. Пайдалы
пайдалану мерзімі дегеніміз негізгі қор объектісін пайдалану кезінде
кәсіпорынға табыс әкелетін немесе кәсіпорын қызметінің мақсатын орындауға
қызмет ететін мерзім [2, 75б.].
Есептеу және статистика тәжірибесінде негізгі қорға еңбек құралын
пайдалану мерзімі бір жылдан кем емес мүліктер жатады.
Негізгі қордың кеңейтілген ұдайы өндіріс процесіне қатысу сипатына
байланысты оларды өндірістік және өндірістік емес деп бөледі.
Негізгі өндірістік қор – материалдық өндіріс саласында тікелей қызмет
етеді, өндіріс процесіне бірнеше рет қатысады, біртіндеп тозады, ал оның
құны өндірілетін өнімге қолдану мөлшеріне байланысты біртіндеп ауысады.
Олар қаржы салымы есебінен толықтырылады.
Негізгі өндірістік емес қор – кәсіпорын балансындағы тұрғын үйлер,
бала-бақшалар және спорт мекемелері, мәдени-тұрмыстық бағыттағы басқа да
объектілер жатады. Негізгі өндірістік қорға қарағанда, олар өндіріс
процесіне тікелей қатыспайды, олардың құны пайдаланғанда жоғалады. Олар
ұлттық табыс есебінен қайта өндіріледі.
Өндірістік емес қор өндіріс көлеміне және еңбек өнімділігіне тікелей
әсер етпейді, бірақ олардың қызмет етуі кәсіпорын жұмысшыларының әл-ауқатын
жақсартумен, материалдық және мәдени өмір деңгейін көтерумен байланысты,
түбінде ол кәсіпорын қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
Еңбек процесінде негізгі қордың рөлі мынандай жағдайда анықталады
яғни, өзінің жиынтығымен өндірістік-техникалық базаны құрайды, кәсіпорынның
өнімді шығару бойынша мүмкіндігін, еңбектің техникалық қарулану деңгейін
анықтайды. Жинақталған негізгі қор және еңбекті техникалық қаруландыруды
жоғарылату еңбек процесін жеделдетеді, еңбекке шығармашылық сипат береді,
қоғамның мәдени-техникалық деңгейін көтереді.
Қоғамның материалдық ресурстарының ең көп маңызды бөлігі негізгі қорда
біріктірілген. Ол елдің ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды.
Негізгі өндірістік қор жүйелі түрде жаңартылуы тиіс. Негізгі қордың,
әсіресе еңбек құралының дамуы, олардың сапасын жаңа техникалық және ғылыми
жетістіктер негізінде жақсарту, еңбектің техникалық қарулануын
жоғарылатады, аз еңбек шығынын жұмсай отырып, жоғары сапалы өнім өндірудің
маңызды шарты болып табылады, сонымен қатар еңбек өнімділігін арттырып,
өнімнің өзіндік құнын төмендетеді.
Негізгі қордың жеке бөлшектері өндірістік процесте пайдалану мақсатына
және есептеу тәртібіне байланысты натуралдық көрсеткіште келесі топтарға
жіктеледі:
1) кәсіпорын меншігіндегі жер телімдері және табиғатты пайдалану
объектілері;
2) ғимараттар;
3) құрылғылар;
4) таратушы құрылғылар;
5) машиналар мен жабдықтар;
6) өлшеуіш және реттеуіш құралдар, қосалқы және лабораториялық
жабдықтар;
7) есептеуіш техникалар;
8) транспорттық құралдар;
9) пайдалану мерзімі 12 айдан асатын құрал-саймандар;
10) өндірістік - шаруашылық инвентарь;
11) ішкі шаруашылық жолдар;
12) негізгі қорға қатысты жабдықтарды, кеңселерді, жалға берілетін
ғимараттарды, жер телімдерін және басқа да объектілерді жақсартуға
салынған қаржы.
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қордың әрбір тобының өнеркәсіптегі
жалпы құнымен сипатталады.
Негізгі қорды өндіріс процесіне қатысуына байланысты екі топқа
жіктейміз: активті және пассивті.
Меншік иесі үшін негізгі қордың топтарына қаржы салу маңызды болып
келеді. Ол негізгі қордың активті бөлігі болып саналатын машиналар мен
жабдықтардың үлес салмағының оңтайлы ұлғаюына көп көңіл бөледі.
Транспторттық құралдар, есептеуіш машиналар мен құрал-саймандарды активтік
бөлігіне жатқызуға болады. Негізгі қордың бұл элементтері технологиялық
процеске қатысады, тікелей өндіріс қуаты мен жұмыстың өнімділігіне ықпал
етеді. Негізгі қордың басқа топтары өндірістік процестер үшін қажетті
жағдай жасайды, бірақ олар пассивті бөлігіне жатады. Бұлар ғимараттар,
құрылғылар, таратушы құрылғылар, инвентарь.
Негізгі өндірістік қордың активті бөлігінің үлес салмағы неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым өнім көлемі мен қорқайтарымдылық көрсеткіші артады.
Сондықтан негізгі қордың құрылымының жақсаруы өндірістің маңызды мәселесі,
яғни өнімнің өзіндік құнының төмендеуі, фирманың қаржы салымдарының өсуі
болып табылады [3, 38б.].
Негізгі өндірістік қордың құрылымын жақсарту мыналарға мүмкіндік
береді:
- жабдықты жаңарту және жаңғырту;
- жабдықтың құрылымын машина мен станоктың, әсіресе соңғы
операцияларды атқаратын станоктардың, автоматты және жартылай
автоматты станоктардың, әмбебап агрегатты станоктардың, автоматты
желілердің, сандық бағдарламалық басқару станоктарының прогрессивті
түрлерінің үлесін арттыру арқылы жетілдіру;
- ғимараттар мен құрылғыларды тиімді пайдалану, бос алаңдарға қосымша
жабдықтар орнату;
- құрылыс жобасын дұрыс өңдеу және кәсіпорын құрылысының жоспарын
жоғары сапада орындау;
- артық және аз қолданылатын құралдарды жою және оның басқа бөлек
топтармен дұрыс пропорциялық қарым-қатынасын қамтамасыз ететін
жабдықты құру.
Негізгі қорды тиімді басқаруда оның негізделген бағасы көп мағынаны
білідіреді. Негізгі қордың есептеу және талдау тәжірибесінде натуралдық
және ақшалай формасы қолданылады. Негізгі қордың натуралды түрін бағалауда
машина саны, олардың өнімділігі, қуаты, өндірістік алаңдардың мөлшері және
басқа да сандық өлшемдері анықталады. Бұл мәліметтер кәсіпорынның және оның
салаларының өндірістік қуатын есептеу, өндірістік бағдарламаны жоспарлау,
жабдық өнімділігінің резервін көбейту, жабдық балансын құру үшін қажет. Осы
мақсатпен жабдықты құжаттау және түгендеу, оның кіруі мен шығуын есепке алу
жүргізіледі.
Негізгі қордың ақшалай немесе құндық бағасы негізгі қордың кеңейтілген
ұдайы өндірісін жоспарлау мен амортизациялық аударымдардың өлшемін және
тозу дәрежесін анықтау үшін қажетті.
Негізгі қордың өндірістік процесте ұзақ қатысуы мен тозуы және осы
кезең ішінде ұдайы өндіріс шарттарының өзгеруіне байланысты негізгі қорды
бағалаудың бірнеше түрі бар, олар:
1) Негізгі өндірістік қордың бастапқы құны,
2) Негізгі өндірістік қордың қалпына келтіру құны
3) Негізгі өндірістік қордың қалдық құны.
Негізгі өндірістік қордың бастапқы құны – қорды дайындауға немесе
сатып алуға және оларды жеткізу мен монтаждауға кеткен шығын сомасынан
тұрады. Ол амортизация нормасы мен амортизациялық аударымдардың өлшемін,
кәсіпорын пайдасын, рентабелділігін және олардың көрсеткіштерінің
қолданылуын анықтау үшін қолданылады.[2, б.64].
Негізгі қордың ликвидтік құны – бұл негізгі қордың өндірістен алынып
тасталған және тозған құнын шегеруі (көп жағдайда бұл сыну құны).
Экономикалық көрсеткіштерді есептеуде негізгі қордың орташа жылдық
құны анықталады. Бұл есептеу бастапқы құн негізінде оларды енгізу және
шығару арқылы есептеледі және мына формуламен анықталады:
НҚор.жыл. = НҚб.қ. + (НҚен. * n1 ) 12 – (НҚшек. * n2 ) 12
(1)
мұндағы, НҚор.жыл. – негізгі қордың орташа жылдық құны;
НҚб.қ. - негізгі қордың жыл басындағы (баланстық) құны;
НҚен. – негізгі қордың енгізілген құны;
НҚшек. – қордың ликвидтік құны;
n1 – негізгі қорды енгізген бастап ай саны;
n2 – негізгі қордың шығуынан бастап ай саны.
Негізгі қорды тиімді пайдаланудың ұлттық экономика үшін маңызы зор.
Осы мәселені шешу қоғамға керекті өндірістің артуына, мемлекеттің жабдықтық
балансының өсуіне, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне, өндіріс
рентабельділігінің өсуіне алып келеді.
1.2 Айналым қорларының негізгі қорлардан айырмашылығы
Кәсіпорынның тұрақты жұмысын қамтамасыз ету үшін негізгі құралдармен
бірге еңбек заты, материалдык ресурстар, яғни айналым, қорлары қажет.
Айналым қорлары - өндіріс үдерісінің басты элементі және өзіндік құнның
негізгі бөлігі болып табылады. Шикізатқа, материалдарға, отынға және
энергияға кеткен шығындар аз болса, ол сондықтан арзан болады.
Кәсіпорынның айналым қоры бұл өндірістік негізгі қордың бір бөлімі.
Онда әрбір өндірістік циклдар толығымен тұтынылады немесе қолданылады.
Өндіріс процесінде өзінің натуралдық түрін өзгертіп толық бағасын өндіретін
өнімге аударады.
Айналым өндірістік қорлары дегеніміз - еңбек үдерісінде негізгі
өндірістік қорларына қарағанда әр өндірістің циклінде жұмсалатын және
олардың құны еңбек өніміне бірден және тұтас көшетін өндіріс қаражаттарының
бөлігі заттық элементтер. Айналым қорларының заттық элементтері еңбек
үдерісінде өзінің натуралды формасы мен физикалық -химиялық қасиеттерін
өзгертеді. Олар өндірістің тұтынылу шамасы бойынша өз тұтыну құнын
жоғалтады. [3, 120б.]
Айналым қорларының жеке элементтерінің проценттер немесе олардың
құрамдас бөлшектері арасындағы өзара қатынасты айналым қорларының құрамы
деп атайды. Осыған байланысты айналымдылық белгісіне ие 2 ұғым бар:
1. Айналым қаражаттары
2. Айналым қорлары
Айналым қорлары дегеніміз - өндірісте бірақ рет қатысып өздерінің
құндарын өндіретін өнімге лезде және толығымен аударатын ресурстарды
айтамыз. Айналым қорларына шикізат негізгі және қосалқы материалдар,
қосалқы бұйымдар, аяқталмаған өндіріс, отын, тара және басқа да еңбек
заттары жатады. Категория ретінде айналым қаражаты айналым қорларынан
басымрақ (ірілеу) айналым қаражаты айналым қорларынан және айналымға
арналған қорлар (фонды обращения). Осыған орай айналым қаражаты дегеніміз -
өндіріс қорлары мен айналымға арналған қорларды жасау мақсатында
авансталған және ақша қаражатының үздіксіз қайта айналымын қамтамасыз
ететін ақша қаражаттарының жиынтығы.
Айналымға арналған қорлар - ол кәсіпорынның дайын өнім қорларына
жөнелтілген бірақ ақшасы төленбеген тауарларға кассадағы және есеп шоттағы
ақшалай қаражаттардан тұрады. Бұл қорлардың мақсаты өндірістік процестің
үздіксіздігін және өнімді өткізуді қамтамасыз ету. Бұл қорлар құнның пайда
болуына қатыспайды бірақ онын тасымалдаушысы болып табылады. Өндірістік
цикл аяқталғаннан кейін тұтынылған айналым қаражаттары өнімді өткізуден
түскен табыспен қайтарылады. Бұл өндіріс процесін қайтадан жалғастырып
кәсіпорынның қаражатының қайталама айналымын қамтамасыз етеді.
Жоспарлау, есеп және талдау тәжірибесінде айналым қаражаты келесі
белгілер бойынша жіктеледі:
- өндіріс процесінде функционалдық роліне байланысты: өндірістік
айналым қорлары және айналыс қорлары;
- бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты:
нормаланатын айналым қорлары және нормаланбайтын айналым қорлары;
- айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты: жеке меншік
айналым капиталы және қарыздық айналым капиталы;
- өтімділікке байланысты: абсолютті өтімді айналым капиталы: тез
өтімді айналым капиталы, баяу өтімді айналым капиталы;
- капитал салымының тәуекел деңгейіне байланысты: салымның минималды
деңгейімен айналым капиталы, салымның аз тәуекелімен айналым капиталы,
салымның орташа тәуекелімен айналым капиталы, салымның жоғары тәуекелімен
айналым капиталы;
- кәсіпорынның балансындағы көрінісі мен есеп стандарттарына
байланысты: қорлардағы айналым қорлары, есеп айырысулар және басқа да
активтер;
- материалды-заттық мазмұнына байланысты: еңбек заттары (шикізат,
материалдар, аяқталмаған өндіріс және т.б.), дайын өнім мен тауарлар, ақша
қаражаттары және есеп айырысу қорлары [4, 169б.].
Функционалдық белгісі бойынша айналым капиталдарын айналым қорлары мен
айналыс қорларына бөлу айналым каипталының өндіріс және айналыс процесінде
келу уақытын бөлек есептеу мен талдау үшін қажет (Қосымша).
Басқару деңгейіне қарай айналым капиталдары нормаланатын және
нормаланбайтын болып бөлінеді. Нормаланатын айналым капиталдарына барлық
өндірістік айналым қорлары жатады. Сонымен қатар кәсіпорын қоймасында
өткізілмеген дайын өнім қалдықтары түріндегі айналым қорларының бөлігі
жатады.
Нормаланбайтын айналым қорларында айналыс қорының қалған элементтері
жатады, яғни тұтынушыларға жіберілген, бірақ әлі де төленбеген өнімдер және
де ақша қаражаттары мен есеп айырысудың барлық түрлері.
Айналым капиталының жеке меншік қарыздық болып бөлінуі олардың
қалыптасу көзі мен кәсіпорындарға айналым капиталдарын тұрақты және уақытша
қолданысқа беру түрлерінен көрінеді.
Кәсіпорынның меншік айналым капиталына қажеттілігі жоспарлау объектісі
болып табылады және оның қаржылық жоспарында көрініс табады. Бұл қаражаттар
қорларды, яғни нормаланатын айналым қаражаттарын жабудың көзі ретінде
қызмет етеді. Олардың алғашқы қалыптасуы компанияның құрылуы кезінде және
оның жарғы капиталының жасалуы кезінде болады.
Қарыздық айналым капиталдарының қалыптасу көздеріндегі маңызды және
негізгі мән-мағынаға ие. Қарыз қаражаттары кәсіпорынның ақша қаражаттарына
уақытша қосымша қажеттілігін жабады. Қарыз қаражаттарын тарту өндіріс
сипатымен, нарықтық экономикаға өту кезінде пайда болған қиын есеп айырысу
қатынастарымен, меншікті айналым қаражаттарының жеткіліксіз мөлшерін
толтыру қажеттілігімен және басқа да объективті және субъективті
себептермен шарттасқан. Қарыздық айналым капиталдары банктік несие түрінде,
сонымен қатар кредиторлық қарыз ретінде қалыптасады. Олар кәсіпорынға
уақытша пайдалануға беріледі. Олардың бір бөлігі ақылы (несиелер мен
қарыздар), екінші бөлігі – ақысыз (кредиторлық қарыз). Кәсіпорынның
қарыздық айналым капиталдарына қажеттілігі де жоспарлау объектісі болып,
бизнес – жоспарда көрініс табады
Негізгі өндірістік құралдар мен айналым құралдары тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есептеулерде жұмыс жасап тұрған негізгі қорлар баланстық құны
бойынша есептеледі.
Кәсіпорынның іс- әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт - қолда
бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым қаражаты - бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады [7, 124б.].
Сонымен, айналым қорының заттық мазмұны - еңбек заттары. Негізгі
қордан айырмашылығы сол - айналым қор өндіріс процесінде бір рет қана
қатысады да, сол жолы түгелдей пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын
пайда болған жаңа өнімге қосады.
1.3 Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері мен
негізгі қорды қолданудың тиімділік көрсеткіштері
Негізгі қордың ерекшелігі - өндірістік процесте көпреттік қолданылуы
болып табылады. Бірақ олардың қызмет ету уақытының шегі болады, яғни
олардың тозуымен қалыптасады.
Негізгі өндірістік қордың қазіргі техникалық деңгейі мен құрылымында
өнім өндірудің артуы мен өзіндік құнының төмендеуі, кәсіпорын жинағының
өсуі, оны пайдалану дәрежесіне байланысты.
Негізгі қорды пайдалану көрсеткіштері үш топқа біріктіріледі:
- негізгі қорды пайдалану уақытының деңгейін көрсететін экстенсивті
көрсеткіш;
- негізгі қорды қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін көрсететін
интенсивті (өнімділік) көрсеткіш;
- негізгі қорға әсер ететін барлық факторлардың (экстенсивті және
интенсивті) жиынтығын ескеретін интегралды көрсеткіш.
Экстенсивті пайдалану көрсеткіші. Оған жататындар: құрал-жабдықты
экстенсивті пайдалану коэффициенті, жабдықтың қызмет етуінің ауысымдық
коэффициенті [5, 48б.].
Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті Кэкст. жабдықтың жоспар
бойынша жұмыс сағатының санының, оның нақты пайдалану уақытына бөлу арқылы
анықталады.
Кэкст. = tжаб.н. tжаб.жос. (2)
мұндағы, tжаб.н. - жабдық жұмысының нақты уақыты, сағ;
tжаб.жос. - жабдық жұмысының жоспарланған уақыты, сағ.
Жабдықты экстенсивті пайдалану оның қызмет етуінің ауысымдық
коэффициентімен де сипатталады, яғни үлкен ауысымда жұмыс жасаған станоктар
санының, бір күндік станктық ауысымда жұмыс жасағандар санына қатынасымен
анықталады. Демек ауысым коэффициенті, жабдықтың бір данасы орташа есеппен
бір жыл ішінде неше ауысымда жұмыс жасағанын көрсетеді. Сондықтан да
кәсіпорындар ауысымдық коэффициентін арттыруға ұмтылуы қажет, ол қолдағы
бар қор есебінен өнім өндірісін арттырады.
Интенсивті пайдалану көрсеткіші. Негізгі қорды интенсивті пайдалану
оларды қуаты бойынша (өнімділік) пайдалану деңгейін көрсетеді. Оның ең
негізгі көрсеткіші болып жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті
саналады.
Жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті негізгі технологиялық
жабдықтың нормативті өнімділігінің оның нақты өнімділігіне, яғни өнімділігі
негізделген үдемелі техникаға қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткішті
есептеу үшін мына формула қолданылады:
Кинт. = Ө нақты Өнорм. (3)
мұндағы Ө нақты - уақыттың бір өлшемінде жабдықтың нақты өнім өндіруі;
Өнорм - уақыттың бір өлшемінде жабдықтың техникалық негізделген өнім
өндіруі (жабдықтың паспорттық мәліміттері негізінде анықталады).
Интегральды пайдалану көрсеткіштері. Оған жабдықты интегральды
пайдалану коэффициенті, қор қайтарымы, қор сыйымдылығы және қор қарулануы
жатады.
Жабдықты интегральды пайдалану коэффициенті жабдықты пайдаланудың
экстенсивті және интенсивті коэффициенттерінің көбейтіндісі ретінде
анықталады және ол оның уақыт пен өнімділік (қуаттылық) бойынша пайдалануын
кешенді түрде сипаттайды.
Кинтегр = Кэкст. * Кинт. (4)
Бұл көрсеткіштің нәтижесі алдыңғы көрсеткіштерге қарағанда
салыстырмалы төмен болады, өйткені бұл жабдықты пайдаланудың әрі
экстенсивті, әрі интенсивті кемшіліктерін бір мезгілде көрсетеді.
Негізгі өндірістік қорды қолдану тиімділігі жалпы және жеке
көрсеткіштердің көмегімен бағаланады. Жалпы көрсеткіштер негізгі қор
жиынтығының қолдануының соңғы нәтижесін көрсетеді. Оларға келесі
көрсеткіштер жатады:
1) Қор қайтарымы - бұл жыл ішіндегі негізгі өндірістік қордың орташа
жылдық құнының осы қорды қолданумен шығарылған өнім құнына қатынасы. Қор
қайтарымы негізгі құралдардың бір теңгесіне немесе бір данасына келтірілген
өнімнің көлемін көрсетеді.
Ққ = V Қорт (5)
Мұндағы V – жыл ішінде өндірілген өнімнің құны, заттай немесе құн
есебімен;
Қорт – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.
Қор қайтарымы – қорды пайдаланудың негізгі жалпылама көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштің мәні өндірістік ғимараттар, құрылғылар, жұмысшы және күш
машиналары мен жабдықтардың, яғни негізі қордың барлық топтарының
қаншалықты тиімді пайдаланып жатқанын көрсетеді. Қор қайтарымын арттыру –
кәсіпорынның негізгі міндеті. Сондықтан қор қайтарымын арттыру факторларын
қарастырайық (сурет 1).
Сурет 1. Қор қайтарымын арттыру жолдары
2) Қор сыйымдылығы – бұл қор қайтарымының кері көрсеткіші, яғни бұл
өнімнің бір теңгесін өндіруге қанша негізгі құрал қолданылғанын білдіреді.
Қс = Қорт V (6)
3) Қор қарулануы – бұл кәсіпорын жұмыскерлер санының (N) негізгі
қордың орташа жылдық құнына қатынасы. Бұл бір жұмысшыға қанша негізгі
құралдан келетінін көрсетеді.
Ққар = Қорт N (7)
Негізгі қордың қозғалыс процесін бағалау және олардың қозғалысын
сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.
Олардың бірі негізгі қорды жаңарту интенсивтілігін көрсетеді. Ол үшін
белгілі кезең ішіне негізгі қорды жаңарту коэффициенті есептеледі:
Кжаң = Қенг Қ ж.аяғ (8)
мұндағы Кжаң – жаңарту коэффициенті;
Қенг – белгілі кезең ішінде қайтадан енгізілген (жаңадан түскен)
негізгі қордың құны;
Қж.аяғ – негізгі қор талданып жатқан кезеңнің жыл аяғына негізгі қор
құны.
Негізгі қорды жаңарту процесі олардың шығуын да зерттеуді талап етеді.
Бұл процесті белгілі бір кезеңге негізгі қордың шығу коэффициенті
бағалайды.
Кшығ = Қшығ Қ ж. бас (9)
мұндағы Кшығ – шығу коэффициенті;
Қшығ – белгілі кезең ішінде өндірістен шығарылған негізгі қор құны;
Қж. басы – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.
Негізгі қордың жаңартылуы мен шығуы өзара бағалануы қажет. Ол үшін
негізгі қордың өсім коэффициенті есептеледі:
Көсім = (Қенг - Қшығ) : Қ ж. бас (10)
мұндағы Көсім – негізгі қордың өсім коэффициенті;
Қж. басы – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.
Негізгі қордың жаңартылу, шығу және өсім коэффициенттеріне талдау
жасағанда оларды өзара байланыста қарастырылуы қажет. Қосымша ақпаратты
қолдана отырып, негізгі қор жаңа құрылыс немесе жаңғырту есебінен
жаңартылып жатыр ма, ескі сайманды анағұрлым жоғары өнімділікті жаңасына
ауыстыру жүргізіліп жатыр ма және негізгі қорды пайдалану процесі
қаншалықты тиімді жүргізіліп жатқанын анықтау қажет.
Негізгі қордың техникалық жағдайының жалпылама көрсеткіші болып
жарамдылық және тозу коэффициенті саналады.
Тозу коэффициентінің көлемі негізгі қордың әр түрлері немесе топтары
бойынша белгілі бір кезеңге мынадай түрде есептеледі:
Ктозу = Тқ Қ бас.қ (11)
мұндағы Ктозу – негізгі қордың тозу коэффициенті;
Тқ – белгілі кезең ішіндегі негізгі қордың тозу құны;
Қ бас.қ - сол негізгі қордың бастапқы құны.
Жарамдылық коэффициенті негізгі қордың бастапқы құнының қалдық құнына
қатынасы арқылы анықталады:
Кжар = Ққалд.қ Қ бас.қ = 1 - Ктозу (12)
мұндағы Кжар – негізгі қордың жарамдылық коэффициенті;
Ққалд.қ - негізгі қордың қалдық құны;
Қ бас.қ - негізгі қордың бастапқы құны.
Негізгі қордың жарамдылық және тозу коэффициентін кезеңнің басына және
аяғына есептеу қажет. Тозу коэффициенті неғұрлым төмен болған сайын,
негізгі қордың техникалық жағдайы соғұрлым жақсы.
Кәсіпорында негізгі қорды тиімді пайдалануды арттыру мына жолдармен
жүзеге асады:
- техникалық жетілдіру және құралдардың модернизациясы;
- өндіріс біркелкілігін арттыру;
- құрал – жабдықты жөндеу ұйымын жетілдіру;
- әртүрлі себептерге байланысты жабдықтардың бос тұрып қалуларын кемтіу;
- қызмет ету персоналының біліктілік деңгейін арттыру;
- жоғары сапалы және жоғары өнімділікті негізгі қорды пайдалануға
енгізу.
Негізгі қорды тиімді пайдалану жолын таңдау көрсеткіштерге талдау
жасаумен байланысты және кәсіпорын жұмысының нақты шарттарына тәуелді
болады. Негізгі қордың табысты қызметі оларды қолданудың экстенсивті және
интенсивті жақсару факторларының қаншалықты өндірілгеніне байланысты.
Негізгі қорды қолданудың экстенсивті жақсаруы, бір жағынан, күнтізбелік
мерзімінде жабдықтардың жұмыс уақытының артуын, ал екінші жағынан,
кәсіпорындағы барлық жабдықтардың үлес салмағының артуын көрсетеді.
Негізгі қорды тиімді қолдануын арттырудың басты жолы жабдықтар қалдық
санының төмендеуі және өндіріске тұрақталмаған жабдықтардың жедел еңгізілуі
болып табылады. Негізгі қорды қолданудың интенсивті жаңаруы бірлік
уақытындағы жабдықтардың жүктелу деңгейінің артуын білдіреді. Жабдықтың
интенсивті жүктелуінің артуы машиналар мен механизмдердің жаңғыртуына,
олардың жұмысының оптималды режимінің орнатылуына байланысты жүзеге асады.
Технологиялық процестің тиімді режиміндегі жұмысы негізгі қор құрамының
өзгеруінсіз және жұмыскерлер санының өсуінсіз шығарылған өнімнің артуын
қамтамасыз етеді [4, 16б.].
Негізгі қорды интенсивті қолдану мына жолдармен жүзеге асырылады:
еңбек құралдарын техникалық жетілдіру және өндіріс технологиясын жетілдіру;
техниканың жобалық өндірісінің жетілу мерзімін кеміту; өндірістік, басқару
және еңбек ұжымын ғылыми жетілдіру; жеделдету тәсілдерін қолдану;
жұмыскерлердің мамандықтарын арттыру.
Негізгі қорды тиімді қолдану жолдарының ішіндегі негізгісі –
экономикалық механизмді дұрыс қолдану болып табылады. Сонымен қатар
оперативтік жоспарлауды жетілдіру және еңбек құралдарын қолдануды талдау
негізгі қорды тиімді қолдану жолдарының негізгісі болып табылады.
Бір күндік бос тұрып қалуды қысқарту бір жыл ішіндегі бірліктің
әрқайсысындағы жұмыс істелген күндердің орташа санының артуына алып келеді.
2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау
2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары
Кәсіпорын қорының кассасындағы қолма – қол ақша банктің белгілеуімен
кәсіпорын жетекшісінің келісуі бойынша шекті болады. Қажетті жағдайда касса
қалдықтарының шектелуі қаралады. Кәсіпорындар банкке барлық қолда бар
ақшаларды тәртіп және уақыт бойынша қызмет көрсету банктің келісімімен
өткізіледі. Қолма – қол ақша күндізгі немесе кешкі кассаларға банк
инкассаторларына және біріккен кассаларға кәсіпорынның соңғы өткізулерін
банке өткізіледі.
Кәсіпорынның қорының банк шотынан аудару келісім – шарт жасайды.
Кәсіпорын кассасында шектеулі қолма – қол ақшалар сақталынады. Банк
мекемелерінің қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен
белгілінеді. Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын
барлық кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және
қызмет саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге
асырылады. Касса қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша
айналымының көлемінің азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол
ақша құралдарын тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру,
кездейсоқ құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету
арқылы анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен
белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер
және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске
асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша
қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына
және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.
Қорыта келгенде, кәсіпорындағы қолма – қол ақша және қолма – қол
ақшасыз айналымында өзара байланыс және өзара тәуелділік болады. Ақша
әрқашанда бір айналым сферасынан екіншіге ауысады. Қолма – қол ақша формасы
несие мекемелерінің шотына ауысады және керісінше қолма – қол ақшасыз
айналымы қолма – қол ақшаны несие мекеменің шотына салғанда пайда болады.
Ал қолма – қол ақшасыз айналымы қолма – қол ақша арқылы бола алмайды. Осы
уақытта тапсырыскерде несие мекеме шотынан қолма – қол ақшаны алу кезінде
пайда болады.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технолргиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі активтердің
тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын
дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдагы активтерді басқару өнері -
кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының
ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық калиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? деген қауіп туады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақьп қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты
қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық
тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және
оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал ке болуы — дамуға кедергі
жасап, басы артық қорларме және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуп
әкеліп соқтыруы мүмкін.
Кәсіпорынның банк шотынан аудару келісім – шорт жасайды. Кәсіпорын
кассасында шектеулі қолма – қол ақшалар сақталынады. Банк мекемелерінің
қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен белгілінеді.
Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын барлық
кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және қызмет
саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге асырылады. Касса
қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша айналымының көлемінің
азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол ақша құралдарын
тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру, кездейсоқ
құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету арқылы
анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен
белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер
және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске
асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша
қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына
және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорының қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауьи әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділікі деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау: жүргізгенде баланс
көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының
көрсеткіштерін қолдану қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы бар табыс
сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық
шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы ол
кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес, ол
капитал қозғалысы, есепті кезеңдегі субъектінің қаржылық нәтижесі болып
табылады. Сондықтан кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы
адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл
кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен
шығындар туралы жеткілікті -мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің
көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді.
Батыс тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп
қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама
басымдылық берілуі кездейсоқ емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық,
ұлыбритандық және жаңа зеландиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші
болып келтіріледі. Мұның түп тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн,
табыс батыс фирмалары қызметіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады, олар
сондықтан да оны ең алдымен сыртқы пайданушыларға әйгілеп көрсетуге
тырысады.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке не болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын ұйымдастырған кезде немесе өндіріп
отырған өнімнің өзіндік құнын есептеудегі негізгі шығындарға мыналар
жатады:
Бастапқы мағлұматтар ретінде берілген детальдің, тораптың құрастыру
бірлігінің негізгі технологиялық процестері, ондағы қолданылған
операциялардың уақытының қажет екендігі болып табылады. Осы мәліметтер
бойынша детальді өндіріп шығару үшін қандай жұмыстар атқарылатынын талдап
шығу керек: Біріншіден- өнімді өндіріп шығару үшін қандай жабдықтар,
станоктар, аспаптар қажет екенін есептеу керек.
Екіншіден – жабдықтардың саны бойынша цех әлде учаске болатынын
белгілеу керек, кейін қажетті кескіш аспаптарды, тетіктерді бақылау
аспаптарын, жетектерді бақылау аспаптарын, тағы басқа құралдардың
көлемдерін есептеу кетек.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндеі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не,
соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл
ұғым әр түрлі түсіндіріледі. "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны
тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады" деп жазған.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның
қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа қызмет түрлері үшін қажетті
қаржы ресурстармен қамтамасыз, етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді
тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен
қаржылық қарым-қатынас болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық
тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның
қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді".
Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда барын, үлестіріліп
таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы".
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы - бұл оның қаржы
бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие
қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капитал пайдалану, мемлекет алдында
және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін
орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі
түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық;
несие капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып ұғым мәнін жеткілікті
дәрежеде ашпайды, олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек ауға мүмкіндік
беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін
бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі
көрсеткіштерді есептеу нәтижесін және олардың жалпы бағалауға тигізетін
әсерін негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы
әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі
нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын
және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.
Біздің көзқарасымыз бойынша, сенімділік кәсіпорын жұмысының
үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.
Осы берілген түсініктерге сүйене отырып, біз бұл ұғымды былай
анықтауды ұсынамыз:
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мені өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та
арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты "өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп
түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық - меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер "өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды
жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақтысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады" деп жазады.
"Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы - қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеі беру мерзіміндегі
өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуі (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның, ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік, және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорыннңң шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды жабдықтау,
өңдіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы, қызмет нәтижесінде
меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін
қызметі болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz