Жұмыссыздықтың мәні, түрлері, себептері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ, СЕБЕПТЕРІ
1.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ
ІІ. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ТҰРҒЫНДАРДЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
І. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ МӘНІ, ТҮРЛЕРІ, СЕБЕПТЕРІ
1.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ
ІІ. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ТҰРҒЫНДАРДЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Еңбек қашанда адамның аса қадірлеп, құрмет тұратын игіліктерінің біріненен саналып келді. Ол материалдық және рухани байлықтарының ғана көзі емес, сонымен қатар адамның аса маңызды өмірлік қажеті мен правосы, оның жеке басының дамуы үшін қажетті қуатты құралы болып ьабылады. Адамның қабілеті еркін де мазмұнды еңбек үстінде көрініп, жетіле түседі. Еңбекке деген ділгірлік негізінен алғанда өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілерге жұмысшы күшін сату арқылы және де ол күш неғұрлым мол пайда табу мүддесіне сай келеіндей мөлшерде ғана өтеледі. Мұндай жағдайда еңбекші қауымның қыруар бөлігі жұмыссыздыққа душар болады. Жұмыссыздық қазіргі кезде үйренішті болса да, ол ешқашан да мұншалықты тұрақты сипат алып, ешқашан да өзінің құрамы жағынан еңбекшілердің осыншалықты кең шеңберін қамтып, басқа да бір әлеуметтік апат – инфляциямен дәл қазіргі уақыттағыдай асталып көрген жоқ.
“Жұмыссыздықтың індетінің” қазіргі бұрқ ете түсуі “бар жұртты жарылқайтын қоғам” жайындағы ағымның күлін көкке шығарды. Жаппай жұмыссыздық еңбекшілердің қайыршылыққа ұшырап, экономикалық жағдайының нашарлап тұрақсыздануының, олардың материалдық күйзеліске душар болып, рухани запа шегуінің басты себебіне айналып отыр. Жұмыссыздық тек әлеуметтік қақтығыстарды ғана емес, сонымен бірге адамзат арасындағы қайшылықтарды да асқындыра түседі. Жұмыстан айрылу еңбекшілер үшін нағыз қасіретке айналуда. Ол тек материалдық жоқшылыққа, кедейшілік пен қайыршылыққа ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-психологиялық күйзеліске, өздерін өздері қандай қыруға, қылмыстың, маскүнемдік пен наша шегудің құжылап көбеюіне душар етуде.
Жұмыссыздықтың тауқыметін тек оған душар болған еңбекшілер, ғана тартып қоймайды. Бүкіл жұмысшы тобының халі мүшкілге айналады. Еңбекшілердің қалың тобы арасында ертеңгі күнге деген сенімділік өрбіп, келешектен қорқып-үрку сезімі пайда болады.
Осы заманғы жұмыссыздықты – оның құрамы мен сұрапыл өсу себептерін, еңбекшілердің жағдайына тигізетін әсерін мемлекеттің еңбекке араласуды реттеу әдістерін және жұмысшы тобының еңбек ету правосы жолындағы күресті өрістету тәсілдерін практикалық, теориялық және тәжірибе жүзінде дәріптету қажет.
Қазір дүние жүзі елдерінің халықаралық жағдайда асқындыруына байланысты жұмыссыздық пен инфляцияның арақатынасы, жанталаса қаруланудың еңбекке араласуға әсері, жөніндегі мәселелер ерекше маңызға ие болып отыр. Ақыр аяғында, жұмысшы тобының жалпы білімі мен мамандық дәрежесінің артуы, оның қажеттерінің өсіп, түрлерінің өзгеруі еңбекке араласудың сан мөлшерінің ғана емес, сонымен бірге сапа белгілерінің де маңызды роль атқаратынын анықтайды.
Кескілескен идеологиялық күрестің түйініне айналып, отырған осы мәселелерге талдау жасау еңбекке араласу мен жұмыссыздықтың теорияларын сынау үшін қажет. Ал бұл теориялар қоғамның дамуындағы жаңа құбылыстарды тануда дәрменсіздік көрсетіп отыр. Мұндай ьалдау жұмыссыздық үшін күнәні жұмысшылардың өздеріне аударуға тырысушы “үлкен бизнестің” насихаттық ақпараттарының екі жүзділігін, сондай-ақ бюджет қаржыларын “үнемдеуді”, инфляцияны тежеуді желеу еткен үкіметтің сұрқиялығы мен өтірігін әшкерлейді.
Экономикалық дағдарыс та, тағы да жұмыстан босату қаупі де еңбекшілердің жаппай бас көтеруін тежей алмады. Мұнда жұмыссыздыққа қарсы, еңбек ету правосы үшін күрес шешуші орындардың біріне ие болуда. Жұмыстан босатуға қарсы бас көтерулер көбіне өндіріске қоғамдық бақылау жасау және басқару ісіне қатысу жолындағы күреске ұласады. Еңбек ресурстарын пайдалануды жақсарту үшін ішінара, жартылай шаралардың жетімсіз екенін жұмысшы тобы барған сайын сезінуде. Еңбекке араласу мен жұмыссыздық мәселелерін тек түбірлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жолымен ғана шешуге болатынын еңбекшілердің қалың тобы жете түсінуде.
Еңбек қашанда адамның аса қадірлеп, құрмет тұратын игіліктерінің біріненен саналып келді. Ол материалдық және рухани байлықтарының ғана көзі емес, сонымен қатар адамның аса маңызды өмірлік қажеті мен правосы, оның жеке басының дамуы үшін қажетті қуатты құралы болып ьабылады. Адамның қабілеті еркін де мазмұнды еңбек үстінде көрініп, жетіле түседі. Еңбекке деген ділгірлік негізінен алғанда өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілерге жұмысшы күшін сату арқылы және де ол күш неғұрлым мол пайда табу мүддесіне сай келеіндей мөлшерде ғана өтеледі. Мұндай жағдайда еңбекші қауымның қыруар бөлігі жұмыссыздыққа душар болады. Жұмыссыздық қазіргі кезде үйренішті болса да, ол ешқашан да мұншалықты тұрақты сипат алып, ешқашан да өзінің құрамы жағынан еңбекшілердің осыншалықты кең шеңберін қамтып, басқа да бір әлеуметтік апат – инфляциямен дәл қазіргі уақыттағыдай асталып көрген жоқ.
“Жұмыссыздықтың індетінің” қазіргі бұрқ ете түсуі “бар жұртты жарылқайтын қоғам” жайындағы ағымның күлін көкке шығарды. Жаппай жұмыссыздық еңбекшілердің қайыршылыққа ұшырап, экономикалық жағдайының нашарлап тұрақсыздануының, олардың материалдық күйзеліске душар болып, рухани запа шегуінің басты себебіне айналып отыр. Жұмыссыздық тек әлеуметтік қақтығыстарды ғана емес, сонымен бірге адамзат арасындағы қайшылықтарды да асқындыра түседі. Жұмыстан айрылу еңбекшілер үшін нағыз қасіретке айналуда. Ол тек материалдық жоқшылыққа, кедейшілік пен қайыршылыққа ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-психологиялық күйзеліске, өздерін өздері қандай қыруға, қылмыстың, маскүнемдік пен наша шегудің құжылап көбеюіне душар етуде.
Жұмыссыздықтың тауқыметін тек оған душар болған еңбекшілер, ғана тартып қоймайды. Бүкіл жұмысшы тобының халі мүшкілге айналады. Еңбекшілердің қалың тобы арасында ертеңгі күнге деген сенімділік өрбіп, келешектен қорқып-үрку сезімі пайда болады.
Осы заманғы жұмыссыздықты – оның құрамы мен сұрапыл өсу себептерін, еңбекшілердің жағдайына тигізетін әсерін мемлекеттің еңбекке араласуды реттеу әдістерін және жұмысшы тобының еңбек ету правосы жолындағы күресті өрістету тәсілдерін практикалық, теориялық және тәжірибе жүзінде дәріптету қажет.
Қазір дүние жүзі елдерінің халықаралық жағдайда асқындыруына байланысты жұмыссыздық пен инфляцияның арақатынасы, жанталаса қаруланудың еңбекке араласуға әсері, жөніндегі мәселелер ерекше маңызға ие болып отыр. Ақыр аяғында, жұмысшы тобының жалпы білімі мен мамандық дәрежесінің артуы, оның қажеттерінің өсіп, түрлерінің өзгеруі еңбекке араласудың сан мөлшерінің ғана емес, сонымен бірге сапа белгілерінің де маңызды роль атқаратынын анықтайды.
Кескілескен идеологиялық күрестің түйініне айналып, отырған осы мәселелерге талдау жасау еңбекке араласу мен жұмыссыздықтың теорияларын сынау үшін қажет. Ал бұл теориялар қоғамның дамуындағы жаңа құбылыстарды тануда дәрменсіздік көрсетіп отыр. Мұндай ьалдау жұмыссыздық үшін күнәні жұмысшылардың өздеріне аударуға тырысушы “үлкен бизнестің” насихаттық ақпараттарының екі жүзділігін, сондай-ақ бюджет қаржыларын “үнемдеуді”, инфляцияны тежеуді желеу еткен үкіметтің сұрқиялығы мен өтірігін әшкерлейді.
Экономикалық дағдарыс та, тағы да жұмыстан босату қаупі де еңбекшілердің жаппай бас көтеруін тежей алмады. Мұнда жұмыссыздыққа қарсы, еңбек ету правосы үшін күрес шешуші орындардың біріне ие болуда. Жұмыстан босатуға қарсы бас көтерулер көбіне өндіріске қоғамдық бақылау жасау және басқару ісіне қатысу жолындағы күреске ұласады. Еңбек ресурстарын пайдалануды жақсарту үшін ішінара, жартылай шаралардың жетімсіз екенін жұмысшы тобы барған сайын сезінуде. Еңбекке араласу мен жұмыссыздық мәселелерін тек түбірлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жолымен ғана шешуге болатынын еңбекшілердің қалың тобы жете түсінуде.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Әкімбеков, “Экономикалық теория”,
2. Винокурова А., “Безработица в Республике Казахстан”, Казахстанская правда, 2001,
3. Добрынин А.И., “Экономикалық теория”, Санкт-Петербург, 2000.
4. Жандабеков Р., “Жұмыссыздықты жетелейтін жері - қылмыс”, Заң және заман, 2001
5. Кәрібайұлы Ж., “Жастарға жанашырлық жетіспейді” (Жастар арасындағы жұмыссыздық), Егемен Қазақстан, 2003
6. Қилысбаева М., “Жұмыссыздарға кім жатады?”, Халық кеңесі, 2000
7. Оразәліқызы Г., “Жұмыссыздық қазақты жұтып қоймай ма?”, Жалын, 1999
8. Төлеген Б., “Жұмыссыздық күрделі мәселе”, Алматы ақшамы, 2002
9. Тоқтыбеков Ә., “Жұмыла көтерген жүк ауыр”, Түркістан, 2000
10. Шеденов, Жүнісов, “Жалпы экономикалық теория”, Алматы, 2002
11. “Қазіргі таңның басты мәселесі”, Саясат, 2006
1. Әкімбеков, “Экономикалық теория”,
2. Винокурова А., “Безработица в Республике Казахстан”, Казахстанская правда, 2001,
3. Добрынин А.И., “Экономикалық теория”, Санкт-Петербург, 2000.
4. Жандабеков Р., “Жұмыссыздықты жетелейтін жері - қылмыс”, Заң және заман, 2001
5. Кәрібайұлы Ж., “Жастарға жанашырлық жетіспейді” (Жастар арасындағы жұмыссыздық), Егемен Қазақстан, 2003
6. Қилысбаева М., “Жұмыссыздарға кім жатады?”, Халық кеңесі, 2000
7. Оразәліқызы Г., “Жұмыссыздық қазақты жұтып қоймай ма?”, Жалын, 1999
8. Төлеген Б., “Жұмыссыздық күрделі мәселе”, Алматы ақшамы, 2002
9. Тоқтыбеков Ә., “Жұмыла көтерген жүк ауыр”, Түркістан, 2000
10. Шеденов, Жүнісов, “Жалпы экономикалық теория”, Алматы, 2002
11. “Қазіргі таңның басты мәселесі”, Саясат, 2006
жоспар
Кіріспе
І. Жұмыссыздықтың мӘні, түрлері, себептері
1.1 Қазақстан Республикасының жұмыссыздық жағдайы, мӘселелері
ІІ. Жұмыссыздық мӘселесін шешудің жолдары
2.1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ТҰРҒЫНДАРДЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Еңбек қашанда адамның аса қадірлеп, құрмет тұратын игіліктерінің
біріненен саналып келді. Ол материалдық және рухани байлықтарының ғана көзі
емес, сонымен қатар адамның аса маңызды өмірлік қажеті мен правосы, оның
жеке басының дамуы үшін қажетті қуатты құралы болып ьабылады. Адамның
қабілеті еркін де мазмұнды еңбек үстінде көрініп, жетіле түседі. Еңбекке
деген ділгірлік негізінен алғанда өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілерге
жұмысшы күшін сату арқылы және де ол күш неғұрлым мол пайда табу мүддесіне
сай келеіндей мөлшерде ғана өтеледі. Мұндай жағдайда еңбекші қауымның
қыруар бөлігі жұмыссыздыққа душар болады. Жұмыссыздық қазіргі кезде
үйренішті болса да, ол ешқашан да мұншалықты тұрақты сипат алып, ешқашан да
өзінің құрамы жағынан еңбекшілердің осыншалықты кең шеңберін қамтып, басқа
да бір әлеуметтік апат – инфляциямен дәл қазіргі уақыттағыдай асталып
көрген жоқ.
“Жұмыссыздықтың індетінің” қазіргі бұрқ ете түсуі “бар жұртты
жарылқайтын қоғам” жайындағы ағымның күлін көкке шығарды. Жаппай
жұмыссыздық еңбекшілердің қайыршылыққа ұшырап, экономикалық жағдайының
нашарлап тұрақсыздануының, олардың материалдық күйзеліске душар болып,
рухани запа шегуінің басты себебіне айналып отыр. Жұмыссыздық тек
әлеуметтік қақтығыстарды ғана емес, сонымен бірге адамзат арасындағы
қайшылықтарды да асқындыра түседі. Жұмыстан айрылу еңбекшілер үшін нағыз
қасіретке айналуда. Ол тек материалдық жоқшылыққа, кедейшілік пен
қайыршылыққа ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-психологиялық күйзеліске,
өздерін өздері қандай қыруға, қылмыстың, маскүнемдік пен наша шегудің
құжылап көбеюіне душар етуде.
Жұмыссыздықтың тауқыметін тек оған душар болған еңбекшілер, ғана
тартып қоймайды. Бүкіл жұмысшы тобының халі мүшкілге айналады.
Еңбекшілердің қалың тобы арасында ертеңгі күнге деген сенімділік өрбіп,
келешектен қорқып-үрку сезімі пайда болады.
Осы заманғы жұмыссыздықты – оның құрамы мен сұрапыл өсу себептерін,
еңбекшілердің жағдайына тигізетін әсерін мемлекеттің еңбекке араласуды
реттеу әдістерін және жұмысшы тобының еңбек ету правосы жолындағы күресті
өрістету тәсілдерін практикалық, теориялық және тәжірибе жүзінде дәріптету
қажет.
Қазір дүние жүзі елдерінің халықаралық жағдайда асқындыруына
байланысты жұмыссыздық пен инфляцияның арақатынасы, жанталаса қаруланудың
еңбекке араласуға әсері, жөніндегі мәселелер ерекше маңызға ие болып отыр.
Ақыр аяғында, жұмысшы тобының жалпы білімі мен мамандық дәрежесінің артуы,
оның қажеттерінің өсіп, түрлерінің өзгеруі еңбекке араласудың сан
мөлшерінің ғана емес, сонымен бірге сапа белгілерінің де маңызды роль
атқаратынын анықтайды.
Кескілескен идеологиялық күрестің түйініне айналып, отырған осы
мәселелерге талдау жасау еңбекке араласу мен жұмыссыздықтың теорияларын
сынау үшін қажет. Ал бұл теориялар қоғамның дамуындағы жаңа құбылыстарды
тануда дәрменсіздік көрсетіп отыр. Мұндай ьалдау жұмыссыздық үшін күнәні
жұмысшылардың өздеріне аударуға тырысушы “үлкен бизнестің” насихаттық
ақпараттарының екі жүзділігін, сондай-ақ бюджет қаржыларын “үнемдеуді”,
инфляцияны тежеуді желеу еткен үкіметтің сұрқиялығы мен өтірігін
әшкерлейді.
Экономикалық дағдарыс та, тағы да жұмыстан босату қаупі де
еңбекшілердің жаппай бас көтеруін тежей алмады. Мұнда жұмыссыздыққа қарсы,
еңбек ету правосы үшін күрес шешуші орындардың біріне ие болуда. Жұмыстан
босатуға қарсы бас көтерулер көбіне өндіріске қоғамдық бақылау жасау және
басқару ісіне қатысу жолындағы күреске ұласады. Еңбек ресурстарын
пайдалануды жақсарту үшін ішінара, жартылай шаралардың жетімсіз екенін
жұмысшы тобы барған сайын сезінуде. Еңбекке араласу мен жұмыссыздық
мәселелерін тек түбірлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жолымен ғана
шешуге болатынын еңбекшілердің қалың тобы жете түсінуде.
І. Жұмыссыздықтың мӘні, түрлері, себептері
Жалпы жұмыссыздық термині бірінші рет 1911 жылы Ұлыбритания
энциклопедиясында 1915 жылы АҚШ-тың Минтруд әдебиетінде қолданған. Қазіргі
кезде жұмыссыздық дүние жүзінің барлық елдерінде әр түрлі формада, көлмде,
ұзақтықта қатысуда.
Елдегі ңбекке жарамды халықтың қоғамдың өндірісте тұрақты қатысуы. Ол әр
бір елдің сақтандыруды қамсыздандыруы ең негізгі факторларының бірі болып
табылады.
Әміршіл-әкімшіл экономикадан рыноктік бағдарға ауысуы көптеген
жұмысшылардың жұмысынан айырылуына әкеп соғады. Рыноктік қатынастардың
дамуы кәсіпкершіліктің қауыпі өндірстік сферадан еңбек, жұмысбастылықтан
туындайды. Яғни рынокке ауысудан жұмыссыздықтың, мәні – объективтік
процесс, ал басқа жағынан – қоғам, ол жұмыссыздық табиғи деңгейін
сақтандырудың ұйғарымды шегін талап етеді. Оның осы қоғамдық шектен шығуы
өткір проблема тұғызады.
Жалпы жұмыссыздықты түсіндіруді бүгінгі кезде “қарабайыр” деп атауға
болады: бұған еңбектегі баға мен еңбекке ұсыныстың өзара қарым-қатынасы деп
айтуға болады. Жалақының төмендеуі еңбекке деген сұранысқа жағдай жасайды
және де осыдан жұмысбастылық; жалақы өсімі еңбекке деген ұсынысты өбейтеді,
бірақ сұраныс өсімін тоқтатады. Жұмыссыздықтың себептерін талдауды көптеген
экономикалық мектептер береді. Ең алғаш жұмыссыздықты түсіндіру туралы
ағылшын экономисті Т. Мальтустың “Халықтың өсу тәжірибесі” еңбегінде
көрсетілген. Мальтустың айтуы бойынша жұмыссыздық демографиялық себептерге
әкеліп соғады, соның нәтижесінде халықтың өсуі қарқыны өндірістің өсу
қарқынынан асып түседі.
Ал Марксистік әдебиетте Мальтустың теориясын “тұрпайы” және дәрменсіздік
деп қарап тұрақты дәстүр қалыптасқан. Мұнда айтылады: “жұмыссыздықтың түп
негізін өзінен іздеу емес, оны дәл экономикалық шаруашылық жүйеден іздеу
керек” дейді.
Жалпы К.Маркс жұмыссыздықты өзінің “Капитал” еңбегінде зерттеп
қарастырған. Ол айтып кеткен, техникалық өрлеумен өндіріс жабдықтарының
көлемі мен бағасы өседі, жан басына шаққанда 1 жұмысшыға. Бұл жағдай
Марксті сенгіздіреді, экономикалық өркендеу капиталды жинақтау қарқынынан
еңбекке деген сұранысқа әкеп соғады, осыдан келіп жұмыссыздық себептері
көрінеді. Бұл трактовка байланыссыз болып есептеледі, егер жұмысшы күшіне
сұраныс өссе, онда жұмыссыздық жойылады, немесе ең болмаса қысқарады,
капитал жинақтаудан одан әрмен жоғары қарқынмен (нақтаудан одан әрмен)
болады.
Бұл жұмыссыздықтың түсіндіруін толық деп санауға болмайды. Маркс және де
басқа себептеріне болжам жасады.
Рыноктік шаруашылықтың дамуы, оны өркендеген рыноктік шаруашылықтың
серігі жасайды.
Экономикалық циклдің дамуынан жұмыссыздықты тұжырыдау Маркстен кейін
экономикалық теорияда тұрақты дәстүр болып қалыптасты. Егер, экономика
циклдік дамыса, өсу мен кему шаруашылық дамуымен келіссе, бұдан жұмысшы
күшін босату және өндірісті тоқтату деп тұжырымдайды, жұмыссыздық армиясы
көбейеді.
1.2 Қазақстан Республикасының жұмыссыздық жағдайы, мӘселелері
Қазақстан Республикасының жұмыссыздық мәселесі төңірегінде айтылар
әңгіме көп. Жұмыссыздықты қоғамға жабысқан бітеу жара десек те, қоғам
жұтқан у десек те жарасады. Жаймен, біртіндеп әсер етіп бұл ұдың күшін
қалай қайтаруға болады?
Жұмыссыздық нарықты экономиканың айырылмас серігі деуге болады.
Белгілі экономистер пікірлері бойынша жұмыссыздықтың
белгілі бір деңгейден аспауы нарықты экономикаға тән табиғы құбылыс деп
бейнеледі. Мысалы, кейбір экономистер: Дж. Кейнс 3-4%, М. Фридмен 5-6%
жұмыссыздықты табиғы мөлшер деңгейі деп белгілеген. Ал осы деңгейден
жұмыссыздық аса бастаса онда амалсыз, еріксіз жұмыссыздық пайда бола
бастайды.
Санақ бойынша, жұмыссыздық деңгейі жұмыс күшінің жалпы санындағы
жұмыссыздардың үлесін көрсетеді.
Жалпы жұмыссыздық деңгейі – жұмыс күшінен пайыздық есептердегі
жұмыссыздар үлесі (экономикалық белсенді халық) деңгейі жұмыспен қамтылу
мәселелері бойынша халықты ішінара тексеру негізінде есептеледі, тексеруді
ХЕҰ әдіснамасын пайдалану арқылы Қазақстан Республикасының Статистика
жөніндегі Агенттігі жүргізеді. Аптасына ең кемі 1 сағат жұмыс істесе де, ол
адам жұмыспен қамтылған болып саналады.
Ресми (тіркелген) жұмыссыздық деңгейі – экономикалық белсенді
халықтан пайыздарға шыққандағы мемлекеттік жұмыспен қамту органдарында
тіркелген жұмыссыздар үлесі.
Жұмыссыздықтың орташа ұзақтығы адамның қанша жұмыссыз жүрген уақытын
көрсетеді. Жұмыспен қамтылған адам деп – жұмысы барлары, ал жұмыссыздар деп
– жұмысы жоқ немесе соны іздеп жүрген адамдар деген мағынада қарастырып,
жұмыссыздықтың бірнеше мәніне тоқталып өттім. Енді мен сол адамдардың санақ
бойынша зерттелген, немесе зерттеу құрамына кіретіндер қарастырып, және сол
санақ бойынша біраз мысалдар мен еліміздің тәжирібелерін қарастырайын.
Халықтың бір бөлігі санақ бойынша жұмысшы күші құрамына кірмейді (оқушылар,
зейнеткерлер және т.б.) адамдар. Мұндай көзқарас әділетті саналуда, себебі
көптеген жұмысшылар жұмыс табудан әбден күдер үзеп, еш жерде тіркелмей де,
сөйтіп жұмыссыздар армия есебіне кірмей қалады. Мұндайлардың саны 200 жылы
18,1 пайызға жеткен. Қызметінен төмендегендер мен толық жұмыс күнімен
естімейтіндер де ресми түрде есептелмейді.
2003 жылы олардың саны 18,3 пайызды құрады. Бірақ ресми сынақтың
шынында кімдердің жұмыстан айырылғаны мен кімдердің жұмыс істегісі
келмейтінін анықтау қиын деген пікір екендігі дұрыс.
Жалпы 2002 жылдың қаңтарында ресми тіркелген жұмыссыздық деңгейі
экономикалық белсенді халықтың 3,7 пайызы болды (2001 жылдың 1-
қаңтарында3,9 пайыз). Қазақстан Республкасы статистика жөнінде агенттігінің
сараптамалық бағалауы бойынша 2001 жылыдың аяғында жұмыссыздықтың жалпы
көлемі жыл басындағы 13,5 пайыз орнына 12,8 пайызға деген төмендеді.
Жұмыссыздықтың деңгейін анықтаудың негізгі факторы ретінде
(Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесіне сәйкес) жұмыссыздардың нақты санын
білу тетігін жетілдіру үшін елде үй шаруашылықтарына ішінара тексеру
жүргізу қажет, лны 2002 жылдан бастап әр тоқсан сайын Статистика жөніндегі
агенттік жүргізеді.
2002 жылы 1 қаңтарға жұмыспен қамту аралықтарына өтінішпен барған
азаматтар саны 368,2 мың адам болды, ал 2001 жылы 1 қаңтарда ондайлардың
саны 362,4 мың болған. Ауылды жерде жұмыс іздеуші адамдар саны 115,4 мыңға
жетті, яғни 2000 жылғыдан 5 пайыз өсті. Жұмыссыздық деңгейі Павлодар
облысында 6,3 пайыз, Қызылорда 6 пайыз, Маңғыстауда 5,8 пайыз және Атырау
облысында 4,9 пайыз болды.
Жасалған талдау көрсеткендей, жоғарыдағы аймақтарда жұмыспен қамту
органдарына өтінішпен барушылар санының біраз өсудің себептерінің бірі –
жұмыссыз ретінде тіркеуге деген ұмтылыстың ұлғаюы. Бұған өз кезегінде
жұмыспен қамту бағдарламасына мезгілінде қаражат бөлінуі себеп болды.
Мәселен, Павлодар облысында қаржы бөлу белгіленген мөлшердің 87 пайызындай,
Қызылорда да – 72 пайыздай, Маңғыстауда – 85пайыздай және Атырау облысында
79 пайызындай болды. Сондай-ақ жұмыспен қамту мәселесі жөніндегі
органдардың құрылымы мен статусын күшейту де өз әсерін тигізеді.
Жұмыссыздықпен күрес бағдарламасының орындалуы үшін 2001 жылға
19530,4 миллион теңге (жалпы ішкі өнімнің 0,85 пайызы) қаржы бөлу
жоспарлағанда, нақты бөлінгені 16650,3 миллион теңге (жалпы ішкі өнімнің
0,7 пайызы) яғни жоспар 85,3 пайыз ғана орындалды.
2002 жылдың 1 қаңтарына Республика бойынша тұтас алғанда есепте
231,4 мың жұмыссыз адам болды, оның 22,2 мыңы ғана материалдық көмек алды,
7,8 мыңы қоғамдық жұмысқа қатысты, 2,2 мыңы кәсіптік оқытуда біліктілігін
көтеруде және қайтадан даярлауда болды.
Сондай-ақ жұмыспен қамту бағдарламасын қаржыландырудың 80 пайызынан
жоғары көрсеткіші Шығыс Қазақстан (87%), Батыс Қазақстан (81%), Қарағанды
(86%) облыстарында және Астана қаласында (81%) орын алды.
Алайда, жұмысқа орналастыру жөніндегі органдарға өтініш жасап
барған жұмыссыздар деңгейі орта есеппен 3,3 пайыз көлемінде ғана болуы бұл
мәселеде халықтың оған сенімінің төмен екенін көрсетеді.
Жұмыссыздықтың табиғы деңгейі: бұл баға мен жалақыны төмендететін
факторлар тепе-теңдік жағдайда болған кездегі деңгей. Жоғары инфляция
деңгейіне тап болған қазіргі экономикадағы жұмыссыздықтың жоғары жәрежесін
анықтайды және патенциалды өнім шығаруға қатысты болады. Егер жұмыспен
қамту жоғары болап, өнім көп шығарылса, онда инфляциялық өркен пайда
болады.
Жұмыссыздықтың табиғы дәрежесі нольден жоғары болады, өйткені ол
қандай бір түрде өмір сүреді (фрикциондық және құрылымдық). Жұмыссыздықтың
табиғы түрі қажет, ол инфляцияны тежейді.
Жұмыссыздыққа экономикалық саясат та әсер етеді. Жұмыссыздар 26
апта бойы мемлекеттенсақтандыру ретінде бұрынғы жалақыларының 50%-ін алады,
салық төлемейді , сөйтіп, жалпы бұрынғы жалақысының 60-70%-ін алады. Әрине,
мұндай жағдайда жұмысшылар жаңа жұмыс таңдауға талғампаз болады және
асықпайды, төмен ақылы қызметтерден қашады. Жұмыссыздықтың табиғы деңгейі
құрылымдық жұмыссыздардың көөбеюымен жоғарлады (автомобиль құрылысы, болат
қорыту өнеркәсібіндегі дағдарыс, мұнай дағдарысы, электр өнеркәсібіндегі
өзгерістер). Сөйтіп еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс сайма-сай келегенге
дейін біраз уақыт қажет болды. Жұмыссыздықтың табтғы беңгейінің төмендеуі
құрылымдық дағдарыстың бәсемдеуіне қажап-тозуға, қартаюға байланысты.
Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін фактордың бірі ғылыми-техникалық
процесс. Ғылыми-техникалық процесс жаңа қосымша жұмыс үшін керек қылатын
жаңа өндіріс түрлерімен шаруашылық салаларын тудырады, ол материалдық
өндіріс саласында еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды
тұрақты түрде өсіру, қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды тұрақты
түрде өсіру, негізінде өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге
асырылады, оның ұлғаюы, тұрғындардың әр түрлі қызмет түрлеріне деген
шығынының тез өсуімен және халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне
қарағанда жоғары еңбек ауқымдылығымен (көп еңбекші керек қылушылық)
сипатталады.
Қоғамдағы адамдардың денін діңкелетіп отырған аса күрделі мәселе –
жұмыссыздық. Оның қамытып кигендер 1 миллионға жуық, әрбір үшіншісі тепсе
темір үзетін жастар. Үкіметтің кедейшілікті қысқарту жөніндегі бағдарламасы
бойынша 2002 жылы жұмыссыздар саны 638 мыңға қысқарды.
Жастардың әрбір үшіншісі жұмыссыз. Ауылдан қалаға ойысып, базар
жағалап, болмашы табысты тамағына талшық етіп жүргендердің басым көпшілігі
жас жігіттір мен қыздер емес пе? Олардың саны жыл сайын оқу орындарын
бітірушілердің есебінен еселене түсуде. Мәселен, 2002 жылы 198 мың жас орта
мектепті тауысып, олардың жиырма мыңы ғана мемлекеттік грант, несие
есебінен таңдаған мамандықтары бойынша оқуын жалғастыруға мүмкіндік алды.
Колледжлердің, жеке оқу орындарының саны өскенмен, оларға түсушілер жыл
сайын азайып отыр. Өйткені, білім тауарға айналғанда ақы төлеп оқытуға ата-
аналардың шамасы жоқ, қалған 100 мыңнан астамының “кірпіші” боп қалатын
кетігі барма? Кез келген қоғамда жастар үшін мемлекет тарапынан дәйеті қам
жасалмаса, онда олар қандай жолмен болса да сол қоғамнан орнын табуға
талпыныс жасайтынын тарих талай дәлелдеген.Сондықтан да өмір сүрудегі
шарасыздық, қиналыс жастарды түрлі заң бұзушылыққа итермелейді.
Әйелдердің жоғарғы білімділік деңгейі жұмыспен қамтылған адамдар
арасында олардың сан жағынан басымдылығына септігін тигізеді, жоғары білімі
барлар 16%-ға (2003 жылдың деректері бойынша), арнайы орта білімі барлар
11%-ға артық.
Әйелдер арасындағы жұмыссыздық деңгейі бастауыш білімі бар
жұмыссыздарды қоспағанда, білім деңгейіне қатыссыз жұмыссыз еркектердің
деңгейінен жоғары (келесі диаграмма). Бастауыш білімі бар жұмыспен
қамтылған әйелдер 5%-ға кем. Бәлкім, бұл төмен білімді адамдарға ұсынатын
мамандықты талап етпейтін жұмыстарды (сыпырушы ыдыс-аяқ жушы және т.б.)
қалыптасқан дәстүр бойынша әйелдердің атқаратынынан болса керек. Жоғары
білімді еркетер мен әйелдер жұмыссыздығы деңгейлерінің арасындағы шамалы
ғана осы фактордың халықтың әл-ауқатына қатысты маңыздылығын тағы бір рет
әкеліп көрсетеді.
Қазақстанда 2001 жылдың аяғында жұмысқа орналастыру қызметінде 223 мың
жұмыссыздар тіркелді. Экономикалық белсенді халық санында олардың үлесі
2,9% -ды құрайды. Тіркелген жұмыссыздар санының жартысынан астамы -
әйелдер. Жұмыссыздар саны (табысты жұмысы жоқ оны белсенді түрде іздегендер
және оған кірісуге дайын болғандар) 780 мың адамнан асты. Жұмыссыздық
деңгейі 10,4%-ға жетті. Жұмыссыздардың арасында әрбір екінші адам - әйел,
әр үшінші адам – 15-24 жастағы жігіттер.
Еңбекақының ең жоғары мөлшері қаржы шаруашылығында сақталып отыр –
44187 теңге, ең төменгі мөлшері ауыл шаруашылығында – 7497 теңге, олардың
арасындағы айырмашылық 5,9 есені құрайды. Бұл уақыт ішінде орта есеппен жан
басына шаққандағы атаулы жалақы 79258 теңгеге жетті және 2001 жылға
қарағанда 18,9%-ға, нақты ақшалай табыс 9,6%-ға артты.
Қоғамдық пікірдің республикалық ортылығының мәліметтері бойынша,
жұмыспен қамту орталықтарына тек әрбір бесінші жұмыссыз көмек сұрауға
келеді.
Қазақстандағы жұмыссыздық Батыс елдеріндегі жұмыссыздықтан үлкен
айырмашылығы бар. Батыс мемлекеттеріндегі жұмыспен қамтылу шектері еңбек
нарығының сыйымдылығының шектеулілігімен айқындалады, себебі кейінгі
ұлғайтылған өндіріс болып табылады.
ІІ. Жұмыссыздықтың мӘселесін шешудің жолдары
Жұмыссыздықтың проблемасын шешудің бірден-бір жолы бұл еңбек биржалары
туралы көптеген мемлекеттердің практикасының нәтижелерін көруімізкерек.
Еңбек биржалары бойынша тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету олай болуының
өзінен жұмыссыздықпен күресудің негізгі құралы екенін көре аламыз. Бұл
еңбек биржалары ең алғашқы кездерде дамыған мемлекеттерде жұмыссыздарға
көмек беру мақсатындағы адамгершілік институттары ретінде пайда болады.
Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына байланысты оның атқаратын
қызметі мен нақты өзгеруі. Еңбек биржасы – бұл еңбекті талдау барысында
жұмыскерлер мен кәсіпкерлер арасында делдалдық қызметін атқаратын
келісімдер жайын, тұрақты мерзімді қызмет жасайтын мәселе.
Тәуелсіздік алғашымызға он жылдан асып уақыт өте келе, біздің жас
мемлекетіміз жұмыссыздық проблемасымен күресуде, бірақ осыған қарамастан
жұмыссыздар саны таңдаусыз өсуде. Ташкентте еңбекпен қамту биржалары
ешқашан жабылмай жұмыс істеуде, әр таңертең сайын базардың алдында жиналған
дұмыссыздар бұл еңбек биржасының мың жылдан жоғары тарихы бар: бұл биржадан
жұмыс іздеушілер мен жұмыс ұсынушылар көзбе-көз кездеседі. Олар келісімге
келіп өз жұмыстарын атқарып, ал жұмысты ұсынушылар өздеріне керекті еңбек
күшін тауып келіседі. Міне, бұл биржаның жұмыс жасау принципі осы ғана. Бұл
биржа туралы әгімелегенде Сейфуллин көшесінің бойында тұрғандар арасынан
сіз не бір аз жұмысына, яғни мамандығына нағыз шын көңілмен беріліп, аз
мамандығын кәсіпқойлық деңгейде меңгергендерді кездестіруге болады. Ал
бірақ осы адамдардың кейбіреулері күні бойы жұмыс істегендегі табысын
спиртке, яғни бір бутылка ішімдікке жұмсағанын көргенде не айтарыңызды
білмейсіз. Өкінішке орай Совет өкіметі кезінде Ташкенттегідей еңбек биржасы
жұмыс істемеді.
Бірақ, болашақта жұмыссыздар санын азайту үшін Қазақстан Республикасының
заңдарына сай жұмыс істеуі керек. Ал, бірақ әзірге ондайдың болуы мүмкін
емес. Себебі жемқорлықпен күрес жүргізіп жатқанымыз да сол проблемаларды
шешудің негізгі екендігінде. Сонымен бірге жұмыссыз адамдар тек материалдық
жақтарымен ғана емес психологиясының да өзгеруі әбден мүмкін. Егер біз
жанұядағы бір адамның жұмыс істеуі, ал басқаларының жұмыссыз отыруы
“Еңбексіз елге сыймас” деген ғылымымыздың осындай ойлы сөздеріне тура
келеді. Сол себепті жанұяда бірін-бірі түсінбеушілік туындайды. Бұл
жұмыссыздық тек Қазақстан ғана емес әлемнің барлық еледерінде болып жатқан
құбылыс. Халқы жағынан алдыңқы орындағы Қытай мен Индияда жұмыссыз
адамдардың пайызы 27%, бірақ бұдан ад жоғары екені мәлім. Әлемде ең көп
жұмыссыздар Оңтүстік Азия елдері мен Сахарада орналасқан біршама елдерді
айтуға болады. Көптеген кедей мемлкеттер адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету
өте төмен, бірақ арзан еңбек күшінің болғанымен экономикалық-әлеуметтік
жағдайымыз төмен.
Осы кезде айта кететін жай бөлімде айтып өткен биржа қызметтерін жалдау
арқылы толық түсінуге болады. Ол еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұранысты
реттейді; жұмыссыздарды есепке алу мен бас жұмыс орындарын тіркеу; жұмысын
ауыстыратын немесе жұмыс іздеген, жұмысқа тұруға тілек білдірген адамдарға
ақпарат беру, жұмыс істеп жүрген адамдарды оқыту мен қайта дайындауды
ұйымдастыру; жастар арасында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу:
адамдарды жұмысқа тарту үшін делдалдық қызмет атқару. Осындай кезде
жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақы тағайындау. Мемлекет кәсіпорындар мен
ұйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына
әсер етеді. Еңбек биржасы ретінде және олардың берген жолдама кәсіпкерлер
үшін міндетті болмайды. Ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады. Себебі
олардың жұмысшыларды еркін түрде қабылдауға мүмкіншілігі бар, немесе
өздерінің кадр тағайындау бөлімі арқылы тағайындайды және оны толық
жалдауға тырысады.
Ал қазіргі кездегі биржада еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс туралы толық
мағлұмат болуы тиіс. Осы бағытта өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінің
тәжирібесіндегі жағдайларды қолдануға болады. Бұл консультацияның көмегімен
бір айдың ішінде барлық мамандық таптарындағы жұмыссыздық 40%-ке кемиді.
Сондай-ақ, жұмыссыздарды қаржыландырудың жаңа бағдарламасы енгізілген.
Вашингтон штатында феодалдық өкімет тиісті білім, жұмыс тәжирібесі бар және
өз ісінің маманы болғысы келген 400 жұмыссыз адамға алдын-ала мүмкіндік
беріп, бірнеше айға дейін жәрдем ақы береді.
Жұмыссыздықты сонымен бірге жоюдің тағы бір жолы экономиканың неформалды
секторын дамыту, оның негізгі қала экономикасы, ал қызмет көрсетудің ерекше
саласы. Бұл салаға және адамның еңбек етуі, дәстүрлі қалыптасқан өнеркәсіп
және бұл салаға мемлекеттік саясаттың ешқандай араласуынсыз жұмыс істей
алады. Дамушы елдерде және қалаларда формалды емес сектрде 50% жұмысшы қала
жұмыскерлер күші қалыптасқан. Мемлекет бұл саланың дамуына ешқандай шек
қоймай, қайта шағын кәсіпорындарға несие бөліп, қалалардың
инфраструктурасын жақсартуға барынша көмектескені дұрыс. Көптеген
экономистердің айтуы бойынша, дамыған формалды емес сектр қаладағы
жұмыссыздар санының азаюына себебін тигізеді дейді.
Сол сияқты қазіргі кезде біздің мемлекетімізде де жұмыссыздықпен күрес
жүргізуде. Президенттің 2030 жылға дейінгі стратегиялық жоспарында шағын
кәсіпкерлікті дамыту, халықты толық сауатты ету жолдарын айқын көреміз.
Яғни бұл мақсаттардың орындалуы келешектегі болашақ Қазақстандықтардың
жұмыспен қамтамасыз етіледі деп күтіледі.
Бағаның төмендеуін қоздыру, Бұл да жұмыссыздықты азайтуға себепші бола
алады. Ол үшін алдын-ала шетел валютасына ақша айырбастаудыға ұлттық
валютаның курсын көтеріп, ұсыныс пен сұраныс тепе-теңдігін қамтамасыз ету,
субалдия көлемін капитал көп қорланатын өнеркәсіпке аз бөлу, ең төмен
жалақыны заң арқылы тоқтату, сыртқы саудадағы барьерді азайтып, шектеуді
ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасына тоқтату.
Бұл жерде айтылған кейбір мәселелерде Қазақстанда қоданылып жатыр.
Мысалға: соңғы жылдарда Президент жарлығы бойынша ең төменгі жалақы
мөлшерін көтеру, және ол 2001 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап қайта қарауға
алынып ең төменгі жалақы мөлшері мен зейнетақыны көтеру туралы шешім
қабылдады. Осында айтып кеткеніміздей жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақы өзгерістерінің, оның тәртібінің жұмыссыздық мөлшеріне әсерін білу
көп ізденісті талап ететін мәселе болып қала береді. Зерттеушілер
жұмысшылардың қалай жұмыссыз қалуын және оның қаншаға созылғанын анықтауды
алмастыру коэффицентінің роліне назар аударады. Алмастыру коэффиценті
дегеніміз – жұмыссыз кездегі салықтан кейінгі табыстың жұмыспен қамтамасыз
етілетін кездегі табысқа қатысты.
Жұмыспен қамтылудың тұрақтылығы. Жұмыстан босатылған адамдар жұмыссыз
қалудан онша азап шекпейтіндіктен, фирма жұмысшыны көп ұстамай жиі
шығарады. Жұмыссыздың жәрдем ақысы жұмыссыздан қорқуға итермелейді; оның
мөлшері жұмыссыздықтың тоқырауы мөлшеріне қосылады дегенге күмән бар. Және
адамдар экономика жұртшылықты жұмысқа орналастырғанша жұмыс іздеуге кеткен
уақытты қажетсінеді. Соңғы жылдары жұмыссыздар үшін жұмыс істету проблема
емес, себебі олар үшін жәрдемақы төленеді деп жүр.
Бұл дұрыс емес, өйткені шындығында жұмыссыздардың барлығы жәрдемақы ала
бермейді. Шындығында, жалпы жұмыссыздардың үлкен екі бөлігінен төмендеуі
ғана сақтандырылған жұмыссыздық.
2.1 Еңбек нарығы жӘне тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты
Жұмыспен қамтылу – азаматтардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін қажет табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Жұмыссыздықтың мӘні, түрлері, себептері
1.1 Қазақстан Республикасының жұмыссыздық жағдайы, мӘселелері
ІІ. Жұмыссыздық мӘселесін шешудің жолдары
2.1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ТҰРҒЫНДАРДЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Еңбек қашанда адамның аса қадірлеп, құрмет тұратын игіліктерінің
біріненен саналып келді. Ол материалдық және рухани байлықтарының ғана көзі
емес, сонымен қатар адамның аса маңызды өмірлік қажеті мен правосы, оның
жеке басының дамуы үшін қажетті қуатты құралы болып ьабылады. Адамның
қабілеті еркін де мазмұнды еңбек үстінде көрініп, жетіле түседі. Еңбекке
деген ділгірлік негізінен алғанда өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілерге
жұмысшы күшін сату арқылы және де ол күш неғұрлым мол пайда табу мүддесіне
сай келеіндей мөлшерде ғана өтеледі. Мұндай жағдайда еңбекші қауымның
қыруар бөлігі жұмыссыздыққа душар болады. Жұмыссыздық қазіргі кезде
үйренішті болса да, ол ешқашан да мұншалықты тұрақты сипат алып, ешқашан да
өзінің құрамы жағынан еңбекшілердің осыншалықты кең шеңберін қамтып, басқа
да бір әлеуметтік апат – инфляциямен дәл қазіргі уақыттағыдай асталып
көрген жоқ.
“Жұмыссыздықтың індетінің” қазіргі бұрқ ете түсуі “бар жұртты
жарылқайтын қоғам” жайындағы ағымның күлін көкке шығарды. Жаппай
жұмыссыздық еңбекшілердің қайыршылыққа ұшырап, экономикалық жағдайының
нашарлап тұрақсыздануының, олардың материалдық күйзеліске душар болып,
рухани запа шегуінің басты себебіне айналып отыр. Жұмыссыздық тек
әлеуметтік қақтығыстарды ғана емес, сонымен бірге адамзат арасындағы
қайшылықтарды да асқындыра түседі. Жұмыстан айрылу еңбекшілер үшін нағыз
қасіретке айналуда. Ол тек материалдық жоқшылыққа, кедейшілік пен
қайыршылыққа ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-психологиялық күйзеліске,
өздерін өздері қандай қыруға, қылмыстың, маскүнемдік пен наша шегудің
құжылап көбеюіне душар етуде.
Жұмыссыздықтың тауқыметін тек оған душар болған еңбекшілер, ғана
тартып қоймайды. Бүкіл жұмысшы тобының халі мүшкілге айналады.
Еңбекшілердің қалың тобы арасында ертеңгі күнге деген сенімділік өрбіп,
келешектен қорқып-үрку сезімі пайда болады.
Осы заманғы жұмыссыздықты – оның құрамы мен сұрапыл өсу себептерін,
еңбекшілердің жағдайына тигізетін әсерін мемлекеттің еңбекке араласуды
реттеу әдістерін және жұмысшы тобының еңбек ету правосы жолындағы күресті
өрістету тәсілдерін практикалық, теориялық және тәжірибе жүзінде дәріптету
қажет.
Қазір дүние жүзі елдерінің халықаралық жағдайда асқындыруына
байланысты жұмыссыздық пен инфляцияның арақатынасы, жанталаса қаруланудың
еңбекке араласуға әсері, жөніндегі мәселелер ерекше маңызға ие болып отыр.
Ақыр аяғында, жұмысшы тобының жалпы білімі мен мамандық дәрежесінің артуы,
оның қажеттерінің өсіп, түрлерінің өзгеруі еңбекке араласудың сан
мөлшерінің ғана емес, сонымен бірге сапа белгілерінің де маңызды роль
атқаратынын анықтайды.
Кескілескен идеологиялық күрестің түйініне айналып, отырған осы
мәселелерге талдау жасау еңбекке араласу мен жұмыссыздықтың теорияларын
сынау үшін қажет. Ал бұл теориялар қоғамның дамуындағы жаңа құбылыстарды
тануда дәрменсіздік көрсетіп отыр. Мұндай ьалдау жұмыссыздық үшін күнәні
жұмысшылардың өздеріне аударуға тырысушы “үлкен бизнестің” насихаттық
ақпараттарының екі жүзділігін, сондай-ақ бюджет қаржыларын “үнемдеуді”,
инфляцияны тежеуді желеу еткен үкіметтің сұрқиялығы мен өтірігін
әшкерлейді.
Экономикалық дағдарыс та, тағы да жұмыстан босату қаупі де
еңбекшілердің жаппай бас көтеруін тежей алмады. Мұнда жұмыссыздыққа қарсы,
еңбек ету правосы үшін күрес шешуші орындардың біріне ие болуда. Жұмыстан
босатуға қарсы бас көтерулер көбіне өндіріске қоғамдық бақылау жасау және
басқару ісіне қатысу жолындағы күреске ұласады. Еңбек ресурстарын
пайдалануды жақсарту үшін ішінара, жартылай шаралардың жетімсіз екенін
жұмысшы тобы барған сайын сезінуде. Еңбекке араласу мен жұмыссыздық
мәселелерін тек түбірлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жолымен ғана
шешуге болатынын еңбекшілердің қалың тобы жете түсінуде.
І. Жұмыссыздықтың мӘні, түрлері, себептері
Жалпы жұмыссыздық термині бірінші рет 1911 жылы Ұлыбритания
энциклопедиясында 1915 жылы АҚШ-тың Минтруд әдебиетінде қолданған. Қазіргі
кезде жұмыссыздық дүние жүзінің барлық елдерінде әр түрлі формада, көлмде,
ұзақтықта қатысуда.
Елдегі ңбекке жарамды халықтың қоғамдың өндірісте тұрақты қатысуы. Ол әр
бір елдің сақтандыруды қамсыздандыруы ең негізгі факторларының бірі болып
табылады.
Әміршіл-әкімшіл экономикадан рыноктік бағдарға ауысуы көптеген
жұмысшылардың жұмысынан айырылуына әкеп соғады. Рыноктік қатынастардың
дамуы кәсіпкершіліктің қауыпі өндірстік сферадан еңбек, жұмысбастылықтан
туындайды. Яғни рынокке ауысудан жұмыссыздықтың, мәні – объективтік
процесс, ал басқа жағынан – қоғам, ол жұмыссыздық табиғи деңгейін
сақтандырудың ұйғарымды шегін талап етеді. Оның осы қоғамдық шектен шығуы
өткір проблема тұғызады.
Жалпы жұмыссыздықты түсіндіруді бүгінгі кезде “қарабайыр” деп атауға
болады: бұған еңбектегі баға мен еңбекке ұсыныстың өзара қарым-қатынасы деп
айтуға болады. Жалақының төмендеуі еңбекке деген сұранысқа жағдай жасайды
және де осыдан жұмысбастылық; жалақы өсімі еңбекке деген ұсынысты өбейтеді,
бірақ сұраныс өсімін тоқтатады. Жұмыссыздықтың себептерін талдауды көптеген
экономикалық мектептер береді. Ең алғаш жұмыссыздықты түсіндіру туралы
ағылшын экономисті Т. Мальтустың “Халықтың өсу тәжірибесі” еңбегінде
көрсетілген. Мальтустың айтуы бойынша жұмыссыздық демографиялық себептерге
әкеліп соғады, соның нәтижесінде халықтың өсуі қарқыны өндірістің өсу
қарқынынан асып түседі.
Ал Марксистік әдебиетте Мальтустың теориясын “тұрпайы” және дәрменсіздік
деп қарап тұрақты дәстүр қалыптасқан. Мұнда айтылады: “жұмыссыздықтың түп
негізін өзінен іздеу емес, оны дәл экономикалық шаруашылық жүйеден іздеу
керек” дейді.
Жалпы К.Маркс жұмыссыздықты өзінің “Капитал” еңбегінде зерттеп
қарастырған. Ол айтып кеткен, техникалық өрлеумен өндіріс жабдықтарының
көлемі мен бағасы өседі, жан басына шаққанда 1 жұмысшыға. Бұл жағдай
Марксті сенгіздіреді, экономикалық өркендеу капиталды жинақтау қарқынынан
еңбекке деген сұранысқа әкеп соғады, осыдан келіп жұмыссыздық себептері
көрінеді. Бұл трактовка байланыссыз болып есептеледі, егер жұмысшы күшіне
сұраныс өссе, онда жұмыссыздық жойылады, немесе ең болмаса қысқарады,
капитал жинақтаудан одан әрмен жоғары қарқынмен (нақтаудан одан әрмен)
болады.
Бұл жұмыссыздықтың түсіндіруін толық деп санауға болмайды. Маркс және де
басқа себептеріне болжам жасады.
Рыноктік шаруашылықтың дамуы, оны өркендеген рыноктік шаруашылықтың
серігі жасайды.
Экономикалық циклдің дамуынан жұмыссыздықты тұжырыдау Маркстен кейін
экономикалық теорияда тұрақты дәстүр болып қалыптасты. Егер, экономика
циклдік дамыса, өсу мен кему шаруашылық дамуымен келіссе, бұдан жұмысшы
күшін босату және өндірісті тоқтату деп тұжырымдайды, жұмыссыздық армиясы
көбейеді.
1.2 Қазақстан Республикасының жұмыссыздық жағдайы, мӘселелері
Қазақстан Республикасының жұмыссыздық мәселесі төңірегінде айтылар
әңгіме көп. Жұмыссыздықты қоғамға жабысқан бітеу жара десек те, қоғам
жұтқан у десек те жарасады. Жаймен, біртіндеп әсер етіп бұл ұдың күшін
қалай қайтаруға болады?
Жұмыссыздық нарықты экономиканың айырылмас серігі деуге болады.
Белгілі экономистер пікірлері бойынша жұмыссыздықтың
белгілі бір деңгейден аспауы нарықты экономикаға тән табиғы құбылыс деп
бейнеледі. Мысалы, кейбір экономистер: Дж. Кейнс 3-4%, М. Фридмен 5-6%
жұмыссыздықты табиғы мөлшер деңгейі деп белгілеген. Ал осы деңгейден
жұмыссыздық аса бастаса онда амалсыз, еріксіз жұмыссыздық пайда бола
бастайды.
Санақ бойынша, жұмыссыздық деңгейі жұмыс күшінің жалпы санындағы
жұмыссыздардың үлесін көрсетеді.
Жалпы жұмыссыздық деңгейі – жұмыс күшінен пайыздық есептердегі
жұмыссыздар үлесі (экономикалық белсенді халық) деңгейі жұмыспен қамтылу
мәселелері бойынша халықты ішінара тексеру негізінде есептеледі, тексеруді
ХЕҰ әдіснамасын пайдалану арқылы Қазақстан Республикасының Статистика
жөніндегі Агенттігі жүргізеді. Аптасына ең кемі 1 сағат жұмыс істесе де, ол
адам жұмыспен қамтылған болып саналады.
Ресми (тіркелген) жұмыссыздық деңгейі – экономикалық белсенді
халықтан пайыздарға шыққандағы мемлекеттік жұмыспен қамту органдарында
тіркелген жұмыссыздар үлесі.
Жұмыссыздықтың орташа ұзақтығы адамның қанша жұмыссыз жүрген уақытын
көрсетеді. Жұмыспен қамтылған адам деп – жұмысы барлары, ал жұмыссыздар деп
– жұмысы жоқ немесе соны іздеп жүрген адамдар деген мағынада қарастырып,
жұмыссыздықтың бірнеше мәніне тоқталып өттім. Енді мен сол адамдардың санақ
бойынша зерттелген, немесе зерттеу құрамына кіретіндер қарастырып, және сол
санақ бойынша біраз мысалдар мен еліміздің тәжирібелерін қарастырайын.
Халықтың бір бөлігі санақ бойынша жұмысшы күші құрамына кірмейді (оқушылар,
зейнеткерлер және т.б.) адамдар. Мұндай көзқарас әділетті саналуда, себебі
көптеген жұмысшылар жұмыс табудан әбден күдер үзеп, еш жерде тіркелмей де,
сөйтіп жұмыссыздар армия есебіне кірмей қалады. Мұндайлардың саны 200 жылы
18,1 пайызға жеткен. Қызметінен төмендегендер мен толық жұмыс күнімен
естімейтіндер де ресми түрде есептелмейді.
2003 жылы олардың саны 18,3 пайызды құрады. Бірақ ресми сынақтың
шынында кімдердің жұмыстан айырылғаны мен кімдердің жұмыс істегісі
келмейтінін анықтау қиын деген пікір екендігі дұрыс.
Жалпы 2002 жылдың қаңтарында ресми тіркелген жұмыссыздық деңгейі
экономикалық белсенді халықтың 3,7 пайызы болды (2001 жылдың 1-
қаңтарында3,9 пайыз). Қазақстан Республкасы статистика жөнінде агенттігінің
сараптамалық бағалауы бойынша 2001 жылыдың аяғында жұмыссыздықтың жалпы
көлемі жыл басындағы 13,5 пайыз орнына 12,8 пайызға деген төмендеді.
Жұмыссыздықтың деңгейін анықтаудың негізгі факторы ретінде
(Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесіне сәйкес) жұмыссыздардың нақты санын
білу тетігін жетілдіру үшін елде үй шаруашылықтарына ішінара тексеру
жүргізу қажет, лны 2002 жылдан бастап әр тоқсан сайын Статистика жөніндегі
агенттік жүргізеді.
2002 жылы 1 қаңтарға жұмыспен қамту аралықтарына өтінішпен барған
азаматтар саны 368,2 мың адам болды, ал 2001 жылы 1 қаңтарда ондайлардың
саны 362,4 мың болған. Ауылды жерде жұмыс іздеуші адамдар саны 115,4 мыңға
жетті, яғни 2000 жылғыдан 5 пайыз өсті. Жұмыссыздық деңгейі Павлодар
облысында 6,3 пайыз, Қызылорда 6 пайыз, Маңғыстауда 5,8 пайыз және Атырау
облысында 4,9 пайыз болды.
Жасалған талдау көрсеткендей, жоғарыдағы аймақтарда жұмыспен қамту
органдарына өтінішпен барушылар санының біраз өсудің себептерінің бірі –
жұмыссыз ретінде тіркеуге деген ұмтылыстың ұлғаюы. Бұған өз кезегінде
жұмыспен қамту бағдарламасына мезгілінде қаражат бөлінуі себеп болды.
Мәселен, Павлодар облысында қаржы бөлу белгіленген мөлшердің 87 пайызындай,
Қызылорда да – 72 пайыздай, Маңғыстауда – 85пайыздай және Атырау облысында
79 пайызындай болды. Сондай-ақ жұмыспен қамту мәселесі жөніндегі
органдардың құрылымы мен статусын күшейту де өз әсерін тигізеді.
Жұмыссыздықпен күрес бағдарламасының орындалуы үшін 2001 жылға
19530,4 миллион теңге (жалпы ішкі өнімнің 0,85 пайызы) қаржы бөлу
жоспарлағанда, нақты бөлінгені 16650,3 миллион теңге (жалпы ішкі өнімнің
0,7 пайызы) яғни жоспар 85,3 пайыз ғана орындалды.
2002 жылдың 1 қаңтарына Республика бойынша тұтас алғанда есепте
231,4 мың жұмыссыз адам болды, оның 22,2 мыңы ғана материалдық көмек алды,
7,8 мыңы қоғамдық жұмысқа қатысты, 2,2 мыңы кәсіптік оқытуда біліктілігін
көтеруде және қайтадан даярлауда болды.
Сондай-ақ жұмыспен қамту бағдарламасын қаржыландырудың 80 пайызынан
жоғары көрсеткіші Шығыс Қазақстан (87%), Батыс Қазақстан (81%), Қарағанды
(86%) облыстарында және Астана қаласында (81%) орын алды.
Алайда, жұмысқа орналастыру жөніндегі органдарға өтініш жасап
барған жұмыссыздар деңгейі орта есеппен 3,3 пайыз көлемінде ғана болуы бұл
мәселеде халықтың оған сенімінің төмен екенін көрсетеді.
Жұмыссыздықтың табиғы деңгейі: бұл баға мен жалақыны төмендететін
факторлар тепе-теңдік жағдайда болған кездегі деңгей. Жоғары инфляция
деңгейіне тап болған қазіргі экономикадағы жұмыссыздықтың жоғары жәрежесін
анықтайды және патенциалды өнім шығаруға қатысты болады. Егер жұмыспен
қамту жоғары болап, өнім көп шығарылса, онда инфляциялық өркен пайда
болады.
Жұмыссыздықтың табиғы дәрежесі нольден жоғары болады, өйткені ол
қандай бір түрде өмір сүреді (фрикциондық және құрылымдық). Жұмыссыздықтың
табиғы түрі қажет, ол инфляцияны тежейді.
Жұмыссыздыққа экономикалық саясат та әсер етеді. Жұмыссыздар 26
апта бойы мемлекеттенсақтандыру ретінде бұрынғы жалақыларының 50%-ін алады,
салық төлемейді , сөйтіп, жалпы бұрынғы жалақысының 60-70%-ін алады. Әрине,
мұндай жағдайда жұмысшылар жаңа жұмыс таңдауға талғампаз болады және
асықпайды, төмен ақылы қызметтерден қашады. Жұмыссыздықтың табиғы деңгейі
құрылымдық жұмыссыздардың көөбеюымен жоғарлады (автомобиль құрылысы, болат
қорыту өнеркәсібіндегі дағдарыс, мұнай дағдарысы, электр өнеркәсібіндегі
өзгерістер). Сөйтіп еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс сайма-сай келегенге
дейін біраз уақыт қажет болды. Жұмыссыздықтың табтғы беңгейінің төмендеуі
құрылымдық дағдарыстың бәсемдеуіне қажап-тозуға, қартаюға байланысты.
Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін фактордың бірі ғылыми-техникалық
процесс. Ғылыми-техникалық процесс жаңа қосымша жұмыс үшін керек қылатын
жаңа өндіріс түрлерімен шаруашылық салаларын тудырады, ол материалдық
өндіріс саласында еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды
тұрақты түрде өсіру, қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды тұрақты
түрде өсіру, негізінде өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге
асырылады, оның ұлғаюы, тұрғындардың әр түрлі қызмет түрлеріне деген
шығынының тез өсуімен және халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне
қарағанда жоғары еңбек ауқымдылығымен (көп еңбекші керек қылушылық)
сипатталады.
Қоғамдағы адамдардың денін діңкелетіп отырған аса күрделі мәселе –
жұмыссыздық. Оның қамытып кигендер 1 миллионға жуық, әрбір үшіншісі тепсе
темір үзетін жастар. Үкіметтің кедейшілікті қысқарту жөніндегі бағдарламасы
бойынша 2002 жылы жұмыссыздар саны 638 мыңға қысқарды.
Жастардың әрбір үшіншісі жұмыссыз. Ауылдан қалаға ойысып, базар
жағалап, болмашы табысты тамағына талшық етіп жүргендердің басым көпшілігі
жас жігіттір мен қыздер емес пе? Олардың саны жыл сайын оқу орындарын
бітірушілердің есебінен еселене түсуде. Мәселен, 2002 жылы 198 мың жас орта
мектепті тауысып, олардың жиырма мыңы ғана мемлекеттік грант, несие
есебінен таңдаған мамандықтары бойынша оқуын жалғастыруға мүмкіндік алды.
Колледжлердің, жеке оқу орындарының саны өскенмен, оларға түсушілер жыл
сайын азайып отыр. Өйткені, білім тауарға айналғанда ақы төлеп оқытуға ата-
аналардың шамасы жоқ, қалған 100 мыңнан астамының “кірпіші” боп қалатын
кетігі барма? Кез келген қоғамда жастар үшін мемлекет тарапынан дәйеті қам
жасалмаса, онда олар қандай жолмен болса да сол қоғамнан орнын табуға
талпыныс жасайтынын тарих талай дәлелдеген.Сондықтан да өмір сүрудегі
шарасыздық, қиналыс жастарды түрлі заң бұзушылыққа итермелейді.
Әйелдердің жоғарғы білімділік деңгейі жұмыспен қамтылған адамдар
арасында олардың сан жағынан басымдылығына септігін тигізеді, жоғары білімі
барлар 16%-ға (2003 жылдың деректері бойынша), арнайы орта білімі барлар
11%-ға артық.
Әйелдер арасындағы жұмыссыздық деңгейі бастауыш білімі бар
жұмыссыздарды қоспағанда, білім деңгейіне қатыссыз жұмыссыз еркектердің
деңгейінен жоғары (келесі диаграмма). Бастауыш білімі бар жұмыспен
қамтылған әйелдер 5%-ға кем. Бәлкім, бұл төмен білімді адамдарға ұсынатын
мамандықты талап етпейтін жұмыстарды (сыпырушы ыдыс-аяқ жушы және т.б.)
қалыптасқан дәстүр бойынша әйелдердің атқаратынынан болса керек. Жоғары
білімді еркетер мен әйелдер жұмыссыздығы деңгейлерінің арасындағы шамалы
ғана осы фактордың халықтың әл-ауқатына қатысты маңыздылығын тағы бір рет
әкеліп көрсетеді.
Қазақстанда 2001 жылдың аяғында жұмысқа орналастыру қызметінде 223 мың
жұмыссыздар тіркелді. Экономикалық белсенді халық санында олардың үлесі
2,9% -ды құрайды. Тіркелген жұмыссыздар санының жартысынан астамы -
әйелдер. Жұмыссыздар саны (табысты жұмысы жоқ оны белсенді түрде іздегендер
және оған кірісуге дайын болғандар) 780 мың адамнан асты. Жұмыссыздық
деңгейі 10,4%-ға жетті. Жұмыссыздардың арасында әрбір екінші адам - әйел,
әр үшінші адам – 15-24 жастағы жігіттер.
Еңбекақының ең жоғары мөлшері қаржы шаруашылығында сақталып отыр –
44187 теңге, ең төменгі мөлшері ауыл шаруашылығында – 7497 теңге, олардың
арасындағы айырмашылық 5,9 есені құрайды. Бұл уақыт ішінде орта есеппен жан
басына шаққандағы атаулы жалақы 79258 теңгеге жетті және 2001 жылға
қарағанда 18,9%-ға, нақты ақшалай табыс 9,6%-ға артты.
Қоғамдық пікірдің республикалық ортылығының мәліметтері бойынша,
жұмыспен қамту орталықтарына тек әрбір бесінші жұмыссыз көмек сұрауға
келеді.
Қазақстандағы жұмыссыздық Батыс елдеріндегі жұмыссыздықтан үлкен
айырмашылығы бар. Батыс мемлекеттеріндегі жұмыспен қамтылу шектері еңбек
нарығының сыйымдылығының шектеулілігімен айқындалады, себебі кейінгі
ұлғайтылған өндіріс болып табылады.
ІІ. Жұмыссыздықтың мӘселесін шешудің жолдары
Жұмыссыздықтың проблемасын шешудің бірден-бір жолы бұл еңбек биржалары
туралы көптеген мемлекеттердің практикасының нәтижелерін көруімізкерек.
Еңбек биржалары бойынша тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету олай болуының
өзінен жұмыссыздықпен күресудің негізгі құралы екенін көре аламыз. Бұл
еңбек биржалары ең алғашқы кездерде дамыған мемлекеттерде жұмыссыздарға
көмек беру мақсатындағы адамгершілік институттары ретінде пайда болады.
Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына байланысты оның атқаратын
қызметі мен нақты өзгеруі. Еңбек биржасы – бұл еңбекті талдау барысында
жұмыскерлер мен кәсіпкерлер арасында делдалдық қызметін атқаратын
келісімдер жайын, тұрақты мерзімді қызмет жасайтын мәселе.
Тәуелсіздік алғашымызға он жылдан асып уақыт өте келе, біздің жас
мемлекетіміз жұмыссыздық проблемасымен күресуде, бірақ осыған қарамастан
жұмыссыздар саны таңдаусыз өсуде. Ташкентте еңбекпен қамту биржалары
ешқашан жабылмай жұмыс істеуде, әр таңертең сайын базардың алдында жиналған
дұмыссыздар бұл еңбек биржасының мың жылдан жоғары тарихы бар: бұл биржадан
жұмыс іздеушілер мен жұмыс ұсынушылар көзбе-көз кездеседі. Олар келісімге
келіп өз жұмыстарын атқарып, ал жұмысты ұсынушылар өздеріне керекті еңбек
күшін тауып келіседі. Міне, бұл биржаның жұмыс жасау принципі осы ғана. Бұл
биржа туралы әгімелегенде Сейфуллин көшесінің бойында тұрғандар арасынан
сіз не бір аз жұмысына, яғни мамандығына нағыз шын көңілмен беріліп, аз
мамандығын кәсіпқойлық деңгейде меңгергендерді кездестіруге болады. Ал
бірақ осы адамдардың кейбіреулері күні бойы жұмыс істегендегі табысын
спиртке, яғни бір бутылка ішімдікке жұмсағанын көргенде не айтарыңызды
білмейсіз. Өкінішке орай Совет өкіметі кезінде Ташкенттегідей еңбек биржасы
жұмыс істемеді.
Бірақ, болашақта жұмыссыздар санын азайту үшін Қазақстан Республикасының
заңдарына сай жұмыс істеуі керек. Ал, бірақ әзірге ондайдың болуы мүмкін
емес. Себебі жемқорлықпен күрес жүргізіп жатқанымыз да сол проблемаларды
шешудің негізгі екендігінде. Сонымен бірге жұмыссыз адамдар тек материалдық
жақтарымен ғана емес психологиясының да өзгеруі әбден мүмкін. Егер біз
жанұядағы бір адамның жұмыс істеуі, ал басқаларының жұмыссыз отыруы
“Еңбексіз елге сыймас” деген ғылымымыздың осындай ойлы сөздеріне тура
келеді. Сол себепті жанұяда бірін-бірі түсінбеушілік туындайды. Бұл
жұмыссыздық тек Қазақстан ғана емес әлемнің барлық еледерінде болып жатқан
құбылыс. Халқы жағынан алдыңқы орындағы Қытай мен Индияда жұмыссыз
адамдардың пайызы 27%, бірақ бұдан ад жоғары екені мәлім. Әлемде ең көп
жұмыссыздар Оңтүстік Азия елдері мен Сахарада орналасқан біршама елдерді
айтуға болады. Көптеген кедей мемлкеттер адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету
өте төмен, бірақ арзан еңбек күшінің болғанымен экономикалық-әлеуметтік
жағдайымыз төмен.
Осы кезде айта кететін жай бөлімде айтып өткен биржа қызметтерін жалдау
арқылы толық түсінуге болады. Ол еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұранысты
реттейді; жұмыссыздарды есепке алу мен бас жұмыс орындарын тіркеу; жұмысын
ауыстыратын немесе жұмыс іздеген, жұмысқа тұруға тілек білдірген адамдарға
ақпарат беру, жұмыс істеп жүрген адамдарды оқыту мен қайта дайындауды
ұйымдастыру; жастар арасында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу:
адамдарды жұмысқа тарту үшін делдалдық қызмет атқару. Осындай кезде
жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақы тағайындау. Мемлекет кәсіпорындар мен
ұйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына
әсер етеді. Еңбек биржасы ретінде және олардың берген жолдама кәсіпкерлер
үшін міндетті болмайды. Ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады. Себебі
олардың жұмысшыларды еркін түрде қабылдауға мүмкіншілігі бар, немесе
өздерінің кадр тағайындау бөлімі арқылы тағайындайды және оны толық
жалдауға тырысады.
Ал қазіргі кездегі биржада еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс туралы толық
мағлұмат болуы тиіс. Осы бағытта өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінің
тәжирібесіндегі жағдайларды қолдануға болады. Бұл консультацияның көмегімен
бір айдың ішінде барлық мамандық таптарындағы жұмыссыздық 40%-ке кемиді.
Сондай-ақ, жұмыссыздарды қаржыландырудың жаңа бағдарламасы енгізілген.
Вашингтон штатында феодалдық өкімет тиісті білім, жұмыс тәжирібесі бар және
өз ісінің маманы болғысы келген 400 жұмыссыз адамға алдын-ала мүмкіндік
беріп, бірнеше айға дейін жәрдем ақы береді.
Жұмыссыздықты сонымен бірге жоюдің тағы бір жолы экономиканың неформалды
секторын дамыту, оның негізгі қала экономикасы, ал қызмет көрсетудің ерекше
саласы. Бұл салаға және адамның еңбек етуі, дәстүрлі қалыптасқан өнеркәсіп
және бұл салаға мемлекеттік саясаттың ешқандай араласуынсыз жұмыс істей
алады. Дамушы елдерде және қалаларда формалды емес сектрде 50% жұмысшы қала
жұмыскерлер күші қалыптасқан. Мемлекет бұл саланың дамуына ешқандай шек
қоймай, қайта шағын кәсіпорындарға несие бөліп, қалалардың
инфраструктурасын жақсартуға барынша көмектескені дұрыс. Көптеген
экономистердің айтуы бойынша, дамыған формалды емес сектр қаладағы
жұмыссыздар санының азаюына себебін тигізеді дейді.
Сол сияқты қазіргі кезде біздің мемлекетімізде де жұмыссыздықпен күрес
жүргізуде. Президенттің 2030 жылға дейінгі стратегиялық жоспарында шағын
кәсіпкерлікті дамыту, халықты толық сауатты ету жолдарын айқын көреміз.
Яғни бұл мақсаттардың орындалуы келешектегі болашақ Қазақстандықтардың
жұмыспен қамтамасыз етіледі деп күтіледі.
Бағаның төмендеуін қоздыру, Бұл да жұмыссыздықты азайтуға себепші бола
алады. Ол үшін алдын-ала шетел валютасына ақша айырбастаудыға ұлттық
валютаның курсын көтеріп, ұсыныс пен сұраныс тепе-теңдігін қамтамасыз ету,
субалдия көлемін капитал көп қорланатын өнеркәсіпке аз бөлу, ең төмен
жалақыны заң арқылы тоқтату, сыртқы саудадағы барьерді азайтып, шектеуді
ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасына тоқтату.
Бұл жерде айтылған кейбір мәселелерде Қазақстанда қоданылып жатыр.
Мысалға: соңғы жылдарда Президент жарлығы бойынша ең төменгі жалақы
мөлшерін көтеру, және ол 2001 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап қайта қарауға
алынып ең төменгі жалақы мөлшері мен зейнетақыны көтеру туралы шешім
қабылдады. Осында айтып кеткеніміздей жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақы өзгерістерінің, оның тәртібінің жұмыссыздық мөлшеріне әсерін білу
көп ізденісті талап ететін мәселе болып қала береді. Зерттеушілер
жұмысшылардың қалай жұмыссыз қалуын және оның қаншаға созылғанын анықтауды
алмастыру коэффицентінің роліне назар аударады. Алмастыру коэффиценті
дегеніміз – жұмыссыз кездегі салықтан кейінгі табыстың жұмыспен қамтамасыз
етілетін кездегі табысқа қатысты.
Жұмыспен қамтылудың тұрақтылығы. Жұмыстан босатылған адамдар жұмыссыз
қалудан онша азап шекпейтіндіктен, фирма жұмысшыны көп ұстамай жиі
шығарады. Жұмыссыздың жәрдем ақысы жұмыссыздан қорқуға итермелейді; оның
мөлшері жұмыссыздықтың тоқырауы мөлшеріне қосылады дегенге күмән бар. Және
адамдар экономика жұртшылықты жұмысқа орналастырғанша жұмыс іздеуге кеткен
уақытты қажетсінеді. Соңғы жылдары жұмыссыздар үшін жұмыс істету проблема
емес, себебі олар үшін жәрдемақы төленеді деп жүр.
Бұл дұрыс емес, өйткені шындығында жұмыссыздардың барлығы жәрдемақы ала
бермейді. Шындығында, жалпы жұмыссыздардың үлкен екі бөлігінен төмендеуі
ғана сақтандырылған жұмыссыздық.
2.1 Еңбек нарығы жӘне тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты
Жұмыспен қамтылу – азаматтардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін қажет табыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz