Абылай хан өмірі

Кіріспе

Абылай, Әбілмансұр 1711 Оңтустік Казақстанда, Арыс жағасында туған. Қазақтың аса көрнекті мемлекет қайраткері, қолбасшысы және дипломат. Тарихта үш жүздің ханы ретінде танылған дарабоз тұлға. Арғы тегі – Жошы хан, бергі бабалары Қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнибек, одан соң Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір ханның Уәлибақы, Тәуке деген екі ұлы болды. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда, Уәлтбақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның қолына барады. Уәлиханның баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып, Қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркем Уәли туады. Оның баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» де ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Ш. Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Аблайдың 13 жасар кезі болса керек.
Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын, ел билеу қабілетің, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс Бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетай жыраулардың, т.б. ауыз әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай хан 20 жасында қан майданда ерлігімен танылған. Бұқардың Абылайға «Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұнқар құстай түледің» деуі осының дәлелі. Қай жылы туса да, 1730 – 33 ж. аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанады. Абылайдың 20 жасы қай жылға сәйкес келуіне байланысты, қай

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Абылай хан

Абылай, Әбілмансұр 1711 Оңтустік Казақстанда, Арыс жағасында туған.
Қазақтың аса көрнекті мемлекет қайраткері, қолбасшысы және дипломат.
Тарихта үш жүздің ханы ретінде танылған дарабоз тұлға. Арғы тегі – Жошы
хан, бергі бабалары Қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнибек, одан соң
Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір ханның Уәлибақы, Тәуке деген екі
ұлы болды. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда, Уәлтбақы хандыққа
өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның қолына барады.
Уәлиханның баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр
болып, Қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркем Уәли туады. Оның
баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) ақтабан
шұбырынды жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-
жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған
Сабалақ де ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да
бағады. Бұл, Ш. Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Аблайдың 13 жасар кезі болса
керек.
Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ
даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын, ел билеу
қабілетің, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс
Бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен
көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте
араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетай жыраулардың, т.б. ауыз
әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай хан 20 жасында
қан майданда ерлігімен танылған. Бұқардың Абылайға Сен жиырма жасқа жеткен
соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұнқар құстай түледің деуі осының дәлелі. Қай
жылы туса да, 1730 – 33 ж. аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас
жігіт Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, орта жүздің сұлтаны деп танылып,
қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы
жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанады. Абылайдың 20 жасы қай
жылға сәйкес келуіне байланысты, қай шайқасқа қатысқаны туралы болжам
айтуға болады. Бұл, әрине, Абылай қатысқан алғашқы соғыс емес. Ел
әңгімелері, тарихи жылдар Сабалақ әуелде Бөгенбай жасақтарының құрамында
жорық-жортуылдарға қатысқанын айғақтайды. Аңырақай шайқасына қатыспады
дегенінің өзінде де, Аблайдың 1730-33 ж. болған бір ірі шайқасына қатысқаны
дау тудырмайды. Тарихи деректерден Орта жүз жасақтары мен жонғарлардың 7
мыңнан астам әскері Орта жүздің шығыс шетіндегі ауылдарына шабуыл жасап,
тегеурінді тойтарысқа тап болды. Абылайдың жиырма жасы 1733 жылға сәйкес
келсе, дәл сол жылы қазақ пен қалмақ арасында үлкен майдан болғаны қытай
деректерінде атап көрсетілген. Аблайдың әскери қайраткерлігі, қолбасылық
қаблеті 30 – 40 жылдардағы шайқастарда ерекше көрінеді. Осындай жан алысып
жан беріскен соғыстардың бірін Бұқар жырау Қалданменен ұрысып, Жеті күндей
сүрісіп... деп суреттейді. Ол соғысқа Аблайдың қанды көйлек жолдастары:
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, шақшақ Жәнібек, Қарақалпақ
Қылышбек, Шапырашты Наурызбай, т. Б. Қазақтың белгілі батырлары тізе қоса
қатысады. Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ басын біріктіре білгендігінің
дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар өкім Әу-Тәуке ханның
немересі Әбілмәмбет ханнан өтіп, Абылайдың қолына көшеді. Аблайдың ерлігі
мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмамбет ақылшы аға болып қалып, кеңесші
хан дәрежесімен шектеледі.
18 ғасырдың 30 жылдарының аяғында абылайхан есімі бізге белгілі
құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.И. Левшин:
1739 ж. Орта жүзде Сәмеке ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен
Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген!, - деп жазды. Ш. Уалиханов та
осы пікірді қолдайды.
1738-41 ж. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншыларына бірнеше
мәрте соққы берді. 1742 ж. Абылай тұтқиылдан шабыул жасаған жоңғарлардың
қолына тұтқынға түседі. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең
белсенді. Ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдыңжау қолына түсуі
қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси
мәселеге айналады. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Төле би мен
Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда

ара түсуге өтініш жасайды. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде
Орынбор генерал-губернаторы И.И. Неплюев пен Әбілқайырдың өзара
жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. Қазақтың уш жүзінен Төле би бастап 90
адам елші барып, келіссөз жүргізіп, 1743 ж. 5 қыркүйекте Абылайды
тұтқыннан шығарып алады. Бұл жөнінде Неплюевтің Сыртқы істер коллегиясына
жазған хатында қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кетеме деген
қауіп та білдірілген.
Абылай билігінің күшейе түсуінін жаңа кезеңі 1744 ж. Әбілмәмбеттің
Түркістанға көшіп кетуі уақытына саяды.
Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, қалмақтармен аса ауыр
соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломат жолдарды да тиімді
пайдаланды. 1740 ж. тамызда ол Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, тағы да басқа
120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің қамқорына кіруге
келісімін білдірді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау
мақсатында Шың империясымен де қарым-қатынасын суытпады. Петербург пен
Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара
қайшылықтарын қазақ хандығы мүлдесіне пайдаланып отырды. Абылай 1745 жылы
Қалдан Серен дүние салғаннан кейін, Жонғарияның билеуші топтарының тақ
таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастуын және жоңғар-
қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша
билігінде қалған қазақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына
келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің
тәуелсіздігіне нұқсан кетіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы
саясат ұстанып өтті.
1745 Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және Барақ сұлтан қатар аталса,
3-4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгереді. 1749 жылы тамыз айында
НЕплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет хан
болған, бірақ ол біраздан бері Ташкенте тұрып жатыр, ел басқарудан қалған.
Барақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан ғана
билік жүргізіп отыр, - деп көрсетті.
Жазба деректерде Абылайдың шетел басқыншыларына қарсы табанды соғыс
жүргізгендігі айқын көрсетілді. 1752 жылы ол бастаған қазақ әскері шамасы
15-20 мың адамдай ойраттар қолының шабуылынат тойтарыс берді. 1753 ж.
желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып,
бірталай қазақ жерін азат етті. 1754 ж. сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ
әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, сол жылдың шілде – тамыз
айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға алып
келген. 1756 ж. Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың
біріккен күшімен екі реет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде
жеңіске жетеді. 1757 жылы Абылайдың алты мың әскері Қытайдың 40 мың
әскерімен шайқасынан соң, қытайлар Абылайдан бітім сұрады.
1753-54 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай, Жанатай, Керей
Жәнібек, Өтеген батырлар қысы-жазы үзбестен қатысады. Абылай бірда Қалда
Серенмен бітімге келсе, бірде Дабашыны шауып, бірде оны және Әмір сананы
өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді.
Тегеурінді әскери қимылмен қатарластырыла жүргізілген дипломатиялық
әрекеттері Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді.
Осының нәтижесінде Абылай әскері 1771 жылы Мойынты өзенінің бойында болған
қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті.
Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол
сұққан, басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754 – 55 және 1764 ж.
қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарды шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ пен Шынқожа
батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы
себепті Абылай 1755, 1765 жылдары қырғыз ұлысына қарсы жорық жасап, Іленің
сол жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздың Нарынқолдан қордайға
тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды.
Өмірінің соңғы 15 жылында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес
жүргізді. 1765-67 ж. Абылай қолының Қоқан билеуші Ерденбекпен соғысының
нәтижесінде Түркістан, Сайрам, Шымкент қалалары қайтадан қазақтар иелігіне
өтті. Ташкент алым төлеп тұратын болды.
Еі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы
азаттық күресінің жаңғырығы алаш жұртының санасында шаңды жорық деген
атпен белгілі. Бұл 1771 жылы Еділ қалмақтарының жоңғарға қазақ жері арқылы
үдере көшіу еді. Кіші жүздің ханы Нұралы асығыс әскр жиып, Жем бойында
қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде Абылай бастаған
қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды. Осы кезде қалмақ босшылары
Ұбашы мен Серен бітімге келуді, бүкіл ел жұртымен бодандыққа қабылдауды
сұрап, елші жібереді. Кіріпар ұсынысты талқылау үшін шақырылған әскери
кеңесте Абылай тағы да көрегендік танытып, жеңілген жауды қырып-жоюдың
қажеті жоқ екендігін дәлелдеуге тырысады. Еділден ауған қалмақпен
келіссөзге келіп, тым құрасы олардың Жоңғарға еркін өтіп кетуіне мүмкіндік
беру жөніндегі Абылай түйінінің аржағында шығыстағы ұлы көршімен
болашақтағы қарым-қатынасты ойлау жатыр. Жонғардан азат етілген шығыстағы
жерлерге қазақ ауылдарын апарып түкпілікті қоныстандыру да Абылай
саясатының тереңдігін, кемеңгерлігін айқын көрсетеді. Оның әрбір іс-әрекеті
қазақ халқының бүтіндігін, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға бағытталды.
Қазақ ауылының экономикасының басты саласы – мал шаруашылығын
дамутыды әрдайым есінен шығармаған Абылай шекаралық бекітіністермен де,
Қытайдың батысындағы, Шығыс Түркістандағы қоныстармен де өзара тиімді сауда
айналымын әрдайым сақтауға мән берді.
Патша өкметі Шығыс Қазақстан өңірінде жыпырлатып бекінітістер салып,
рудниктер мен заводтар тұрғызып, халқымыздың табиғи байлықтарына көздері
алақтап, орыс шаруаларын, казақтарды жерімізге қаптата бастағанының кейінгі
салдарларын уақытында аңғарған Абылай бекініс коменданттарына сан рет
назарылық білдірген. Осындай жағдайдайларда Абылай Қытаймен тек саяси
емес, шаруашылық мәселелерімен де жақындасты. Қытайдың Іле
генералгубернаторымен шекаралық Сайрам көлінің маңайында екі мемлекет
арасында – Қазақия мен Қытай арасында өзара тиімді тұңғыш сауда келісім
жасасты.
1771 ж. жасы жеткен Әбілмәмбет хан дүние салды. Қалыптасқан дәстүр
бойынша Орта жүздің ханы болып не Әлімәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен
ұлы Әбілпейіз сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың,
старшиндардың, Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері
Түркістанда Аблайды хан көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана
емес, бүкіл қазақ ордасының (хандығының) ұлы ханы болды. Тарихи деректер,
аңыз-жырлар да Абылайдың Үш жүздің әміршісі ретінде ардақталғаның
көрсетеді. Ытай императоры, Жоңғария хандығы, Орта Азия мемлекеттері
Абылайды бүкіл қазақ ханы деп ресми түрде таныған.
Пекин өкіметіне мейлінше жақындаған сайын, ресей елімен арақатынас суи
берді. 1771 жылы үш жүздің өкілдерінің қолдауымен дәстүрге сай ақ кигізге
хан болып көтерілген Абылай Ресей ханшысымен санасуды қойды. Ресей
императорының билігін сөзсіз мойындау талабына Абылай тіпті пысқырып
қарамады. Петербург сарайының Абылай ханды орыс шекарасына шақырған
ұсыныстарының астарын дәр кезінде аңдаған қазақ ханы - мені хандыққа
халқым сайлады және Қытай императорының арнайы грамотасымен мойындағандығы
да жеткілікті, деп тәкапарлықпен жауап берді. Абылайдың өсіп бара жатқан
беделінен қорыққан, дымы құрыған Ресей ханшысы Екатерина ІІ-ші 1778 жылы
мамыр айының 24-інде Абылайды бір ғана қазақ жүзінің - Орта жүзінің ханы
ретінде ғана бекітуі – үш жүздің бір адамның қолында бірігіп кетуінен
шошынған саясаттың салдары еді.
Абылай ҮШ ғасырдың соңғы ширегінде бүкіл қазақ елін еркін билеген,
елдің тұтастығын қамтамасыз еткен бірден-бір қайраткер. 1774 жылы Ұлы
жүздің белді сұлтандарының өтінішіне орай, өзінің мирасқоры Әділге қазақ
елінің Оңтүстік өңірін басқаруды тапсырды. Оның 30 ұлы көзінің тірісінде
бүкіл қазақ елінің бірлігін шеттетпеді. Абылайдың халық арасында беделінің
кең тарағаны соншылақ, тірі кезінде де оның даналығына, әділеттілігіне
қайран қалған ел Аруақ деген ат Берген. Бұқар жыраудың төмендегідей
бағасы Абылайдың өз заманындағы Орталық Азия, Ресей, Қытай төңірегінде ең
бір белгілі абзал қайраткер, дана билеуші болғандығына көңіл аударады.
Хан Абылай атандың,
Дүниеден шықпай теніңіз.
Алтын тақтын үстінде,
Үш кіздің басын құрадың,
Жетім менен жесірге,
Ешбір жаман қылмадын.
Әділетпен жүрдіңіз,
Әдетті іске кірдіңіз
Абылай халық мақтанышы. ХҮШ ғасырдағы ең қиын – қабат дәуірде халықтың
бірлігін сақтап қала алған ұлы бабамыз.
Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани қасиетінен
еркін сусындаған дарынды күйші ретінде белгілі. Ол – Ақ толқын,
Алабайрақ, Бұлан жігіт, Дүние қалды, Жетім торы, Қайран елім,
Қара жорға, Майда жел, Сары бура т.б. күйлердің авторы.
Абылай хан өмір жолын ат үстінде жорықтарда өткізіп, Арыс өзенінің
жағасында қайтыс болды. Сүйег! Түркістан қаласыңдағы Қожа Ахмет Иасауи
кенесінің ішінде Қабырхана мен Ақсарай арасындағы дәлізде жерленген.
Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қызы қалды. Қазақ халқының жадында
Абылай хан қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат
ретінде сақталып келеді. Оның есімі тәуелсіздік символына, жауынгерлік
ұранға айналды.
Азаттық күрестің жалвнды басшысы Абылай ханның асқақ тұлғасы, ақыл-
парасаты Бұқар, Үмбетай, Шәді төре Жәңгір ұлы жырларында, ақындар Көпбай
Жамантайұлы, Мәжит Айтбаевтың дастандарында, І. Есенберлиннің, Ә.
Кекілбаевтың, Қ. Жұмаділовтың, т. Б. Туындыларында сомдалды.

Әбебиеттер:

• Ақтаев, Сарбас. Абылайды бүкіл қазақ ханы ғып бекітпеген кім?
Сарбас Ақтаев Ақиқат. – N 10. – Б.68 – 72.
• Әбсадықов, Алмас Абылай хан тарихы: шындық және фольклор Алмас
Әбсадықов Ақиқат. -2003. – N 27 - Б.39-45: N 5. – Б. 77 –
82.
• Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы,
1998. – Б. 45 – 48.
• Қасымбаев, Жанұзақ Абылай хан Жанұзақ Қасымбаев Лениншіл
жас. – 1991. – 28 тамыз.
• Құлиев, Жұмабай Қазақ хандығының құрылуы Жұмабай Құлиев
Бала би. 2003. – N 11. – Б. 2 – 3 .

Абылай ханның Қытай империясымен байланыстары әсіресе осы орайдағы
мәмілегерлік тактикалары мен саясаттары оқырмандарға әлі беймәлім. Қазіргі
таңда бұл саланы жүйелі зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық маңызы
айрықша. Сондықтан біз сол ғасырда жазылған Қытайдың орда құжаттарына
сүйене отырып, Абылай ханның Қытаймен тікелей байланыс орнату динамикасын
және оның қолданған мәмілегерлік саясаттарын зерттемекпіз.
Бажайлап қарасақ, Абылайдың (1711-1781) саяси өмірікөбінесе Шығыспен
байланысты болғаны мәлім. Жоңғар ақсүйектерінің Түркістанға жасаған шабуылы
салдарынаан бала Абылай (Әбілмәнсұр) жансауғалап өмірдің талай
қиыншылықтарына тап болады, жоңғар батыры Шарышты жекпе-жекте жеңген жас
Абылайды арғынның атығай – қарауыл тармағы өздеріне сұлтан сайлайды,
жоңғарлардың тұтқынынан құтылып келген (1743ж.) соң Абылай орта жүзге хан
болып, ел билейді№ 1755 жылы жоңғар хандығының дойылуына байланысты хан
Абылай Қытайдың Чин империясымен мәмілегерлік байланыс орнатып, құмырының
соңына дейін олармен қарым – қатынаста болады.
Абылай хандық таққа отыра салысымен –ақ Қазақ хандығының әуелгі
географиялық кеңістігін қалыптастыруды қарастырған. Сондықтан 1745 жылы
Ғалдан-Серен өліп, жоңғар жауласқан топтарын кезек – кезек қолдап, өздерін
- өздерімен әлсірету тәсілін қолдану арқылы, кезінде жоңғарлар иеленіп
кеткен қазақтың атамекенін қайтарып алуға әрекет жасайды. 1754 жылы Қытай
жазбаларынан Абылай Батылмашылин, Елсендермен бірге, ойрат, қалмақ
әскерлерінен он мың қолды бастап, Бөратала қатарлы жерлердегі жоңғар
малшыларын бұлап-талап, қолға түсірген малшыларды алып қайтты,- делінген.
Осы оқиғаны анықтаған адамның патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде,
1755 жылы ақпанның 6 жұлдызында Бан Ди Іледегі Махмұт деген адамнан
сұрағанда, ол: қазақ әскерлері Ілеге келіп ұйғырлардың астығын бұлап-талап
әкетті. Олар қазір Сағаусу белінде жатыр - дейді. Жағдайға қарағанда, қазақ
әскерлері Ілеге жақын жерде тұр екен,- делінген. Ал Чин патшалығының
шекараны тыныштандыру сол қол генерал шеніне ие болған Әмірсана өзінің 1755
жыл ақпанның 1 жұлдызы күні патша патша ордасына жолдаған мәлімдемесінде:
Ақжолдың айтуынша, Батымашылин мен Абылай әскерлері Дауашқа жорық жасап,
Бөраталдың сырт жағындағы елді талан-таражылап кетіпті дейді. Осындай
ақпарларға талдау жасаған патша ордасының әскери органы: Батымашылин және
Қазақ әскерлерінің Дауашқа жорық жасауына қарағанда, Дауаштың күші әлсіреп.
жоңғарлар күйрейін деген екен, егер біз (жоңғарларға) жедел әскер
аттандырмасақ, қазақтардың көлденең олжаға ие болып кетуі сөзсіз деген
пікірді Чиянлұң патшаға ұсынады.Сол жылы наурыз айының 9 жұлдызы күні патша
ордасына жолдаған әскери мәліметте: ...осыған қазақ әскерлері сөз болып
еді, қазір оларды Дауаш әскерлері жеңіп, кері шегіндіріпті. Бірақ қазақ
әскерлері одан күштірек. Олар Дауашты тұтқындай алады. Сондықтан біз әскери
жорық жасағанда олардан сақтануымыз керек. Қазірге дейін олар Ілені иеленіп
алған жоқ. Олар Іледен шегініп кетіпті. Сондықтан біздің әскерлердің жорық
жасауына жағдай қолайлы, - делінген. Осы және осыған мазмұндас келетін
басқа да құжаттарға негізделетін болсақ, XVIII ғасырдың 50 – жылдары,
Абылай ханда жоңғар Дауаштан куштірек әскердің болғандығын, сондай-ақ ол
өзінің әскери күшіне сүйене отырып жоңғар қарамағындағы қазақтың ежелгі
атамекенін қайтарып алуға әрекет жасағандығын байқауға болады. Міне, бұл
академик Манаш Қозыбаев айтқандай: Ол ұлттық сананы оята алатын, ұлттық
туды көтере алатын, ұлттық мүддені жоқтай алатын, ұлттық мақсатты асқар
шыңға көтеріп, халықтың бірлігі мен тірлігін қорғай алатын қайраткер болып
ерте қалыптасқандығының нақтылы бейнелері болып табылады.
Чин патшалығы 1755 жылы ақпан айында жоңғарға екі бағытпен 200 мың
қалың кол аттандырды және өздерінің қазақтар жөнінде қабылдаған саясаттық
принциптерін де жариялайды. Бан Ди мен Әмірсанаға айтылсын: ұлы іс
орындалған соң қазақтар өздері келіп бізге ел боламыз десе олардың
басшыларын ылайығымен астанаға ертіп келіп, патшамен кездестіріп, оларға
шен беру керск. Ал олардың қоластындағы халқы, сол бұрынғы орындарында
отыра берулері керек. Оларды көшірудің қажеті жоқ. Егер олардың бізге ел
болғылары келмесе, оларды әскери күшпен бағындыруға болмайды. Олардан қалай
сақтану керектігін осы орайда шешу керек. Әмірата олардың жағдайынын өте
жақсы біледі, Бан Ди мен ақылдасып ұсыныс айтсын, - дейді. Ал олар
жоңғарды жойғаннан кейін, яғни, 1755 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.