Стенобионттық және эврибионттық организмдер.Негізгі абиотикалық факторлардың – жарықтың, температураның, ылғалдылықтың, тұздылықтың және т.с.с.Абиотикалық фактордың сигналдық мәні

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы : Стенобионттық және эврибионттық организмдер. Негізгі абиотикалық факторлардың - жарықтың, температураның, ылғалдылықтың, тұздылықтың және т. с. с. Абиотикалық фактордың сигналдық мәні

Орындаған:Исабаева А. А

Топ:Вс-403

Тексерген:Мурзалимова А. К

Семей, 2015 ж

Жоспары:

Стенобионттық және эврибионттық организмдер
Негізгі абиотикалық факторлардың - жарықтың, температураның, ылғалдылықтың, тұздылықтың және т. с. с.
Абиотикалық фактордың сигналдық мәні
Қорытынды

Кіріспе

Тіршілік ету ортасы - бұл тірі ағзаның айналасындағы және ол онымен тікелей өзара әрекеттестікке түсетін табиғаттың бір бөлігі. Қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттері әр түрлі және үнемі өзгерісте тұрады. Кез келген тірі зат осы күрделі, әрі, өзгермелі дүниеде тіршілік етеді: үнемі оған бейімделіп, өзінің тіршілік әрекеттілігін оның өзгерістеріне сәйкес келтіреді. Біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларының өзгешелігімен тым ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын игерді. Су тіршілік алғаш пайда болып, таралған ең бастапқы орта болды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен ауа ортасына билік құрды, топырақ жасап, оған қоныс тепті.

Ортаның ағзаға әсер ететін жеке қасиеттері немесе элементтері экологиялық факторлар деп аталады. Орта факторлары сан алуан түрлі болып келеді. Олар тірі заттар үшін қажетті немесе керісінше зиянды болуы мүмкін.

Стенобионттық және эврибионттық организмдер.

Түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай да бір ауытқу диапазонына бейімделуге қабілетін экологиялық валенттілік деп атайды.

Экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобионттар , ал төзімділігі жоғары түрлері эврибионттар болып табылады.

Стенобионттылық пен эврибионттылық ағзада өзінің тіршілігін сақтауда пайда болатын әр түрлі бейімделу типтерін сипаттайды. Мысалы, температураға қатысты эври және стенотермді ағзалар; тұздардың концентрациясына байланысты эври және стеногалилі; жарыққа эври және стенофантты; тамақ түріне байланысты эври және стенофагты ағзаларды бөліп көрсетуге болады.

Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды. Эврибионтты түрлер қолайсыз экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін жалғастыра береді. Көптеген қарапайымдар, саңырауқұлақтар эврибионттарға жатады да, олар барлық мекен ету орталарында таралған. Стенобионттылық таралу ареалын шектейді.

Стенобионттық тек белгілі бір орта жағдайларында ғана тіршілік ете алатын организмдер. Олар стенотермді тек температураның аз ғана ауытқуына шыдамды (теңіз маржандары), стеногалинді су тұздылығының өзгеруіне төзе алмайтындар (ұлу) стенобатты қысымның ауытқуына шыдай алмайтындар стенофагтар азықтың белгілі бір түрлерімен ғана қоректенеді, стенотоптар тек белгілі бір тіршілік ортасында ғана өмір сүре алады және т. б. Эврибионттар (грек. eurys - кең, ауқымды және bіontos - тіршілік ететіндер) - сыртқы орта факторларының ауқымды түрдегі өзгерістеріне бейімделе тіршілік ететін өсімдіктер немесе жануарлар. Қоңыржай белдеулердегі құрлықта мекендейтін жануарлардың көпшілік түрлері температураның, ылғалдылықтың, Күнрадиациясының, т. б. қоршаған орта факторларының едәуір ауқымды өзгерістерін елемей тіршілік ете береді. Эврибионттардың сыртқы орта факторларының ауқымды түрдегі ауытқуларға бейімделуі олардың жоғары деңгейлік төзімділігімен немесе оларда болатын орфофизиологиялық механизмдер арқылы анықталады. Мұндай бейімделушілік белгілер мен қасиеттер арқылы Эврибионттар өздерінің ішкі орта белсенді түрде сақтай алады. Эврифагтар - әртүрлі азықтармен қоректене беретін организмдер, эвритоптар - әр түрлі тіршілік орталарында кең таралған организмдер. . Либихтің минимум және Шельфордтың максимум заңдары. 1913 жылы В. Немiс ғалымы Юстус Либих 1840 жылы «Минимум заңын» ашты. Ол өсiмдiктерге тәжiрибе жасап, өсiмдiктiң өсуi топырақтағы жетiспейтiн ең аз микроэлементтiң мөлшерiне байланысты болатынын дәлелдеген. Нәтижесiнде өсiмдiктiң өсiп-дамуын олар ең аз мөлшерде қажет ететiн микроэлементтер анықтайтыны белгiлi болған. Бұл Либихтың «минимум заңы» деп аталады. Максимум заңы. 1913 жылы В. Шельфорд лимиттiк әсерлердiң минимум заңына сай «максимум»заңын, яғни төзiмдiлiк шек заңын ашты. Оны Шельфордтың толеранттылық заңы деп атайды (латын тілінен аударғанда tolerantia - шыдау, төзу) . Кез келген жағдайдың толеранттық шекке жақындауы немесе одан жоғарылауы лимиттiк жағдай немесе лимиттiк (шектеуші) факторлар деп аталады. Төзiмдiлiк шегiнен шығып кетсе, организм тiршiлiгiн жояды. Оптимум және пессимум аймақтары мөлшерінің диапазоны организмнің сол экологиялық фактор әсеріне деген төзімділігін (толеранттылығын) анықтаушы критерий болып саналады да, экологиялық валенттілік не толеранттылық деп аталады.

Сыртқы орта дегеніміз қарастырылып отырған объектіден немесе субъектіден тыс жатқан бірақ олармен тікелей байланыстағы табиғи күштер мен құбылыстар, оның заттегі мен кеңістігі. Экологиялық ортадеген түсінік сыртқы ортамен бірдей, алайда мұнда тірі организмдерге немесе объектілерге тірі заттектердің қатысуы қосылады. Кейбір өсімдіктер түрінің немесе жануарлардың тіршілігіне қажетті жағдайы бар ортаны сипаттау үшін мекендеу ортасы деген терминді қолданады. Қоршаған орта және қоршаған табиғи орта деген түсініктер кеңінен пайдаланылып жүр. Қоршаған орта объектімен немесе субъектімен тікелей байланыста болатын сыртқы ортамен бірдей орта. Қоршаған табиғи ортаға табиғат объектілері - жер, атмосфералық ауа, су, орман және басқа да өсімдіктер, жануарлар әлемі, табиғи ресурстар, табиғи кешендер (қорықтар, заказниктер, ұлттық табиғи саябақтар, табиғат ескерткіштері) жатады.

Табиғи ортада жүретін процестерге қозғаушы күш ретінде ықпалын тигізетін күштерді немесе жағдайларды фактор деп атайды. Табиғи жағдайда организм көптеген факторлардың ықпалына ұшырап отырады. Тіршілік иелері бейімделу реакцияларымен жауап қайыратын (бейімделу қабілеттерінен тысқарыда өлім факторы болады) кез келген орта жағдайының ішкі және сыртқы күшін экологиялық фактор дейді. Экологиялық факторлар организмдегі және экожүйелердегі процестердің жылдамдығы мен бағытын реттеп отырады.

Экологиялык факторлар мынадай түрлерге бөлінеді:

• тіршіліксіз орта факторлары немесе абиотикалық факторлары;

• биотикалық - тіршілігі бар ортаның факторлары;

• антропогендік - адамның шаруашылық қызмет әрекетінен тікелей немесе жанама түрде туындайтын фактор .

Абиотикалық фактор деп тірі организмдерге тікелей немесе жанама түрде әсерін тигізетін бейорганикалық табиғаттың құбылыстары мен кұрамды (тіршіліксіз) бөліктері. Ортаның абиоталық факторлары Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды, олардың табиғаты физикалық-химиялыққа жатады.

Абиоталық факторлар климаттық, эдафиялық, гидрографиялықболып бөлінеді. Климаттық фактор деп Жердің бетіне күн энергиясының келу ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналысынан, жылу мен ылғалдың теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климатгық факторларға температура, ылғалдылық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық жауын-шашын, және т. б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды рөлі бар фактор болып күн радиациясы саналады. Ол биосфераның термиялық режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі, барлық организмдердің морфологиясы мен физиологиясы, жалпы алғанда тіршілік осы факторға тікелей байланысты.

Жанды заттардың арасында тек құстар мен сүтқоректілер денелерінің температураларын тұрақты ұстай алады. Оларды гомойотермділердейді. Сүтқоректілердің денесінің температурасы әдетте 36-37 ^о С, құстардыкі 40 °С дейін көтеріледі. Гомойотермділердің организмдерінде заттек алмасу процесі өте жоғары жылдамдықпен өтіп отырады.

Абиоталық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік, электрмагниттік), иондаушы және өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын (акустикалык тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік және маусымдык өзгерістерді жатқызуға болады.

Эдафикалық фактор - топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор, сондыктан оны топырақтық фактор деп те атайды. Организм тіршілігінде топырақтық факторлар да маңызды рөл анықтайтын фактор.

Тазартылған судың +4 °С-де тығыздығы 1 г/см ³ тең. Еріген тұздары болатын табиғи сулардың тығыздығы жоғары келеді, 1, 35 г/см ³ дейін көтеріледі. Судағы қысым әр 10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен

1 •10 ⁵ Па (1 атм) жоғарылап отырады.

Организмнің кейбір түрлері бірнеше жүздеген атмосфералық қысымды көтере алады. Мысалы, көптеген балықтар түрлері, омыртқасыз жәндіктер, теңіз жұлдыздары, шаян тәрізділер 400-500 атмосфералық тығыздыққа тең қысымы бар үлкен тереңдіктерде кездеседі.

Су тығыздығы су қабатында көптеген гидробионтардың жүзіп жүруіне жағдай туғызып отырады. Қалқыма, суда енжар жүзіп жүретін организмдерді ерекше экологиялық гидробионттар тобына біріктіріп, планктондар деп атайды. Бұл организмдер үшін тіршілік әрекетінде жүзуге бейімделу ең маңызды мәселе болып табылады. Олар батып кетпеу үшін денелерінің массасын азайтуға немесе үйкеліс күшін арттыруға бейімделеді. Сондықтан фитопланктонда микроскоппен көрінетін бірклеткалы балдырлар басым болады.

Бос түрдегі және топырақтағы суда болатын қышқылдар, сілтілер, тұздар жануарлар әлемі үшін қоршаған ортаның өте маңызды факторларына жатады. Өте қышқылды суы бар су қоймаларында тіршілік кездеспейді. Жануарлар әлеміне ең бай сулары бар көздерге рН мағынасы нейтралды немесе шамалы сілтілі су қоймалары жатады. Қышқылды немесе сілтілігі рН > 9 жағдайларда жануарлар әлемінің түрі мен саны күрт төмендейді.

Биоталық факторларға тірі организмдердің ортаға тікелей не аралық ықпалын тигізетін факторлар тобы жатады. Биоталық факторлар дегеніміз бір организм тіршілігінің екінші организм тіршілігіне, сондай-ақ өлі мекен ортасына тигізетін әсер-ықпалының жиынтығы. Биоталық факторларға зоогенді (жануарлар әсері), фитогенді (өсімдіктер әсері), микробогенді (микроорганизмдердің әсері) факторлар жатады. Мысалы, кейбір өсімдіктер (фитонцидтер) газ тәрізді (ұшпа) заттектер бөліп шығарады, ол микроорганизмдерге (бактериялар, саңырауқұлақтар) жойғыш әсер етуімен қатар табиғи ортаны сауықтырады және тұрақтандырады. Ал неше түрлі вирустар мен микроорганизмдер өсімдіктердің жұқпалы ауруларын кең таратады. Оған мысал ретінде астық дақылдарының тат кеселі мен қаракүйесін, картоп фитофторозын, т. б. келтіруге болады. Сондай-ақ ауру малдар арқылы жануарлар арасында да жұқпалы аурудың кенеттен тарайтын жағдайлары болады.

Организмдер арасындағы қарым-қатынас өте күрделі және алуан түрлі, оларды шартты түрде тікелей және жанамаға бөлуге болады. Тікелей байланыс қоректену жолымен анықталады: өзінің тіршілігіне энергияны кейбір жануарлар өсімдіктерді немесе басқа жануарларды жеу арқылы алады. Өз кезегінде олармен басқалар қоректенеді. Жыртқыш-кұрбан немесе ие-паразит жүйелеріндегі қарым-қатынас нәтижесі табиғи іріктелуді және икемделінгендердің сақталуын қамтамасыз етеді, популяция санының динамикасын анықтайды. Жанамалық қарым-катынаста бір организмдер екіншілерге ортатүзушілік рөлді атқарады. Мысалы, ормандарға локалдық және әлемдік ортатүзуші функция тән, олар топырақты және суды қорғап отырады. Сонымен қатар, орманда ағаштардың морфологиясына байланысты пайда болатын ерекше микроклимат тікелей арнайы орман жануарларының, шөп өсімдіктерінің, мүктің өсіп-дамуына жағдай туғызып отырады. Су коймаларында және суағарда өсетін өсімдіктер ортаға өте қажетті абиоталық фактор - оттектің негізгі көзі болып саналады.

Абиотикалық факторлар дегеніміз -тірі организмге тікелей немесе жанама әсер ететін өлі табиғат факторлары. Оларға климаттық(температура, ауа қысымы, жел, ылғал, жарық және т. б., атмосфералық(атмосфераның химиялық құрамы), топырақ(эдафикалық), геоморфологиялық, гидрологиялық, және басқалары жатады.

Негізгі абиотикалық факторларға -жарық, температура және ылғалдылық жатады.

Жарық -ағзалардың тіршілік ету мүмкіндігін анықтайтын негізгі климаттық әсердің бірі. Барлық ағзалар тіршілігіне қажетті энергияны күн сәулелерінен алады. Күн сәулесінің әсерінен жасыл өсімдіктерде фотосинтез құбылысы жүреді. Жер бетіндегі ағзалар үшін күн сәулесі негізгі энергия көзі болып табылады. Күн сәулесі өзінің спектрінде биологиялық әсері жөнінен 3 топқа бөлінеді:көзге көрінетін және инфрақызыл және ультракүлгін сәулелер. Жер бетіне ультракүлгін сәулелердің тек ұзын толқынды сәулелері ғана келіп жетеді, ал тірі ағзалар тіршілігі үшін өте қауіпті қысқа толқынды ультракүлгін сәулелерді атмосфера қабатының 20-25 км биіктігіндегі жұқа озон қабаты тұтып қалады. Озон қабаты тіршілік үшін қорғаныштық қызмет атқарады. Орасан зор энергия көзі болып саналатын ұзын толқынды ультракүлгін сәулелердің химиялық маңызы зор.

Ал олардың көп болуы ағзалар үшін өте зиянды. Жер бетіндегі ағзалар тіршілігі үшін олардың аздаған мөлшерінің өзі жеткілікті. Жер бетіне жететін күн сәулесінің көзге көрінетін сәулелері ағзалар үшін маңызды болып табылады. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион(1842-1945) :

( Біздің планетамызда жүрген, қозғалған өмір сүретін нәрселердің барлығы күннен жаралған) -деді.

Жарықтың мөлшері- радиация жиынтығы мен анықталады. Полюстерден экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін шағылыстқан жарық мөлшерінде, яғни альбедо(латынт тілінен аударғанда albus-ақ) есепке алу қажет. Альбедо- дегеніміз- әртүрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері. Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы -85%, лас қар 40-50% т. б.

Жарыққа қатысты өсімдіктердің төменгі топтарын бөліп көрсетуге болады:гелиофиттер(грек тілінен аударғанда helios-күн, phyton-өсімдік), сциофиттер(грек тілінен аударғанда skia -көлеңке) және көлеңкеге төзімді өсімдіктер(факультативті өсімдіктер) .

Жарық сүйгіш түрлер(гелиофиттер) - жарық жақсы түсетін ашық жерде өседі. Жарық сүйгіш өсімдіктер-оның ішінде күнбағыс, итшоған, қойжелкен тәрізділер күннің бағытымен бұрылып отырады.

Көлеңке сүйгіш өсімдіктер(сциофиттер) - күшті жарықты көтере алмайды, үнемі көлеңкеде өседі.

Көлеңкеге төзімді өсімдіктер(факультативті гелиофиттер) - жақсы жарық жағдайында өседі, бірақ көлеңкеге төзімді болып келеді.

Биолюминесценция дегеніміз - тірі ағзалардың жарық шығаруға қабілеттілігі болып табылады. Бұл қоршаған ортадан түсетін тітіркендіруге жауап ретінде катализатордың әсерінен күрделі органикалық заттардың тотығуы нәтижесінде болады.

Температура -күннің ұзын толқынды инфрақызыл сәулелерінен бөлінетін және ағзалар үшін өте қажетті, тіршілік иелері үшін аса маңызды экологиялық фактар болып табылады. Кез келген ағзаның тіршілігі үшін сыртқы ортаның және ағзаның өзінің ішкі температурасының маңызы ерекше. Жер бетіндегі өсімдіктер мен жануарлардың басым көпшілігі төменгі температурада белсенді тіршілігінен айырылып, оларға қауіп төнеді. Тірі организмдер 0 градуспен 50 градус аралығын тіршілік ете алады. Өсу және тіршілік үшін қолайлы температура оптималды деп аталады. Салқын жерде тіршілік ететіндерді криофилдер тобына жатқызады, ал жоғары температура да тіршілік термофилдер деп атайды. Әрбір түр эволюциялық даму барысында сыртқы ортаның белгілі бір температуралық жағдайына бейімделеді.

Бергманережесі (1847ж. ) -бойынша түрдің немесе бір текті жақын түрлердің тобында дене мөлшері ірі, жылықанды жануарлар анағұрлым салқын аудандарда таралған. Термидинамика тұрғысынан ағзаның жылуды жоғалтуы оның салмағына емес, бетінің ауданына тура пропорционал болады. Неғұрлым ірі жануар соғұрлым температураны тұрақты ұстап тұра алады, ал кішкентай жануарларға тұрақты температураны ұстап тұру қиынға соғады.

Алленережесі (1877ж. ) -бойынша дене температурасы тұрақты жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шығыңқы бөліктері кішірейеді. Мысалы, экологиялық жағынан бір-біріне жақын мына түрлердің құлаұтарының мөлшерін салыстырсақ, тундрада поляр түлкісінің құлағы ең кіші, ал қоңыржай белдеуде мекендейтін кәдімгі түлкінің құлағы орташа, Африка шөлдерінде мекендейтін фенектің құлағы өте үлкен болып келеді. Жылу алмасу тұріне байланысты жануарлардың екі типін бөліп көрсетуге болады:пойкилотермді(салқын қанды) және гомойотермді(жылы қанды) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.