Фариза Оңғарсынованың лирикасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВАНЫҢ ЛИРИКАСЫ ... ... ... 6
1.1. Лирика тегінің табиғатына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бітімі ... ... ... ...7
1.3. Азаматтық әуен жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4. Ф.Оңғарсынова лирикасындағы туған .жер тақырыбы.
Дала образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ТАРАУ ФАРИЗА ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫ ... ..18
2.1. “Әйел көркін қызықтау не мадақтау емес менде...” ... ... ... 18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВАНЫҢ ЛИРИКАСЫ ... ... ... 6
1.1. Лирика тегінің табиғатына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бітімі ... ... ... ...7
1.3. Азаматтық әуен жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4. Ф.Оңғарсынова лирикасындағы туған .жер тақырыбы.
Дала образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ТАРАУ ФАРИЗА ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫ ... ..18
2.1. “Әйел көркін қызықтау не мадақтау емес менде...” ... ... ... 18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Өнерпаздық тұлғасын дүйім жұрты танып – білген, елі мен халқына қадірі артқан, табиғат сыйлаған талантымен танылған поэзия тарланбоздарының шығармашылық өрнегінің өмірлік мұратқа айналып, зерттелуінің өзі – ғұмырлық рухани танымға ие заңды құбылыс.
60 – жылдары әдебиет әлемінің айшықты жанры – поэзияда адуынды жырларымен көпшілікті елең еткізген ақынның бірі Фариза Оңғарсынова болатын.
Абай атындағы Республикалық мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері, көрнекті ақын Фариза Оңғарсынова шығармашылығы қазақ әдебиетінде өзіндік үні мен орны бар тұғырлы дүние. Ф.Оңғарсынова поэзиясының табиғатын тану – алыптардан бастау алады. Көркем сөз зергерлері Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев өрбіткен баянды бағам – байлауды әдебиетші ғалымдарымыз М.Қаратаев, Ә.Шәріпов, С.Сейітов, З.Ахметов, Ә.Жәмішев, С.Қирабаев, Р.Нұрғалиев т.б жалғастырды. Ақынның өз тұстастарынан және қаламдас іні – сіңлілерінен К.Ахметова, Н.Оразалин, Ә.Кекілбаев, С.Ерубаев, У.Қалижанов, А.Егеубаев, Т.Шапай және басқалардың пікір – пайымдарының мәні зор болды.
Жұмыстың мақсаты: Өз кезінде осындай бағасын алған ақын Ф.Оңғарсынова лирикасы – қазақ әдебиеті майданындағы ұшан теңіз дүние. Ақынның сан – салалы лирикалық шығармаларында сыры ашылмаған қаншама дүние жатқаны баршаға аян.Ф.Оңғарсынованың әр тақырыптағы лирикалық шығармалары, ондағы кейіпкерлер әлемі, яғни лирикалық қаһарман мәселесі, ақындық шеберлік сырлары әр адамды қызықтырары айдан анық. Міне осы мақсатта ақын Ф.Оңғарсынова лирикасын талдап, өзімізше пайымдау мақсатында дипломдық жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттелу деңгейі: Өткен жылдары ақын шығармашылығының толықтай талданған үлкен еңбекті өмірге әкелген ғалым З.Мүтиевтің диссертациясын айтқанымыз абзал. Ақын лирикасын топтастырып, жете зерттеген ғалым еңбегі лирик ақынның шеберлік сырларын толықтай ашады. Қазақ әдебиеттану ғылымында Ф.Оңғарсынова поэзиясының эстетикалық танымы мен ақын шығармашылығын байыптаған сыни еңбектердің қатарын академик С.Қирабаевтың (3), Р.Нұрғалиевтің (4), ақындар С.Сейітовтің (5), С.Мәуленовтың (6), әдеби сын мақалалары, зерттеулері де толықтыра түседі.
Күллі шығармашылық- өнерпаздық қабілет – талантымен әдебиет зерттеушілерінің назарын аударып, ойлы да сыншы, талғампаз оқырмандарының көңілінен шыққан Фариза ақындығынның арнайы да мақсатты, сондай-ақ міндетті зерттеу сөзіне айналып, обьекті өрісіне імуі - өмір талабының пәрменіне сай рухани қажеттілік.
Ширек ғасыр бойына әдебиетпен бір жұптаса біте қайнасып кеш жатқан қаламгердің шығармашылық мұрасы туралы бірталай жазылып, бірсыпыра айтылып, әдепкі әдеби-ғылыми көзқарас, жүйелі негіз қалыптасса да қаламгер қайнарының қуат күшін, бұлақ бастауын жеткілікті өз дәрежесінде, аз биігінде, өз өлшемінде таразылай, бағымдай алды ма?! … Яки, тақырып өзектілігі осындай идея-мұраттан туындап жатса керек. Өрт мінез ақынның «мінезді жырларындағы» әмірші өлшемдердің өнердегі өрісін кеңейтетін, өскелең жанрда қалай қызмет қалғанын, қандай өнеге қосқанын өрбіте-қорыту – біздің дипломдық жұмысымыздың міндетін алады. Ақынның лирикалық кейіпкері кім және анық автормен байланысып көрсету және көркемдеу – шеберші өрнектері сөз болмақ.
Ф. Оңғарсынова өлеңдерінің идеялық – тақырыптық, көркемдік қуатын айқындау, ұлттық тілі байлығын пайдалану мен ой еркендігінің өмір шындығын жеткізудей өресін, болмысын байыптау осы жұмысымыздың аясына кіреді.
Ақын мұрасы сонау алпысыншы жылдардың нақ ортасында “Сандуғаштан”(1966) бастау алып, сексенінші жылдардың аяғындағы “Таңдамалыны”(1987) және “Қыз ғұмырға”(1966) дейінгі аралықты қамтиды. Ақын лирикасы “Маңғыстау маржандары” (1969), “Мазасыз жүрегіңдемін” (1975), “Шілде”(1978), “Сенің махаббатың” (1979), “Сұхбат”(1983), “Жүрек күнделігі” (1984), “Дауа”(1985), “Маңғыстау монологтары”(1986), “Екі томдық: Таңдамалы шығармалары”(1987), “Өсиет”(1995), “Қыз ғұмыр”(1996) және “Мен саған ғашық емес ем”(1999) сынды дүниелермен толықты. Осылардың ішінде “Маңғыстау монологтары” Мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы.
Жазушы, әрі ғалым Ә.Шәріпов “Қазақ поэзиясы өрлеу үстінде”
(1;212-213) аталатын мақаласында: “... Осы дәуірде келіп қосылған, қазір даусыз, жақсы талант есебінде жүрген қыз – келіншек ақындар жайында біраз сөз айта кету керек. Олар: Қ.Бұғыбаева, А.Бақтыгереева, Ф.Оңғарсыновалар. Бұлар бұрын аттары белгілі М.Хакімжанова бастаған Т.Әбдірахманова, Ә.Шалабаева, М.Айтқожиналардың тобына қосылған анық талантты, білімді ақындар” деп сол кезең көзқарасында байламын айта келе: “...Аз ғана қынжылатын жағдай – бұл аттары аталған қыз – келіншек ақындардың өлеңдеріндегі тақырып ауқымы, диапазон, азаматтық әуен әлі жетімсіз. Сондықтан да олардың даусы тым именшек шығып жатады. ...Даралану, ерекшелену, өсу байқалмайды. Тек, Ф.Оңғарсынованың соңғы топ өлеңдері оқушы қауымды бір сүйсіндіргені бар” деп айтқан болатын.
Ф.Оңғарсынова шығармашылығына көрнекті әдебиет өкілі Ә.Тәжібаев та өз бағасын берген: “Мен Фаризаның махаббат жырларынан бәрімізге ұқсамайтын өзгешелік көремін. Бұл қайсымызды болса да ойландыратын өзгешелік. Адамның шартты түрдегі ережелерге, канондарға, ескірген әдет, дәстүрлерге тұтқын болып қалмай босануын, өз сезімін ұрламай, жасырмай, бүкпей сөйлеуін қазақ поэзиясында батыл жырлаған осы Фариза” (2) дей келе Ә.Тәжібаев ақын өлеңдеріндегі ұқсас ерекшеліктеріне, жинақтағы бейнелі тіркестер қолданысына назар аударады.
Ақын Ф.Оңғарсынова поэзиясының шырқау биіктерге көтерілгенін өз дәуірінде танып, баға берген “алыптар тобының” өкілі Ғ.Мүсірепов: “Мен ақын Фаризаны бүгінгі поэзиямыздың ең жоғары сатысында тұрған замандастарымен қарайлас биікте көремін” деп ой түйген (31, 35).
Жұмыстың құрылымы: берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: Өнерпаздық тұлғасын дүйім жұрты танып – білген, елі мен халқына қадірі артқан, табиғат сыйлаған талантымен танылған поэзия тарланбоздарының шығармашылық өрнегінің өмірлік мұратқа айналып, зерттелуінің өзі – ғұмырлық рухани танымға ие заңды құбылыс.
60 – жылдары әдебиет әлемінің айшықты жанры – поэзияда адуынды жырларымен көпшілікті елең еткізген ақынның бірі Фариза Оңғарсынова болатын.
Абай атындағы Республикалық мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері, көрнекті ақын Фариза Оңғарсынова шығармашылығы қазақ әдебиетінде өзіндік үні мен орны бар тұғырлы дүние. Ф.Оңғарсынова поэзиясының табиғатын тану – алыптардан бастау алады. Көркем сөз зергерлері Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев өрбіткен баянды бағам – байлауды әдебиетші ғалымдарымыз М.Қаратаев, Ә.Шәріпов, С.Сейітов, З.Ахметов, Ә.Жәмішев, С.Қирабаев, Р.Нұрғалиев т.б жалғастырды. Ақынның өз тұстастарынан және қаламдас іні – сіңлілерінен К.Ахметова, Н.Оразалин, Ә.Кекілбаев, С.Ерубаев, У.Қалижанов, А.Егеубаев, Т.Шапай және басқалардың пікір – пайымдарының мәні зор болды.
Жұмыстың мақсаты: Өз кезінде осындай бағасын алған ақын Ф.Оңғарсынова лирикасы – қазақ әдебиеті майданындағы ұшан теңіз дүние. Ақынның сан – салалы лирикалық шығармаларында сыры ашылмаған қаншама дүние жатқаны баршаға аян.Ф.Оңғарсынованың әр тақырыптағы лирикалық шығармалары, ондағы кейіпкерлер әлемі, яғни лирикалық қаһарман мәселесі, ақындық шеберлік сырлары әр адамды қызықтырары айдан анық. Міне осы мақсатта ақын Ф.Оңғарсынова лирикасын талдап, өзімізше пайымдау мақсатында дипломдық жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттелу деңгейі: Өткен жылдары ақын шығармашылығының толықтай талданған үлкен еңбекті өмірге әкелген ғалым З.Мүтиевтің диссертациясын айтқанымыз абзал. Ақын лирикасын топтастырып, жете зерттеген ғалым еңбегі лирик ақынның шеберлік сырларын толықтай ашады. Қазақ әдебиеттану ғылымында Ф.Оңғарсынова поэзиясының эстетикалық танымы мен ақын шығармашылығын байыптаған сыни еңбектердің қатарын академик С.Қирабаевтың (3), Р.Нұрғалиевтің (4), ақындар С.Сейітовтің (5), С.Мәуленовтың (6), әдеби сын мақалалары, зерттеулері де толықтыра түседі.
Күллі шығармашылық- өнерпаздық қабілет – талантымен әдебиет зерттеушілерінің назарын аударып, ойлы да сыншы, талғампаз оқырмандарының көңілінен шыққан Фариза ақындығынның арнайы да мақсатты, сондай-ақ міндетті зерттеу сөзіне айналып, обьекті өрісіне імуі - өмір талабының пәрменіне сай рухани қажеттілік.
Ширек ғасыр бойына әдебиетпен бір жұптаса біте қайнасып кеш жатқан қаламгердің шығармашылық мұрасы туралы бірталай жазылып, бірсыпыра айтылып, әдепкі әдеби-ғылыми көзқарас, жүйелі негіз қалыптасса да қаламгер қайнарының қуат күшін, бұлақ бастауын жеткілікті өз дәрежесінде, аз биігінде, өз өлшемінде таразылай, бағымдай алды ма?! … Яки, тақырып өзектілігі осындай идея-мұраттан туындап жатса керек. Өрт мінез ақынның «мінезді жырларындағы» әмірші өлшемдердің өнердегі өрісін кеңейтетін, өскелең жанрда қалай қызмет қалғанын, қандай өнеге қосқанын өрбіте-қорыту – біздің дипломдық жұмысымыздың міндетін алады. Ақынның лирикалық кейіпкері кім және анық автормен байланысып көрсету және көркемдеу – шеберші өрнектері сөз болмақ.
Ф. Оңғарсынова өлеңдерінің идеялық – тақырыптық, көркемдік қуатын айқындау, ұлттық тілі байлығын пайдалану мен ой еркендігінің өмір шындығын жеткізудей өресін, болмысын байыптау осы жұмысымыздың аясына кіреді.
Ақын мұрасы сонау алпысыншы жылдардың нақ ортасында “Сандуғаштан”(1966) бастау алып, сексенінші жылдардың аяғындағы “Таңдамалыны”(1987) және “Қыз ғұмырға”(1966) дейінгі аралықты қамтиды. Ақын лирикасы “Маңғыстау маржандары” (1969), “Мазасыз жүрегіңдемін” (1975), “Шілде”(1978), “Сенің махаббатың” (1979), “Сұхбат”(1983), “Жүрек күнделігі” (1984), “Дауа”(1985), “Маңғыстау монологтары”(1986), “Екі томдық: Таңдамалы шығармалары”(1987), “Өсиет”(1995), “Қыз ғұмыр”(1996) және “Мен саған ғашық емес ем”(1999) сынды дүниелермен толықты. Осылардың ішінде “Маңғыстау монологтары” Мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы.
Жазушы, әрі ғалым Ә.Шәріпов “Қазақ поэзиясы өрлеу үстінде”
(1;212-213) аталатын мақаласында: “... Осы дәуірде келіп қосылған, қазір даусыз, жақсы талант есебінде жүрген қыз – келіншек ақындар жайында біраз сөз айта кету керек. Олар: Қ.Бұғыбаева, А.Бақтыгереева, Ф.Оңғарсыновалар. Бұлар бұрын аттары белгілі М.Хакімжанова бастаған Т.Әбдірахманова, Ә.Шалабаева, М.Айтқожиналардың тобына қосылған анық талантты, білімді ақындар” деп сол кезең көзқарасында байламын айта келе: “...Аз ғана қынжылатын жағдай – бұл аттары аталған қыз – келіншек ақындардың өлеңдеріндегі тақырып ауқымы, диапазон, азаматтық әуен әлі жетімсіз. Сондықтан да олардың даусы тым именшек шығып жатады. ...Даралану, ерекшелену, өсу байқалмайды. Тек, Ф.Оңғарсынованың соңғы топ өлеңдері оқушы қауымды бір сүйсіндіргені бар” деп айтқан болатын.
Ф.Оңғарсынова шығармашылығына көрнекті әдебиет өкілі Ә.Тәжібаев та өз бағасын берген: “Мен Фаризаның махаббат жырларынан бәрімізге ұқсамайтын өзгешелік көремін. Бұл қайсымызды болса да ойландыратын өзгешелік. Адамның шартты түрдегі ережелерге, канондарға, ескірген әдет, дәстүрлерге тұтқын болып қалмай босануын, өз сезімін ұрламай, жасырмай, бүкпей сөйлеуін қазақ поэзиясында батыл жырлаған осы Фариза” (2) дей келе Ә.Тәжібаев ақын өлеңдеріндегі ұқсас ерекшеліктеріне, жинақтағы бейнелі тіркестер қолданысына назар аударады.
Ақын Ф.Оңғарсынова поэзиясының шырқау биіктерге көтерілгенін өз дәуірінде танып, баға берген “алыптар тобының” өкілі Ғ.Мүсірепов: “Мен ақын Фаризаны бүгінгі поэзиямыздың ең жоғары сатысында тұрған замандастарымен қарайлас биікте көремін” деп ой түйген (31, 35).
Жұмыстың құрылымы: берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Шәріпов Ә. Қазаіргі дәуір және қазақ совет әдебиетінің даму проблемалары. Алматы. Ғылым,1973
2. Тәжібаев Ә. Фаризаны оқысам, қанаттанып қаламын.// Жетісу, 1989,23 желтоқсан
3. Қирабаев С. Талантқа құрмет. Алматы.Жазушы, 1988
4. Нұрғалиев Р. Мінезді жырлар. Алматы. Жазушы, 1987
5. Сейітов С. Өлең өлкесінде. Алматы. Жазушы, 1984
6. Мәуленов С. Үркер төбеде тұр. Алматы.Жазушы, 1971
7. Белинский В. Шығармалары. Алматы. Жазушы, 1987
8. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы. Жазушы, 1989
9. Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. Алматы. ҚМБ, 1960
10. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. Алматы. Ана тілі, 1995
11. Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар. І том. Алматы. Жазушы, 1987
12. Кекілбаев Ә. Дәуірмен бетпе – бет. Алматы. Жазушы, 1972
13. Қабдолов З. Көзқарас. Алматы. Рауан, 1996
14. Оңғарсынова Ф. Жүрек күнделігі. Алматы. Жалын, 1984
15. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.Алматы. ҚМБ, 1959
16. Ысмаиылов Е. Ақындар. Алматы. ҚМБ, 1956
17. Тоқбергенов Т. Ай мүйіз. Алматы. Жалын, 1990
18. Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Алматы. Жазушы, 1989
19. Әл Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. Алматы. Жалын, 1980
20. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы. Қазақ университеті, 1992
21. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы. ҚМКӘБ, 1960
22. Базарбаев М. Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. Алматы. Жазушы, 1973
23. Мүтиев З. Ф.Оңғарсынова лирикасы. Канд.дис.Алматы, 2000
24. Ақүрпекова Г. Ф.Оңғарсынованың табиғат лирикасы жайлы сыр // Қазақстан мұғалімі, 1995, 26 шілде
25. Мақпырұлы С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Алматы, 1994
26. Оңғарсынова Ф. Қыз – ғұмыр. Алматы. Жалын, 1996
27. Оңғарсынова Ф. Шілде. Алматы. Жазушы, 1978
28. Оңғарсынова Ф. Қыз – тағдыр. Алматы. Жалын, 1994
29. Оңғарсынова Ф. Жүректер тілдескенде. Алматы. Жалын, 1990
30. Оңғарсынова Ф. Шашы ағарған қыз. Алматы. Жазушы, 1990
31. Ғ. Мүсірепов Таңдамалы шығармалар жинағы, Жазушы, 1987
1. Шәріпов Ә. Қазаіргі дәуір және қазақ совет әдебиетінің даму проблемалары. Алматы. Ғылым,1973
2. Тәжібаев Ә. Фаризаны оқысам, қанаттанып қаламын.// Жетісу, 1989,23 желтоқсан
3. Қирабаев С. Талантқа құрмет. Алматы.Жазушы, 1988
4. Нұрғалиев Р. Мінезді жырлар. Алматы. Жазушы, 1987
5. Сейітов С. Өлең өлкесінде. Алматы. Жазушы, 1984
6. Мәуленов С. Үркер төбеде тұр. Алматы.Жазушы, 1971
7. Белинский В. Шығармалары. Алматы. Жазушы, 1987
8. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы. Жазушы, 1989
9. Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. Алматы. ҚМБ, 1960
10. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. Алматы. Ана тілі, 1995
11. Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар. І том. Алматы. Жазушы, 1987
12. Кекілбаев Ә. Дәуірмен бетпе – бет. Алматы. Жазушы, 1972
13. Қабдолов З. Көзқарас. Алматы. Рауан, 1996
14. Оңғарсынова Ф. Жүрек күнделігі. Алматы. Жалын, 1984
15. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.Алматы. ҚМБ, 1959
16. Ысмаиылов Е. Ақындар. Алматы. ҚМБ, 1956
17. Тоқбергенов Т. Ай мүйіз. Алматы. Жалын, 1990
18. Шапаев Т. Ой түбінде жатқан сөз. Алматы. Жазушы, 1989
19. Әл Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. Алматы. Жалын, 1980
20. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы. Қазақ университеті, 1992
21. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы. ҚМКӘБ, 1960
22. Базарбаев М. Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. Алматы. Жазушы, 1973
23. Мүтиев З. Ф.Оңғарсынова лирикасы. Канд.дис.Алматы, 2000
24. Ақүрпекова Г. Ф.Оңғарсынованың табиғат лирикасы жайлы сыр // Қазақстан мұғалімі, 1995, 26 шілде
25. Мақпырұлы С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Алматы, 1994
26. Оңғарсынова Ф. Қыз – ғұмыр. Алматы. Жалын, 1996
27. Оңғарсынова Ф. Шілде. Алматы. Жазушы, 1978
28. Оңғарсынова Ф. Қыз – тағдыр. Алматы. Жалын, 1994
29. Оңғарсынова Ф. Жүректер тілдескенде. Алматы. Жалын, 1990
30. Оңғарсынова Ф. Шашы ағарған қыз. Алматы. Жазушы, 1990
31. Ғ. Мүсірепов Таңдамалы шығармалар жинағы, Жазушы, 1987
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВАНЫҢ ЛИРИКАСЫ ... ... ... 6
1. Лирика тегінің табиғатына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бітімі ... ... ... ...7
3. Азаматтық әуен жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
4. Ф.Оңғарсынова лирикасындағы туған .жер тақырыбы.
Дала образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ТАРАУ ФАРИЗА ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫ ... ..18
1. “Әйел көркін қызықтау не мадақтау емес менде...” ... ... ... 18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Өнерпаздық тұлғасын дүйім жұрты танып –
білген, елі мен халқына қадірі артқан, табиғат сыйлаған талантымен
танылған поэзия тарланбоздарының шығармашылық өрнегінің өмірлік мұратқа
айналып, зерттелуінің өзі – ғұмырлық рухани танымға ие заңды құбылыс.
60 – жылдары әдебиет әлемінің айшықты жанры – поэзияда адуынды
жырларымен көпшілікті елең еткізген ақынның бірі Фариза Оңғарсынова
болатын.
Абай атындағы Республикалық мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері, көрнекті ақын Фариза
Оңғарсынова шығармашылығы қазақ әдебиетінде өзіндік үні мен орны бар
тұғырлы дүние. Ф.Оңғарсынова поэзиясының табиғатын тану – алыптардан
бастау алады. Көркем сөз зергерлері Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев өрбіткен
баянды бағам – байлауды әдебиетші ғалымдарымыз М.Қаратаев, Ә.Шәріпов,
С.Сейітов, З.Ахметов, Ә.Жәмішев, С.Қирабаев, Р.Нұрғалиев т.б жалғастырды.
Ақынның өз тұстастарынан және қаламдас іні – сіңлілерінен К.Ахметова,
Н.Оразалин, Ә.Кекілбаев, С.Ерубаев, У.Қалижанов, А.Егеубаев, Т.Шапай және
басқалардың пікір – пайымдарының мәні зор болды.
Жұмыстың мақсаты: Өз кезінде осындай бағасын алған ақын Ф.Оңғарсынова
лирикасы – қазақ әдебиеті майданындағы ұшан теңіз дүние. Ақынның сан –
салалы лирикалық шығармаларында сыры ашылмаған қаншама дүние жатқаны
баршаға аян.Ф.Оңғарсынованың әр тақырыптағы лирикалық шығармалары, ондағы
кейіпкерлер әлемі, яғни лирикалық қаһарман мәселесі, ақындық шеберлік
сырлары әр адамды қызықтырары айдан анық. Міне осы мақсатта ақын
Ф.Оңғарсынова лирикасын талдап, өзімізше пайымдау мақсатында дипломдық
жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттелу деңгейі: Өткен жылдары ақын шығармашылығының толықтай
талданған үлкен еңбекті өмірге әкелген ғалым З.Мүтиевтің диссертациясын
айтқанымыз абзал. Ақын лирикасын топтастырып, жете зерттеген ғалым еңбегі
лирик ақынның шеберлік сырларын толықтай ашады. Қазақ әдебиеттану
ғылымында Ф.Оңғарсынова поэзиясының эстетикалық танымы мен ақын
шығармашылығын байыптаған сыни еңбектердің қатарын академик С.Қирабаевтың
(3), Р.Нұрғалиевтің (4), ақындар С.Сейітовтің (5), С.Мәуленовтың (6),
әдеби сын мақалалары, зерттеулері де толықтыра түседі.
Күллі шығармашылық- өнерпаздық қабілет – талантымен әдебиет
зерттеушілерінің назарын аударып, ойлы да сыншы, талғампаз оқырмандарының
көңілінен шыққан Фариза ақындығынның арнайы да мақсатты, сондай-ақ міндетті
зерттеу сөзіне айналып, обьекті өрісіне імуі - өмір талабының пәрменіне сай
рухани қажеттілік.
Ширек ғасыр бойына әдебиетпен бір жұптаса біте қайнасып кеш жатқан
қаламгердің шығармашылық мұрасы туралы бірталай жазылып, бірсыпыра айтылып,
әдепкі әдеби-ғылыми көзқарас, жүйелі негіз қалыптасса да қаламгер
қайнарының қуат күшін, бұлақ бастауын жеткілікті өз дәрежесінде, аз
биігінде, өз өлшемінде таразылай, бағымдай алды ма?! ... Яки, тақырып
өзектілігі осындай идея-мұраттан туындап жатса керек. Өрт мінез ақынның
мінезді жырларындағы әмірші өлшемдердің өнердегі өрісін кеңейтетін,
өскелең жанрда қалай қызмет қалғанын, қандай өнеге қосқанын өрбіте-қорыту –
біздің дипломдық жұмысымыздың міндетін алады. Ақынның лирикалық кейіпкері
кім және анық автормен байланысып көрсету және көркемдеу – шеберші
өрнектері сөз болмақ.
Ф. Оңғарсынова өлеңдерінің идеялық – тақырыптық, көркемдік қуатын
айқындау, ұлттық тілі байлығын пайдалану мен ой еркендігінің өмір шындығын
жеткізудей өресін, болмысын байыптау осы жұмысымыздың аясына кіреді.
Ақын мұрасы сонау алпысыншы жылдардың нақ ортасында
“Сандуғаштан”(1966) бастау алып, сексенінші жылдардың аяғындағы
“Таңдамалыны”(1987) және “Қыз ғұмырға”(1966) дейінгі аралықты қамтиды.
Ақын лирикасы “Маңғыстау маржандары” (1969), “Мазасыз жүрегіңдемін”
(1975), “Шілде”(1978), “Сенің махаббатың” (1979), “Сұхбат”(1983), “Жүрек
күнделігі” (1984), “Дауа”(1985), “Маңғыстау монологтары”(1986), “Екі
томдық: Таңдамалы шығармалары”(1987), “Өсиет”(1995), “Қыз ғұмыр”(1996)
және “Мен саған ғашық емес ем”(1999) сынды дүниелермен толықты. Осылардың
ішінде “Маңғыстау монологтары” Мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы.
Жазушы, әрі ғалым Ә.Шәріпов “Қазақ поэзиясы өрлеу үстінде”
(1;212-213) аталатын мақаласында: “... Осы дәуірде келіп қосылған, қазір
даусыз, жақсы талант есебінде жүрген қыз – келіншек ақындар жайында біраз
сөз айта кету керек. Олар: Қ.Бұғыбаева, А.Бақтыгереева, Ф.Оңғарсыновалар.
Бұлар бұрын аттары белгілі М.Хакімжанова бастаған Т.Әбдірахманова,
Ә.Шалабаева, М.Айтқожиналардың тобына қосылған анық талантты, білімді
ақындар” деп сол кезең көзқарасында байламын айта келе: “...Аз ғана
қынжылатын жағдай – бұл аттары аталған қыз – келіншек ақындардың
өлеңдеріндегі тақырып ауқымы, диапазон, азаматтық әуен әлі жетімсіз.
Сондықтан да олардың даусы тым именшек шығып жатады. ...Даралану,
ерекшелену, өсу байқалмайды. Тек, Ф.Оңғарсынованың соңғы топ өлеңдері
оқушы қауымды бір сүйсіндіргені бар” деп айтқан болатын.
Ф.Оңғарсынова шығармашылығына көрнекті әдебиет өкілі Ә.Тәжібаев та
өз бағасын берген: “Мен Фаризаның махаббат жырларынан бәрімізге ұқсамайтын
өзгешелік көремін. Бұл қайсымызды болса да ойландыратын өзгешелік.
Адамның шартты түрдегі ережелерге, канондарға, ескірген әдет, дәстүрлерге
тұтқын болып қалмай босануын, өз сезімін ұрламай, жасырмай, бүкпей
сөйлеуін қазақ поэзиясында батыл жырлаған осы Фариза” (2) дей келе
Ә.Тәжібаев ақын өлеңдеріндегі ұқсас ерекшеліктеріне, жинақтағы бейнелі
тіркестер қолданысына назар аударады.
Ақын Ф.Оңғарсынова поэзиясының шырқау биіктерге көтерілгенін өз
дәуірінде танып, баға берген “алыптар тобының” өкілі Ғ.Мүсірепов: “Мен
ақын Фаризаны бүгінгі поэзиямыздың ең жоғары сатысында тұрған
замандастарымен қарайлас биікте көремін” деп ой түйген (31, 35).
Жұмыстың құрылымы: берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВАНЫҢ ЛИРИКАСЫ
1.1. Лирика тегінің табиғатына шолу
“Поэзия - өнердің асыл тегі” дейді Белинский “Поэзияны тегі мен
түріне қарап бөлу” деген еңбегінде (7;25).Ұлы сыншының лирикалық поэзияға
берген сипаттамасында: “Лирикалық шығарма қас – қаққанша ғайып болатын
ақын рухы шабытының жемісі. Егер ақынның рухы жаңа шабытқа аумай тұрып
қағазға түспесе, ол қайырылмастай жоғалып кетпек. Бірақ, лирикалық
шығарманы оқып шығу үшін, бірнеше минуттан артық уақыт керек болмайтын
болса, мұндай шығарма шабыттың жемісі, нағыз лирикалық шығарма болады және
біздің бүкіл жан – дүниемізді тебірентіп, ұзақ уақыт әсер етеді” (7;73).
Осы пкірді А.Байтұрсынов қолдайды: “Толғау (лирика) қысқа болуы тиіс.Көңіл
– күйдің көбі – ақ бір қалыпта ұзақ тұрмайды. Көңіл – күйден шығатын
толғау көңіл табиғатына қарай ұзақ болмасқа тиіс, ұзақ болмайды да. Нағыз
толғаулардың көбі – ақ 4-5 ауыз өлеңнен аспайды” (8;286). Лириканың
қоғамдағы, яки өмірдегі болмыс – бітімі “жансызға жан бітіретін”
құдіретімен күшті, ой мен сезімнің сөз өнеріндегі бірлігінде жарығын
шашқан тәлімімен текті көрсете білді. Қазақ лирикасының тарихын зерттеген
ғалым Ә.Тәжібаев “Өмір және поэзия” кітабында поэзияны сәбидің күнәсіз
ажарына, көрікті қыз жүзінің ұялшақ, албырт қызғылтына, балаң жігіттің
отты көзіне, ер қуатына, қарт көздің жұмсақ сәулесіне тағы сол сияқты
небір әдемі теңеу сөздерді тізе келе: “Поэзия – әлемдік өмірдің қан
тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні” (9;12) деген
Белинскийдің бағалы сөзінен үзінді келтірген. Лириканың тегін зерттеуші
ғалым, академик З.Ахметов аталмыш тақырып аясында: “Лирикалық шығармада
негізінен жеке адамның көңіл – күйі, сезімі суреттеледі. Ақын көбінесе өз
жайын, өзінің айналасындағы өмірге, әр түрлі құбылыс – жағдайларға
көзқарасын сипаттайды. Бірақ ақын өз жайын, өз басының мұңын, өзінің
арманын, қуаныш сезімін жыр етсе де, ол қалай да халықтың тағдырын, қайғы
– мұңын, күйзелісін, қуаныш – шаттығын, тілек – мақсаттарын
көрсетеді”(10;256) дейді. Бұл анықтамалардың барлығы жалпы поэзияның
лирикалық тегіне қатысты. Ф.Оңғарсынова лирикасына келмес бұрын жалпы
лириканың мағынасына үңілген абзал.
2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бітімі
Лирикалық кейіпкер бітімінен қоғамдық өмірдің көрінісі, заман ағымы
оның толғанысы көрінетіні белгілі. Өлеңдегі өміршең бейне ылғи алдыңғы
саптан табылып, халық атынан сыр ағытып, ой толғытса – онда туынды
автордың да азаматтық өресі, кісілік келбеті жарқ етіп көрініп қалады.
Лирикалық шығармадағы кейіпкерлер әлемінің әр қилы қимыл - әрекетінен
“сезімнің отты нәзіктігі” (З.Ахметов) сезіліп тұруы керек. Ақындық
“меннің” ауылынан жырақта жатқан типтік образ табиғаты негізінен лирикалық
қаһарманға жақын тұлға болар. Мәселен, ақын – лирик Ф.Оңғарсынова
өлеңдеріндегі көпке таныс, ешкімге бас имейтін өзіндік дара мінезі бар,
көбіне қатал характерімен оқырман есінде қалған әйел кейіпкерді автордың
ондаған, жиырмалаған туындыларынан жиі кездестіреміз.
Фариза лирикасы өзіндік сыр – сипатқа ие, тұрақты оқырманы бар,
іздеушісі мен сұраушысы бар, өлең – жырдың жетік дәстүрін өн бойына жиған
байсалды поэзия. Саналы ғұмыры, өнегелі өмірі өлеңге айналған ақын
лирикасының жыр – сандығынан ақтарар маржан ойлары образдық туындыда орасан
мол байлыққа ие. Ойлы оқырманның көңіл төрінен өзіндік стилімен төл
табиғатына тән мінез– құлық (сыршылдық, мұңшылдық, нәзіктік пен қайсарлық
т.б) орын табады. Әдебиеттің ажарын айқара ашып таныту - ақын поэзиясының
нұрлы шамшырағы.
Сезімді селт еткізер, жүректен шыққан жырдың балын тамызар ақын
поэзиясының пернесі таза да тың лиризмге лайықталған. Өмірдің өзін өлең деп
бағалаған ақынның өлең – сөзге жүгінері де автор болмысын әйгілеп тұр.
Фариза лирикасындағы шалқар шабыт ақынның сөз өнерін құрметтеу, оған табыну
құдіретінен көрінеді. Нағыз ақынға тән жыр кредо – жыр бұлағын аялап сүюден
нәр алып, одан арғы биіктерге қол созады. Ақын түсінігінде поэзия патшалығы
адамзат дамуы мен жеке адам психологиясына қызмет етер ерекше дүние.
Өлеңнің өлшеуіші де оны тартар таразы да басқаның бақыты үшін, туралап
айтқанда адамзаттың ар – ожданын қызғыштай қориды және қауымға қызмет
қылуды мақсат еткен. Ақын жаны соны түсндіреді. Өзгенің күлкісі, шаттық –
қуанышына бола күресу, өмір - өлеңді соған арнау дегеніміз гуманист
суреттеуге лайық ғанибетті, ғибратты келіскен бір емес пе? Лирикалық
қаһарманның ішкі жан дүниесі, сезім толқыны, көңіл – күйі өнерге барып
қонақтаған. Өмір өткелі қиын да ұзақ жол. Теп – тегіс тақтадай даңғыл
жатқан ештеңе жоқ. Ақын “мені”өлең – жырдан жұбаныш табады.
Біреудің пасықтығынан,
біреудің жасып мұңынан
жүрегім сыздаған кезде
жаным мұздаған кезде
Эмоция – лирик ақынға тән шабыт құбылысы. Ақынжандылықтың алмас
шындығы жеке бас проблемасын баяндаудан аулақ жатыр, керісінше, ырық бермес
шалқар сезімге нәр береді. Жан – күйзелісі, тіршілік толқыны ішке симайды,
өзгеге сыр ақтаруға асық. Сөз жоқ, лирикалық кейікер тағы да өлең – доспен
ой бөліседі. Жыр маздаған жүректің шер тарқатар аяулысы өлең:
Дара күндерімнің
нала түндерімнің
серігі болғаның үшін,
сенімі болғаның үшін
мен сені аялаймын.
Шабыттың шар тасын отты өлеңге жаныған ақынның ат басын тірер ағашы
алдында тұр. Ол – поэзия. Дара күндерінің серігі секілденіп, нала түннің
сенімі сияқанып, ай боп туған қияқтанып, сыр ұрлаған өлең – ода ой отауына
орнығып алған:
Өмірдің өткелдерінен,
қиындық көп көргеніммен,
өртеніп от басқаныммен
өзіңмен қоштаспадым мен.
Қаламгердің өмірлік кредосы айқын. Ұстар бағдаршамы байлаулы,
байсалды бағдарлама.
Фариза ақынның “Поэзия” (Махамбет аудармашысымен әңгіме циклі) атты
туындысының эпиграфында ақын:
Поэзия - әйелдей жұмбақ әлем
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем.
Жаны тұнған тұңғиық тереңдік те,
Қимылы – ырғақ, әуен;
Поэзия –
арудай
құпиясын
Ұқтырар жылдап әрең (11;74) деген толғанысынан
тамыры тереңге кеткен, сиқыры мен сымбаты тұңғиыққа тұнған періште
поэзияның пәктігіне автордың көзқарасының парасатты парқын көреміз.
1.3. .Азаматтық әуен жырлары.
Фариза лирикасының маржандар мәйегінің қатары ақынның азаматтық әуен
жырларымен толысады.
“Азаматтық – ақынға, өлеңге сырттан танылған жанама қасиет, жанама
сипат емес... Азаматтық өлеңнің, өнердің табиғи болмысы. Азаматтық –
ақындықтың ең түп табиғаты”,дейді Ә.Кекілбаев (12 ;108).
Азаматтық жырлар ақын атаулының ар – ожданын танытар, өрлеу биігін
байқатар ең бір байсалды тақырып екені белгілі. Абайдан бергі классикалык
әдебиетте қоғам құбылысының даму жағдаяты осы азаматтық өлеңдерден көрініс
тауып, замана сазынан сыр тартса, бұл дәстүрді Фариза ақын одан әрі дамыта,
сәулелендіре түседі. Азаматтық лириканың мазмұны мен мақсатынан халық
қамының, ел тағдырының мәселелері ашық көрінуі тиіс десек, Фариза
туындыларында бұл тақырып терең қозғалады. Ақын өмір шындығына байыпты
көзқараспен, нақты мысал, көрнекті идея – мұраттармен қаруланған туындылар
беруге ұмтылады. Азаматтық өлең – жырлар қаламгер шығармашылығында қоғамдық
өзгеріс таңдамайды, яки нақты айтқанда, өткен кеңестік құрылыс пен бүгінгі
егеменді ел өміріндегі жекелеген әлеуметтік мәселелер бұл дәуірде де өз
мәнін, құнын, өлшемін жоймағаны аңғарылады. Замана жайынан ой ұқтырып,
қоғамның әлеуметтік халін шыншылдықпен сынай жырлаған қаламгер ұстанымында
сыншылдық сарын әсте қалмай, өлең өмірінде бірге дамып отырады. Мәселен,
“Поэзия” (Махамбет аудармашысымен әңгіме циклі), “Семсер мен қалқан”, “Қыз
- тағдыр”, “Заман перзентінің үні”, “Өнер мен саясат”, “Тақ пен тіл”,
“Жерге наз”, “Қайсарлық”, “Заңдылық көп тірлікте”, “Қыр қазағының
қартайғандағы сөзі” т.с.с. жырларда ақынның азаматтық ажары айқын танылып,
күрескерлік, сыншылдық көзқарасы анық аңғарылады. Ондай өлеңдердің өрімінде
замани, өміршең мәселелер батыл көтеріліп, автордың өзіндік ой–түйіні,
өнердегі дербес даралық қасиеті салмақты пайымға айналып, оқырман жүрегіне
жол тапқан. Мұндай өлеңдердің тінінде жер үстіндегі болып жататын қылмыс
пен жазаның, жұмақ пен дозақтың ара қатысы туралы кейіпкер түсінігі
берілсе, екінші бір туындыда туған тілдің тақ пен мансап астында тұншыққан
қайғы – зары автор идеясының мұрат – танымын дәл аңғартқан:
Туған тілін білмеген тұлға болмас халқына,
думандатқан күнменен өте шығар даңқы да.
Не керемет күштің де ана тілсіз бармақтай,
Қара жердің үстінде тірегі жоқ қаңбақтай. (“Тақ пен
тіл”)
Осы сынды азаматтық әуеннің сазын шерткен шығармалар қаламгердің
өнерпаздық лабораториясынан сан алуан сипатта сыр боп ақтарылады.
Осы орайда академик – ғалым З.Қабдоловтың қағидасын еске алған жөн:
“Лирикалық шығармадан оны жазған адамның өмір сүрген ортасын, сол ортаның
саяси әлеуметтік халін, адамның алуан – алуан мінез–құлқын, ой-өрісін,
жай–күйін, арман–тілегін, мақсат – мүддесін, күйініш – сүйінішін
аңғарамыз”,-дейді (13;156).
Сондай–ақ, жер, тіл мәселелерімен қатар ұлттық өнер мен әдебиет атты
рухани байлықтың жай – күйі де ақын назарынан тыс қалмай, ізденіс сапарында
ұдайы бір қырқадан қылаң беріп, көрініп отырады. Ақынның азаматық
жырларында лирикалық кейіпкер аузымен үстіміздегі дәуірдің қайшылықтары мен
кемшіліктері терең айтылады. Бұл да ақынның стиль даралығының ерекшелігі
екенін көрсетеді.Әйтсе де өлең өрімінен белгілі бір дәрежеде үміт шырағын
жағардай нұрлы насихат та сырт қалмайды. Арман – мақсат, болашақ бағдарына
жетудің тиімді жолдары мен әдіс – амалдары ақынның азаматтық лирикасында
түйін – тұжырым ретінде келіп отырады. Азаматтық лириканың өзегінде
саясатпен байланысты туындаған дүниетанымдық көзқарастар да біте жымдасып,
тың тақырыптар түрлеп игеріледі.
Ақынның лирикалық қаһармандары да болашақтан үміт күткен, мықты ер,
қайсарлықты сүйетін абзал жан. “Қыр қазағының қартайғандағы сөзі” (1970)
атты өлеңінде осыны аңғартады:
Дариға күндер өтті де...
нартәуекелшіл жомарт жандардың қайнатып
қайран жігерін.
Кәрілік деген қырқадан бүгін қыран
көзімді тігемін.
Сонау кездегі жалын шақтарды көрсем деп,
жастарда үміт – тілегім.
Әлжуаз, бозаң бозбалалардан құлазып кетсе
көңілім,
таба алмай қалам бір емін.
Сұңқарлығым егер шын болса, менің балапаным
қарға болмасы хақ!
Дәл солай тегі білемін!
Өмір көрген қарт қарияның үмітін үзбей, азаматтықты жоғары ұстаған
болашақ ұландарға сенері мол екені көрінеді.
Ақын жаны азаматтықтың, адамдықтың нар тірегі адалдықты,
ерлікті, елдікті, нық сенімді сүйеді. Осы орайда “Заңдылық көп тірлікте”
(1978) өлеңін келтіргеніміз жөн:
Сенім барда артқандай бағаң, құның,
бар дүние төгеді саған нұрын.
Адам жұрттың сенімін сезінбесе,
жоғалтады өзі де адалдығын.
Атағың да, жырың да жалған дер ем,
ел сенімі болмаса саған деген.
Сенім күші ерлікке бастамаса,
ұрпақтарға мақтан боп қалар ма өрен.
Үзілгендей өмірлік жол табанда,
үміт қалмай, қарауға қорқады алға.
Адалдық та, ерлік те, елдік те жоқ
адамдарға сенім жоқ орталарда.
Қоғамның жаңаруы, демократияның тууы, ой мен сөз бостандығы
ақын шығармаларының астарында көп жылдар бойы жасырынып келген тұңғиық
сырларды ашуға бастау болды. Жат жұрттық кейіпкерлер атынан баяндалып
келген (кеңестік қоғамнан тыс) ұлттық, ел ішілік әлеуметтік мәселелер
ақынның соңғы жылдардағы өлең – жырларында өзіндік дәрежесінде еркін тыныс
алып, оқырманын бұрынғыдан да көбейтіп, үлкен сұраныс пен қолдауға ие
болды. Ақынның “Вионның ызасы”, “Шекспир шындығы”, “Мұқан жыраудың екі
өлеңі”, “Сапфомен сырласу”, “Досаттың Саулық болысқа айиқаны”, “Мұқтаждық”,
“Бақыттының монологы”, “Сиыну” т.б. көптеген туындыларының астарында тарихи
оқиғалармен қабат ақын өмір сүріп отырған қоғамның көлеңкелі тұстары да
айтылып, жеткізіліп отырды.
Ақынның соңғы жылдардағы жазылған әлеуметтік лирикасының
өрімінде насихат, ғибрат өнегесінің өрнек – үлгісі де анық байқалып жүр.
Жазылу мәнерінде, стилінде бірде терме, бірде толғау, енді бірде нақыл сөз
үлгісінде келетін өлең – жырлардың (“Аға рухымен сырласу”, “Түрмеге хат”,
“Өнер мен саясат”, “Парыз”, “Бөрібектің екі өсиеті”, “Ұрпаққа”, “Қасірет
пен өкініш”, “Ескерту” т.б.) өрімінде автордың парасатты, байыпты көзқарасы
лирикалық кейіпкерлердің бейнесі арқылы анық көрініп отырады. Өнегелі
өсиетке толы ондай туындылар өткір ойлы, келелі кеңес пен ақыл – пайымға
толы боп келеді. Адамгершілік уағызға құрылған тәлім – тәрбиелік мәні зор
өлеңдердің жазылу мәнері жыраулар поэиясының өрнек үлгісін тереңдете
дамытқан ақынның ұлттық бояу – бедерді барынша анық, айқын қолданғанын
аңғартады.
Суреткердің сырт көре сыпайы көрінетін байсалды лирикалық мені
азаматтық тұлғаға айналарда оқырманға басқа бір қырынан шуағын шашады. Бұл
тұрғыда қоғамның тұрмыс – тынысын, ондағы адамзат тіршілігінің
жүйткіндерінен сыр шертер өлеңдер Фариза ақынның Қыз ғұмыр (Алматы,1996)
атты кітабында мол ұшырасады. Азаматтық биік әуенді, салмақты ойды
арқалаған ондай туындылардың бірі - Арман аталған өлең. Лирикалық
кейіпкердің арман – тілегі бір арналған тоғыса келе, әлеуметтік мәні зор
өткен заманның шынжырлы шындығынан шер ақтарған елдін, халықтың мәселелерді
ой тезінен өткізеді. Мысалы:
Жаралы далам жатыр ыңыранып,
От құсып, шөлден қатып, дымы жанып.
Сырт бүтін, ішің түтін; тіл – тістеулі-
Барады бізде осылай ғұмыр ағып.
Жанын жегідей жеген күйзелістен қайтсе де арылуды көздеген лирикалық
кейіпкер ата – баба аруағы алдында тәу етіп, кешірім өтінеді. Өртенген
шалғынмен бірге өртеген тұлғаның болашақтан күтер арман – жақсылығы зор,
үміт-шамының өшпесіне сенімі нық:
Ұлдары ту көтеріп, әз халқыма
Ұлыстың – ұлы түні туарма алдан?
Инша алла!
Лирикалық жұп – тұнық мөлдірін лайламай турасын айтсақ, (Фаризаның
поэзиядағы көркемдік ұстанымы) от-мәнгілікті мұрат еткен дәуірлік мұра.
1.4. Ф.Оңғарсынова лирикасындағы туған жер тақырыбы.
Дала образы
Ақын Ф.Оңғарсынова лирикасындағы өзіндік сыр мен өнегелі
өрнекке толы келесі тақырып – туған жер, Отан, дала тақырыбы. Ақын
өлеңдеріндегі кейіпкер атынан сөйлеп, Отанға, туған жерге деген махаббат,
ұлы далаға деген сағыныш, сырлы сезім өлең өрнегінде өз бейнесін тапқан.
“Отан деген не?” – дейсің, ұлым, маған.
Ол – сенің ғұмырлы анаң.
Жөргегіңнен жаныңа сіңіп қалған
әнің мен жырың, балам!
Отан – үйдің ертеңі, қаны, жаны –
өзіңдей сан ұланы.
... Ұлым, сенсің кең байтақ біздің үйдің
кішкентай шаңырағы! (14;140).
Ақын ұғымында Отан түсінігі – ғұмырлы анаға, әнге, жырға
баланады. Байтақ өлке, ұлы мекен – Отан ана тақырыбы болашақ сан ұландарды
патриоттық сезімге бөлеп, Отанға, елге, туған жерге деген махаббатын
ұялатады.
Ақын өлеңдерінде барлық қазақ жұртының қасиетті елін, Отаны –
Қазақстанды – алып далаға, асқақ ойлы, зор тұлғалы адамға, бұғаусыз
толқынға, ұлы дастанға теңейді.
Қазақстан
бай өлкем шарықтаған,
толастамай көгінде қалықтар ән.
Қазақстан –
мекені қайсарлардың,
Қазақстан –
Алатау, алып далам!
Ақынның туған жерге деген махаббаты - өлең өрнегіндегі өзінше
бір төбе дүниелер.Туған жер, туған елге деген сағыныш – ақын арманынан
туындаған тамаша, баға жетпес дүниелер. Оған төмендегі өлең жолдары куә.
О, туған жер, кең пейіл, құшағы кең,
саған көңіл бұлқынар күш – ағынмен.
Сағынышымды қанат қып саған қарай
балапандай талпынып ұшамын мен (14;29)..
Лирикалық кейіпкерге туған ел – тірек, қуат, серік, шуақ берер
сезім шырағы. Өмірді жылытатын қанатты тірек. Туған жер болмаса, ақын
кейіпкері – ғұмырсыз.
О, туған ел,
мен өзіңсіз қанатсыз, тұғырсызбын,
сен болмасаң сөнемін – ғұмырсызбын;
Маған – сенің сезімің қуат, серік,
саған – менің сезімім шуақ беріп –
демімізден мөп – мөлдір нұрды жұтып,
тірліктегі азап пен мұңды ұмытып.
қос махаббат алауы жер ұстінде
бұрқасынды өмірді тұр жылытып (14;147).
Ақын – жазушылар жырға қосқан дала образы ақын Ф.Оңғарсынова
лирикасынан тыс қалған емес. Бірақ ақын шығармаларындағы дала образы, дала
бейнесі өзінше бір бөлек дүние. Ақынның туған далаға деген махаббаты,
сағынышы өлең өрімінен бірден көрініп тұрады. Дала десе бойдағы барын
құрбан қылатын әрбір перзенттің сағынышын алды – артын ойлатпай табындырар
сиқырлы күші ақынның “Дархан дала” атты өлеңінде көрініс табады:
Дархан дала. Көлбеңдеп сағым қырдан,
Жанарында от ойнап жалын нұрдан
перзенттері жүреді дала десе
еткісі кеп бойдағы барын құрбан.
Әйтеуір, бір мінез бар бұл далада
алды – артыңды ойлатпай табындырған.
Алаулап шырақтар тұратын, көкірегінде көк сүмбіл бұлақ аунаған
даланы қимастықпен кететін адам бейнесі де ұмыт қалған емес.
Бүгін мұнда шырақтар тұр алаулап,
Қимастықпен кетіпті құлан аулақ...
Жатыр сұлық бай дала, байтақ дала
Көкірегінде көк сүмбіл бұлақ аунап (14;23).
Гүл шыбықтың бағындай дала төсі – ақын арманы. Тынбайтын
тіршіліктің тынысындай дала ұғымын мың құбылған тамаша теңеулерге теңейді.
Саумал жел соққан таң самалы есіп, қуат берер дала бейнесі – кеңдіктің,
еркіндіктің, пәктіктің, ешкімге бас имейтін асау мінездің символы ретінде
бейнелейді.
Арман қылған бабалар күрсініп мың –
дала төсі бағындай гүл шыбықтың.
Шамшырақтар қаласы Өзен бүгін
тынысындай тындайтын тіршіліктің! (14;24).
Әр адамның алтын бесігі саналатын қасиетті Отанды тек тұғырлы
мекен ретінде емес, рухани сүюге, туған жерді, туған елді аялауға, туған
жердің қадірін түсінуге, сұлулығын сезінуге, ұлы даланың сағымды төсінде
небір сиқырлы сыр жатқанын білгізуге талпынады және білгізеді де.
Туған жер, дала – отанын, жерін сүйе білу, оны қорғау – ер
жігіттердің, асыл азаматтардың абыройлы міндеті мен борышы дегенді ақынның
Дала жайында айтыс атты өлеңінен айқын аңғарымыз:
Үйрене алар емеспін дала сенің:
отты жел, құмайт, елес-күн-дара кешеріле
от міне жауып, қорғаған бабаң елім деп
сол қалпы әлі сор, далаң ...
ана жерім деп
жер бетінде жұмаққа балап едің кеп ...(1 том, 54)
өлеңдегі сол қалпы әлі сор, далаң ... деген тармақта ойып түсер отты шындық
бар. Заманы басқа, адамы бөлек бүгінгі даланың қадір – қасиетін қапысыз
түсінік, қадағалау қажеттілігіне көңіл аударсақ, ақынның жан айқайы мен
абыржулы үнінде намыс қайрар қисынды қағида бар сияқты. Ел азаматы атану –
Отанды сүюден басталады. Ата-бабадан қалған ең асыл қазына, аса жоғары
байлық, құнына баға жетпес дүние – ол қазақтың кең сахара сайын даласы. Ал,
сол телегей теңіз мекеннің бүгінгі жай – күйі ақын жанын жаралайды, тынысын
толғандырады. Сөйтсе тура ел аңсаған биік ұстар ұландарға ұран сынды ұшқын
атқан жырын арнайы айтып, армансыз ақтарыла сырласады:
Мақсаты тұл боп қиянда қалар
Арман алдында ұяндағандар;
батырлы даламен өзектес едім,
өзегін өреге қияр ма жанар-
азаматы боп көгертпес елін
Отанын, жерін сүйе алмағандар;
Қажымас қайрат пен мұқалмас жігерге жанылған жыр желісінің айтпақ аманаты
атамекеннің адамдығына алаң болған көңілден туындаса керек. Сенімнің сертін
кешер ұрпаққа табыс еткен қаламгер өлең – отының қызығы:
бабамнан қалған далам, шағылым
сезімге мүмкін қарар гүл атпай,
мен үшін жояр, жауарса, құнын-
тек сол қалпымен маған жұмақтай!-деген шуақты шумақтармен қорытылынады.
Фариза өлеңдеріндегі туған жер, отанды құрметтеу және ондағы лирикалық
кейіпкер бейнесінің болмысын назар аударған әдебиетші ғалым С. Мақпырұлы
әдебиеттің тектері мен түрлері (Алматы,1994) атты зерттеуінде ақынның:
О, туған жер, кеңпейіл, құшағың кең,
Саған көңіл бұлқынар күш – ағымен.
Сағынышымды қанат қып саған қарай
Балапандай талпынып ұшамын мен,-
деп басталатын ақын туындысының тәлім-тарихын тексере келе, мынадай ой
түйеді: өлеңнің лирикалық кейіпкері туған жерін, елін сүйген, өзін елінің
ажырамас бір бөлшегі санаған жан. Ол өзінің балалық бал дәурені өткен туған
жерін аңсауы, оның топырағын анасының аялы алақанын балайды, ол үшін
атамекеннің тасы да қастерлі, алаулаған аспаны да алаулы. Ол туған жеріне
сағынышымды қанат қып саған қарай, балапандай – талпынып ұшамын мен -
десе, біз бұл сезімнің пәктігіне шынайы сенеміз.
Сенгені сол - өлеңді оқи отырып, оның сағынышын өз сағынышымыздай –
қабылдаймыз. Онымен қосыла іштей біз де тебіреніп – толғанып, сағынышын
бөлісіп, Мен ел кезіп кетермін отансыздай үмітіңді ақтауға жарамасам деп
ол алдындағы жауапкершілікті де бірге бөліскендей. Бұл шынайы поэзия
құдіреті! Лирикалық өлеңнің күші де осындай әсерлігінде, сезіміңе от
тастап, оятатын сиқырлылығында, шынайылығы мен суреттілігінде (25, 57-58)-
дейді: азаматтық лириканың алғы шарты ел мен жерді аялау, яки отан атты
мекенді мәпелеу, ата жұртқа адамдықты байқау-іңкәр сезімдерден бастау
алатындығын ғылым пікірі айқын аңғартқан.
2. ТАРАУ ФАРИЗА ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫ
2.1. “Әйел көркін қызықтау не мадақтау емес менде...”
Ақын кімнің атынан сөз алып, ой толғамасын, жұмыр басты
пенденің, тіршілік иесінің мінез – құлқын ашып көрсетуге тырысады. Өлең
өзегіндегі ой – мұраттың көздеген, діттеген жерден межелі мекен табуы ақын
шеберлігіне байланысты болмақ. Фариза лирикасында жеке адамның жан
дүниесі, тағдыр – талайы, сыр толғанысы т.т сан алуан, көп қабатты маңызды
мәселесі қоғамның тыныс – тіршілігімен сабақтастықта өрбиді. Қоғам шындығы,
өмір айнасы ақын кейіпкерлерінің келбет – бейнесі арқылы көрініс табады.
Адамды қоршаған ортаның атмосфералық демалысынан хабар салған ақын
өлеңдерінің өне бойында замана шындығының күллі суреті бар. Сол сурет, сол
бейне ақын тудырған өлең – жырлардың өрімінде әлеуметтік, философиялық,
көңіл – күй әуендеріне айналып, жалпы адамзаттық, дүниетанымдық көзқарасын
баян етеді. Лирикаға тән қасиеттің бірі – адам сезіміне әсер берер отты,
жалынды эмоциялық сезімталдық екені белгілі. Құрғақ баяндау немесе сезімге
құрылмаған жай әшейінгі жалаң тұжырым лирикалық шығарма тудыра алмайды.
Фариза лирикасының басты ерекшелігі – нәзік сезімге, ойлы толғанысқа
құрылуымен ерекшеленеді. Таңдаған тақырыбының түп – төркінін терең
зерттеп, баянды барлап барып, сезім сырын шерту – ақын шеберлігінің бір
қыры.Ақын кейпкері (лирикалық бейне) кімнің атынан сөз алса да оқырман
есінде ұзақ сақталатын ерекше мінез даралығымен өзгешеленеді.Айталық,
махаббат лирикасындағы бізге жете таныс бойжеткен мен бозбаланың бітім –
кейпі сүйіспеншілік сезімнің биігіне көтеріле келе, лирикалық қаһарманға
айналады. Мәселен, сарғая сарылу, қынжыла күйіну, таусыла қайғыру, өліп -
өшіп сүю немесе шарт сынар кесек мінез, тауы шағылардай өкпе – наз, еш
күтпеген ерке қылық, балаша қуану, романтикалық арман – қиял тағысын тағы
жан дүниеге қатысты өлшем – бірліктер (психологиялық характер) махаббат
лирикасының нағыз болмысы саналады. Ал осы сынды жеклеген моральдік
қасиеттер махаббат жырларында бірін – бірі толықтырып, ысыла, жетіле келе,
типтік дәрежеге көтеріледі. Шығармашылық еңбектегі осындай даралығын,
дербестігін “Сенің махаббатың”, “Мен саған ғашық емес ем” сынды жыр
жинақтарындағы өлеңдерінен көреміз.
Әйел тақырыбының лирикадағы көрінісі қаншалықты тереңнен толғана
жазылды десек те, түбірінен тарқатыла арнайы зерттеу обьектісіне
айналмағаны да шындық. Лирик ақындарымыздың әйел – ана тақырыбына соқпай
өтуі қалай мүмкін болмаса, аталған тақырып –әрісі ауыз әдебиетінде, кейінгі
жыраулар поэзиясы мен ұлы Абай арасындағы алтын көпірден нәр ала бұл күнге
жеткені мәлім. Ақын Ф.Оңғарсынова шамшырағына айналған қыз баланың қадір –
қасиеті оның көптеген өлеңдеріне арқау болған. Ұлттық ұғым мен үрдістің
бояуы қанық болмысын кейіпкер келбетіне барынша сиғызуға ұмтылған
суреткердің өлеңінің бірі – “Ауыл қызы” аталыпты. Сұлу қыздың сырт ажарын
суретші қылқаламмен, бояумен айшықтайды. Ол да – өнер, бейнелеу өнері –
әсемдік дарындылығы. Ал қаламгердің құралы, жазушының бояуы – сөз деп айтып
жүр. Сөзбен салынған сурет – жазушы – суреткер шығармашылығындағы дарын –
талантының жемісі. Поэзия патшалығындағы қағидада артық – ауыс, олпы –
солпы кесектерді (сөз, сөйлем делік) лирикаға лайық деп таппаған. Мәселен,
қыз портретін “тілге жеңіл, жүрекке жылы...”, “теп – тегіс жұмыр” қылып
кестелеу де – құдай берген талантпен танылмақ. Қазақтың қызы қандай болуы
керек немесе қазірде ше? Оған біз жауапты ақынның “Ауыл қызынан” табамыз.
Тамаша туынды бес – алты шумақтан өріліп, тігісі тұйықталған, жиегі
көмкерілген әсем дүние боп шыққан. Қыз келбетінің сырт бітімін бедерлеуде
ақын Абай суреткерлігінің үлгісіне сүйенген. Эстетикалық талғамы жоғары
оқырманға ой тастар өлеңде ақын – суреткердің халқымыздың ару қыздары
осындай болса екен деген арман – тілегі қоса өрілгендей.
Қос жанарда тұрады арай кілкіп,
Қадалмайды, жалт етіп қарайды үркіп.
Сұқтанады сан көздер сұлулыққа,
Толықсиды қағылмай талай кірпік.
Ақша бетке жарасып пісте мұрын,
Балғын жүзден мөлдіреп іштегі нұр.
Бала мінез, пәк көңіл тамсандырып,
Деседі іштен жігіттер “түс пе мұным?!”
Жұмыр кеуде жарасып иықпен тік,
Тұр талдырмаш денесін биіктетіп.
Жалғыз жатыр жотада қара бұрым
Нәзік белге кей – кейде тиіп кетіп.
Қынай белді көйлегін етегі кең,
Қуыршақтай қомпитып кетеді жел.
Ақ маржандай тізілген сұлу тістер
Көмкеріліп алқызыл екі ерінмен.
Шыдам жетсе, жігітім, қызбай қара,
Қадалсаң да, тоймайсың жүз қайтара.
Мынау дала жердегі жұмақ болса,
Періште деп дәл осы қызды айтады, ә! (11;77)
“Ауыл қызы” тек даланың ғана емес, қаладағы да құрбыларға үлгі
болатын, нақты айтқанда, бұл өлең – қазақтың қара көз, қара шаштарының
сүйкімді де сымбатты суреті бола алса керек.
Махаббат лирикасы, қыз жайын сөз еткенде ұлы Абай лирикасын
зерттеген М.Әуезов ақынның “Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы” өлеңі туралы
“Өлеңнің тақырыбы – қазақтың бой жеткен қызының сырт көрінісін, пішін,
мүсін, келбетін суреттеуге арналады. Жас атаулы қызығарлық, сүйсініп,
тамаша етерлік, ерекше сұлу қызды сипаттайды... Абай бұл тұста өзінше үлгі
көрсетеді. Ол, сұлудың сыртқы портретін береді”(15;84-85) дей келе: “Біздің
байқауымызша, Абай бұнда жанды, тірі адамды бейнелеудің орнына, жансыз
сурет беріп отырған сияқты. Суретшінің қағазға түсіріп отырған портреті
айқынырақ сезіледі. Әсем сұлудың сырт көркімен қатар сезімін, ақыл–
мінезін, адамдық ішкі дүниесін беруді ақын ескермейді. Паспорттық сипаттау
жасайды” – деп, сол заман, өткен дәуір көзқарасында пікір білдірген.
Әдебиеші З.Қабдолов “Абай лирикасын” қарастырғанда Әуезов пікірін толықтыра
түседі: “Қысқасы, бұл айшығы толыққанды адам образына айнала қоймаған.
Адамның ішкі сыры мен сезіміне терең бойламай, сырт бедерін ғана қызықтап,
статикалық портретпен тынған. Бұған қарап, әрине, өлеңнің поэзиялық қуатына
нұқсан келтіруге болмайды. Ұлы ақынның бұл шығармасы да өз дәуірінің өлең
сөздерінен озық, алда, биікте тұр” (13;28) дейді. Бұл айтылғандардан
шығатын қорытынды Әуезов те, Қабдолов та Абай лирикасындағы эстетикалық
таным биіктігін барлау барысындағы ұлы ақын суреткерлігінің бір үзік
мезетіне берілген талдау – пікірі деп ұғамыз.
Махаббат лирикасы Фаризада қыз сезімі, қыз қуанышы мен
күйініші, кейіпкердің ой – толғаныстарының сан алуан қыры бар болмысымен
байланысты көрініп, кестеленіп отырады. Көңіл күйсандығынан күміс күлкілі
бойжеткеннің кінәмшіл сырына үңілсеңіз, махаббат мәселесінің тұңғиығына
еріксіз сүңгисіз. Бірде жаз боп күлімдеген, бірде қыс боп қаһарланған көңіл
– күйдің күн шуағы, қыз мінезінің күйреуік шәлкес шақтарын ширыға, пісіп –
толыса келе лирикалық шумақтардың өмірге келуіне себепші бола алған.
Айталық, лирикада кейіпкердің келбеті (ішкі сезім, сыртқы сипат) оқырман ой
– елегінен өтіп, бірге дараланып, дамып отырады. Фариза лирикасының ең бір
елеулі тұсы ақын кейіпкерлерін сөйлетуде адам жанының терең білгірі, нәзік
психологы ретінде сөз алады. Қылықты қыздың қырық құбылған сезім сырларын
оқушысына жеткізуде шеберлік шырайы кемеріне жетіп, шиыршық атып
шабытталады. Ақын “мені” кімнің атынан сөз алса да кісілікті, кішілікті
жоғары көтереді. Ой – арманын от қарыған, махаббаттың күйігіне шыдай алмай
қиналған жанның ішкі сезім – толғаныс сырларын ерекше көркемдік мәнермен
жеткізетін өлеңдерінің бір шоғыры “Бойжеткеннің сөзі”, “Әйелге деген
махаббат”, “Басқа қызды жар еттің” деп аталады. Бұл өлең – сырларда әйел
тағдырының кез – келгенге айтыла бермес жүрек шымырлатар мұң – қайғысы,
ләззатқа бөлер балдай тәтті тылсым сәттері, бұла көңілдің кірбіңі жоқ
мөлдір мезеттері жыр болып желкен тартқан. Өлең – жырдың құдіреті сонда–
кейіпкердің ішкі монологынан махаббат маусымының маздақ отына күйіп –
жанған бойжеткеннің сөзін, жігіттің әйелге деген махаббат назын, қыз –
қырқын тарапынан ер адамдарға бағытталған еркелік ескертулерді оқығандай,
тыңдағандай әсерде боламыз:
Басқа қызды жар еттің. От – жалынмен
мені сүйген жүректі аямай – ақ. (11;158)
деген тармақтардан қыз тағдырының ашу – мұңы мұз болып ызғар тартса, енді
мына жолдардан қыз сезімінің шоқ болып жанғанын сеземіз:
Саған деген сезімнен есім кетіп,
Өртеніп – ақ жатамын қызғаныштан.
Келесі бір иірімдерде әлі де үміт жібін үзбеген бойжеткеннің бір уақ
тәкаппар тұлғасына сүйсіне қараймыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВАНЫҢ ЛИРИКАСЫ ... ... ... 6
1. Лирика тегінің табиғатына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бітімі ... ... ... ...7
3. Азаматтық әуен жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
4. Ф.Оңғарсынова лирикасындағы туған .жер тақырыбы.
Дала образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ТАРАУ ФАРИЗА ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫ ... ..18
1. “Әйел көркін қызықтау не мадақтау емес менде...” ... ... ... 18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Өнерпаздық тұлғасын дүйім жұрты танып –
білген, елі мен халқына қадірі артқан, табиғат сыйлаған талантымен
танылған поэзия тарланбоздарының шығармашылық өрнегінің өмірлік мұратқа
айналып, зерттелуінің өзі – ғұмырлық рухани танымға ие заңды құбылыс.
60 – жылдары әдебиет әлемінің айшықты жанры – поэзияда адуынды
жырларымен көпшілікті елең еткізген ақынның бірі Фариза Оңғарсынова
болатын.
Абай атындағы Республикалық мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері, көрнекті ақын Фариза
Оңғарсынова шығармашылығы қазақ әдебиетінде өзіндік үні мен орны бар
тұғырлы дүние. Ф.Оңғарсынова поэзиясының табиғатын тану – алыптардан
бастау алады. Көркем сөз зергерлері Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев өрбіткен
баянды бағам – байлауды әдебиетші ғалымдарымыз М.Қаратаев, Ә.Шәріпов,
С.Сейітов, З.Ахметов, Ә.Жәмішев, С.Қирабаев, Р.Нұрғалиев т.б жалғастырды.
Ақынның өз тұстастарынан және қаламдас іні – сіңлілерінен К.Ахметова,
Н.Оразалин, Ә.Кекілбаев, С.Ерубаев, У.Қалижанов, А.Егеубаев, Т.Шапай және
басқалардың пікір – пайымдарының мәні зор болды.
Жұмыстың мақсаты: Өз кезінде осындай бағасын алған ақын Ф.Оңғарсынова
лирикасы – қазақ әдебиеті майданындағы ұшан теңіз дүние. Ақынның сан –
салалы лирикалық шығармаларында сыры ашылмаған қаншама дүние жатқаны
баршаға аян.Ф.Оңғарсынованың әр тақырыптағы лирикалық шығармалары, ондағы
кейіпкерлер әлемі, яғни лирикалық қаһарман мәселесі, ақындық шеберлік
сырлары әр адамды қызықтырары айдан анық. Міне осы мақсатта ақын
Ф.Оңғарсынова лирикасын талдап, өзімізше пайымдау мақсатында дипломдық
жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттелу деңгейі: Өткен жылдары ақын шығармашылығының толықтай
талданған үлкен еңбекті өмірге әкелген ғалым З.Мүтиевтің диссертациясын
айтқанымыз абзал. Ақын лирикасын топтастырып, жете зерттеген ғалым еңбегі
лирик ақынның шеберлік сырларын толықтай ашады. Қазақ әдебиеттану
ғылымында Ф.Оңғарсынова поэзиясының эстетикалық танымы мен ақын
шығармашылығын байыптаған сыни еңбектердің қатарын академик С.Қирабаевтың
(3), Р.Нұрғалиевтің (4), ақындар С.Сейітовтің (5), С.Мәуленовтың (6),
әдеби сын мақалалары, зерттеулері де толықтыра түседі.
Күллі шығармашылық- өнерпаздық қабілет – талантымен әдебиет
зерттеушілерінің назарын аударып, ойлы да сыншы, талғампаз оқырмандарының
көңілінен шыққан Фариза ақындығынның арнайы да мақсатты, сондай-ақ міндетті
зерттеу сөзіне айналып, обьекті өрісіне імуі - өмір талабының пәрменіне сай
рухани қажеттілік.
Ширек ғасыр бойына әдебиетпен бір жұптаса біте қайнасып кеш жатқан
қаламгердің шығармашылық мұрасы туралы бірталай жазылып, бірсыпыра айтылып,
әдепкі әдеби-ғылыми көзқарас, жүйелі негіз қалыптасса да қаламгер
қайнарының қуат күшін, бұлақ бастауын жеткілікті өз дәрежесінде, аз
биігінде, өз өлшемінде таразылай, бағымдай алды ма?! ... Яки, тақырып
өзектілігі осындай идея-мұраттан туындап жатса керек. Өрт мінез ақынның
мінезді жырларындағы әмірші өлшемдердің өнердегі өрісін кеңейтетін,
өскелең жанрда қалай қызмет қалғанын, қандай өнеге қосқанын өрбіте-қорыту –
біздің дипломдық жұмысымыздың міндетін алады. Ақынның лирикалық кейіпкері
кім және анық автормен байланысып көрсету және көркемдеу – шеберші
өрнектері сөз болмақ.
Ф. Оңғарсынова өлеңдерінің идеялық – тақырыптық, көркемдік қуатын
айқындау, ұлттық тілі байлығын пайдалану мен ой еркендігінің өмір шындығын
жеткізудей өресін, болмысын байыптау осы жұмысымыздың аясына кіреді.
Ақын мұрасы сонау алпысыншы жылдардың нақ ортасында
“Сандуғаштан”(1966) бастау алып, сексенінші жылдардың аяғындағы
“Таңдамалыны”(1987) және “Қыз ғұмырға”(1966) дейінгі аралықты қамтиды.
Ақын лирикасы “Маңғыстау маржандары” (1969), “Мазасыз жүрегіңдемін”
(1975), “Шілде”(1978), “Сенің махаббатың” (1979), “Сұхбат”(1983), “Жүрек
күнделігі” (1984), “Дауа”(1985), “Маңғыстау монологтары”(1986), “Екі
томдық: Таңдамалы шығармалары”(1987), “Өсиет”(1995), “Қыз ғұмыр”(1996)
және “Мен саған ғашық емес ем”(1999) сынды дүниелермен толықты. Осылардың
ішінде “Маңғыстау монологтары” Мемлекеттік сыйлыққа ие болған шығармасы.
Жазушы, әрі ғалым Ә.Шәріпов “Қазақ поэзиясы өрлеу үстінде”
(1;212-213) аталатын мақаласында: “... Осы дәуірде келіп қосылған, қазір
даусыз, жақсы талант есебінде жүрген қыз – келіншек ақындар жайында біраз
сөз айта кету керек. Олар: Қ.Бұғыбаева, А.Бақтыгереева, Ф.Оңғарсыновалар.
Бұлар бұрын аттары белгілі М.Хакімжанова бастаған Т.Әбдірахманова,
Ә.Шалабаева, М.Айтқожиналардың тобына қосылған анық талантты, білімді
ақындар” деп сол кезең көзқарасында байламын айта келе: “...Аз ғана
қынжылатын жағдай – бұл аттары аталған қыз – келіншек ақындардың
өлеңдеріндегі тақырып ауқымы, диапазон, азаматтық әуен әлі жетімсіз.
Сондықтан да олардың даусы тым именшек шығып жатады. ...Даралану,
ерекшелену, өсу байқалмайды. Тек, Ф.Оңғарсынованың соңғы топ өлеңдері
оқушы қауымды бір сүйсіндіргені бар” деп айтқан болатын.
Ф.Оңғарсынова шығармашылығына көрнекті әдебиет өкілі Ә.Тәжібаев та
өз бағасын берген: “Мен Фаризаның махаббат жырларынан бәрімізге ұқсамайтын
өзгешелік көремін. Бұл қайсымызды болса да ойландыратын өзгешелік.
Адамның шартты түрдегі ережелерге, канондарға, ескірген әдет, дәстүрлерге
тұтқын болып қалмай босануын, өз сезімін ұрламай, жасырмай, бүкпей
сөйлеуін қазақ поэзиясында батыл жырлаған осы Фариза” (2) дей келе
Ә.Тәжібаев ақын өлеңдеріндегі ұқсас ерекшеліктеріне, жинақтағы бейнелі
тіркестер қолданысына назар аударады.
Ақын Ф.Оңғарсынова поэзиясының шырқау биіктерге көтерілгенін өз
дәуірінде танып, баға берген “алыптар тобының” өкілі Ғ.Мүсірепов: “Мен
ақын Фаризаны бүгінгі поэзиямыздың ең жоғары сатысында тұрған
замандастарымен қарайлас биікте көремін” деп ой түйген (31, 35).
Жұмыстың құрылымы: берілген дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТАРАУ ФАРИЗА ОҢҒАРСЫНОВАНЫҢ ЛИРИКАСЫ
1.1. Лирика тегінің табиғатына шолу
“Поэзия - өнердің асыл тегі” дейді Белинский “Поэзияны тегі мен
түріне қарап бөлу” деген еңбегінде (7;25).Ұлы сыншының лирикалық поэзияға
берген сипаттамасында: “Лирикалық шығарма қас – қаққанша ғайып болатын
ақын рухы шабытының жемісі. Егер ақынның рухы жаңа шабытқа аумай тұрып
қағазға түспесе, ол қайырылмастай жоғалып кетпек. Бірақ, лирикалық
шығарманы оқып шығу үшін, бірнеше минуттан артық уақыт керек болмайтын
болса, мұндай шығарма шабыттың жемісі, нағыз лирикалық шығарма болады және
біздің бүкіл жан – дүниемізді тебірентіп, ұзақ уақыт әсер етеді” (7;73).
Осы пкірді А.Байтұрсынов қолдайды: “Толғау (лирика) қысқа болуы тиіс.Көңіл
– күйдің көбі – ақ бір қалыпта ұзақ тұрмайды. Көңіл – күйден шығатын
толғау көңіл табиғатына қарай ұзақ болмасқа тиіс, ұзақ болмайды да. Нағыз
толғаулардың көбі – ақ 4-5 ауыз өлеңнен аспайды” (8;286). Лириканың
қоғамдағы, яки өмірдегі болмыс – бітімі “жансызға жан бітіретін”
құдіретімен күшті, ой мен сезімнің сөз өнеріндегі бірлігінде жарығын
шашқан тәлімімен текті көрсете білді. Қазақ лирикасының тарихын зерттеген
ғалым Ә.Тәжібаев “Өмір және поэзия” кітабында поэзияны сәбидің күнәсіз
ажарына, көрікті қыз жүзінің ұялшақ, албырт қызғылтына, балаң жігіттің
отты көзіне, ер қуатына, қарт көздің жұмсақ сәулесіне тағы сол сияқты
небір әдемі теңеу сөздерді тізе келе: “Поэзия – әлемдік өмірдің қан
тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні” (9;12) деген
Белинскийдің бағалы сөзінен үзінді келтірген. Лириканың тегін зерттеуші
ғалым, академик З.Ахметов аталмыш тақырып аясында: “Лирикалық шығармада
негізінен жеке адамның көңіл – күйі, сезімі суреттеледі. Ақын көбінесе өз
жайын, өзінің айналасындағы өмірге, әр түрлі құбылыс – жағдайларға
көзқарасын сипаттайды. Бірақ ақын өз жайын, өз басының мұңын, өзінің
арманын, қуаныш сезімін жыр етсе де, ол қалай да халықтың тағдырын, қайғы
– мұңын, күйзелісін, қуаныш – шаттығын, тілек – мақсаттарын
көрсетеді”(10;256) дейді. Бұл анықтамалардың барлығы жалпы поэзияның
лирикалық тегіне қатысты. Ф.Оңғарсынова лирикасына келмес бұрын жалпы
лириканың мағынасына үңілген абзал.
2 Ақын өлеңдеріндегі лирикалық кейіпкер бітімі
Лирикалық кейіпкер бітімінен қоғамдық өмірдің көрінісі, заман ағымы
оның толғанысы көрінетіні белгілі. Өлеңдегі өміршең бейне ылғи алдыңғы
саптан табылып, халық атынан сыр ағытып, ой толғытса – онда туынды
автордың да азаматтық өресі, кісілік келбеті жарқ етіп көрініп қалады.
Лирикалық шығармадағы кейіпкерлер әлемінің әр қилы қимыл - әрекетінен
“сезімнің отты нәзіктігі” (З.Ахметов) сезіліп тұруы керек. Ақындық
“меннің” ауылынан жырақта жатқан типтік образ табиғаты негізінен лирикалық
қаһарманға жақын тұлға болар. Мәселен, ақын – лирик Ф.Оңғарсынова
өлеңдеріндегі көпке таныс, ешкімге бас имейтін өзіндік дара мінезі бар,
көбіне қатал характерімен оқырман есінде қалған әйел кейіпкерді автордың
ондаған, жиырмалаған туындыларынан жиі кездестіреміз.
Фариза лирикасы өзіндік сыр – сипатқа ие, тұрақты оқырманы бар,
іздеушісі мен сұраушысы бар, өлең – жырдың жетік дәстүрін өн бойына жиған
байсалды поэзия. Саналы ғұмыры, өнегелі өмірі өлеңге айналған ақын
лирикасының жыр – сандығынан ақтарар маржан ойлары образдық туындыда орасан
мол байлыққа ие. Ойлы оқырманның көңіл төрінен өзіндік стилімен төл
табиғатына тән мінез– құлық (сыршылдық, мұңшылдық, нәзіктік пен қайсарлық
т.б) орын табады. Әдебиеттің ажарын айқара ашып таныту - ақын поэзиясының
нұрлы шамшырағы.
Сезімді селт еткізер, жүректен шыққан жырдың балын тамызар ақын
поэзиясының пернесі таза да тың лиризмге лайықталған. Өмірдің өзін өлең деп
бағалаған ақынның өлең – сөзге жүгінері де автор болмысын әйгілеп тұр.
Фариза лирикасындағы шалқар шабыт ақынның сөз өнерін құрметтеу, оған табыну
құдіретінен көрінеді. Нағыз ақынға тән жыр кредо – жыр бұлағын аялап сүюден
нәр алып, одан арғы биіктерге қол созады. Ақын түсінігінде поэзия патшалығы
адамзат дамуы мен жеке адам психологиясына қызмет етер ерекше дүние.
Өлеңнің өлшеуіші де оны тартар таразы да басқаның бақыты үшін, туралап
айтқанда адамзаттың ар – ожданын қызғыштай қориды және қауымға қызмет
қылуды мақсат еткен. Ақын жаны соны түсндіреді. Өзгенің күлкісі, шаттық –
қуанышына бола күресу, өмір - өлеңді соған арнау дегеніміз гуманист
суреттеуге лайық ғанибетті, ғибратты келіскен бір емес пе? Лирикалық
қаһарманның ішкі жан дүниесі, сезім толқыны, көңіл – күйі өнерге барып
қонақтаған. Өмір өткелі қиын да ұзақ жол. Теп – тегіс тақтадай даңғыл
жатқан ештеңе жоқ. Ақын “мені”өлең – жырдан жұбаныш табады.
Біреудің пасықтығынан,
біреудің жасып мұңынан
жүрегім сыздаған кезде
жаным мұздаған кезде
Эмоция – лирик ақынға тән шабыт құбылысы. Ақынжандылықтың алмас
шындығы жеке бас проблемасын баяндаудан аулақ жатыр, керісінше, ырық бермес
шалқар сезімге нәр береді. Жан – күйзелісі, тіршілік толқыны ішке симайды,
өзгеге сыр ақтаруға асық. Сөз жоқ, лирикалық кейікер тағы да өлең – доспен
ой бөліседі. Жыр маздаған жүректің шер тарқатар аяулысы өлең:
Дара күндерімнің
нала түндерімнің
серігі болғаның үшін,
сенімі болғаның үшін
мен сені аялаймын.
Шабыттың шар тасын отты өлеңге жаныған ақынның ат басын тірер ағашы
алдында тұр. Ол – поэзия. Дара күндерінің серігі секілденіп, нала түннің
сенімі сияқанып, ай боп туған қияқтанып, сыр ұрлаған өлең – ода ой отауына
орнығып алған:
Өмірдің өткелдерінен,
қиындық көп көргеніммен,
өртеніп от басқаныммен
өзіңмен қоштаспадым мен.
Қаламгердің өмірлік кредосы айқын. Ұстар бағдаршамы байлаулы,
байсалды бағдарлама.
Фариза ақынның “Поэзия” (Махамбет аудармашысымен әңгіме циклі) атты
туындысының эпиграфында ақын:
Поэзия - әйелдей жұмбақ әлем
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем.
Жаны тұнған тұңғиық тереңдік те,
Қимылы – ырғақ, әуен;
Поэзия –
арудай
құпиясын
Ұқтырар жылдап әрең (11;74) деген толғанысынан
тамыры тереңге кеткен, сиқыры мен сымбаты тұңғиыққа тұнған періште
поэзияның пәктігіне автордың көзқарасының парасатты парқын көреміз.
1.3. .Азаматтық әуен жырлары.
Фариза лирикасының маржандар мәйегінің қатары ақынның азаматтық әуен
жырларымен толысады.
“Азаматтық – ақынға, өлеңге сырттан танылған жанама қасиет, жанама
сипат емес... Азаматтық өлеңнің, өнердің табиғи болмысы. Азаматтық –
ақындықтың ең түп табиғаты”,дейді Ә.Кекілбаев (12 ;108).
Азаматтық жырлар ақын атаулының ар – ожданын танытар, өрлеу биігін
байқатар ең бір байсалды тақырып екені белгілі. Абайдан бергі классикалык
әдебиетте қоғам құбылысының даму жағдаяты осы азаматтық өлеңдерден көрініс
тауып, замана сазынан сыр тартса, бұл дәстүрді Фариза ақын одан әрі дамыта,
сәулелендіре түседі. Азаматтық лириканың мазмұны мен мақсатынан халық
қамының, ел тағдырының мәселелері ашық көрінуі тиіс десек, Фариза
туындыларында бұл тақырып терең қозғалады. Ақын өмір шындығына байыпты
көзқараспен, нақты мысал, көрнекті идея – мұраттармен қаруланған туындылар
беруге ұмтылады. Азаматтық өлең – жырлар қаламгер шығармашылығында қоғамдық
өзгеріс таңдамайды, яки нақты айтқанда, өткен кеңестік құрылыс пен бүгінгі
егеменді ел өміріндегі жекелеген әлеуметтік мәселелер бұл дәуірде де өз
мәнін, құнын, өлшемін жоймағаны аңғарылады. Замана жайынан ой ұқтырып,
қоғамның әлеуметтік халін шыншылдықпен сынай жырлаған қаламгер ұстанымында
сыншылдық сарын әсте қалмай, өлең өмірінде бірге дамып отырады. Мәселен,
“Поэзия” (Махамбет аудармашысымен әңгіме циклі), “Семсер мен қалқан”, “Қыз
- тағдыр”, “Заман перзентінің үні”, “Өнер мен саясат”, “Тақ пен тіл”,
“Жерге наз”, “Қайсарлық”, “Заңдылық көп тірлікте”, “Қыр қазағының
қартайғандағы сөзі” т.с.с. жырларда ақынның азаматтық ажары айқын танылып,
күрескерлік, сыншылдық көзқарасы анық аңғарылады. Ондай өлеңдердің өрімінде
замани, өміршең мәселелер батыл көтеріліп, автордың өзіндік ой–түйіні,
өнердегі дербес даралық қасиеті салмақты пайымға айналып, оқырман жүрегіне
жол тапқан. Мұндай өлеңдердің тінінде жер үстіндегі болып жататын қылмыс
пен жазаның, жұмақ пен дозақтың ара қатысы туралы кейіпкер түсінігі
берілсе, екінші бір туындыда туған тілдің тақ пен мансап астында тұншыққан
қайғы – зары автор идеясының мұрат – танымын дәл аңғартқан:
Туған тілін білмеген тұлға болмас халқына,
думандатқан күнменен өте шығар даңқы да.
Не керемет күштің де ана тілсіз бармақтай,
Қара жердің үстінде тірегі жоқ қаңбақтай. (“Тақ пен
тіл”)
Осы сынды азаматтық әуеннің сазын шерткен шығармалар қаламгердің
өнерпаздық лабораториясынан сан алуан сипатта сыр боп ақтарылады.
Осы орайда академик – ғалым З.Қабдоловтың қағидасын еске алған жөн:
“Лирикалық шығармадан оны жазған адамның өмір сүрген ортасын, сол ортаның
саяси әлеуметтік халін, адамның алуан – алуан мінез–құлқын, ой-өрісін,
жай–күйін, арман–тілегін, мақсат – мүддесін, күйініш – сүйінішін
аңғарамыз”,-дейді (13;156).
Сондай–ақ, жер, тіл мәселелерімен қатар ұлттық өнер мен әдебиет атты
рухани байлықтың жай – күйі де ақын назарынан тыс қалмай, ізденіс сапарында
ұдайы бір қырқадан қылаң беріп, көрініп отырады. Ақынның азаматық
жырларында лирикалық кейіпкер аузымен үстіміздегі дәуірдің қайшылықтары мен
кемшіліктері терең айтылады. Бұл да ақынның стиль даралығының ерекшелігі
екенін көрсетеді.Әйтсе де өлең өрімінен белгілі бір дәрежеде үміт шырағын
жағардай нұрлы насихат та сырт қалмайды. Арман – мақсат, болашақ бағдарына
жетудің тиімді жолдары мен әдіс – амалдары ақынның азаматтық лирикасында
түйін – тұжырым ретінде келіп отырады. Азаматтық лириканың өзегінде
саясатпен байланысты туындаған дүниетанымдық көзқарастар да біте жымдасып,
тың тақырыптар түрлеп игеріледі.
Ақынның лирикалық қаһармандары да болашақтан үміт күткен, мықты ер,
қайсарлықты сүйетін абзал жан. “Қыр қазағының қартайғандағы сөзі” (1970)
атты өлеңінде осыны аңғартады:
Дариға күндер өтті де...
нартәуекелшіл жомарт жандардың қайнатып
қайран жігерін.
Кәрілік деген қырқадан бүгін қыран
көзімді тігемін.
Сонау кездегі жалын шақтарды көрсем деп,
жастарда үміт – тілегім.
Әлжуаз, бозаң бозбалалардан құлазып кетсе
көңілім,
таба алмай қалам бір емін.
Сұңқарлығым егер шын болса, менің балапаным
қарға болмасы хақ!
Дәл солай тегі білемін!
Өмір көрген қарт қарияның үмітін үзбей, азаматтықты жоғары ұстаған
болашақ ұландарға сенері мол екені көрінеді.
Ақын жаны азаматтықтың, адамдықтың нар тірегі адалдықты,
ерлікті, елдікті, нық сенімді сүйеді. Осы орайда “Заңдылық көп тірлікте”
(1978) өлеңін келтіргеніміз жөн:
Сенім барда артқандай бағаң, құның,
бар дүние төгеді саған нұрын.
Адам жұрттың сенімін сезінбесе,
жоғалтады өзі де адалдығын.
Атағың да, жырың да жалған дер ем,
ел сенімі болмаса саған деген.
Сенім күші ерлікке бастамаса,
ұрпақтарға мақтан боп қалар ма өрен.
Үзілгендей өмірлік жол табанда,
үміт қалмай, қарауға қорқады алға.
Адалдық та, ерлік те, елдік те жоқ
адамдарға сенім жоқ орталарда.
Қоғамның жаңаруы, демократияның тууы, ой мен сөз бостандығы
ақын шығармаларының астарында көп жылдар бойы жасырынып келген тұңғиық
сырларды ашуға бастау болды. Жат жұрттық кейіпкерлер атынан баяндалып
келген (кеңестік қоғамнан тыс) ұлттық, ел ішілік әлеуметтік мәселелер
ақынның соңғы жылдардағы өлең – жырларында өзіндік дәрежесінде еркін тыныс
алып, оқырманын бұрынғыдан да көбейтіп, үлкен сұраныс пен қолдауға ие
болды. Ақынның “Вионның ызасы”, “Шекспир шындығы”, “Мұқан жыраудың екі
өлеңі”, “Сапфомен сырласу”, “Досаттың Саулық болысқа айиқаны”, “Мұқтаждық”,
“Бақыттының монологы”, “Сиыну” т.б. көптеген туындыларының астарында тарихи
оқиғалармен қабат ақын өмір сүріп отырған қоғамның көлеңкелі тұстары да
айтылып, жеткізіліп отырды.
Ақынның соңғы жылдардағы жазылған әлеуметтік лирикасының
өрімінде насихат, ғибрат өнегесінің өрнек – үлгісі де анық байқалып жүр.
Жазылу мәнерінде, стилінде бірде терме, бірде толғау, енді бірде нақыл сөз
үлгісінде келетін өлең – жырлардың (“Аға рухымен сырласу”, “Түрмеге хат”,
“Өнер мен саясат”, “Парыз”, “Бөрібектің екі өсиеті”, “Ұрпаққа”, “Қасірет
пен өкініш”, “Ескерту” т.б.) өрімінде автордың парасатты, байыпты көзқарасы
лирикалық кейіпкерлердің бейнесі арқылы анық көрініп отырады. Өнегелі
өсиетке толы ондай туындылар өткір ойлы, келелі кеңес пен ақыл – пайымға
толы боп келеді. Адамгершілік уағызға құрылған тәлім – тәрбиелік мәні зор
өлеңдердің жазылу мәнері жыраулар поэиясының өрнек үлгісін тереңдете
дамытқан ақынның ұлттық бояу – бедерді барынша анық, айқын қолданғанын
аңғартады.
Суреткердің сырт көре сыпайы көрінетін байсалды лирикалық мені
азаматтық тұлғаға айналарда оқырманға басқа бір қырынан шуағын шашады. Бұл
тұрғыда қоғамның тұрмыс – тынысын, ондағы адамзат тіршілігінің
жүйткіндерінен сыр шертер өлеңдер Фариза ақынның Қыз ғұмыр (Алматы,1996)
атты кітабында мол ұшырасады. Азаматтық биік әуенді, салмақты ойды
арқалаған ондай туындылардың бірі - Арман аталған өлең. Лирикалық
кейіпкердің арман – тілегі бір арналған тоғыса келе, әлеуметтік мәні зор
өткен заманның шынжырлы шындығынан шер ақтарған елдін, халықтың мәселелерді
ой тезінен өткізеді. Мысалы:
Жаралы далам жатыр ыңыранып,
От құсып, шөлден қатып, дымы жанып.
Сырт бүтін, ішің түтін; тіл – тістеулі-
Барады бізде осылай ғұмыр ағып.
Жанын жегідей жеген күйзелістен қайтсе де арылуды көздеген лирикалық
кейіпкер ата – баба аруағы алдында тәу етіп, кешірім өтінеді. Өртенген
шалғынмен бірге өртеген тұлғаның болашақтан күтер арман – жақсылығы зор,
үміт-шамының өшпесіне сенімі нық:
Ұлдары ту көтеріп, әз халқыма
Ұлыстың – ұлы түні туарма алдан?
Инша алла!
Лирикалық жұп – тұнық мөлдірін лайламай турасын айтсақ, (Фаризаның
поэзиядағы көркемдік ұстанымы) от-мәнгілікті мұрат еткен дәуірлік мұра.
1.4. Ф.Оңғарсынова лирикасындағы туған жер тақырыбы.
Дала образы
Ақын Ф.Оңғарсынова лирикасындағы өзіндік сыр мен өнегелі
өрнекке толы келесі тақырып – туған жер, Отан, дала тақырыбы. Ақын
өлеңдеріндегі кейіпкер атынан сөйлеп, Отанға, туған жерге деген махаббат,
ұлы далаға деген сағыныш, сырлы сезім өлең өрнегінде өз бейнесін тапқан.
“Отан деген не?” – дейсің, ұлым, маған.
Ол – сенің ғұмырлы анаң.
Жөргегіңнен жаныңа сіңіп қалған
әнің мен жырың, балам!
Отан – үйдің ертеңі, қаны, жаны –
өзіңдей сан ұланы.
... Ұлым, сенсің кең байтақ біздің үйдің
кішкентай шаңырағы! (14;140).
Ақын ұғымында Отан түсінігі – ғұмырлы анаға, әнге, жырға
баланады. Байтақ өлке, ұлы мекен – Отан ана тақырыбы болашақ сан ұландарды
патриоттық сезімге бөлеп, Отанға, елге, туған жерге деген махаббатын
ұялатады.
Ақын өлеңдерінде барлық қазақ жұртының қасиетті елін, Отаны –
Қазақстанды – алып далаға, асқақ ойлы, зор тұлғалы адамға, бұғаусыз
толқынға, ұлы дастанға теңейді.
Қазақстан
бай өлкем шарықтаған,
толастамай көгінде қалықтар ән.
Қазақстан –
мекені қайсарлардың,
Қазақстан –
Алатау, алып далам!
Ақынның туған жерге деген махаббаты - өлең өрнегіндегі өзінше
бір төбе дүниелер.Туған жер, туған елге деген сағыныш – ақын арманынан
туындаған тамаша, баға жетпес дүниелер. Оған төмендегі өлең жолдары куә.
О, туған жер, кең пейіл, құшағы кең,
саған көңіл бұлқынар күш – ағынмен.
Сағынышымды қанат қып саған қарай
балапандай талпынып ұшамын мен (14;29)..
Лирикалық кейіпкерге туған ел – тірек, қуат, серік, шуақ берер
сезім шырағы. Өмірді жылытатын қанатты тірек. Туған жер болмаса, ақын
кейіпкері – ғұмырсыз.
О, туған ел,
мен өзіңсіз қанатсыз, тұғырсызбын,
сен болмасаң сөнемін – ғұмырсызбын;
Маған – сенің сезімің қуат, серік,
саған – менің сезімім шуақ беріп –
демімізден мөп – мөлдір нұрды жұтып,
тірліктегі азап пен мұңды ұмытып.
қос махаббат алауы жер ұстінде
бұрқасынды өмірді тұр жылытып (14;147).
Ақын – жазушылар жырға қосқан дала образы ақын Ф.Оңғарсынова
лирикасынан тыс қалған емес. Бірақ ақын шығармаларындағы дала образы, дала
бейнесі өзінше бір бөлек дүние. Ақынның туған далаға деген махаббаты,
сағынышы өлең өрімінен бірден көрініп тұрады. Дала десе бойдағы барын
құрбан қылатын әрбір перзенттің сағынышын алды – артын ойлатпай табындырар
сиқырлы күші ақынның “Дархан дала” атты өлеңінде көрініс табады:
Дархан дала. Көлбеңдеп сағым қырдан,
Жанарында от ойнап жалын нұрдан
перзенттері жүреді дала десе
еткісі кеп бойдағы барын құрбан.
Әйтеуір, бір мінез бар бұл далада
алды – артыңды ойлатпай табындырған.
Алаулап шырақтар тұратын, көкірегінде көк сүмбіл бұлақ аунаған
даланы қимастықпен кететін адам бейнесі де ұмыт қалған емес.
Бүгін мұнда шырақтар тұр алаулап,
Қимастықпен кетіпті құлан аулақ...
Жатыр сұлық бай дала, байтақ дала
Көкірегінде көк сүмбіл бұлақ аунап (14;23).
Гүл шыбықтың бағындай дала төсі – ақын арманы. Тынбайтын
тіршіліктің тынысындай дала ұғымын мың құбылған тамаша теңеулерге теңейді.
Саумал жел соққан таң самалы есіп, қуат берер дала бейнесі – кеңдіктің,
еркіндіктің, пәктіктің, ешкімге бас имейтін асау мінездің символы ретінде
бейнелейді.
Арман қылған бабалар күрсініп мың –
дала төсі бағындай гүл шыбықтың.
Шамшырақтар қаласы Өзен бүгін
тынысындай тындайтын тіршіліктің! (14;24).
Әр адамның алтын бесігі саналатын қасиетті Отанды тек тұғырлы
мекен ретінде емес, рухани сүюге, туған жерді, туған елді аялауға, туған
жердің қадірін түсінуге, сұлулығын сезінуге, ұлы даланың сағымды төсінде
небір сиқырлы сыр жатқанын білгізуге талпынады және білгізеді де.
Туған жер, дала – отанын, жерін сүйе білу, оны қорғау – ер
жігіттердің, асыл азаматтардың абыройлы міндеті мен борышы дегенді ақынның
Дала жайында айтыс атты өлеңінен айқын аңғарымыз:
Үйрене алар емеспін дала сенің:
отты жел, құмайт, елес-күн-дара кешеріле
от міне жауып, қорғаған бабаң елім деп
сол қалпы әлі сор, далаң ...
ана жерім деп
жер бетінде жұмаққа балап едің кеп ...(1 том, 54)
өлеңдегі сол қалпы әлі сор, далаң ... деген тармақта ойып түсер отты шындық
бар. Заманы басқа, адамы бөлек бүгінгі даланың қадір – қасиетін қапысыз
түсінік, қадағалау қажеттілігіне көңіл аударсақ, ақынның жан айқайы мен
абыржулы үнінде намыс қайрар қисынды қағида бар сияқты. Ел азаматы атану –
Отанды сүюден басталады. Ата-бабадан қалған ең асыл қазына, аса жоғары
байлық, құнына баға жетпес дүние – ол қазақтың кең сахара сайын даласы. Ал,
сол телегей теңіз мекеннің бүгінгі жай – күйі ақын жанын жаралайды, тынысын
толғандырады. Сөйтсе тура ел аңсаған биік ұстар ұландарға ұран сынды ұшқын
атқан жырын арнайы айтып, армансыз ақтарыла сырласады:
Мақсаты тұл боп қиянда қалар
Арман алдында ұяндағандар;
батырлы даламен өзектес едім,
өзегін өреге қияр ма жанар-
азаматы боп көгертпес елін
Отанын, жерін сүйе алмағандар;
Қажымас қайрат пен мұқалмас жігерге жанылған жыр желісінің айтпақ аманаты
атамекеннің адамдығына алаң болған көңілден туындаса керек. Сенімнің сертін
кешер ұрпаққа табыс еткен қаламгер өлең – отының қызығы:
бабамнан қалған далам, шағылым
сезімге мүмкін қарар гүл атпай,
мен үшін жояр, жауарса, құнын-
тек сол қалпымен маған жұмақтай!-деген шуақты шумақтармен қорытылынады.
Фариза өлеңдеріндегі туған жер, отанды құрметтеу және ондағы лирикалық
кейіпкер бейнесінің болмысын назар аударған әдебиетші ғалым С. Мақпырұлы
әдебиеттің тектері мен түрлері (Алматы,1994) атты зерттеуінде ақынның:
О, туған жер, кеңпейіл, құшағың кең,
Саған көңіл бұлқынар күш – ағымен.
Сағынышымды қанат қып саған қарай
Балапандай талпынып ұшамын мен,-
деп басталатын ақын туындысының тәлім-тарихын тексере келе, мынадай ой
түйеді: өлеңнің лирикалық кейіпкері туған жерін, елін сүйген, өзін елінің
ажырамас бір бөлшегі санаған жан. Ол өзінің балалық бал дәурені өткен туған
жерін аңсауы, оның топырағын анасының аялы алақанын балайды, ол үшін
атамекеннің тасы да қастерлі, алаулаған аспаны да алаулы. Ол туған жеріне
сағынышымды қанат қып саған қарай, балапандай – талпынып ұшамын мен -
десе, біз бұл сезімнің пәктігіне шынайы сенеміз.
Сенгені сол - өлеңді оқи отырып, оның сағынышын өз сағынышымыздай –
қабылдаймыз. Онымен қосыла іштей біз де тебіреніп – толғанып, сағынышын
бөлісіп, Мен ел кезіп кетермін отансыздай үмітіңді ақтауға жарамасам деп
ол алдындағы жауапкершілікті де бірге бөліскендей. Бұл шынайы поэзия
құдіреті! Лирикалық өлеңнің күші де осындай әсерлігінде, сезіміңе от
тастап, оятатын сиқырлылығында, шынайылығы мен суреттілігінде (25, 57-58)-
дейді: азаматтық лириканың алғы шарты ел мен жерді аялау, яки отан атты
мекенді мәпелеу, ата жұртқа адамдықты байқау-іңкәр сезімдерден бастау
алатындығын ғылым пікірі айқын аңғартқан.
2. ТАРАУ ФАРИЗА ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫ
2.1. “Әйел көркін қызықтау не мадақтау емес менде...”
Ақын кімнің атынан сөз алып, ой толғамасын, жұмыр басты
пенденің, тіршілік иесінің мінез – құлқын ашып көрсетуге тырысады. Өлең
өзегіндегі ой – мұраттың көздеген, діттеген жерден межелі мекен табуы ақын
шеберлігіне байланысты болмақ. Фариза лирикасында жеке адамның жан
дүниесі, тағдыр – талайы, сыр толғанысы т.т сан алуан, көп қабатты маңызды
мәселесі қоғамның тыныс – тіршілігімен сабақтастықта өрбиді. Қоғам шындығы,
өмір айнасы ақын кейіпкерлерінің келбет – бейнесі арқылы көрініс табады.
Адамды қоршаған ортаның атмосфералық демалысынан хабар салған ақын
өлеңдерінің өне бойында замана шындығының күллі суреті бар. Сол сурет, сол
бейне ақын тудырған өлең – жырлардың өрімінде әлеуметтік, философиялық,
көңіл – күй әуендеріне айналып, жалпы адамзаттық, дүниетанымдық көзқарасын
баян етеді. Лирикаға тән қасиеттің бірі – адам сезіміне әсер берер отты,
жалынды эмоциялық сезімталдық екені белгілі. Құрғақ баяндау немесе сезімге
құрылмаған жай әшейінгі жалаң тұжырым лирикалық шығарма тудыра алмайды.
Фариза лирикасының басты ерекшелігі – нәзік сезімге, ойлы толғанысқа
құрылуымен ерекшеленеді. Таңдаған тақырыбының түп – төркінін терең
зерттеп, баянды барлап барып, сезім сырын шерту – ақын шеберлігінің бір
қыры.Ақын кейпкері (лирикалық бейне) кімнің атынан сөз алса да оқырман
есінде ұзақ сақталатын ерекше мінез даралығымен өзгешеленеді.Айталық,
махаббат лирикасындағы бізге жете таныс бойжеткен мен бозбаланың бітім –
кейпі сүйіспеншілік сезімнің биігіне көтеріле келе, лирикалық қаһарманға
айналады. Мәселен, сарғая сарылу, қынжыла күйіну, таусыла қайғыру, өліп -
өшіп сүю немесе шарт сынар кесек мінез, тауы шағылардай өкпе – наз, еш
күтпеген ерке қылық, балаша қуану, романтикалық арман – қиял тағысын тағы
жан дүниеге қатысты өлшем – бірліктер (психологиялық характер) махаббат
лирикасының нағыз болмысы саналады. Ал осы сынды жеклеген моральдік
қасиеттер махаббат жырларында бірін – бірі толықтырып, ысыла, жетіле келе,
типтік дәрежеге көтеріледі. Шығармашылық еңбектегі осындай даралығын,
дербестігін “Сенің махаббатың”, “Мен саған ғашық емес ем” сынды жыр
жинақтарындағы өлеңдерінен көреміз.
Әйел тақырыбының лирикадағы көрінісі қаншалықты тереңнен толғана
жазылды десек те, түбірінен тарқатыла арнайы зерттеу обьектісіне
айналмағаны да шындық. Лирик ақындарымыздың әйел – ана тақырыбына соқпай
өтуі қалай мүмкін болмаса, аталған тақырып –әрісі ауыз әдебиетінде, кейінгі
жыраулар поэзиясы мен ұлы Абай арасындағы алтын көпірден нәр ала бұл күнге
жеткені мәлім. Ақын Ф.Оңғарсынова шамшырағына айналған қыз баланың қадір –
қасиеті оның көптеген өлеңдеріне арқау болған. Ұлттық ұғым мен үрдістің
бояуы қанық болмысын кейіпкер келбетіне барынша сиғызуға ұмтылған
суреткердің өлеңінің бірі – “Ауыл қызы” аталыпты. Сұлу қыздың сырт ажарын
суретші қылқаламмен, бояумен айшықтайды. Ол да – өнер, бейнелеу өнері –
әсемдік дарындылығы. Ал қаламгердің құралы, жазушының бояуы – сөз деп айтып
жүр. Сөзбен салынған сурет – жазушы – суреткер шығармашылығындағы дарын –
талантының жемісі. Поэзия патшалығындағы қағидада артық – ауыс, олпы –
солпы кесектерді (сөз, сөйлем делік) лирикаға лайық деп таппаған. Мәселен,
қыз портретін “тілге жеңіл, жүрекке жылы...”, “теп – тегіс жұмыр” қылып
кестелеу де – құдай берген талантпен танылмақ. Қазақтың қызы қандай болуы
керек немесе қазірде ше? Оған біз жауапты ақынның “Ауыл қызынан” табамыз.
Тамаша туынды бес – алты шумақтан өріліп, тігісі тұйықталған, жиегі
көмкерілген әсем дүние боп шыққан. Қыз келбетінің сырт бітімін бедерлеуде
ақын Абай суреткерлігінің үлгісіне сүйенген. Эстетикалық талғамы жоғары
оқырманға ой тастар өлеңде ақын – суреткердің халқымыздың ару қыздары
осындай болса екен деген арман – тілегі қоса өрілгендей.
Қос жанарда тұрады арай кілкіп,
Қадалмайды, жалт етіп қарайды үркіп.
Сұқтанады сан көздер сұлулыққа,
Толықсиды қағылмай талай кірпік.
Ақша бетке жарасып пісте мұрын,
Балғын жүзден мөлдіреп іштегі нұр.
Бала мінез, пәк көңіл тамсандырып,
Деседі іштен жігіттер “түс пе мұным?!”
Жұмыр кеуде жарасып иықпен тік,
Тұр талдырмаш денесін биіктетіп.
Жалғыз жатыр жотада қара бұрым
Нәзік белге кей – кейде тиіп кетіп.
Қынай белді көйлегін етегі кең,
Қуыршақтай қомпитып кетеді жел.
Ақ маржандай тізілген сұлу тістер
Көмкеріліп алқызыл екі ерінмен.
Шыдам жетсе, жігітім, қызбай қара,
Қадалсаң да, тоймайсың жүз қайтара.
Мынау дала жердегі жұмақ болса,
Періште деп дәл осы қызды айтады, ә! (11;77)
“Ауыл қызы” тек даланың ғана емес, қаладағы да құрбыларға үлгі
болатын, нақты айтқанда, бұл өлең – қазақтың қара көз, қара шаштарының
сүйкімді де сымбатты суреті бола алса керек.
Махаббат лирикасы, қыз жайын сөз еткенде ұлы Абай лирикасын
зерттеген М.Әуезов ақынның “Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы” өлеңі туралы
“Өлеңнің тақырыбы – қазақтың бой жеткен қызының сырт көрінісін, пішін,
мүсін, келбетін суреттеуге арналады. Жас атаулы қызығарлық, сүйсініп,
тамаша етерлік, ерекше сұлу қызды сипаттайды... Абай бұл тұста өзінше үлгі
көрсетеді. Ол, сұлудың сыртқы портретін береді”(15;84-85) дей келе: “Біздің
байқауымызша, Абай бұнда жанды, тірі адамды бейнелеудің орнына, жансыз
сурет беріп отырған сияқты. Суретшінің қағазға түсіріп отырған портреті
айқынырақ сезіледі. Әсем сұлудың сырт көркімен қатар сезімін, ақыл–
мінезін, адамдық ішкі дүниесін беруді ақын ескермейді. Паспорттық сипаттау
жасайды” – деп, сол заман, өткен дәуір көзқарасында пікір білдірген.
Әдебиеші З.Қабдолов “Абай лирикасын” қарастырғанда Әуезов пікірін толықтыра
түседі: “Қысқасы, бұл айшығы толыққанды адам образына айнала қоймаған.
Адамның ішкі сыры мен сезіміне терең бойламай, сырт бедерін ғана қызықтап,
статикалық портретпен тынған. Бұған қарап, әрине, өлеңнің поэзиялық қуатына
нұқсан келтіруге болмайды. Ұлы ақынның бұл шығармасы да өз дәуірінің өлең
сөздерінен озық, алда, биікте тұр” (13;28) дейді. Бұл айтылғандардан
шығатын қорытынды Әуезов те, Қабдолов та Абай лирикасындағы эстетикалық
таным биіктігін барлау барысындағы ұлы ақын суреткерлігінің бір үзік
мезетіне берілген талдау – пікірі деп ұғамыз.
Махаббат лирикасы Фаризада қыз сезімі, қыз қуанышы мен
күйініші, кейіпкердің ой – толғаныстарының сан алуан қыры бар болмысымен
байланысты көрініп, кестеленіп отырады. Көңіл күйсандығынан күміс күлкілі
бойжеткеннің кінәмшіл сырына үңілсеңіз, махаббат мәселесінің тұңғиығына
еріксіз сүңгисіз. Бірде жаз боп күлімдеген, бірде қыс боп қаһарланған көңіл
– күйдің күн шуағы, қыз мінезінің күйреуік шәлкес шақтарын ширыға, пісіп –
толыса келе лирикалық шумақтардың өмірге келуіне себепші бола алған.
Айталық, лирикада кейіпкердің келбеті (ішкі сезім, сыртқы сипат) оқырман ой
– елегінен өтіп, бірге дараланып, дамып отырады. Фариза лирикасының ең бір
елеулі тұсы ақын кейіпкерлерін сөйлетуде адам жанының терең білгірі, нәзік
психологы ретінде сөз алады. Қылықты қыздың қырық құбылған сезім сырларын
оқушысына жеткізуде шеберлік шырайы кемеріне жетіп, шиыршық атып
шабытталады. Ақын “мені” кімнің атынан сөз алса да кісілікті, кішілікті
жоғары көтереді. Ой – арманын от қарыған, махаббаттың күйігіне шыдай алмай
қиналған жанның ішкі сезім – толғаныс сырларын ерекше көркемдік мәнермен
жеткізетін өлеңдерінің бір шоғыры “Бойжеткеннің сөзі”, “Әйелге деген
махаббат”, “Басқа қызды жар еттің” деп аталады. Бұл өлең – сырларда әйел
тағдырының кез – келгенге айтыла бермес жүрек шымырлатар мұң – қайғысы,
ләззатқа бөлер балдай тәтті тылсым сәттері, бұла көңілдің кірбіңі жоқ
мөлдір мезеттері жыр болып желкен тартқан. Өлең – жырдың құдіреті сонда–
кейіпкердің ішкі монологынан махаббат маусымының маздақ отына күйіп –
жанған бойжеткеннің сөзін, жігіттің әйелге деген махаббат назын, қыз –
қырқын тарапынан ер адамдарға бағытталған еркелік ескертулерді оқығандай,
тыңдағандай әсерде боламыз:
Басқа қызды жар еттің. От – жалынмен
мені сүйген жүректі аямай – ақ. (11;158)
деген тармақтардан қыз тағдырының ашу – мұңы мұз болып ызғар тартса, енді
мына жолдардан қыз сезімінің шоқ болып жанғанын сеземіз:
Саған деген сезімнен есім кетіп,
Өртеніп – ақ жатамын қызғаныштан.
Келесі бір иірімдерде әлі де үміт жібін үзбеген бойжеткеннің бір уақ
тәкаппар тұлғасына сүйсіне қараймыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz