Сөздің семантикалық құрылысы
ЖОСПАР:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Сөздің семантикалық құрылысы.
А) Семантика тарихынан ғылым ретінде қалыптасуы
Ә) Қазіргі лингвистикалық семантиканың негізгі бағыттары
Б) Логикалық семантика және оның лингвистикалық семантикаға қатынасы.
В) Сөздің семантикалық құрылысы
Г) Сөздің мағыналық құрылысындағы мағыналық иерархиясы
Ғ) Сөз мағынасының өзгеру себептері мен ауыспалы мағынада қолданылу тәсілдері.
Д) Тілдік мағынаның типтері мен табиғаты және құрылысы.
3. Қорытынды.
4. Әдебиеттер тізімі.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Сөздің семантикалық құрылысы.
А) Семантика тарихынан ғылым ретінде қалыптасуы
Ә) Қазіргі лингвистикалық семантиканың негізгі бағыттары
Б) Логикалық семантика және оның лингвистикалық семантикаға қатынасы.
В) Сөздің семантикалық құрылысы
Г) Сөздің мағыналық құрылысындағы мағыналық иерархиясы
Ғ) Сөз мағынасының өзгеру себептері мен ауыспалы мағынада қолданылу тәсілдері.
Д) Тілдік мағынаның типтері мен табиғаты және құрылысы.
3. Қорытынды.
4. Әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы, Сөздің семантикалық құрылысы, бұл тақырыпты таңдау себебім, мен болашақ аудармашы болғандықтан, болашақта аударма барысында сөздің семантикасын яғни мағынасын білу үлкен орын алады. Сөздердің дұрыс мағынасын беріп аудару үшін сөздің семантикалық құрылысын білуді өте қажет деп санаймын.
Қарап отырсақ әлемдегі қай тілде болмасын мағына жүйесі өте күрделі де қызықты сала. Жалпы әлемге мағынаға берілген әртүрлі көптеген мінездемелердің өзі мағыналық тіл білімінде алар орнының маңызды екенін байқатады.
Әлемнің басқа да тілдері сияқты ағылшын тілі де мағына яғни семантика саласына көп мән берген – ол дегеніміз көптеген лингвист ғалымдарының зерттеулері, сондықтан да ағылшын тіл біліміндегі семантика саласы ғасырлар бойы зерттеліп келе жатқан сала екеніне шүбәсіз көз жеткізе аламыз.
Бір елдің тілін үйрену үшін өз тіліңді өте жақсы білу керек, сол елдің тіл білімін оқу үшін ана тілдің ерекшеліктері мен салыстырып зерделеп барып қабылдаған жеңіл болады деп ойлаймын. Ондай білім бізге болашақта аударма кезінде небір қиыншылықтарды болдырмауды көмектеседі, сондықтан да осы бір маңызды сала мені қатты қызықтырды, әрі оны оқу өте пайдалы екенін сездім.
Жоғарыда айтып өткеніміздей аударма кезінде мағынаның орны ерекше, егер біз сөздің мағынасын дұрыс бермесек, ол деген кешірілмес қателік деп санаймын.
Егер мен аударма кезінде мағынаны білмей бір сөздің мағынасы басқа бір нәрсемен ауыстырып шатасатұғын болсан – ол білімсіздікті білдіреді. Сондықтан да болашақта қателеспеу үшін осы саланы жатқа білу қажет.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы, Сөздің семантикалық құрылысы, бұл тақырыпты таңдау себебім, мен болашақ аудармашы болғандықтан, болашақта аударма барысында сөздің семантикасын яғни мағынасын білу үлкен орын алады. Сөздердің дұрыс мағынасын беріп аудару үшін сөздің семантикалық құрылысын білуді өте қажет деп санаймын.
Қарап отырсақ әлемдегі қай тілде болмасын мағына жүйесі өте күрделі де қызықты сала. Жалпы әлемге мағынаға берілген әртүрлі көптеген мінездемелердің өзі мағыналық тіл білімінде алар орнының маңызды екенін байқатады.
Әлемнің басқа да тілдері сияқты ағылшын тілі де мағына яғни семантика саласына көп мән берген – ол дегеніміз көптеген лингвист ғалымдарының зерттеулері, сондықтан да ағылшын тіл біліміндегі семантика саласы ғасырлар бойы зерттеліп келе жатқан сала екеніне шүбәсіз көз жеткізе аламыз.
Бір елдің тілін үйрену үшін өз тіліңді өте жақсы білу керек, сол елдің тіл білімін оқу үшін ана тілдің ерекшеліктері мен салыстырып зерделеп барып қабылдаған жеңіл болады деп ойлаймын. Ондай білім бізге болашақта аударма кезінде небір қиыншылықтарды болдырмауды көмектеседі, сондықтан да осы бір маңызды сала мені қатты қызықтырды, әрі оны оқу өте пайдалы екенін сездім.
Жоғарыда айтып өткеніміздей аударма кезінде мағынаның орны ерекше, егер біз сөздің мағынасын дұрыс бермесек, ол деген кешірілмес қателік деп санаймын.
Егер мен аударма кезінде мағынаны білмей бір сөздің мағынасы басқа бір нәрсемен ауыстырып шатасатұғын болсан – ол білімсіздікті білдіреді. Сондықтан да болашақта қателеспеу үшін осы саланы жатқа білу қажет.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В. Морозова Н.Н. Лескиология английского языка. Москва, 2000
2. Арнольд И.В., Семантическая структура слова в современном английском языке методика ее исследования, Ленинград, 1996
3. Арнольд И.В. Лескиология современного английского языка. Москва, 1959
4. Аханов А. Тіл білімінің негіздері – Алматы, 2000
5. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. Москва, 1957
6. Велявская Е.Г. Конитивные основания изучения семонтики слова // Структуры представления значении в языке. Москва, 1994
7. Васильев А.В. Современная лингвистическая семантика Москва, высшая школа, 1990
8. Воронин С.В. Основы фоносемантики. Ленинград, 1992
9. Гайсина Р.М. Лексико – семантическо поле глаголов – отношения в современном русском языке. Саратов, 1981
10. Семантическая общность национальных языковых систем. Издательство Воронежского университета. 1986.
1. Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В. Морозова Н.Н. Лескиология английского языка. Москва, 2000
2. Арнольд И.В., Семантическая структура слова в современном английском языке методика ее исследования, Ленинград, 1996
3. Арнольд И.В. Лескиология современного английского языка. Москва, 1959
4. Аханов А. Тіл білімінің негіздері – Алматы, 2000
5. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. Москва, 1957
6. Велявская Е.Г. Конитивные основания изучения семонтики слова // Структуры представления значении в языке. Москва, 1994
7. Васильев А.В. Современная лингвистическая семантика Москва, высшая школа, 1990
8. Воронин С.В. Основы фоносемантики. Ленинград, 1992
9. Гайсина Р.М. Лексико – семантическо поле глаголов – отношения в современном русском языке. Саратов, 1981
10. Семантическая общность национальных языковых систем. Издательство Воронежского университета. 1986.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:
СӨЗДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Бағасы:
МАЗМҰНЫ:
1. Жоспар – 3 бет
2. Кіріспе – 4 бет
3. Негізгі бөлім - 5-31 беттер
4. Қорытынды – 32-34 беттер
5. Әдебиеттер тізімі – 35 бет
ЖОСПАР:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Сөздің семантикалық құрылысы.
А) Семантика тарихынан ғылым ретінде қалыптасуы
Ә) Қазіргі лингвистикалық семантиканың негізгі бағыттары
Б) Логикалық семантика және оның лингвистикалық семантикаға қатынасы.
В) Сөздің семантикалық құрылысы
Г) Сөздің мағыналық құрылысындағы мағыналық иерархиясы
Ғ) Сөз мағынасының өзгеру себептері мен ауыспалы мағынада қолданылу
тәсілдері.
Д) Тілдік мағынаның типтері мен табиғаты және құрылысы.
3. Қорытынды.
4. Әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы, Сөздің семантикалық құрылысы, бұл
тақырыпты таңдау себебім, мен болашақ аудармашы болғандықтан, болашақта
аударма барысында сөздің семантикасын яғни мағынасын білу үлкен орын алады.
Сөздердің дұрыс мағынасын беріп аудару үшін сөздің семантикалық құрылысын
білуді өте қажет деп санаймын.
Қарап отырсақ әлемдегі қай тілде болмасын мағына жүйесі өте күрделі
де қызықты сала. Жалпы әлемге мағынаға берілген әртүрлі көптеген
мінездемелердің өзі мағыналық тіл білімінде алар орнының маңызды екенін
байқатады.
Әлемнің басқа да тілдері сияқты ағылшын тілі де мағына яғни семантика
саласына көп мән берген – ол дегеніміз көптеген лингвист ғалымдарының
зерттеулері, сондықтан да ағылшын тіл біліміндегі семантика саласы ғасырлар
бойы зерттеліп келе жатқан сала екеніне шүбәсіз көз жеткізе аламыз.
Бір елдің тілін үйрену үшін өз тіліңді өте жақсы білу керек, сол
елдің тіл білімін оқу үшін ана тілдің ерекшеліктері мен салыстырып зерделеп
барып қабылдаған жеңіл болады деп ойлаймын. Ондай білім бізге болашақта
аударма кезінде небір қиыншылықтарды болдырмауды көмектеседі, сондықтан да
осы бір маңызды сала мені қатты қызықтырды, әрі оны оқу өте пайдалы екенін
сездім.
Жоғарыда айтып өткеніміздей аударма кезінде мағынаның орны ерекше,
егер біз сөздің мағынасын дұрыс бермесек, ол деген кешірілмес қателік деп
санаймын.
Егер мен аударма кезінде мағынаны білмей бір сөздің мағынасы басқа
бір нәрсемен ауыстырып шатасатұғын болсан – ол білімсіздікті білдіреді.
Сондықтан да болашақта қателеспеу үшін осы саланы жатқа білу қажет.
СЕМАНТИКА ТАРИХЫНАН
ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
Семантика термині гректің semanticos – мағыналы мағына беруші деген
сөзінен шыққан. Семантика пәні ғылым ретінде сөздердің мағынасын зерттеу
болып табылады. Семантика терминің ең алғаш рет 1897 жылы М.Брелам тіл
біліміне енгізді. Ғылыми әдебиеттерде бізге семантиканың аспектісінің
мағынасы ретінде белгілі – семасиология термині қолданылады.
Қазіргі ғылым мағынаны тілдің ең маңызды құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады. Ойдың шығуы мен қабылдануы әрбір тілдің бастапқы және соңғы
мәні бойынша ұсынылады, және жан-жақты маңызды функция мен қамтамасыз
еитіледі. Көптеген лингвистер мағынаны оның табиғи психикалық жағынан
қарастырып келді, егер оны түбегейлі қараған жағдайда, сөздік және
грамматикалық жүйелермен сәйкес келер еді.
Қазіргі тіл білімнің әртүрлі бағыттардағы және мектептердегі
семантикаға деген жаппай бетбұрысы – тілдің мағыналық құрылысын оқу (яғни
семантиканы) ең көкейкесті мәселе екенінің айқын бір дәлелі. Кейінгі
жолдары жалпы семантикаға деген тіпті лексиканың семантикалық
сараптамасына, морфологиялық деңгейіне синтаксистік және сөз жасамдық
құрылысына тілдің әдеби деңгейіне деген қызығушылық артып отыр.
Қазіргі ғылыми теория негізіндегі лингвистикалық ізденістер семантика
бірлігімен деңгейінің негізгі түсінігін анықтады. Семантикалық сараптаманың
аппараты пайда болды. Семантиканы фонология сияқты лингвистикалық пәнге
жақындататын тілдің мағыналық құрылысынын ғылыми даму деңгейін анықтады.
Мағына дегеніміз семантиканың ең негізгі категориясы, оның жалпыға
ортақ түсінігі. Мағынаны осылар немесе белгілік жүйенің басқа бірлігі
анықтайды. Оның ішінде байланыс жүйелерінің нағыз толық жетілген түрін
ұсынатын тіл бар.
Бұның өзі берілген бірлікпен анықтама арасында нақытылы
сәйкестікжасап – берілген текстің мағынасын және мағынадан шығатын тексте
ереже бекітіп оның ашылмаған заңдылықтарын ашады. Белгі білдіретін мұндай
текстікбайланыспен түсінік шығатын ой жоспары мен мазмұнының жоспары әрбір
тілге арнайылған.
Олардың ұлттық тілдер жүйесіндегі және халықтық өркениеттегі мәдени
тарихи дамуында көп ғасырлық тәжірибесі бар.
Тілдік мағыналарды анықтайтын көптеген факторлар мен және олардың
жақсы байланысы қажеттілік тудырады. Бір жағынан олардың түрлі анагитикалық
ізденістері – екінші жағынан олардың тілдік нақтылы функциялылығы мен
синтезділігі.
Мағынаның классикалық геометриялық моделі үш бұрыш деген атпен
белгілі. Оны анықтайтын мағыналар оны тилдік феномен ретінде оқудан негізгі
аспектісін көрсетеді. Логикалық мазмұн және үрдіс ойдың объективті
әрекетінде көрсетіледі бұл аспектілерді оқудың мағынасы – лингвистикалық,
логикалық және философиялық семантикаға дәлме – дәл. Олардың әрқайсысының
өз ерекшеліктері мен арнайы міндеттері бар.
Белгілі француз ғалымы П.Гиро семантиканы лингвистикалық,
психологиялық және логиклық деп үшке бөледі. Бұлдардан басқа жалпы
семантика, семантикалық философия деп аталатын бөліктері бар.
лингвистикалық семантика тілдиң сөз құрамы мен морфемасының да
грамматикалық формалары мен синтактикалық құрылысының да мазмұны. Семантика
термині және лингвистикалық семантиканың өзі көбінесе ғылым ретінде
қарастырыла бермейді.
Лингвистикалық семантика ғылым ретінде ХХ ғасырда пайда болды. Оны
неміс ғалымы Рейзила және француз тіл маманы М.Бремля қарастырған ал
орыстардан – М.М.Покровского зерттеген. Бұдан тілдің семантикалық
аспектісін бұрын соңды қарстырылмаған деген ой – тумауы керек. Мағына мен
түсінік тіл мәселесінде ой қозғау, антика заманының орта ғасырлардың
ғылымдарын тіпті кайта өрлеу дәуірінің ғалымдары қызықтырған. Жалпы алғанда
семантика мәселесі ХІХ ғасырға дейін философияның, логиканың, риториканың
грамматика мен лексикографияның негізгі зерттеу объектісі болып келді.
Тілдің мағыналық жағынана терең сараптама жасау үшін біз
В.Гумбольдтының және А.А.Потебнидің еңбектеріне жүгінеміз. Лексикалық
семантика ең бірінші сөздердің және сөз таптарының тарихын, этимологиялық
мағынасын зерттеуді нысанаға алады, бұдан тарихи және этимологиялық
сөздіктердің құрастырылуына қызығушылық артады және бұдан салыстармалы
тарихи тіл білімін зерттеу міндеті шығады, бірақ оның зерттеу жолдары әр
түрлі.
Семантика өзінің өмір сүру кезеңінің басында тарихи пән ретінде көп
жетістіктерге жетті. Тек ХХ – ғасырдың екінші ширегінде Ф.Соссюрдің жалпы
лингвистикалық курсы және Водуенің еңбектерінің әсер етуімен, тілді
синхронды оқыту қарқынды түрде дами түсті.
Синхронды лингвстика бастапқы кезде фонология мен грамматиканы оқуды
мақсат етті. Семантика өз даму жолдарында мүлдем белгісіз болып келді,
немесе мағынасыз жағынан оқытылып келді. Кейіннен белгілі болғандай
құрылымдық лингвистика семантиканы түбегейлі қарастырмай қаркынды дами
алмайтындығын дәлелдеді.
Ең алғаш рет неміс ғалымы И.ТРиро құрылымды (жүйелі) семантиканы
дәлелдеуге әрекеттер жасады бірақ кейіннен оның да толық емес екендігі
көрінді, - дегенмен Трироның бұл тұжырымдамасын көптеген ғалымдар түбегейлі
қарап танысып шықты. 30-50-шы жылдары Трироның бастамасы құрылымды
семантиканы құрудығы ғылыми қорға негіз болды.
Құрылымды (жүйелі) семантика әсіресе, 60-шы жылдары қарқындап дамыды,
тіпті онымен бұрындары қарсы пікірде болған ғалымдардың өзінің айналасуы –
оның нақтылығын дәлелдей түседі.
Семантикаға деген ғалымдардың тілді нағыз формалы түрдежазуға
әрекеттенген қызығушылығы әрқашанда тығырыққа тіреліп отырған. Фонологиямен
грамматиканы жүйелеп оқыту кезіндегі жетістіктері мен алган белестері де
басынан тығырық кешкен. Грамматикалық мағынаны оқу мен мағынаның жалпы
теориясының дамуына көп әсер еткен А.А.Потебня болды. Осы ғалымның
жетістіктері арқасында мағыналық мазмұнының тілдік және тілдік емес
екендігі анықталады.
Огден Ричардтың көп қолданылып келген Мағынаның грамматикалық модель
үшбұрышы: Олар: зат (депотит) – интерпретанция (мағына түсінік) – заттың
аты (знак). Оның ерекшеліктерімен түбіне үңілмей-ақ грамматикалықмағынаның
табиғатын зат есімнің көпше жеке категорияларымен қарастырамыз.
Басқада морфологиялық категориялар сияқты грамматикалық мағына
түрлері мына көрініп тұрғандай жекеше көпше түрде де қарама- қарсы түрде
тұратыны айқын көрініп тұр. Мысалы: book – books, (кітап – кітаптар), осы
формалардың әрқайсысының өзіндік грамматикалық мағыналары бар. жекеше
түрдің формасы тек қана бар заттың мағынасы бермеуі мүмкін.
Заттың жалпылама мағынасын беруі әбден мүмкін. Мысалы: Бұл сирек
кездесетін кітапты мен Кеше сатып алдым - бұл жерде кітап сөзі жалғыз
мағынада (яғни бір ғана) беріліп тұр. Ал егер кітап білім бұлағы десек
онда ітап сөзі жекеше түрде тұрғанымен жалпы мағынасын беріп тұр.
Ал мұндай формаларда жекешелік мағына жоқ қайта бұларда үлкен жалпы
мағына жатыр. Белгілі бір сөздің жекеше түрінің жалғыз және жалпы мағынасы
өзді өзі үрдістерімен байланысты, сондықтан да жекеше түрдегі сөздің әрбір
қолданылуы бір ғана мағына береді деуге болмайды.
Жалпы бір мағаынаның бір жағынан қарағанда соңынан жеке мағына беріп
жатады. Ал көпше түрдегі сөздермен олардың мағыналарына келетін болсақ онда
өзінің мазмұнына қарай жекеше түрдегі сөз – жалпы көпше мағынаға дәлме –
дәл келеді. Жекеше түрдегі сөздің жалғыз (жалқы) мағынасы, өзінен өзі көпше
түрде бола алмайтын сияқты, көпше түрімен тікелей байланысқа да түсе
алмайды.
Көріп отырғанымыздай, түрлердің (жекеше, көпше) грамматикалық
мағынасындағы әркектілік қарапайым жекеше – көпше түрде қолданылғанда
лексикалық жоспарға қатысы жоқ және оларды класс аралық қатынасына
байланысты жекеше түрдің формалары мен заттар классы кез келген жеке зат
ретінде айтылғандай білдіре береді.
Ә) ҚАЗІРГІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАНЫҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
Дәстүрлі лексикалық семантикамен қатар – мағынаны жеке сөздерді
немесе сөз топтарын және онң жұмыс істеуі мен тарихи дамуындағы үрдістің
негізгі бағыттарды оқитын қазіргі кезде қарқынды дамып келе жатқан бірнеше
бағыттар бар. олар:
1) құрылымды семантика;
2) түсіндірмелі семантика;
3) туынды семантика;
4) концепцуалды семантика;
5) байланыс семантикасы;
6) психолингвстикалық семантика және т.б.
Құрылымды семантика: құрылымды семантикана ғылымға М.М.Покровский,
В.Менеро, Ф-де Соссюр, И.Триро, Л. Елмиглев, В. Порцил, Л.Венгсербер,
ст.Ульман, Л.Тенер және олардың шәкірттері енгізген. Оның басты негізгі
нысанансы тілдік мағынаның жүйелі байланысын оқу, лексико – семантикалық
парадигммен (жіптелуі мен септелуі) семантикалық өрістің басқа да түрлерін
оқу. Қазіргі кезде құрылымды семантика өзіне бұрындары тән болған
формагизммен регятивизммен ақырындап бөлектеніп келе жатыр, шынында да
жүйелі семантика жүйелі лингвистиканың маңызды бөлшектерін қараудықолға
алып отыр, ол өз алдына кең көлемді міндет қойы және соларды тек құрылымды
әдіспен шешуді қарастырады.
Түсіндірмелі семантика: түсіндірмелі семантика туынды грамматиканың
жетіспйтін қосымша бөлігі ретінде және туынды грамматикалық терең
құрылымының мазмұндық түсінігі ретінде пайда болды, лингвистикалық жазудың
семантикалық бөлігі берілген тілдің қандай да бір сөйлеміне оныоң
семантикалық түсінігін терең құрылымға сәйкестендіреді.
Одан әрі түсіндірмелі семантика өзіндік қатысты жеке дара өркендеуге
жол бастады дейді әсіресе У.Вейнрейх-тың еңбектерінде.
Бұл теорияның негізгі кемшілігі (оның барлық варианттарында)
сөйлеушінің ғана тіл жүйесінің ережесін ғана қарастырады, олардын қарым –
қатынастығы, психологиялық үрдістермен байланысты әрекетіндегі қолданылуын
қарастырмайды және тілдік әрекеттің нақтылы үрдісін түбіне дейін ашпайды.
Семантикалық бөліктердің синтаксистікпен тәуелділігі туралы жалпы
айтқанда дегенмен оның артында туынды функция тұрады. Ол қазіргі
лингвитисаклық көзқарас пен мүлде жанаспайды.
Туынды семантика: туынды семантиканың теориясыды генеративті
лингвистиканың негізінде құрылған, бірнеше теориясымен жағдайларда ол
түсіндірмелі семантиканың теориясымен ұштасып жатады. бұл да сондай форма
тудырады.
Бұл форманың ерекшелігі мынада: туынды семантика (түсіндірмелі
семантикадан өзгешелігі) синтаксистпен семантиканы қарама – қарсы қоймайды
және одан бас тартады өйткені, терең құрылымды түсінік синтаксистік
категория болады (ол семантикалық құрылым түсінігімен бірдей келеді).
Д.Лаков ол туралы қысқаша былай дейді: Синтаксис пен семантиканы бөлуге
болмайды, міндеттері, өзгешелігі түрленуі семантикалық құрылысқа дәлме –
дәл болып табылады.
Бұл туралы Д.Маккогидтың да айтқаы бар: Туынды семантика семантикамен
синтаксисті өмір мүру құхы бар дегенмен олардың басқа қатардың әсер
етуінсіз тұрақт өзара әрекетінен бара – бара мағынабере алмайтынын
ұмытпаңдар дейді.
Концепцуалды семантика: концепцуалды семантиканың міндеттері мен
қағидалары У.Чейфаның Тілдің мағынасы мен құрылысы деген кітабында
толықтай жазылған, терең құрылымының негізіг көрмей-ақ, семантикалық
құрылыстан басқа У.Чейф туынды грамматиканың қағидаларынан бас тартады.
Оның пікірі бойынша дұрыс құрылған семантикалық құрылым, тек лексикалық
емес сонымен қатар грамматикалық семантиканы да қамтиды бұның өзі жоғарғы
дұрыс ұйымдастырылған құрылым және фонетикалық репрезентацияға алып келеді.
Бастапқы (семантикалық) және соңғы фонологиялық фазалар арасында сөйлем туу
үрдісі арасында – барлық үрдісіне көп фазалық мінездеме беретін
менеаризация және материализация фазалары орналастырылады. Оның ойынша
етістік барлық сөйлем айтылатын ашық сөз туу үрдісінде негізгі элемент
болып таблады. Осыдан барып семантиканың түсіндірмелі бөлімдері – басты
негізгі бөлімге айналады.
Байланыс семантикасы барлық бағыттардың дамуының нәтижесі болып
табылады. Оның негізгі нысаны тілдік емес жүйенің шоғарланған есимдерінен
нақты ой білдірудің оқу процесін қарастырады және осындай жағдайлармен
психолигвистикалық семантика – да айналысады. Кеңес үкіметі дәуірінің
семасиялогиясы отандық тіл білімінің ең жақсы дәстүрін дамыта түсті және де
жоспарлы мен мазмұнды оның барлық мүмкіндіктерін функционалд байланыстарын
ойдың шағу жоспарымен бірге, тілдің ең басты бөлігі ретінде оқиды және де
тілдің формасы категориясы жүйесімен бірге оқиды. (Мұндай бетбұрыс қазіргі
кезде шетелдің семантиканың бірнеше бағыттарында дамып келеді). Сонымен
қатар кеңес дәуірінің тіл білімі әлемдік ғылымда болп жатқан процестерді
дұрыс бақылай отырып шетелдік семантика теориясының өзіне пайдалы жаға
бағыттарды таңдап алып отырды. Семантиканың дамуына мұндай бағыттарды
А.И.Смирницкий, В.А. Звегинцев, В.Л. Будигов, Ф.П. Филин т.б. көптеген
кеңес дәуірінің ғылымдары енгізді.
Синактистік және контекстік семантика: кейінгі жылдары бұ л ерекше
даму үстінде. Оның негізгі құрамдас бөлігі ретінде валенттілік теориясы
болып табылады. Қазіргі лингвистикалық семантиканың негізгі нысаны деп тек
жеке тілдерді және тек қана олардың синхронды жағдайы деп айтуға болмайды.
Сондай – ақ, салыстырмалы тарихи, типологиялық семантика – контексивті
типология сияқты бағыттар қарқын алып дамып келеді. Негізінен көп көніл
аударытып мәселе болып сематинтикалық өзгерістің заңдылықтары - әлемдегі
туысқан немесе туысқан емес тілдердің семантикалық мазмұндағы семантикалық
өрісі мен категорияларының құрылысының ерекшеліктері - алады.
Б) ЛОГИКАЛЫҚ СЕМАНТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАҒА ҚАТЫНАСЫ.
Логикалық семантика қолдан жасалған, формаланған тілдердің сөйлемнің
мағынасын қарыстырады (бәрінен бұрын математикалық логиканы қарастырады).
Тілдегі мазмұдық мағынаның абстракты белгілерінің тілден тілге аудару
ережесін зерттейді. Негізгі жетістіктері ақпаратты логикалық тілдердің
мазмұнының талдау аппаратының жетілдірілуін және қазіргі логикалық теория
жөнінде өсіп өркендеп келеді.
Табиғи тілді оқу кезінде логикалық семантиканың қолдану күшін таныта
айтқанда Чехословакиялық философ ойшыл Л.Тнул былай дейді: Логикалық
семантика схемасының толықтай абстракты мінездемесі табиғи тілдің бірнеше
тек қасиеттерін анықталған толықтауыш кезінде таза мұның анық көретін
анықталған ипроксимиция көзқарасына тағыда солай болуы мүмкін, касиеттерді
көрсететін таза эмпирикалық бір ғана оқудан оның ешқандай қабілеті жағдайы
жоқ.
Логикалық семантиканың қабілеттілігі логика төңірегінде пайда болды.
Неміс философы және ойшылы Г.Фреге мен және Американдық ойшыл философ Н.
Пирса есімдері мен байланысты. Негізінен Пирсаның ой тұжырымы семиотика
белгілерінің негізі.
Ал Фргетің ойының (негізі) теориясы тілдің мазмұндық интерпретациясы
мен , түсіндірілген және түсіндірілетін есімдермен пәндер арасындағы
қатынас зерттеумен байланысты мәселелерді тереңінен талқылауға бастама
болды. Г.Фреге мағынамен ой түсінігін бөлек қарауды ұсынды, есім – белгі
(знак) ой тудырады және де мағына береді, затты атайды.
Берілген белгінің көмегімен біз ой тудырып оған мағына береміз.
Мысалы: Таңғы жұлдыз немесе кешкі жұлдыз – екеуі де бір затты білдіреді,
бірақ олардың алдыңғы сөзінің мағынасы өзгеше болып тұр. Бұл жердегі таңғы
жұлдыз Бен кешкі жұлдыз екеуінің де мағынасы Венера жұлдызын меңзейді
тавтологиясын білдірмейді ол біздің бір затты тілде әртүрлі айта білу
білімімізді кеңейте түсуге көмектеседі.
Метязык: бұл бір логикалық семантикада маңызды тұжырымдамалардың бір
түрі және негізгі тілдердіңсемантикалық жіктеулеріне тікелей қатысы бар
сондытан ол метязык түсінігі деп аталады.
Тіл объект, мен метязыктың айырмашылығы мен негіздерін варшавалық
логикалық мектепте А. Тарский ұсынды. Оның өзі томаға тұйық тілдермен
жекелеген ауыз екі тілдегі семантикалық қайшылықтарды шешуде өте қажет
болды. Ондай қайшылықтарды шешу үшін объектті тілдің сол тілдің өзінде
формаланбауы қажет. Олар керінсінше томаға тұйық тілде және тіл объекті
деп танылған тілдерде формалануы қажет. Тіл объекті және метязык
семантикалық деңгей деп аталатын терминмен де байланысты. Объективті
әрекеттің заттары. Олардың қасиеті мен қарым – қатынасы, өзінен өзі тілдік
мағына бермеуі нөлдік деңгей деп аталады.
Объектінің нөлдік деңгейін білдіретін белгі тіл объектіге негізделеді
немесе тілдің бірінші деңгейі деп аталады.
Метязыктың мына үрдісті анықтамасы лингвист ғалымдар арқылы
қабылданған: метязык екінші деңгейлі тіл мазмұны мен ойдың (сөздің) шығуы
басқа тілдік болып табылатын объекті тіл туралы айтылған тілдерде дәл
сондай. Метязык дегеніміз негізгі тілді жазудағы қолданатын белгілер
жүйесі.
В) Сөздің семантикалық құрылысы.
Қазіргі лингвист ғылымдар мағынаның анықтамасын Бере алмай жүр, оның
өзі негізгі мәселелнің бастысы. Дегенмен бізге анық себепті айқын фактілері
белгіли, оның бірі бйланыс бірлігі ретіндегі сөздің функциясы өзінің
мағынасының болуымен мүмкін болып тұр.
Жалпы әлемде- мағынаға берілген әртүрлі көптеген мінездемелердің өзт –
мағынаның тіл білімінде ең маңызды орын алатын байқатса керек. Жалпы
айтқанда мағына сөздің бөлігі ретінде түсінікпен байланысқаг түрде көпте
немесе азда бейнеленуі мүмкін. Бұл жерде сөздің тұрактылығы нақты
объектінің сапаның, іс - әрекет пен абстракты белгілердің білдіретін
ұғымының қабілетімен бірге болады. Анықтама мен түсінік және сөз арасындағы
кешен ие құпиялық мынандай үш бұрышпен белгіленіп жүр.
Thought or Reference
Symbol Referent
Бұл жерде “Symbol” сөзді білдіріп тұр, ал оймен анықтама - мағынаны
беріп тұр. Бұл схема сөзбен анықтама арасында ортақ қатынастың жоқекендігін
көрсетіпотыр. Көріп отырғанымыздай бұл схема бойынша сөз Бен анықтама арасы
түсінік арқылы негізделеді.
Екінші жағынанақарағанда онда түсініктер өз іс әрекеттерін сөз арқылы
ғана таба алатын гипотеза бар. оның өзі ойдың сөз айтылғанға дейін ешқадай
әсері болмайтынын білдірсе керек. Ол дегенініңз біздің айтылған сөзді
етсігендегі немесе парақтан оқыған кездегі сәйкес келетін түсінік санаға
келіп жетеді дегенді білдіреді.
Мағына механизмі сөзбен үйлеседі және естілген немесе жазылған сөздің
қарама қайшы үрдістері әлі түсіндіріліп бенеленбеген түсінігін бейнемен
үйлеседі, мүмкін ол қарым – қатанастың сөз арқылы болатынын процестерінің
себебі болуы мүмкін, егер ондай болса оның өзі ешқандай ғажап емес.
Сөйлеуші дауысының аккорасының ырғағы тыңдаушының санасына барып белгілі
бір ұгыммен үйлесуі фантастика сияқты көрінуі мүмкін.
Егер біз дүниедегі сиқырдың бар екендігіне сенетін болсақ – онда
адамның сөйлеу жүйесінде де осындай құпияынң бар екенін жоққа щшығармауымыз
қажет – біз оны әдетте осындай ғажайыпты оның супертабиғилық қаисиетін
түсінбей жатып қолдана беруге әдеттегенбіз.
Лингвистика ғылымнда арнайы, мағынамен айталатын саланы семантика деп
атайды.
Марио Пей оны ағылшын тіл біліміне енгізіп,зерттеген. Семантика тілдің
ең маңызды аспектілеріні бірі. Ал дыбыс сөз грамматикалық формалар,
синтаксистік құрылымдар – яғни бұлар тілдің негізгі құрылымдары болып
табылады.
Ал семантика тілдің ең танымдық мақсатыболып табылады. Қарым – қатынас
тілінің барлық мағыналары, сол қарым – қатынастың толықтай тәжірибесін
енгізуге мықты лингвист ғалымдар айналысқан. Қазіргі семантиканың
жаңалытары сөздің ішкі формасы ( мағнынасы) мынандай тұжырымға негізделеді,
бұл проблемаға тереңірек бойлап кірмес бұрын, онымен яғни сөздің
семантикалық құрылысымен тығыз байланысты тағы да бір семантикалық әсер
туралы қысқа нұсқа беілгеніміз абзал.
Сөздің семантикалық құрылысы бүтіндей бір бірлікті құрамайды, немесе
бір түсінік орыа да тұрмайды. Көптеген сөздердің көп түсінік шығаратыны
белгілі, сонджықтан джа оған сәйкес көптеген мағына шығатыны сөзсіз.
Сөздердің көп мағына беруі полисемантик деп аталады, ал бір сөздмиң
қабілеті бір мағынадан көп ұғым білдіре ондайды polysemy деп атайды.
Семантикамен өте байланысты қарапайым және жиі ойды мазалайтын мынадай
екісұрақ тууы мүмкін:
1. Ағылшын тіліндегі polysemy негізгі ереже ма, әлде жетілмеген
(anomaly) сала ма?
2. polysemy пайдалы ма, әлде пайдасызба қаншалықты қарым – қатынас
процесі әсер ете береді.
Осы екі сұрақ төңірегіне тереңірек көз жіберіп қарайтын болсақ,
полисемидің ешқандай жетілмеген жағы жоқ яғни бір сөзбен айтқанда anomaly
емес екеніне көз жеткіземіз. Ағылшын тіліндегі сөздердің басым бөлігі
polysemfntic. Айта кететін бір нәрсе тілдің сөздік қорының байлығы
полисемимдің тілден орын алған шырай дәрежесіне байланысты. Кей жағдайларда
лингвистикадан хабары жоқ адамдар сөзді әртүрлі әсерлерге қолдануға
қажеттілік туа қалса тіл сөзге керек деп тұжырымдайды. Егер әрбір сөз ой
шығаруға қабілетті болса – шынында да ол қарама- қарсы пікір. Айталық бір
сөз екі мағынадан беріп отырса, ағылшын сөздік қоры екі есе өсіп отырар
еді.
Жалпылама алғанда полисемимді тілде ең маңызды жетілген түрі. Екінші
жағынан адамның сөйлеу мүшесі шығара алатын көптеген дыбыс бірліктері
шектегенін айта кетуіміз керек. Сондықтан тіл дамуының негізгі этабында,
морфологиялық әдіс амалдармен жаңа сөздердің пайда болуы да шектеледі. Және
полисеми сөздіңкқорды байыту үшін молырақ қамтамасыз ететін әдістерде
маңызы өсіп келе жатыр. Бұдан сөздік қордың байу процесі жаңа сөз косуда
ілгерілеушілігі бар, тіпті полисемимдің тұрақты дамуында да үлгерілеушілік
бар екенін айта кетуіміз қажет.
Полисемантикалық сөздердің мағынасының жүйесі күннен күнге дамып келе
жатыр. Көптеген ғасырлар бойы күннен күнге жаңа мағыналар қосылып,
толықтырылып отырады. Сонымен қатар полисемимдің дамуының күрделі процесі
жаңа мағынаның пайда болуының және бір мағынаның көнеріп қолданыстан
шығуын басынан кешкен. Бүгінгі күнде ағылшын сөздік қорының негізгі
тенденциясы оның мағынасының көлемін ұлғайту және сол арқылы тілдің сөйлеу
ресурстарын сапалық және сан мөлшер жағынан өсіп жетілуін қамтамасыз
етеді.
Полисеманткалық сөздердің семантикалық құрылысын сараптау кезінде
сараптаудың екі бірдей деңгейінің арасын анықтап қалу жөн болар. Бірінші
деңгейінде сөздің семантикалық құрылысы мағынаның жүйесі ретінде орын
алады. Мысалға fire (от) деген зат есімнің семантикалық құрылысы мынандай
схемамен келтріледі.
Fire – (n)
Жоғарыдағы схема бірінші мағынасының басқа мағыналардан басым екенін
байқатады. Сонда ІІ-ІІІ-ІV-V – ші мағыналары сондай бір әсердің
жағдайларымен бірігіп кетеді. Әдетте І-ші мағына барлығын бірдей ұстай
отырып сөздің семантиткалық құрылысының ортақ екенін көрсетеді. Көбінесе ІІ-
ІІІ-ІV-V мағыналар (олар қосалқы мағыналар) І- ші мағына арқылы барып қана
бір бірімен үндесіп жатады. олардың кейбіреулері ІV-V ші мағынаның
қажеттілігіне І- ші мағына арқылы жасаланады. Ал мына жерде – bar – зат
есімнің мағыналарының арасында, бірінші мағына арқылы дан, өзге логикалық
байланысты орнатып керегі де жоқ.
Bar, n
II III
I
Бұл жерде ІІ – ші және ІІІ – ші мағынаның логикалық бірлігі жоқ.
Сондықтан І- ші мағына мен жеңіл қосылып кете алады. ІІ – ші мағына сатушы
менсатып алушы арасындағы қатынас арқылы көрсетіледі. Мұндай ортақ мағына
орталығы әрбір полисемантикалық сөздерде табыла бермейді. Кейбір
семантикалық құрылымдар әртүрлі принципте ретке келтіріледі. Төмендегі мына
dull деген сын есімнің басқа да семантикалық құрылыстарды бірге ұстайтын
қолданысқа енген мағынаны табуға мүмкіндік бар.
dull
1. Қызықсыз деген мағынада (uninferesting, monoutonous) – a dull book, a
dull film
2. Ақымақ деген мағынада – a dull man
3. Күңгірт, қолайсыз деген мағынада - a dull weather, a dull colour
4. Ақырын, әлсіз деген мағынада – a dull sound
5. Өткір емес деген мағынада – a dull knife
6. Сылбыр, ақырын деген мағынада – Trade is dull
7. Жаман көру деген мағынада – dulleyes (arch)
8. Жаман есту деген мағынада – dull ears (arch)
Негізінде берілген схемадағы әрбір мағынаның анықтама осы ортақ
мағынаны дәл беру үшін анықталуы қажет.
Dull сын есімнің семантикалық құрлысының мына схемасы, сөздің
семантикалық құрылысының мағынаның негізгі жүйесі емес екендігін көрсетеді.
Сөздің семантикалық негізгі кұрылысында негізгі семантикалық компоненттер
әдетте denotative compenent деп аталады (кейде referential compenent деп те
қолданады). Жаңағы denotative compenent деген сөздің мағыналық түйінің
шығарады. Төменде мынандай мысалдар ағылшын тілінің сын есімдері мен
етістиктеріні түсіндірмелі бөліктерін (denotative compenent) көрсетеді.
DENOTATIVE COMPENENT
Lovely – adj alone, without company
Notorious – adj widly known
Celebrated – adj widly known
To glare - V to look
To glance – V to look
To shiver – V to flenmble
To studder – V to flemble
Қарап отырсақ бұл жерде оң жақтағы анықтама сөздер мына берілген сын
есіммен етістіктердің толық бейнесін ашып беріп отырған жоқ. Сөз
мағынасының толық түсінігін беру үшін қосалқы құрылым (denotative
compenent) деп аталатын семантикалық құрылымды қарастыру өте қажет.
Ал қазір жоғарыдағы аталған сөздердің семантикалық құрылысын, қосалқы
құрылымды олардың семантикалық құрылысына енгізе отырып, ары қарай талдап
көремін.
Denotative Conntotative
comrenents comrenents
Lovely – adj alone, without Melancholy, sad Emotive
company connontation
Notorious – adj widly known For criminal actsEvaluative
or bad traits of connontation
character positive
Celebrated – adj widly known For special Evaluative
achievement in connontation
science, art etc.positive
To glare - V to look 1.Steadly 1.Conontation of
lastingly positive
2.In anger, rage,2.Conontation of
etc duration
To glance– V to look Briefly Connotation of
Passingly duration
To shiver – V to fremble 1.Lastingly 1.Conontation of
2.(usu) with the positive
cold 2.Conontation of
couse
To studder – V to fremble 1.Briefly Conontation of
2.With horror positive
disgust etc. 2.Conontation of
couse
3. Emotive
connontation
Сөздің мағыналық құрылысы ретінде мағынаның семантикалық дәлдігі.
Лексика семантикалық вариант ішкі байланысты формалы бір лексиканың
ұсынылуы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ:
СӨЗДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Бағасы:
МАЗМҰНЫ:
1. Жоспар – 3 бет
2. Кіріспе – 4 бет
3. Негізгі бөлім - 5-31 беттер
4. Қорытынды – 32-34 беттер
5. Әдебиеттер тізімі – 35 бет
ЖОСПАР:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім. Сөздің семантикалық құрылысы.
А) Семантика тарихынан ғылым ретінде қалыптасуы
Ә) Қазіргі лингвистикалық семантиканың негізгі бағыттары
Б) Логикалық семантика және оның лингвистикалық семантикаға қатынасы.
В) Сөздің семантикалық құрылысы
Г) Сөздің мағыналық құрылысындағы мағыналық иерархиясы
Ғ) Сөз мағынасының өзгеру себептері мен ауыспалы мағынада қолданылу
тәсілдері.
Д) Тілдік мағынаның типтері мен табиғаты және құрылысы.
3. Қорытынды.
4. Әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы, Сөздің семантикалық құрылысы, бұл
тақырыпты таңдау себебім, мен болашақ аудармашы болғандықтан, болашақта
аударма барысында сөздің семантикасын яғни мағынасын білу үлкен орын алады.
Сөздердің дұрыс мағынасын беріп аудару үшін сөздің семантикалық құрылысын
білуді өте қажет деп санаймын.
Қарап отырсақ әлемдегі қай тілде болмасын мағына жүйесі өте күрделі
де қызықты сала. Жалпы әлемге мағынаға берілген әртүрлі көптеген
мінездемелердің өзі мағыналық тіл білімінде алар орнының маңызды екенін
байқатады.
Әлемнің басқа да тілдері сияқты ағылшын тілі де мағына яғни семантика
саласына көп мән берген – ол дегеніміз көптеген лингвист ғалымдарының
зерттеулері, сондықтан да ағылшын тіл біліміндегі семантика саласы ғасырлар
бойы зерттеліп келе жатқан сала екеніне шүбәсіз көз жеткізе аламыз.
Бір елдің тілін үйрену үшін өз тіліңді өте жақсы білу керек, сол
елдің тіл білімін оқу үшін ана тілдің ерекшеліктері мен салыстырып зерделеп
барып қабылдаған жеңіл болады деп ойлаймын. Ондай білім бізге болашақта
аударма кезінде небір қиыншылықтарды болдырмауды көмектеседі, сондықтан да
осы бір маңызды сала мені қатты қызықтырды, әрі оны оқу өте пайдалы екенін
сездім.
Жоғарыда айтып өткеніміздей аударма кезінде мағынаның орны ерекше,
егер біз сөздің мағынасын дұрыс бермесек, ол деген кешірілмес қателік деп
санаймын.
Егер мен аударма кезінде мағынаны білмей бір сөздің мағынасы басқа
бір нәрсемен ауыстырып шатасатұғын болсан – ол білімсіздікті білдіреді.
Сондықтан да болашақта қателеспеу үшін осы саланы жатқа білу қажет.
СЕМАНТИКА ТАРИХЫНАН
ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
Семантика термині гректің semanticos – мағыналы мағына беруші деген
сөзінен шыққан. Семантика пәні ғылым ретінде сөздердің мағынасын зерттеу
болып табылады. Семантика терминің ең алғаш рет 1897 жылы М.Брелам тіл
біліміне енгізді. Ғылыми әдебиеттерде бізге семантиканың аспектісінің
мағынасы ретінде белгілі – семасиология термині қолданылады.
Қазіргі ғылым мағынаны тілдің ең маңызды құрамдас бөлігі ретінде
қарастырады. Ойдың шығуы мен қабылдануы әрбір тілдің бастапқы және соңғы
мәні бойынша ұсынылады, және жан-жақты маңызды функция мен қамтамасыз
еитіледі. Көптеген лингвистер мағынаны оның табиғи психикалық жағынан
қарастырып келді, егер оны түбегейлі қараған жағдайда, сөздік және
грамматикалық жүйелермен сәйкес келер еді.
Қазіргі тіл білімнің әртүрлі бағыттардағы және мектептердегі
семантикаға деген жаппай бетбұрысы – тілдің мағыналық құрылысын оқу (яғни
семантиканы) ең көкейкесті мәселе екенінің айқын бір дәлелі. Кейінгі
жолдары жалпы семантикаға деген тіпті лексиканың семантикалық
сараптамасына, морфологиялық деңгейіне синтаксистік және сөз жасамдық
құрылысына тілдің әдеби деңгейіне деген қызығушылық артып отыр.
Қазіргі ғылыми теория негізіндегі лингвистикалық ізденістер семантика
бірлігімен деңгейінің негізгі түсінігін анықтады. Семантикалық сараптаманың
аппараты пайда болды. Семантиканы фонология сияқты лингвистикалық пәнге
жақындататын тілдің мағыналық құрылысынын ғылыми даму деңгейін анықтады.
Мағына дегеніміз семантиканың ең негізгі категориясы, оның жалпыға
ортақ түсінігі. Мағынаны осылар немесе белгілік жүйенің басқа бірлігі
анықтайды. Оның ішінде байланыс жүйелерінің нағыз толық жетілген түрін
ұсынатын тіл бар.
Бұның өзі берілген бірлікпен анықтама арасында нақытылы
сәйкестікжасап – берілген текстің мағынасын және мағынадан шығатын тексте
ереже бекітіп оның ашылмаған заңдылықтарын ашады. Белгі білдіретін мұндай
текстікбайланыспен түсінік шығатын ой жоспары мен мазмұнының жоспары әрбір
тілге арнайылған.
Олардың ұлттық тілдер жүйесіндегі және халықтық өркениеттегі мәдени
тарихи дамуында көп ғасырлық тәжірибесі бар.
Тілдік мағыналарды анықтайтын көптеген факторлар мен және олардың
жақсы байланысы қажеттілік тудырады. Бір жағынан олардың түрлі анагитикалық
ізденістері – екінші жағынан олардың тілдік нақтылы функциялылығы мен
синтезділігі.
Мағынаның классикалық геометриялық моделі үш бұрыш деген атпен
белгілі. Оны анықтайтын мағыналар оны тилдік феномен ретінде оқудан негізгі
аспектісін көрсетеді. Логикалық мазмұн және үрдіс ойдың объективті
әрекетінде көрсетіледі бұл аспектілерді оқудың мағынасы – лингвистикалық,
логикалық және философиялық семантикаға дәлме – дәл. Олардың әрқайсысының
өз ерекшеліктері мен арнайы міндеттері бар.
Белгілі француз ғалымы П.Гиро семантиканы лингвистикалық,
психологиялық және логиклық деп үшке бөледі. Бұлдардан басқа жалпы
семантика, семантикалық философия деп аталатын бөліктері бар.
лингвистикалық семантика тілдиң сөз құрамы мен морфемасының да
грамматикалық формалары мен синтактикалық құрылысының да мазмұны. Семантика
термині және лингвистикалық семантиканың өзі көбінесе ғылым ретінде
қарастырыла бермейді.
Лингвистикалық семантика ғылым ретінде ХХ ғасырда пайда болды. Оны
неміс ғалымы Рейзила және француз тіл маманы М.Бремля қарастырған ал
орыстардан – М.М.Покровского зерттеген. Бұдан тілдің семантикалық
аспектісін бұрын соңды қарстырылмаған деген ой – тумауы керек. Мағына мен
түсінік тіл мәселесінде ой қозғау, антика заманының орта ғасырлардың
ғылымдарын тіпті кайта өрлеу дәуірінің ғалымдары қызықтырған. Жалпы алғанда
семантика мәселесі ХІХ ғасырға дейін философияның, логиканың, риториканың
грамматика мен лексикографияның негізгі зерттеу объектісі болып келді.
Тілдің мағыналық жағынана терең сараптама жасау үшін біз
В.Гумбольдтының және А.А.Потебнидің еңбектеріне жүгінеміз. Лексикалық
семантика ең бірінші сөздердің және сөз таптарының тарихын, этимологиялық
мағынасын зерттеуді нысанаға алады, бұдан тарихи және этимологиялық
сөздіктердің құрастырылуына қызығушылық артады және бұдан салыстармалы
тарихи тіл білімін зерттеу міндеті шығады, бірақ оның зерттеу жолдары әр
түрлі.
Семантика өзінің өмір сүру кезеңінің басында тарихи пән ретінде көп
жетістіктерге жетті. Тек ХХ – ғасырдың екінші ширегінде Ф.Соссюрдің жалпы
лингвистикалық курсы және Водуенің еңбектерінің әсер етуімен, тілді
синхронды оқыту қарқынды түрде дами түсті.
Синхронды лингвстика бастапқы кезде фонология мен грамматиканы оқуды
мақсат етті. Семантика өз даму жолдарында мүлдем белгісіз болып келді,
немесе мағынасыз жағынан оқытылып келді. Кейіннен белгілі болғандай
құрылымдық лингвистика семантиканы түбегейлі қарастырмай қаркынды дами
алмайтындығын дәлелдеді.
Ең алғаш рет неміс ғалымы И.ТРиро құрылымды (жүйелі) семантиканы
дәлелдеуге әрекеттер жасады бірақ кейіннен оның да толық емес екендігі
көрінді, - дегенмен Трироның бұл тұжырымдамасын көптеген ғалымдар түбегейлі
қарап танысып шықты. 30-50-шы жылдары Трироның бастамасы құрылымды
семантиканы құрудығы ғылыми қорға негіз болды.
Құрылымды (жүйелі) семантика әсіресе, 60-шы жылдары қарқындап дамыды,
тіпті онымен бұрындары қарсы пікірде болған ғалымдардың өзінің айналасуы –
оның нақтылығын дәлелдей түседі.
Семантикаға деген ғалымдардың тілді нағыз формалы түрдежазуға
әрекеттенген қызығушылығы әрқашанда тығырыққа тіреліп отырған. Фонологиямен
грамматиканы жүйелеп оқыту кезіндегі жетістіктері мен алган белестері де
басынан тығырық кешкен. Грамматикалық мағынаны оқу мен мағынаның жалпы
теориясының дамуына көп әсер еткен А.А.Потебня болды. Осы ғалымның
жетістіктері арқасында мағыналық мазмұнының тілдік және тілдік емес
екендігі анықталады.
Огден Ричардтың көп қолданылып келген Мағынаның грамматикалық модель
үшбұрышы: Олар: зат (депотит) – интерпретанция (мағына түсінік) – заттың
аты (знак). Оның ерекшеліктерімен түбіне үңілмей-ақ грамматикалықмағынаның
табиғатын зат есімнің көпше жеке категорияларымен қарастырамыз.
Басқада морфологиялық категориялар сияқты грамматикалық мағына
түрлері мына көрініп тұрғандай жекеше көпше түрде де қарама- қарсы түрде
тұратыны айқын көрініп тұр. Мысалы: book – books, (кітап – кітаптар), осы
формалардың әрқайсысының өзіндік грамматикалық мағыналары бар. жекеше
түрдің формасы тек қана бар заттың мағынасы бермеуі мүмкін.
Заттың жалпылама мағынасын беруі әбден мүмкін. Мысалы: Бұл сирек
кездесетін кітапты мен Кеше сатып алдым - бұл жерде кітап сөзі жалғыз
мағынада (яғни бір ғана) беріліп тұр. Ал егер кітап білім бұлағы десек
онда ітап сөзі жекеше түрде тұрғанымен жалпы мағынасын беріп тұр.
Ал мұндай формаларда жекешелік мағына жоқ қайта бұларда үлкен жалпы
мағына жатыр. Белгілі бір сөздің жекеше түрінің жалғыз және жалпы мағынасы
өзді өзі үрдістерімен байланысты, сондықтан да жекеше түрдегі сөздің әрбір
қолданылуы бір ғана мағына береді деуге болмайды.
Жалпы бір мағаынаның бір жағынан қарағанда соңынан жеке мағына беріп
жатады. Ал көпше түрдегі сөздермен олардың мағыналарына келетін болсақ онда
өзінің мазмұнына қарай жекеше түрдегі сөз – жалпы көпше мағынаға дәлме –
дәл келеді. Жекеше түрдегі сөздің жалғыз (жалқы) мағынасы, өзінен өзі көпше
түрде бола алмайтын сияқты, көпше түрімен тікелей байланысқа да түсе
алмайды.
Көріп отырғанымыздай, түрлердің (жекеше, көпше) грамматикалық
мағынасындағы әркектілік қарапайым жекеше – көпше түрде қолданылғанда
лексикалық жоспарға қатысы жоқ және оларды класс аралық қатынасына
байланысты жекеше түрдің формалары мен заттар классы кез келген жеке зат
ретінде айтылғандай білдіре береді.
Ә) ҚАЗІРГІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАНЫҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
Дәстүрлі лексикалық семантикамен қатар – мағынаны жеке сөздерді
немесе сөз топтарын және онң жұмыс істеуі мен тарихи дамуындағы үрдістің
негізгі бағыттарды оқитын қазіргі кезде қарқынды дамып келе жатқан бірнеше
бағыттар бар. олар:
1) құрылымды семантика;
2) түсіндірмелі семантика;
3) туынды семантика;
4) концепцуалды семантика;
5) байланыс семантикасы;
6) психолингвстикалық семантика және т.б.
Құрылымды семантика: құрылымды семантикана ғылымға М.М.Покровский,
В.Менеро, Ф-де Соссюр, И.Триро, Л. Елмиглев, В. Порцил, Л.Венгсербер,
ст.Ульман, Л.Тенер және олардың шәкірттері енгізген. Оның басты негізгі
нысанансы тілдік мағынаның жүйелі байланысын оқу, лексико – семантикалық
парадигммен (жіптелуі мен септелуі) семантикалық өрістің басқа да түрлерін
оқу. Қазіргі кезде құрылымды семантика өзіне бұрындары тән болған
формагизммен регятивизммен ақырындап бөлектеніп келе жатыр, шынында да
жүйелі семантика жүйелі лингвистиканың маңызды бөлшектерін қараудықолға
алып отыр, ол өз алдына кең көлемді міндет қойы және соларды тек құрылымды
әдіспен шешуді қарастырады.
Түсіндірмелі семантика: түсіндірмелі семантика туынды грамматиканың
жетіспйтін қосымша бөлігі ретінде және туынды грамматикалық терең
құрылымының мазмұндық түсінігі ретінде пайда болды, лингвистикалық жазудың
семантикалық бөлігі берілген тілдің қандай да бір сөйлеміне оныоң
семантикалық түсінігін терең құрылымға сәйкестендіреді.
Одан әрі түсіндірмелі семантика өзіндік қатысты жеке дара өркендеуге
жол бастады дейді әсіресе У.Вейнрейх-тың еңбектерінде.
Бұл теорияның негізгі кемшілігі (оның барлық варианттарында)
сөйлеушінің ғана тіл жүйесінің ережесін ғана қарастырады, олардын қарым –
қатынастығы, психологиялық үрдістермен байланысты әрекетіндегі қолданылуын
қарастырмайды және тілдік әрекеттің нақтылы үрдісін түбіне дейін ашпайды.
Семантикалық бөліктердің синтаксистікпен тәуелділігі туралы жалпы
айтқанда дегенмен оның артында туынды функция тұрады. Ол қазіргі
лингвитисаклық көзқарас пен мүлде жанаспайды.
Туынды семантика: туынды семантиканың теориясыды генеративті
лингвистиканың негізінде құрылған, бірнеше теориясымен жағдайларда ол
түсіндірмелі семантиканың теориясымен ұштасып жатады. бұл да сондай форма
тудырады.
Бұл форманың ерекшелігі мынада: туынды семантика (түсіндірмелі
семантикадан өзгешелігі) синтаксистпен семантиканы қарама – қарсы қоймайды
және одан бас тартады өйткені, терең құрылымды түсінік синтаксистік
категория болады (ол семантикалық құрылым түсінігімен бірдей келеді).
Д.Лаков ол туралы қысқаша былай дейді: Синтаксис пен семантиканы бөлуге
болмайды, міндеттері, өзгешелігі түрленуі семантикалық құрылысқа дәлме –
дәл болып табылады.
Бұл туралы Д.Маккогидтың да айтқаы бар: Туынды семантика семантикамен
синтаксисті өмір мүру құхы бар дегенмен олардың басқа қатардың әсер
етуінсіз тұрақт өзара әрекетінен бара – бара мағынабере алмайтынын
ұмытпаңдар дейді.
Концепцуалды семантика: концепцуалды семантиканың міндеттері мен
қағидалары У.Чейфаның Тілдің мағынасы мен құрылысы деген кітабында
толықтай жазылған, терең құрылымының негізіг көрмей-ақ, семантикалық
құрылыстан басқа У.Чейф туынды грамматиканың қағидаларынан бас тартады.
Оның пікірі бойынша дұрыс құрылған семантикалық құрылым, тек лексикалық
емес сонымен қатар грамматикалық семантиканы да қамтиды бұның өзі жоғарғы
дұрыс ұйымдастырылған құрылым және фонетикалық репрезентацияға алып келеді.
Бастапқы (семантикалық) және соңғы фонологиялық фазалар арасында сөйлем туу
үрдісі арасында – барлық үрдісіне көп фазалық мінездеме беретін
менеаризация және материализация фазалары орналастырылады. Оның ойынша
етістік барлық сөйлем айтылатын ашық сөз туу үрдісінде негізгі элемент
болып таблады. Осыдан барып семантиканың түсіндірмелі бөлімдері – басты
негізгі бөлімге айналады.
Байланыс семантикасы барлық бағыттардың дамуының нәтижесі болып
табылады. Оның негізгі нысаны тілдік емес жүйенің шоғарланған есимдерінен
нақты ой білдірудің оқу процесін қарастырады және осындай жағдайлармен
психолигвистикалық семантика – да айналысады. Кеңес үкіметі дәуірінің
семасиялогиясы отандық тіл білімінің ең жақсы дәстүрін дамыта түсті және де
жоспарлы мен мазмұнды оның барлық мүмкіндіктерін функционалд байланыстарын
ойдың шағу жоспарымен бірге, тілдің ең басты бөлігі ретінде оқиды және де
тілдің формасы категориясы жүйесімен бірге оқиды. (Мұндай бетбұрыс қазіргі
кезде шетелдің семантиканың бірнеше бағыттарында дамып келеді). Сонымен
қатар кеңес дәуірінің тіл білімі әлемдік ғылымда болп жатқан процестерді
дұрыс бақылай отырып шетелдік семантика теориясының өзіне пайдалы жаға
бағыттарды таңдап алып отырды. Семантиканың дамуына мұндай бағыттарды
А.И.Смирницкий, В.А. Звегинцев, В.Л. Будигов, Ф.П. Филин т.б. көптеген
кеңес дәуірінің ғылымдары енгізді.
Синактистік және контекстік семантика: кейінгі жылдары бұ л ерекше
даму үстінде. Оның негізгі құрамдас бөлігі ретінде валенттілік теориясы
болып табылады. Қазіргі лингвистикалық семантиканың негізгі нысаны деп тек
жеке тілдерді және тек қана олардың синхронды жағдайы деп айтуға болмайды.
Сондай – ақ, салыстырмалы тарихи, типологиялық семантика – контексивті
типология сияқты бағыттар қарқын алып дамып келеді. Негізінен көп көніл
аударытып мәселе болып сематинтикалық өзгерістің заңдылықтары - әлемдегі
туысқан немесе туысқан емес тілдердің семантикалық мазмұндағы семантикалық
өрісі мен категорияларының құрылысының ерекшеліктері - алады.
Б) ЛОГИКАЛЫҚ СЕМАНТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАҒА ҚАТЫНАСЫ.
Логикалық семантика қолдан жасалған, формаланған тілдердің сөйлемнің
мағынасын қарыстырады (бәрінен бұрын математикалық логиканы қарастырады).
Тілдегі мазмұдық мағынаның абстракты белгілерінің тілден тілге аудару
ережесін зерттейді. Негізгі жетістіктері ақпаратты логикалық тілдердің
мазмұнының талдау аппаратының жетілдірілуін және қазіргі логикалық теория
жөнінде өсіп өркендеп келеді.
Табиғи тілді оқу кезінде логикалық семантиканың қолдану күшін таныта
айтқанда Чехословакиялық философ ойшыл Л.Тнул былай дейді: Логикалық
семантика схемасының толықтай абстракты мінездемесі табиғи тілдің бірнеше
тек қасиеттерін анықталған толықтауыш кезінде таза мұның анық көретін
анықталған ипроксимиция көзқарасына тағыда солай болуы мүмкін, касиеттерді
көрсететін таза эмпирикалық бір ғана оқудан оның ешқандай қабілеті жағдайы
жоқ.
Логикалық семантиканың қабілеттілігі логика төңірегінде пайда болды.
Неміс философы және ойшылы Г.Фреге мен және Американдық ойшыл философ Н.
Пирса есімдері мен байланысты. Негізінен Пирсаның ой тұжырымы семиотика
белгілерінің негізі.
Ал Фргетің ойының (негізі) теориясы тілдің мазмұндық интерпретациясы
мен , түсіндірілген және түсіндірілетін есімдермен пәндер арасындағы
қатынас зерттеумен байланысты мәселелерді тереңінен талқылауға бастама
болды. Г.Фреге мағынамен ой түсінігін бөлек қарауды ұсынды, есім – белгі
(знак) ой тудырады және де мағына береді, затты атайды.
Берілген белгінің көмегімен біз ой тудырып оған мағына береміз.
Мысалы: Таңғы жұлдыз немесе кешкі жұлдыз – екеуі де бір затты білдіреді,
бірақ олардың алдыңғы сөзінің мағынасы өзгеше болып тұр. Бұл жердегі таңғы
жұлдыз Бен кешкі жұлдыз екеуінің де мағынасы Венера жұлдызын меңзейді
тавтологиясын білдірмейді ол біздің бір затты тілде әртүрлі айта білу
білімімізді кеңейте түсуге көмектеседі.
Метязык: бұл бір логикалық семантикада маңызды тұжырымдамалардың бір
түрі және негізгі тілдердіңсемантикалық жіктеулеріне тікелей қатысы бар
сондытан ол метязык түсінігі деп аталады.
Тіл объект, мен метязыктың айырмашылығы мен негіздерін варшавалық
логикалық мектепте А. Тарский ұсынды. Оның өзі томаға тұйық тілдермен
жекелеген ауыз екі тілдегі семантикалық қайшылықтарды шешуде өте қажет
болды. Ондай қайшылықтарды шешу үшін объектті тілдің сол тілдің өзінде
формаланбауы қажет. Олар керінсінше томаға тұйық тілде және тіл объекті
деп танылған тілдерде формалануы қажет. Тіл объекті және метязык
семантикалық деңгей деп аталатын терминмен де байланысты. Объективті
әрекеттің заттары. Олардың қасиеті мен қарым – қатынасы, өзінен өзі тілдік
мағына бермеуі нөлдік деңгей деп аталады.
Объектінің нөлдік деңгейін білдіретін белгі тіл объектіге негізделеді
немесе тілдің бірінші деңгейі деп аталады.
Метязыктың мына үрдісті анықтамасы лингвист ғалымдар арқылы
қабылданған: метязык екінші деңгейлі тіл мазмұны мен ойдың (сөздің) шығуы
басқа тілдік болып табылатын объекті тіл туралы айтылған тілдерде дәл
сондай. Метязык дегеніміз негізгі тілді жазудағы қолданатын белгілер
жүйесі.
В) Сөздің семантикалық құрылысы.
Қазіргі лингвист ғылымдар мағынаның анықтамасын Бере алмай жүр, оның
өзі негізгі мәселелнің бастысы. Дегенмен бізге анық себепті айқын фактілері
белгіли, оның бірі бйланыс бірлігі ретіндегі сөздің функциясы өзінің
мағынасының болуымен мүмкін болып тұр.
Жалпы әлемде- мағынаға берілген әртүрлі көптеген мінездемелердің өзт –
мағынаның тіл білімінде ең маңызды орын алатын байқатса керек. Жалпы
айтқанда мағына сөздің бөлігі ретінде түсінікпен байланысқаг түрде көпте
немесе азда бейнеленуі мүмкін. Бұл жерде сөздің тұрактылығы нақты
объектінің сапаның, іс - әрекет пен абстракты белгілердің білдіретін
ұғымының қабілетімен бірге болады. Анықтама мен түсінік және сөз арасындағы
кешен ие құпиялық мынандай үш бұрышпен белгіленіп жүр.
Thought or Reference
Symbol Referent
Бұл жерде “Symbol” сөзді білдіріп тұр, ал оймен анықтама - мағынаны
беріп тұр. Бұл схема сөзбен анықтама арасында ортақ қатынастың жоқекендігін
көрсетіпотыр. Көріп отырғанымыздай бұл схема бойынша сөз Бен анықтама арасы
түсінік арқылы негізделеді.
Екінші жағынанақарағанда онда түсініктер өз іс әрекеттерін сөз арқылы
ғана таба алатын гипотеза бар. оның өзі ойдың сөз айтылғанға дейін ешқадай
әсері болмайтынын білдірсе керек. Ол дегенініңз біздің айтылған сөзді
етсігендегі немесе парақтан оқыған кездегі сәйкес келетін түсінік санаға
келіп жетеді дегенді білдіреді.
Мағына механизмі сөзбен үйлеседі және естілген немесе жазылған сөздің
қарама қайшы үрдістері әлі түсіндіріліп бенеленбеген түсінігін бейнемен
үйлеседі, мүмкін ол қарым – қатанастың сөз арқылы болатынын процестерінің
себебі болуы мүмкін, егер ондай болса оның өзі ешқандай ғажап емес.
Сөйлеуші дауысының аккорасының ырғағы тыңдаушының санасына барып белгілі
бір ұгыммен үйлесуі фантастика сияқты көрінуі мүмкін.
Егер біз дүниедегі сиқырдың бар екендігіне сенетін болсақ – онда
адамның сөйлеу жүйесінде де осындай құпияынң бар екенін жоққа щшығармауымыз
қажет – біз оны әдетте осындай ғажайыпты оның супертабиғилық қаисиетін
түсінбей жатып қолдана беруге әдеттегенбіз.
Лингвистика ғылымнда арнайы, мағынамен айталатын саланы семантика деп
атайды.
Марио Пей оны ағылшын тіл біліміне енгізіп,зерттеген. Семантика тілдің
ең маңызды аспектілеріні бірі. Ал дыбыс сөз грамматикалық формалар,
синтаксистік құрылымдар – яғни бұлар тілдің негізгі құрылымдары болып
табылады.
Ал семантика тілдің ең танымдық мақсатыболып табылады. Қарым – қатынас
тілінің барлық мағыналары, сол қарым – қатынастың толықтай тәжірибесін
енгізуге мықты лингвист ғалымдар айналысқан. Қазіргі семантиканың
жаңалытары сөздің ішкі формасы ( мағнынасы) мынандай тұжырымға негізделеді,
бұл проблемаға тереңірек бойлап кірмес бұрын, онымен яғни сөздің
семантикалық құрылысымен тығыз байланысты тағы да бір семантикалық әсер
туралы қысқа нұсқа беілгеніміз абзал.
Сөздің семантикалық құрылысы бүтіндей бір бірлікті құрамайды, немесе
бір түсінік орыа да тұрмайды. Көптеген сөздердің көп түсінік шығаратыны
белгілі, сонджықтан джа оған сәйкес көптеген мағына шығатыны сөзсіз.
Сөздердің көп мағына беруі полисемантик деп аталады, ал бір сөздмиң
қабілеті бір мағынадан көп ұғым білдіре ондайды polysemy деп атайды.
Семантикамен өте байланысты қарапайым және жиі ойды мазалайтын мынадай
екісұрақ тууы мүмкін:
1. Ағылшын тіліндегі polysemy негізгі ереже ма, әлде жетілмеген
(anomaly) сала ма?
2. polysemy пайдалы ма, әлде пайдасызба қаншалықты қарым – қатынас
процесі әсер ете береді.
Осы екі сұрақ төңірегіне тереңірек көз жіберіп қарайтын болсақ,
полисемидің ешқандай жетілмеген жағы жоқ яғни бір сөзбен айтқанда anomaly
емес екеніне көз жеткіземіз. Ағылшын тіліндегі сөздердің басым бөлігі
polysemfntic. Айта кететін бір нәрсе тілдің сөздік қорының байлығы
полисемимдің тілден орын алған шырай дәрежесіне байланысты. Кей жағдайларда
лингвистикадан хабары жоқ адамдар сөзді әртүрлі әсерлерге қолдануға
қажеттілік туа қалса тіл сөзге керек деп тұжырымдайды. Егер әрбір сөз ой
шығаруға қабілетті болса – шынында да ол қарама- қарсы пікір. Айталық бір
сөз екі мағынадан беріп отырса, ағылшын сөздік қоры екі есе өсіп отырар
еді.
Жалпылама алғанда полисемимді тілде ең маңызды жетілген түрі. Екінші
жағынан адамның сөйлеу мүшесі шығара алатын көптеген дыбыс бірліктері
шектегенін айта кетуіміз керек. Сондықтан тіл дамуының негізгі этабында,
морфологиялық әдіс амалдармен жаңа сөздердің пайда болуы да шектеледі. Және
полисеми сөздіңкқорды байыту үшін молырақ қамтамасыз ететін әдістерде
маңызы өсіп келе жатыр. Бұдан сөздік қордың байу процесі жаңа сөз косуда
ілгерілеушілігі бар, тіпті полисемимдің тұрақты дамуында да үлгерілеушілік
бар екенін айта кетуіміз қажет.
Полисемантикалық сөздердің мағынасының жүйесі күннен күнге дамып келе
жатыр. Көптеген ғасырлар бойы күннен күнге жаңа мағыналар қосылып,
толықтырылып отырады. Сонымен қатар полисемимдің дамуының күрделі процесі
жаңа мағынаның пайда болуының және бір мағынаның көнеріп қолданыстан
шығуын басынан кешкен. Бүгінгі күнде ағылшын сөздік қорының негізгі
тенденциясы оның мағынасының көлемін ұлғайту және сол арқылы тілдің сөйлеу
ресурстарын сапалық және сан мөлшер жағынан өсіп жетілуін қамтамасыз
етеді.
Полисеманткалық сөздердің семантикалық құрылысын сараптау кезінде
сараптаудың екі бірдей деңгейінің арасын анықтап қалу жөн болар. Бірінші
деңгейінде сөздің семантикалық құрылысы мағынаның жүйесі ретінде орын
алады. Мысалға fire (от) деген зат есімнің семантикалық құрылысы мынандай
схемамен келтріледі.
Fire – (n)
Жоғарыдағы схема бірінші мағынасының басқа мағыналардан басым екенін
байқатады. Сонда ІІ-ІІІ-ІV-V – ші мағыналары сондай бір әсердің
жағдайларымен бірігіп кетеді. Әдетте І-ші мағына барлығын бірдей ұстай
отырып сөздің семантиткалық құрылысының ортақ екенін көрсетеді. Көбінесе ІІ-
ІІІ-ІV-V мағыналар (олар қосалқы мағыналар) І- ші мағына арқылы барып қана
бір бірімен үндесіп жатады. олардың кейбіреулері ІV-V ші мағынаның
қажеттілігіне І- ші мағына арқылы жасаланады. Ал мына жерде – bar – зат
есімнің мағыналарының арасында, бірінші мағына арқылы дан, өзге логикалық
байланысты орнатып керегі де жоқ.
Bar, n
II III
I
Бұл жерде ІІ – ші және ІІІ – ші мағынаның логикалық бірлігі жоқ.
Сондықтан І- ші мағына мен жеңіл қосылып кете алады. ІІ – ші мағына сатушы
менсатып алушы арасындағы қатынас арқылы көрсетіледі. Мұндай ортақ мағына
орталығы әрбір полисемантикалық сөздерде табыла бермейді. Кейбір
семантикалық құрылымдар әртүрлі принципте ретке келтіріледі. Төмендегі мына
dull деген сын есімнің басқа да семантикалық құрылыстарды бірге ұстайтын
қолданысқа енген мағынаны табуға мүмкіндік бар.
dull
1. Қызықсыз деген мағынада (uninferesting, monoutonous) – a dull book, a
dull film
2. Ақымақ деген мағынада – a dull man
3. Күңгірт, қолайсыз деген мағынада - a dull weather, a dull colour
4. Ақырын, әлсіз деген мағынада – a dull sound
5. Өткір емес деген мағынада – a dull knife
6. Сылбыр, ақырын деген мағынада – Trade is dull
7. Жаман көру деген мағынада – dulleyes (arch)
8. Жаман есту деген мағынада – dull ears (arch)
Негізінде берілген схемадағы әрбір мағынаның анықтама осы ортақ
мағынаны дәл беру үшін анықталуы қажет.
Dull сын есімнің семантикалық құрлысының мына схемасы, сөздің
семантикалық құрылысының мағынаның негізгі жүйесі емес екендігін көрсетеді.
Сөздің семантикалық негізгі кұрылысында негізгі семантикалық компоненттер
әдетте denotative compenent деп аталады (кейде referential compenent деп те
қолданады). Жаңағы denotative compenent деген сөздің мағыналық түйінің
шығарады. Төменде мынандай мысалдар ағылшын тілінің сын есімдері мен
етістиктеріні түсіндірмелі бөліктерін (denotative compenent) көрсетеді.
DENOTATIVE COMPENENT
Lovely – adj alone, without company
Notorious – adj widly known
Celebrated – adj widly known
To glare - V to look
To glance – V to look
To shiver – V to flenmble
To studder – V to flemble
Қарап отырсақ бұл жерде оң жақтағы анықтама сөздер мына берілген сын
есіммен етістіктердің толық бейнесін ашып беріп отырған жоқ. Сөз
мағынасының толық түсінігін беру үшін қосалқы құрылым (denotative
compenent) деп аталатын семантикалық құрылымды қарастыру өте қажет.
Ал қазір жоғарыдағы аталған сөздердің семантикалық құрылысын, қосалқы
құрылымды олардың семантикалық құрылысына енгізе отырып, ары қарай талдап
көремін.
Denotative Conntotative
comrenents comrenents
Lovely – adj alone, without Melancholy, sad Emotive
company connontation
Notorious – adj widly known For criminal actsEvaluative
or bad traits of connontation
character positive
Celebrated – adj widly known For special Evaluative
achievement in connontation
science, art etc.positive
To glare - V to look 1.Steadly 1.Conontation of
lastingly positive
2.In anger, rage,2.Conontation of
etc duration
To glance– V to look Briefly Connotation of
Passingly duration
To shiver – V to fremble 1.Lastingly 1.Conontation of
2.(usu) with the positive
cold 2.Conontation of
couse
To studder – V to fremble 1.Briefly Conontation of
2.With horror positive
disgust etc. 2.Conontation of
couse
3. Emotive
connontation
Сөздің мағыналық құрылысы ретінде мағынаның семантикалық дәлдігі.
Лексика семантикалық вариант ішкі байланысты формалы бір лексиканың
ұсынылуы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz