Сәрсен Аманжолов - әдеби тіл тарихын зерттеуші ғалым
Жоспар
1. Кіріспе.
1.1. С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
1.2. С.Аманжолов еңбектеріндегі «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері»
1.3. «Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы» еңбегі туралы.
1.4. «Қазақ тілі теориясының негіздері» еңбегі жайында.
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері.
2.1. «Қазақ әдеби тілінің тарихы» мақаласы жайында.
2.2. «Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік» мақаласы негізінде.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
1. Кіріспе.
1.1. С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
1.2. С.Аманжолов еңбектеріндегі «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері»
1.3. «Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы» еңбегі туралы.
1.4. «Қазақ тілі теориясының негіздері» еңбегі жайында.
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері.
2.1. «Қазақ әдеби тілінің тарихы» мақаласы жайында.
2.2. «Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік» мақаласы негізінде.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап, ондағы бұрмалаулар мен ақтаңдақтақтарды зерделеу күн тәртібіндегі өзекті мәселе болып отыр.
Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен халқымыздың тарихи санасын дұрыс калыптастырудың бірден-бір пәрмендік жағы екені сөзсіз. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты ұран етіп ұстаған еліміз үшін демократиялық мемлекет құру міндеті де тарих ғылымының жауапкершілігін арттыра түседі. Өткенді білмей, болашақты болжау мүмкін емес. Осы тұрғыда, ең алдымен қазақ халқының тарихында із қалдырған зиялылардың ғұмырнамасын жасау басты қажеттілік болып саналады. Еліміздін тарихында елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарында XX ғ. басында өмір сүріп, өз еңбектерімен өшпес із қалдырған зиялы қауым өкілдері тұр. Тарихшыларымыз сол зиялы қауым өкілдерінің бір тобының ғұмырнамасын жазып, көпшілікке ұсынуда. Дегенмен әр зиялы қауымның жеке өмірі мен шығармашылық мұрасын, қоғамдық-саяси қызметін жеке тақырып етіп қарастырып, талдау жасау кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені тарихты жасаушы халық болғанмен, халықтың бойындағы жасампаздық құдіретінің шыңдалуына түрткі болатын фактордың маңдай алдысы- жеке тұлға. Кеңес дәуірінде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсету мүмкін болмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті түрде жазуға кеңестік тарих ғылымының ұстанған саясаты үлкен кедергі болды. Таптық мүддені қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында атқарған қызметін дұрысқа шығармады. XX ғ. I-ші жарт. қазақ ғылыми интеллигенциясы өкілдері санының қаулап өсу кезеңі еді. Гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдардың сан-саласында қазақ ғылымдары пайда болды. Осы ғылыми интеллигенция өкілдері қазақ қоғамының ілгері басып, кемелденуіне, ұлттық санасының оянуына ат салысты.
XX ғасырдың I жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа сатыға көтеруші, халық тарихының бастау бұлағын зерттеуші, филолог-ғалым Сәрсен Аманжоловтың орны қазақ зиялыларының ішінде ерекшеленіп көрінеді. Ғалым өз елін өркениетті елдер қатарына қосу үшін шығармашылық еңбекпен қатар белді орын алатын қағамдық-саяси қызметтермен де айналысты.
Қазіргі қазақ тілінің әдеби тілі және оның нормалары қалыптасып, дамуы жағынан түрлі кезеңдерді бастарынан өткерді. Осы әдеби тіл мәселелерін зерттеуге сан мыңдаған тіл мамандары өз үлестерін қосты. Өйткені әдеби тіл қазақ тілінің бар байлығының басын біріктіруші. Сондай—ақ әдеби тіл – қазақ мәдениетін дамытушы басты құралдарының бірі. Әдеби тілдін жағдайы туралы зерттеу жүргізіп өміршең теория қалдырған лингвист ғалымдардың бірі- С.Аманжолов тіл теориясында өзіндік өрнек қалдырған тұлғаның ғылыми мұрасын тілші мамандар зерделеп тануы әбден қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды. С.Аманжолов атындағы жоғарғы оқу орнының филология бөлімінің студенттері оның ішінде әдебиет тіл пәні мәселесіне С.Аманжоловтың есімінің қатысты екенін ескерсек, тақырыптың өзектілігі нақтылана түспек.
Бітіру жұмысының мақсат- міндеттері
Жұмысты жазудағы мақсатым-ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің тікелей түп нұсқасымен таныса отырып,талдау жасау,және түрколог ғалымның теорияларын талдаған жұмыстарға шолу жасау. Әдеби тілдің өзекті мәселелері жайлы ғалым ұсынған теориялармен өз білімімді толықтыру: - С.Аманжоловтың өмірін қоғамдық саяси қызметін құнды шығармашылық мұраларын бүгінгі күн талабына сай зерделеу және әділ баға беру болып табылады. Осыған байланысты бітіру жұмысы алдына мынадай міндеттер қойылды:
– С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
– Әдеби тіл мәселелеріне қатысты «Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы», «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері», «Қазақ тілі теориясының негіздері» енбектеріне шолу.
– Әдебиет тілдің өзекті мәселеріне қатысты ғалымның өміршең теорияларын іріктеу.
– С.Аманжоловтың қазақ тіл мәселесін зерттеу мен қатар ел тарихымен айналысуына себеп болған мәселерді анықтап, оның ғылымға келу жолын көрсету;
– С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
– Ғалымның еңбек жолын XX ғасырдың I жартысындағы тарихи және мәдени өмірімен байланысын ажыратып, анықтау;
– Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету;
– С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да шебер пайдалану тәжірибесіне назар аудару;
– Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре зерттеген еңбектеріне талдау жасау, түрколог ғалым ретінде танылған еңбектерін зерделеу;
– С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық қызметтерін саралау;
– С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
– Жоғарыдағы мәселелерді басшылыққа ала отырып зерттеуші ғалымның отандық тарихнамада алатын орнын анықтау;
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми зерттеу айналымына түсуге тұрары даусыз. С.Аманжоловтың өскен ортасын, атқарған қызметін және шығармашылық мұраларын зерттеу отандық тарих ғылымында XX ғасырдың I жартысында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын анықтауға оларға қатысты нақтылы объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі ықпалын тигізеді.
Зерттеу нысаны:
Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы», «Қазақ тілі теориясының негіздері», «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері» еңбектері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің дерек көздері:
С.Аманжолов ғылыми мұрасын зерттегендер; Ақтаев С., Әбдірахманов А., Әбдірәсілов Е., Аманжолова К. Зерттеу жұмысында негізгі деректер мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен жарияланған құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы.
Егеменді еліміздің шындық тарихын, сол егемендік жолында күрескен аға ұрпақ өкілдерінің өмірі мен қызметін зерттеу қазіргі таңда аса маңызды мәселе болып табылады. Еліміз егемендік алған жылдардан, бұл назарларыңызға ұсынылып отырған ғалым С.Аманжоловтың өмір жолы мен ғылыми еңбектерінің маңыздылығы мен ерекшеліктеріне арналған толыққанды зерттеу еңбек бүгінгі отандық тарихнама тұрғысынан алғаш рет қарастырылып отыр. Ғалымның жоғарғы оқу орындарындағы, Ғылым Академиясындағы ұйымдастырушылық-басшылық жұмыстары жеке зерделеніп, нақтылығы деректернегізінде көрсетілді. С.Аманжоловтың халық алдында сіңірген еңбегін, қоғамнан алатын орнын әр түрлі мұрағат материалдары мен мерзімді баспасөз мәліметтеріне жарияланған деректерге сүйене отырып, бағалау негізгі алға қойып отырған мақсатымыз болғандықтан, бұрын зерттелмеген тың деректерді алғаш рет ғылыми айналымға түсіруге күш салдық. Нәтижесінде нақтылы салыстырулар мен тұжырымдар жасау барысында жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік. Қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.
Бітіру жұмысының әдістері:
Бітіру жұмысына қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдермен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Бітіру жұмысының әдістері ретінде жүйелілік, салыстырмалылық, құрылымдық-функциялық тарихи принциптер басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Бітіру жұмысында келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар С.Аманжоловтың толыққанды өмірі мен сан-салалы қызметі тарихын жазуға, жалпы алғанда Қазақстандық тарихнамадағы өмірбаяндық жанрдың дами түсуіне әсер етеді. Сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу орындарының филология, тарих, философия бөлімдерінде, қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихын өту барысында, қазақ тілі тарихы мен қазақ фольклоры пәндері бойынша лекциялар, курсында және семинар сабақтарында, қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беретін орта арнаулы оқу орындарында, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын гимназия, лицейлерде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап, ондағы бұрмалаулар мен ақтаңдақтақтарды зерделеу күн тәртібіндегі өзекті мәселе болып отыр.
Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен халқымыздың тарихи санасын дұрыс калыптастырудың бірден-бір пәрмендік жағы екені сөзсіз. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты ұран етіп ұстаған еліміз үшін демократиялық мемлекет құру міндеті де тарих ғылымының жауапкершілігін арттыра түседі. Өткенді білмей, болашақты болжау мүмкін емес. Осы тұрғыда, ең алдымен қазақ халқының тарихында із қалдырған зиялылардың ғұмырнамасын жасау басты қажеттілік болып саналады. Еліміздін тарихында елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарында XX ғ. басында өмір сүріп, өз еңбектерімен өшпес із қалдырған зиялы қауым өкілдері тұр. Тарихшыларымыз сол зиялы қауым өкілдерінің бір тобының ғұмырнамасын жазып, көпшілікке ұсынуда. Дегенмен әр зиялы қауымның жеке өмірі мен шығармашылық мұрасын, қоғамдық-саяси қызметін жеке тақырып етіп қарастырып, талдау жасау кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені тарихты жасаушы халық болғанмен, халықтың бойындағы жасампаздық құдіретінің шыңдалуына түрткі болатын фактордың маңдай алдысы- жеке тұлға. Кеңес дәуірінде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсету мүмкін болмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін объективті түрде жазуға кеңестік тарих ғылымының ұстанған саясаты үлкен кедергі болды. Таптық мүддені қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында атқарған қызметін дұрысқа шығармады. XX ғ. I-ші жарт. қазақ ғылыми интеллигенциясы өкілдері санының қаулап өсу кезеңі еді. Гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдардың сан-саласында қазақ ғылымдары пайда болды. Осы ғылыми интеллигенция өкілдері қазақ қоғамының ілгері басып, кемелденуіне, ұлттық санасының оянуына ат салысты.
XX ғасырдың I жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа сатыға көтеруші, халық тарихының бастау бұлағын зерттеуші, филолог-ғалым Сәрсен Аманжоловтың орны қазақ зиялыларының ішінде ерекшеленіп көрінеді. Ғалым өз елін өркениетті елдер қатарына қосу үшін шығармашылық еңбекпен қатар белді орын алатын қағамдық-саяси қызметтермен де айналысты.
Қазіргі қазақ тілінің әдеби тілі және оның нормалары қалыптасып, дамуы жағынан түрлі кезеңдерді бастарынан өткерді. Осы әдеби тіл мәселелерін зерттеуге сан мыңдаған тіл мамандары өз үлестерін қосты. Өйткені әдеби тіл қазақ тілінің бар байлығының басын біріктіруші. Сондай—ақ әдеби тіл – қазақ мәдениетін дамытушы басты құралдарының бірі. Әдеби тілдін жағдайы туралы зерттеу жүргізіп өміршең теория қалдырған лингвист ғалымдардың бірі- С.Аманжолов тіл теориясында өзіндік өрнек қалдырған тұлғаның ғылыми мұрасын тілші мамандар зерделеп тануы әбден қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды. С.Аманжолов атындағы жоғарғы оқу орнының филология бөлімінің студенттері оның ішінде әдебиет тіл пәні мәселесіне С.Аманжоловтың есімінің қатысты екенін ескерсек, тақырыптың өзектілігі нақтылана түспек.
Бітіру жұмысының мақсат- міндеттері
Жұмысты жазудағы мақсатым-ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің тікелей түп нұсқасымен таныса отырып,талдау жасау,және түрколог ғалымның теорияларын талдаған жұмыстарға шолу жасау. Әдеби тілдің өзекті мәселелері жайлы ғалым ұсынған теориялармен өз білімімді толықтыру: - С.Аманжоловтың өмірін қоғамдық саяси қызметін құнды шығармашылық мұраларын бүгінгі күн талабына сай зерделеу және әділ баға беру болып табылады. Осыған байланысты бітіру жұмысы алдына мынадай міндеттер қойылды:
– С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
– Әдеби тіл мәселелеріне қатысты «Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы», «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері», «Қазақ тілі теориясының негіздері» енбектеріне шолу.
– Әдебиет тілдің өзекті мәселеріне қатысты ғалымның өміршең теорияларын іріктеу.
– С.Аманжоловтың қазақ тіл мәселесін зерттеу мен қатар ел тарихымен айналысуына себеп болған мәселерді анықтап, оның ғылымға келу жолын көрсету;
– С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
– Ғалымның еңбек жолын XX ғасырдың I жартысындағы тарихи және мәдени өмірімен байланысын ажыратып, анықтау;
– Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету;
– С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да шебер пайдалану тәжірибесіне назар аудару;
– Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре зерттеген еңбектеріне талдау жасау, түрколог ғалым ретінде танылған еңбектерін зерделеу;
– С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық қызметтерін саралау;
– С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
– Жоғарыдағы мәселелерді басшылыққа ала отырып зерттеуші ғалымның отандық тарихнамада алатын орнын анықтау;
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми зерттеу айналымына түсуге тұрары даусыз. С.Аманжоловтың өскен ортасын, атқарған қызметін және шығармашылық мұраларын зерттеу отандық тарих ғылымында XX ғасырдың I жартысында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын анықтауға оларға қатысты нақтылы объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі ықпалын тигізеді.
Зерттеу нысаны:
Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы», «Қазақ тілі теориясының негіздері», «Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері» еңбектері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің дерек көздері:
С.Аманжолов ғылыми мұрасын зерттегендер; Ақтаев С., Әбдірахманов А., Әбдірәсілов Е., Аманжолова К. Зерттеу жұмысында негізгі деректер мұрағат құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен жарияланған құжаттар мен материалдар жинақтарынан, естеліктерден алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы.
Егеменді еліміздің шындық тарихын, сол егемендік жолында күрескен аға ұрпақ өкілдерінің өмірі мен қызметін зерттеу қазіргі таңда аса маңызды мәселе болып табылады. Еліміз егемендік алған жылдардан, бұл назарларыңызға ұсынылып отырған ғалым С.Аманжоловтың өмір жолы мен ғылыми еңбектерінің маңыздылығы мен ерекшеліктеріне арналған толыққанды зерттеу еңбек бүгінгі отандық тарихнама тұрғысынан алғаш рет қарастырылып отыр. Ғалымның жоғарғы оқу орындарындағы, Ғылым Академиясындағы ұйымдастырушылық-басшылық жұмыстары жеке зерделеніп, нақтылығы деректернегізінде көрсетілді. С.Аманжоловтың халық алдында сіңірген еңбегін, қоғамнан алатын орнын әр түрлі мұрағат материалдары мен мерзімді баспасөз мәліметтеріне жарияланған деректерге сүйене отырып, бағалау негізгі алға қойып отырған мақсатымыз болғандықтан, бұрын зерттелмеген тың деректерді алғаш рет ғылыми айналымға түсіруге күш салдық. Нәтижесінде нақтылы салыстырулар мен тұжырымдар жасау барысында жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік. Қоғамдық-саяси, шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-жақты талданып көрсетілді.
Бітіру жұмысының әдістері:
Бітіру жұмысына қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдермен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Бітіру жұмысының әдістері ретінде жүйелілік, салыстырмалылық, құрылымдық-функциялық тарихи принциптер басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Бітіру жұмысында келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар С.Аманжоловтың толыққанды өмірі мен сан-салалы қызметі тарихын жазуға, жалпы алғанда Қазақстандық тарихнамадағы өмірбаяндық жанрдың дами түсуіне әсер етеді. Сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу орындарының филология, тарих, философия бөлімдерінде, қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихын өту барысында, қазақ тілі тарихы мен қазақ фольклоры пәндері бойынша лекциялар, курсында және семинар сабақтарында, қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беретін орта арнаулы оқу орындарында, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын гимназия, лицейлерде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісі (Профессор С.Аманжолов бөлуі бойынша)//Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері: Пед. Институт. Сырттан оқушы студентер үшін көмекші құрал/ Ғ.Қалиев. – Алматы, 1960.-36-42 бет.
2. Қалиев Ғ. Ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз//Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы. Филология. Сер = Вестник КазНУ. Серия. Филология.-2003-№4.(66)-23-25 бет.
3. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері = Основы теории казахского языка/ С.Аманжолов . – Алматы: Ғылым,2002.-368 бет.
4. Ысмайылов Е. Халқы сүйген ғалым: Қазақ әдебиеті.-1958,31 қантар. Казахстанская правда. 1948, 5 наурыз
5. Абдуллина Н.А. Сәрсен Аманжоловтың ғылыми мұрасы және қазақ филологиясының өзекті мәселелері.//С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және XXI ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар. Халықаралық ғылыми-практикалық конферениясының материалдары/ ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ баспасы, 2003.66-72 бет.
6. Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым: Социалистік Қазақстан – 1958,30 қаңтар.
7. Аманжолов К. Кенже аға: Сәрсен Аманжолов туралы сыр. Дидар– 1994–8 ақпан.
8. Әбжаппаров Ә. Біртуар: Белгілі филолог, қоғам қайраткері С.Аманжолов//Егемен Қазақстан–2003 ж.–4 қазан.
9. Игибаев С.К. Историзм в работе С.Аманжолова «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және XXI ғасырдағы гуманитарлық ғылымдыр мәселелері. ШҚМУ.-Өскемен: ШҚМУ Баспасы,2003.–с.474-479.
10. Қобыланова Е. Профессор С.Аманжоловтың диалектологиялық материалдарын этно-мәдени құндылық ретінде тану//хабарлары – Известия. Серия. Филология.-2003,№5(141)
11. Еңсебаева К., Елтринова А. Синтаксис мәселесінің кейбір тұсы.//ВК:Тезисы студ. Докл-У-Ка 2003-с 59.
12. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия/ бас ред.Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» бас.ред. 1998-720б.
13. С.Аманжолов және қазақ фольклоры: зерттеулер, фольклор материалдары. Алматы: Ғылым, 2004 -336б.
14. С.Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы: оқулық.2-бас.-Алматы: Санат, 1994.-320б.
15. Әбдірахманов А. Профессор С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы туралы (Ә.Әбілқаев, Ғ.Қалиев) Алматы: Б.И. 1959-47б.
16. Ғалым-ұстаз А.С. Аманжолов.-Алматы:Б.Ж-1994-26б.
17. Жүніс О. // Ғалым тағылымы // Дидар.-2003, 1 қараша.
18. Жүніс О. // Ғалым тағылымы// Дидар.-2003, 4 қазан.
19. К.Еңсебаева. Тіл білімінің негізі: [ С.Аманжоловтың «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» атты ғылыми еңбегі туралы]// Дидар.-1995, 6 маусым.
20. О.Сапашұлы. Ғұлама жерлесіміз: (қазақ тіл білімінің негізін салушы С.Аманжолов туралы) // Дидар.-2000, 23 қырқүйек.
21. С.Шүкірұлы. Тіл ғылымының ірі тұлғасы // Ана тілі.-2003, 12 маусым-58б.
22. Ә.А.Өскембай. С.А.Аманжолов өмірі қоғамдық қызметі шығармашылық мұрасы. Алматы: Б.Ж. -2006-29б.
23. Әбдірахманов А., Әбілқаев А., Валиев Г. Профессор С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы туралы, Алматы, 1959 ж.
24. Қазақ тілі мен әдебиеті І. 1959 ж.
25. Қазақ әдебиеті. 23 – желтоқсан 1983 ж.
26. Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықпаев И. Қазақ тілі грамматикасы ІІ Синтаксис. Алматы 1965 ж.
27. С.Аманжолов – оқулары 2003 ж., 2 том ШҚМУ Баспасы.
28. Аманжолова К. Рухани тағылым, Қазақстан мектебі 2002 ж., № 11-12
29. Әбжаппаров Ә. Ғұлама ғалым. С.Аманжоловтың туғанына 100 жыл. С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практиқалық конференцияның материалдары / ШҚМУ - Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003 ж. -3-8 бет.
30. Шаймерденова Н.Ж. Эпистолярное наследие С.А. Аманжолова. / Н.Ж.Шаймерденова // С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003. – с. 14-18.
31. Еңсебаева К.К. Сәрсен Аманжолов синтаксис мәселелері жөнінде / К.К. Еңсебаева // С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003 – 41-48 бет.
32. Аманжолов А.С. Әкеден қалған ғылыми мирас / А.С.Аманжолов // Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы. Филология. Сер = Вестник КАЗНУ. Сер. Филолог. – 2003. №4(66) -14-16 бет.
33. Оразалин С.Қ. С.Аманжолов – қоғам қайраткері. // С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері.
Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003 – 53-57 бет.
34. Дүкенбаева З.О. Қазақтың шығармашылық интеллегенциясының тарихы. – Алматы: Ғалым, 2003 ж.
35. Аманжолов С. Үлкен жолдан үзіктер: Атты мақала / С.Аманжолов // Балдырған. – 1973.- №12.
36. Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері: Пед. институт. Сырттан оқушы, студенттер үшін көмекші құрал. – Алматы, 1960. -90 бет.
37. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы – Алматы, 1998.
38. Ахметжанова Ф. Ғалым және қазақ терминологиясы. Дидар – 2003 – 6 мамыр.
39. Ғалым С.Аманжоловтың тарихи зерттеулері // Шығыстың аймақтық хабаршысы. - Өскемен, №3, 126-133 бет.
40. Аманжолов С. Асылымызды ардақтайық. / Зерде. 1989 ж. №5 -41 бет.
41. Аманжолов С. Ғалым тюрколог. Қазақ әдебиеті 1958. 31 қаңтар.
42. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі. Алматы 1949 ж.
43. Аманжолова К. Рухани тағылым. Қазақстан мектебі 2002 №11-12 56-60 бет.
44. Ахметжанова Ф. Профессор С.Аманжолов. Ана 2003 ж.17 сәуір.
45. Әбубәкіров А. Ұлы ұстаз – педагог. // Дидар 2003. 11 ақпан.
46. Қартаева А.М. С.Аманжоловтың әдебиетке қосқан үлесі. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары 2003 ж. Өскемен ШҚМУ баспасы.
47. Иманбаева Ғ.Е. Аманжоловтың ғылыми мұрасы және қазақ тілінің дамуы. Халықаралық ғылыми-практиқалық конференциясының материалдары. Өскемен ШҚМУ 2003.
48. Қоянбекова С.Б. Тіл білімінің ұлы тұлғасы С.Аманжолов. Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. 2003 №4. Сер. филология.
49. Құрманбаева Ш.Қ. Білгір түркітанушы, филолог қоғам қайраткері. Дидар. 2003 ж. 4 қазан.
50. Нұқаев С. Сәрсен аға. // Коммунизм туы. 1990 4 қазан.
51. Смағұлова Г.С. С.Аманжолов – қазақ тілі негізін салушылардың бірі, аса көрнекті ғалым. / Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Филология сер. 2003 №4(66). 42 бет.
52. Хасен З. Ғалым туралы бір дерек. Дидар 2003 – 20 желтоқсан.
53. Оразбаева Ф.Ш. С.Аманжолов және тіл теориясы өзектілігі мен маңызы.
С.Аманжолов оның ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практиқалық конференциясының материалдары ШҚМУ.
54. С.Аманжолов – оқулары. 2004 ж. І, ІІ, ІІІ бөлім.
55. С.Аманжолов – оқулары. 2005 ж. ІІ бөлім.
56. Аманжолов С.А. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері. Алматы 1959. – Санат баспасы.
57. Аманжолұлы С. Сөз тұлғалары. // Қазақ тілі мен әдебиеті – 1993 №6. -66-72 бет.
58. Туған тілдің жанашыры. Ертіс өңірі 2004. 22-қаңтар -25 бет.
59. Шаяхметов Б. С.Аманжоловтың туған жылы жөнінде бір дерек. // Дидар. 2003 ж. 4-қазан.
60. Аманжолов С. Қазақ тілінің шығуы. // Ақиқат 1994-№2-13-15 бет.
1. Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісі (Профессор С.Аманжолов бөлуі бойынша)//Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері: Пед. Институт. Сырттан оқушы студентер үшін көмекші құрал/ Ғ.Қалиев. – Алматы, 1960.-36-42 бет.
2. Қалиев Ғ. Ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз//Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы. Филология. Сер = Вестник КазНУ. Серия. Филология.-2003-№4.(66)-23-25 бет.
3. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері = Основы теории казахского языка/ С.Аманжолов . – Алматы: Ғылым,2002.-368 бет.
4. Ысмайылов Е. Халқы сүйген ғалым: Қазақ әдебиеті.-1958,31 қантар. Казахстанская правда. 1948, 5 наурыз
5. Абдуллина Н.А. Сәрсен Аманжоловтың ғылыми мұрасы және қазақ филологиясының өзекті мәселелері.//С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және XXI ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар. Халықаралық ғылыми-практикалық конферениясының материалдары/ ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ баспасы, 2003.66-72 бет.
6. Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым: Социалистік Қазақстан – 1958,30 қаңтар.
7. Аманжолов К. Кенже аға: Сәрсен Аманжолов туралы сыр. Дидар– 1994–8 ақпан.
8. Әбжаппаров Ә. Біртуар: Белгілі филолог, қоғам қайраткері С.Аманжолов//Егемен Қазақстан–2003 ж.–4 қазан.
9. Игибаев С.К. Историзм в работе С.Аманжолова «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және XXI ғасырдағы гуманитарлық ғылымдыр мәселелері. ШҚМУ.-Өскемен: ШҚМУ Баспасы,2003.–с.474-479.
10. Қобыланова Е. Профессор С.Аманжоловтың диалектологиялық материалдарын этно-мәдени құндылық ретінде тану//хабарлары – Известия. Серия. Филология.-2003,№5(141)
11. Еңсебаева К., Елтринова А. Синтаксис мәселесінің кейбір тұсы.//ВК:Тезисы студ. Докл-У-Ка 2003-с 59.
12. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия/ бас ред.Ә.Нысанбаев.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» бас.ред. 1998-720б.
13. С.Аманжолов және қазақ фольклоры: зерттеулер, фольклор материалдары. Алматы: Ғылым, 2004 -336б.
14. С.Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы: оқулық.2-бас.-Алматы: Санат, 1994.-320б.
15. Әбдірахманов А. Профессор С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы туралы (Ә.Әбілқаев, Ғ.Қалиев) Алматы: Б.И. 1959-47б.
16. Ғалым-ұстаз А.С. Аманжолов.-Алматы:Б.Ж-1994-26б.
17. Жүніс О. // Ғалым тағылымы // Дидар.-2003, 1 қараша.
18. Жүніс О. // Ғалым тағылымы// Дидар.-2003, 4 қазан.
19. К.Еңсебаева. Тіл білімінің негізі: [ С.Аманжоловтың «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» атты ғылыми еңбегі туралы]// Дидар.-1995, 6 маусым.
20. О.Сапашұлы. Ғұлама жерлесіміз: (қазақ тіл білімінің негізін салушы С.Аманжолов туралы) // Дидар.-2000, 23 қырқүйек.
21. С.Шүкірұлы. Тіл ғылымының ірі тұлғасы // Ана тілі.-2003, 12 маусым-58б.
22. Ә.А.Өскембай. С.А.Аманжолов өмірі қоғамдық қызметі шығармашылық мұрасы. Алматы: Б.Ж. -2006-29б.
23. Әбдірахманов А., Әбілқаев А., Валиев Г. Профессор С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы туралы, Алматы, 1959 ж.
24. Қазақ тілі мен әдебиеті І. 1959 ж.
25. Қазақ әдебиеті. 23 – желтоқсан 1983 ж.
26. Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықпаев И. Қазақ тілі грамматикасы ІІ Синтаксис. Алматы 1965 ж.
27. С.Аманжолов – оқулары 2003 ж., 2 том ШҚМУ Баспасы.
28. Аманжолова К. Рухани тағылым, Қазақстан мектебі 2002 ж., № 11-12
29. Әбжаппаров Ә. Ғұлама ғалым. С.Аманжоловтың туғанына 100 жыл. С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практиқалық конференцияның материалдары / ШҚМУ - Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003 ж. -3-8 бет.
30. Шаймерденова Н.Ж. Эпистолярное наследие С.А. Аманжолова. / Н.Ж.Шаймерденова // С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003. – с. 14-18.
31. Еңсебаева К.К. Сәрсен Аманжолов синтаксис мәселелері жөнінде / К.К. Еңсебаева // С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003 – 41-48 бет.
32. Аманжолов А.С. Әкеден қалған ғылыми мирас / А.С.Аманжолов // Әл-Фараби атындағы ҚҰУ хабаршысы. Филология. Сер = Вестник КАЗНУ. Сер. Филолог. – 2003. №4(66) -14-16 бет.
33. Оразалин С.Қ. С.Аманжолов – қоғам қайраткері. // С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері.
Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары / ШҚМУ. - Өскемен: ШҚМУ Баспасы, 2003 – 53-57 бет.
34. Дүкенбаева З.О. Қазақтың шығармашылық интеллегенциясының тарихы. – Алматы: Ғалым, 2003 ж.
35. Аманжолов С. Үлкен жолдан үзіктер: Атты мақала / С.Аманжолов // Балдырған. – 1973.- №12.
36. Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері: Пед. институт. Сырттан оқушы, студенттер үшін көмекші құрал. – Алматы, 1960. -90 бет.
37. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы – Алматы, 1998.
38. Ахметжанова Ф. Ғалым және қазақ терминологиясы. Дидар – 2003 – 6 мамыр.
39. Ғалым С.Аманжоловтың тарихи зерттеулері // Шығыстың аймақтық хабаршысы. - Өскемен, №3, 126-133 бет.
40. Аманжолов С. Асылымызды ардақтайық. / Зерде. 1989 ж. №5 -41 бет.
41. Аманжолов С. Ғалым тюрколог. Қазақ әдебиеті 1958. 31 қаңтар.
42. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі. Алматы 1949 ж.
43. Аманжолова К. Рухани тағылым. Қазақстан мектебі 2002 №11-12 56-60 бет.
44. Ахметжанова Ф. Профессор С.Аманжолов. Ана 2003 ж.17 сәуір.
45. Әбубәкіров А. Ұлы ұстаз – педагог. // Дидар 2003. 11 ақпан.
46. Қартаева А.М. С.Аманжоловтың әдебиетке қосқан үлесі. Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары 2003 ж. Өскемен ШҚМУ баспасы.
47. Иманбаева Ғ.Е. Аманжоловтың ғылыми мұрасы және қазақ тілінің дамуы. Халықаралық ғылыми-практиқалық конференциясының материалдары. Өскемен ШҚМУ 2003.
48. Қоянбекова С.Б. Тіл білімінің ұлы тұлғасы С.Аманжолов. Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. 2003 №4. Сер. филология.
49. Құрманбаева Ш.Қ. Білгір түркітанушы, филолог қоғам қайраткері. Дидар. 2003 ж. 4 қазан.
50. Нұқаев С. Сәрсен аға. // Коммунизм туы. 1990 4 қазан.
51. Смағұлова Г.С. С.Аманжолов – қазақ тілі негізін салушылардың бірі, аса көрнекті ғалым. / Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Филология сер. 2003 №4(66). 42 бет.
52. Хасен З. Ғалым туралы бір дерек. Дидар 2003 – 20 желтоқсан.
53. Оразбаева Ф.Ш. С.Аманжолов және тіл теориясы өзектілігі мен маңызы.
С.Аманжолов оның ғылыми мұрасы және ХХІ ғасырдағы гуманитарлық ғылымдар мәселелері. Халықаралық ғылыми-практиқалық конференциясының материалдары ШҚМУ.
54. С.Аманжолов – оқулары. 2004 ж. І, ІІ, ІІІ бөлім.
55. С.Аманжолов – оқулары. 2005 ж. ІІ бөлім.
56. Аманжолов С.А. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері. Алматы 1959. – Санат баспасы.
57. Аманжолұлы С. Сөз тұлғалары. // Қазақ тілі мен әдебиеті – 1993 №6. -66-72 бет.
58. Туған тілдің жанашыры. Ертіс өңірі 2004. 22-қаңтар -25 бет.
59. Шаяхметов Б. С.Аманжоловтың туған жылы жөнінде бір дерек. // Дидар. 2003 ж. 4-қазан.
60. Аманжолов С. Қазақ тілінің шығуы. // Ақиқат 1994-№2-13-15 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ филологиясы
кафедрасы
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: СӘРСЕН АМАНЖОЛОВ - ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУШІ ҒАЛЫМ
Жоспар
1. Кіріспе.
1. С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
2. С.Аманжолов еңбектеріндегі Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы
мәселелері
3. Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы еңбегі туралы.
4. Қазақ тілі теориясының негіздері еңбегі жайында.
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері.
1. Қазақ әдеби тілінің тарихы мақаласы жайында.
2. Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік мақаласы негізінде.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап,
ондағы бұрмалаулар мен ақтаңдақтақтарды зерделеу күн тәртібіндегі өзекті
мәселе болып отыр.
Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен
халқымыздың тарихи санасын дұрыс калыптастырудың бірден-бір пәрмендік жағы
екені сөзсіз. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты ұран етіп ұстаған
еліміз үшін демократиялық мемлекет құру міндеті де тарих ғылымының
жауапкершілігін арттыра түседі. Өткенді білмей, болашақты болжау мүмкін
емес. Осы тұрғыда, ең алдымен қазақ халқының тарихында із қалдырған
зиялылардың ғұмырнамасын жасау басты қажеттілік болып саналады. Еліміздін
тарихында елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарында XX ғ. басында өмір
сүріп, өз еңбектерімен өшпес із қалдырған зиялы қауым өкілдері тұр.
Тарихшыларымыз сол зиялы қауым өкілдерінің бір тобының ғұмырнамасын жазып,
көпшілікке ұсынуда. Дегенмен әр зиялы қауымның жеке өмірі мен шығармашылық
мұрасын, қоғамдық-саяси қызметін жеке тақырып етіп қарастырып, талдау жасау
кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені тарихты жасаушы халық болғанмен,
халықтың бойындағы жасампаздық құдіретінің шыңдалуына түрткі болатын
фактордың маңдай алдысы- жеке тұлға. Кеңес дәуірінде қазақ зиялыларының
өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсету мүмкін
болмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін
объективті түрде жазуға кеңестік тарих ғылымының ұстанған саясаты үлкен
кедергі болды. Таптық мүддені қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып
отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету
жолында атқарған қызметін дұрысқа шығармады. XX ғ. I-ші жарт. қазақ ғылыми
интеллигенциясы өкілдері санының қаулап өсу кезеңі еді. Гуманитарлық,
жаратылыстану, техникалық ғылымдардың сан-саласында қазақ ғылымдары пайда
болды. Осы ғылыми интеллигенция өкілдері қазақ қоғамының ілгері басып,
кемелденуіне, ұлттық санасының оянуына ат салысты.
XX ғасырдың I жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа сатыға
көтеруші, халық тарихының бастау бұлағын зерттеуші, филолог-ғалым Сәрсен
Аманжоловтың орны қазақ зиялыларының ішінде ерекшеленіп көрінеді. Ғалым өз
елін өркениетті елдер қатарына қосу үшін шығармашылық еңбекпен қатар белді
орын алатын қағамдық-саяси қызметтермен де айналысты.
Қазіргі қазақ тілінің әдеби тілі және оның нормалары қалыптасып,
дамуы жағынан түрлі кезеңдерді бастарынан өткерді. Осы әдеби тіл
мәселелерін зерттеуге сан мыңдаған тіл мамандары өз үлестерін қосты.
Өйткені әдеби тіл қазақ тілінің бар байлығының басын біріктіруші.
Сондай—ақ әдеби тіл – қазақ мәдениетін дамытушы басты құралдарының бірі.
Әдеби тілдін жағдайы туралы зерттеу жүргізіп өміршең теория қалдырған
лингвист ғалымдардың бірі- С.Аманжолов тіл теориясында өзіндік өрнек
қалдырған тұлғаның ғылыми мұрасын тілші мамандар зерделеп тануы әбден
қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды.
С.Аманжолов атындағы жоғарғы оқу орнының филология бөлімінің студенттері
оның ішінде әдебиет тіл пәні мәселесіне С.Аманжоловтың есімінің қатысты
екенін ескерсек, тақырыптың өзектілігі нақтылана түспек.
Бітіру жұмысының мақсат- міндеттері
Жұмысты жазудағы мақсатым-ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің
тікелей түп нұсқасымен таныса отырып,талдау жасау,және түрколог ғалымның
теорияларын талдаған жұмыстарға шолу жасау. Әдеби тілдің өзекті мәселелері
жайлы ғалым ұсынған теориялармен өз білімімді толықтыру: - С.Аманжоловтың
өмірін қоғамдық саяси қызметін құнды шығармашылық мұраларын бүгінгі күн
талабына сай зерделеу және әділ баға беру болып табылады. Осыған байланысты
бітіру жұмысы алдына мынадай міндеттер қойылды:
– С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
– Әдеби тіл мәселелеріне қатысты Қазақ әдеби тілі
синтаксисының қысқаша курсы, Қазақ тілінің тарихы мен
диалектологиясы мәселелері, Қазақ тілі теориясының
негіздері енбектеріне шолу.
– Әдебиет тілдің өзекті мәселеріне қатысты ғалымның өміршең
теорияларын іріктеу.
– С.Аманжоловтың қазақ тіл мәселесін зерттеу мен қатар ел
тарихымен айналысуына себеп болған мәселерді анықтап, оның
ғылымға келу жолын көрсету;
– С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі
күн тұрғысынан бағамдау;
– Ғалымның еңбек жолын XX ғасырдың I жартысындағы тарихи және
мәдени өмірімен байланысын ажыратып, анықтау;
– Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі
ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету;
– С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да
шебер пайдалану тәжірибесіне назар аудару;
– Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре
зерттеген еңбектеріне талдау жасау, түрколог ғалым ретінде
танылған еңбектерін зерделеу;
– С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық
қызметтерін саралау;
– С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
– Жоғарыдағы мәселелерді басшылыққа ала отырып зерттеуші
ғалымның отандық тарихнамада алатын орнын анықтау;
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми
зерттеу айналымына түсуге тұрары даусыз. С.Аманжоловтың өскен ортасын,
атқарған қызметін және шығармашылық мұраларын зерттеу отандық тарих
ғылымында XX ғасырдың I жартысында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын
анықтауға оларға қатысты нақтылы объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі
ықпалын тигізеді.
Зерттеу нысаны:
Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни Қазақ әдеби тілі
синтаксисінің қысқаша курсы, Қазақ тілі теориясының негіздері, Қазақ
тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері еңбектері зерттеудің нысаны
ретінде алынды.
Зерттеудің дерек көздері:
С.Аманжолов ғылыми мұрасын зерттегендер; Ақтаев С., Әбдірахманов А.,
Әбдірәсілов Е., Аманжолова К. Зерттеу жұмысында негізгі деректер мұрағат
құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен жарияланған құжаттар мен
материалдар жинақтарынан, естеліктерден алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы.
Егеменді еліміздің шындық тарихын, сол егемендік жолында күрескен
аға ұрпақ өкілдерінің өмірі мен қызметін зерттеу қазіргі таңда аса маңызды
мәселе болып табылады. Еліміз егемендік алған жылдардан, бұл назарларыңызға
ұсынылып отырған ғалым С.Аманжоловтың өмір жолы мен ғылыми еңбектерінің
маңыздылығы мен ерекшеліктеріне арналған толыққанды зерттеу еңбек бүгінгі
отандық тарихнама тұрғысынан алғаш рет қарастырылып отыр. Ғалымның жоғарғы
оқу орындарындағы, Ғылым Академиясындағы ұйымдастырушылық-басшылық
жұмыстары жеке зерделеніп, нақтылығы деректернегізінде көрсетілді.
С.Аманжоловтың халық алдында сіңірген еңбегін, қоғамнан алатын орнын әр
түрлі мұрағат материалдары мен мерзімді баспасөз мәліметтеріне жарияланған
деректерге сүйене отырып, бағалау негізгі алға қойып отырған мақсатымыз
болғандықтан, бұрын зерттелмеген тың деректерді алғаш рет ғылыми айналымға
түсіруге күш салдық. Нәтижесінде нақтылы салыстырулар мен тұжырымдар жасау
барысында жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік. Қоғамдық-саяси,
шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-
жақты талданып көрсетілді.
Бітіру жұмысының әдістері:
Бітіру жұмысына қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету
мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдермен тығыз байланыстағы
тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер
басшылыққа алынды. Бітіру жұмысының әдістері ретінде жүйелілік,
салыстырмалылық, құрылымдық-функциялық тарихи принциптер басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Бітіру жұмысында келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар
С.Аманжоловтың толыққанды өмірі мен сан-салалы қызметі тарихын жазуға,
жалпы алғанда Қазақстандық тарихнамадағы өмірбаяндық жанрдың дами түсуіне
әсер етеді. Сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу орындарының филология,
тарих, философия бөлімдерінде, қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихын өту
барысында, қазақ тілі тарихы мен қазақ фольклоры пәндері бойынша лекциялар,
курсында және семинар сабақтарында, қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар
беретін орта арнаулы оқу орындарында, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп
оқытатын гимназия, лицейлерде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы.
Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Сәрсен Аманжолов 1901 жылы
Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданындағы Қалбаның бауыры Егінсу деген жерде
туған. Сәрсен Аманжолов найманнан тарайды. Әкесі Аманжол, шешесі Нарша өз
еңбегімен күн көрген кедей шаруа болған. Сәрсен он бір жасқа келгенде әкесі
қайтыс болады. Әке өлімі Сәрсенге қатты батады, оның балалықпен қоштасып
өзіне қарекет етеуіне де себеп болады. Ауыл қарттарынан аңыз-әңгімелерді,
ертегілерді көп тыңдап, зейініне тұтқан Сәрсен оқуға қатты құмарланады.
1916 жылы Катонқарағайдағы орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін, Сәрсен
Өскемен қаласындағы қалалық реальдық училищеге түседі. Бірақ тұрмыс тұзағы
оны өз торымен шырмап, оқуға қаражаты болмай оқуды тастап, жалшылыққа
кетуге мәжбүр болады. Бірақ оның оқуға деген ынтызары мұқалмайды, оқу
сәулесіне қолым жетсе деген арманда болады. Сәрсеннің арманы Октябрь таңы
атқаннан кейін ғана орындалады. Сәрсен 1920 жылы Семей қаласындағы үш айлық
мұғалімдік курсты бітірген соң, өз білімін ел игілігіне жұмсау үшін ауылға
келеді. Нұғыман ауылындағы мектепте екі жыл сабақ беріп, көп жастың көзін
ашады. 1922 жылы 1-ші мамырдан бастап 1924 жылдың 2-ші маусымына дейін
жаста болса жігерімен көзге түскен Сәрсенді Семей губерниясы, Бұқтырма
уезінің (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма ауданы) тұрғындары сол
жердің халық соты етіп сайлайды. 1924 жылы Шығыс Қазақстан облысының атқару
комитетінің жауапты секретары етіп тағайындайды.
Сәрсен сол кездегі жас совет үкіметінің жүзеге асырып жатқан
саясатына белсене қатысты, адал қызмет етті. Елді жаппай сауаттандыру,
жастарды оқыту сияқты совет үкіметінің жүргізіп жатқан шараларына
байланысты губерниялық ағарту бөлімінің разверсткасы бойынша Сәрсен 1926
жылы Ташкентке оқуға жіберілді. Ол Орта Азия мемлекеттік университеті
жанындағы педагогика факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне түсті.
Университетте оқып жүрген кезінде Сәрсен оқуға да ғылыми қоғамдық жұмысқа
да алғыр студент болған. Сәрсен талай рет ғылыми баяндамалар жасаған ол жаз
кездерінде ел аузынан аңыз-әңгімелер жинаған.
Сәрсен Аманжолов – қазақ филологиясына үлкен еңбек еткен ғалым. Ол
1931 жылдан Қазақтың Абай атындағы Ұлттық педагогикалық институтында дәріс
оқып, 20 жыл бойы сол институттың кафедра меңгерушісі болумен қатар, басқа
да филология майданындағы мекемелерде қызмет атқарды. Осы жылдарда ғалым
Республикадағы Ұлт Мәдениет зерттеу институтының да көрнекті
қызметкерлерінің бірі еді. С.Аманжолов шығарған Қазақ совет фольклоры,
Он алтыншы жыл, Бөгембай батыр сияқты көлемді еңбектері көпшілікке
танымал.
Сталиндік-голощекиндік саясаттың салқыны С.Аманжоловқа да тимей
қоймады. Ғалымға қарсы газет беттерінде үш мақала жарық көрді. Онда: Оның
достары өз жазаларын тартып жатыр, Бұл неге жауапқа тартылмайды деген
күмәндар болды. Оның мақал-мәтелдер жинап, фольклорды зерттеуі қатаң
бақылауға алынып, міндер тағылды. Сәрсен Амандолов Менің ешқандай кінәм
жоқ, бірақ әйтеуір мені де бір түні әкетуі мүмкін деген қобалжумен жүрді.
Ол кісіні осы саясаттан құтқарған, Мәскеуге аспирантураға түсіп кетуіне
байланысты болған оқиға болды.
Осы қуғындау саясатын өз көзімен көрген ғалымға өз ортасы да
күдікпен қараумен болды. Қаншама халық, жапқан жала құрбандары болып кетті.
Қолдан жасалған қудалау саясаты кезінде халық аштықтан да қырылып жатты.
Кезінде орыстан басқа ұлттар арасында саяси тәрбие жүргізген ғалым
С.Аманжолов жауынгерлерді рухтандыруда, ұлттық тіл, мәдениет, тарих сияқты
дәстүрлерді ұтымды пайдаланды. Өзінің саяси тәрбие жұмысында Алпамыс,
Қобыланды, Ертарғын, Қарасай батыр, Махамбет туралы еңбектерді
баспасөз беттеріне жариялап отырды.
Ел аузындағы аңыз әңгімелерді Сәрсен оқуға түспес бұрын қызмет істеп
жүрген кезінде де жинаған. Сәрсен оқып жүрген кезінде, одан ертерек уақытта
да өлең шығарған. Олардың біразы Жаңа әдебиет, Лениншіл жас
журналдарында басылып тұрған. 1928-1930 жылдары С.Аманжолов Орта Азия
жазушылар бюросындағы қазақ жазушылары секциясының председателі болды.
Сәрсеннің ғылымға деген талантын Орта Азия мемлекеттік
университетінің академиктері мен профессорлары сол кездің өзінде-ақ
байқаған. Сәрсен академик В.В. Бартольд, профессор С.Е. Малов сияқты үлкен
ғалымдардан лекция тыңдап, өзінің алғашқы еңбектерін де сол кезде бастаған.
Ұшқыр ойлы, ғылымға табанды Сәрсенің тамаша қабілетін байқаған
ұстаздары оның Орта Азия мемлекеттік университеті қасындағы аспирантураға
түсіп, бір жағынан ассистенттік қызмет атқаруын ұйғарды. Сәрсен осыдан
бастап педагогтік іспен ғылыми жұмысты қатарластыра жүргізді. Орта Азия
орталық партия комитетінің ұйғаруы бойынша 1928 жылы ашылған Қазақтың Абай
атындағы педагогикалық институтына Сәрсен 1931 жылдың күзінде оқытушылық
қызметке келді. 1931 жылы бұл институтта әрі аспирант, әрі ассистент болып
1932 жылы доцент қызметін атқарды.
С.Аманжолов – алғаш рет ғылыми кандидаттығы дәрежесін алған тілші-
қазақ ғалымы болды. Сонымен қатар ғалым Ұлы Отан соғысы басталған жылы КСРО
Ғылым академиясы қазақ филлиалының тіл және әдебиет бөлімін басқарып
отырған жерінен қан майданға аттанып, төрт жыл қатарынан соғыстың өтінде
жүріп қайтады. Соғыста да қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, жауынгер
арасында саяси-тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағының Батырлары
жөнінде ақпараттар жариялап, қазақ тілінде Қызыл армия үгітшісінің
блокнотын шығарып тұрады.
Қазақ тіл білімінің ірге тасын қалауға ат салысқан ағамыздың өмір
жолына үңіле отырып, аса жауапты қоғамдық қызметті атқара жүріп, сан
соқпақты ғылым жолымен де айналысқанын байқадым.
Сәрсен Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен кейінгі
аспирант, ассистент кезінде көлемді оқулықтар, программалар, еңбектер жазу
ісіне кірісті.
С.Аманжолов соғыстан кейінгі жылдарыда қудалаудан шет қалмады. Оның
тіл білімі, әдебиеттану саласындағы еңбектері көп сынға ұшырады. Оған:
Қазақ тарихын, қазақ жүздерін зерттеп жатыр деген айыптар тағылды. Ол аз
болғандай Әкесі Аманжол өз кезінде бай болған деген сөз тудырып, елге
адамдар жіберіп, малшы еңбеккерлерден сұрап, ілік іздеді. Партиядан да
шығарып тастау көзделді. Бірақ ғалымның сағын бұл қуғын сындыра алмады.
Керісінше түрлі жиналыстарда өз ойын ашық айтудан тайынбады.
Сталинизм жылдарының басында социализм идеологиясы өзінің шырқау
шыңына жетті. Міне осындай күрделі жағдайда қоғамдық ғылымдар партия
комитеттерінің қатаң бақылауымен дамыды. Осы кезеңде С.Аманжолов өзімен
қатарлас адамдардың басына күн туғанда, жасқанбай қол ұшын беріп отырды.
Жақын жолдастары қорқып, жоламай жүргенде С.Аманжолов М.Әуезовты ҚазПИ-ге
шақырып, студенттермен кездесулер өткізген. 1951 жылы Есмағамбет
Ысмайыловқа ұлтшыл деп айып тағылып, тұтқынға алынып, ақыры 25 жыл
айдауға тиіс болады. Сот алдына оған өзін кінәсіз деп табатын 15 адам
шақыруға рұқсат беріледі. Бірақ сол шақырылғандардың ішінен Сәрсен
Аманжолов қана барады. Ол батыл сөйлеп, Ысмайыловқа тағылып отырылған жаза
қате екенін дәлелдейді. Нәтижесінде жазаны жеңілдетуге ықпалын тигізеді.
Ғалымның ашық түрде сөйлеген сөзінен кейін, оның басына осы қауіп төнеді.
Түрлі айыптар тағылып, жиналыстарға салады. Баспасөз беттерінде ғалымның
еңбектеріне арналған сын мақалалар жарық көре бастайды. Ғалымның ұлы
А.Аманжолов өзінің әңгімесінде 1958 жыл басында әкем аяқ астынан инфаркт
алды, мұның бәрі әкеме жабылған жазықсыз жалалар кесірінен болды деп
ойлаймын. Әйтпесе әкем оған дейін тіпті ауырмағанды. Орыс қоғамында Пушкин,
Лермонтовтар қазақ хақында убит обществом қоғам өлтірген деген пікір
бар. Осы пікірді менің әкемнің қазасына қатысты да қолдануға болар еді
деген.
С.Аманжолұлы өмірінің соңғы кезеңіне дейін өзінің халқы үшін қызмет
етті. Ол ғылыми және ұстаздық қызмет атқару үстінде, 1958 жылы 28 қаңтарда
мезгілсіз қайтыс болды.
Барлық ғұмырын қазақтың ұлт тілінің сақталып, қазақ мектептерінің өз
мәртебелерін ұстанып қалуына елеулі үлес қосқан ғалым еңбегі ерекше.
1.2. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері (Вопросы
диалектологий и историй казакского языка)
Дархандық даласынан, парасаттылық бабаларынан дарыған
ғалым, педагог Сәрсен Аманжолұлының қазақ этногенезі, археологиясы тарихы,
әдебиеті тіл және ұшан – теңіз еңбектері – халқымыздың мәдени байлығы.
Ұстаздың жолындағы ғалым өткен ғасырдың 30 жылдарынан бастап өз өмірінің
өзегі болған Ана тілі ананың ардақты баласындай деген ұстанымды берік
тұтынды. Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы мен кемелденуіндегі басты ұйытқы,
түп қазығы халық тілі екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Халық тілінің
жергілікті үлгісін алғашқы зерттеуші диалектологтардың көш басында С.
Аманжолов, Н. Сауранбаев, және Досқараев сынды ғалымдарымыздың сіңірген
еңбектері ұшан – теңіз. 1948ж С. Аманжолов Қазақ диалектологиясының
негізгі проблемалары деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1959ж
С. Аманжоловтың Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері
атты монографиясы жарық көрді. Бұл еңбекте негізінен қазақтың ру, қазақ
тайпалық одақтары туралы тайпа таңбаларына кең зерттеу жүргізді. С.
Аманжолов қазақ тарихын зерттеуде тау, тастарға жазылған көне жазуларға
сүйеніп нақты дәлелдер іздеген. Ең алғаш Қыпшақ сөзіне түсініктеме жазып,
оның бір тайпа атынан шыққанын және Түркі қағанаты құрылғанға дейін
нығайып, мұндағы тайпалардың Түркі – Қыпшақтар деп атағанын дәлелдеді.
Сонымен қатар ғалым қаңылылар, меркіттер, қидандар туралы Аристовтың
еңбектеріне сүйеніп, зерттеп, дәлелді талдау жасады. Зерттеуші ғалым,
үйсін, қаңылы, қоңырат, керей, қыпшақ, жалайыр, алшын, арғын, дулат
тайпаларының шығу тегі жекелей зерттеулер келтіре отырып, қазақ халқының
халық болып қалыптасуы алғашқы кезде пайда болған тайпалардың тарихы мен
байланысты екндігін көрсетеді. Қазақ халқының шығу тегінің білгірі С.
Аманжоловтың көз қарастарымен еңбектері жалпы қазақтың, оның тілі мен
мәдениеті тарихының дамуына елеулі үлес қосады. С. Аманжолов қазақ халқының
эволюциялық даму барысындағы түр негізі тереңде және біртұтас екендігін
дәлелдеп, қазақ халқының шығу тегі арыдан бастап, тарих қойнауының шынайы
деректерін бірнеше жыл бойы жинақтап көрсетуге тырысқан ғалым.
С. Аманжоловтың Қазақ тілі тарихы мен
диалектологиясы мәселелері атты ғылыми еңбегі көптеген тіл саласындағы
шешілмеген мәселелерді ашуға көмек етеді. Оның бірі Қазақстанның кең байтақ
жеріндегі әдеби тілдің қалыптасуы. Автордың бұл еңбегіне сүйене отырып,
әдеби тілдің Қазақстанның солтүстік аймақтарына қалыптасқан деген
қорытындыға келеміз. Ғылыми еңбек жеті бөліктен тұрады.
І. Қазақ халқының этникалық құрамы туралы деректер
мен зерттеулер.
ІІ. Қазақ тіліндей ежелгі тайпаның диалектілері
туралы кейбір деректер.
ІІІ. Қазақтың халық тілінің тарихи қалыптасуы.
ІV. Қазақ тіліндегі диалектілердің тарихи зерттелуі.
V. Қазақ тілінің негізгі диалектілері жоғарыдағы
аталған еңбек бөлімдеріне қоса автор С. Аманжолов Қазақстан аймағындағы
қазақ тілінің диалектілер картасын көрсетеді.
VІ. Диалектологиялық сөздік.
VІІ. Қосымшалар.
Бұл еңбекке назар аударсақ, профессор С. Аманжолов
қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болуы мен қалыптасу тарихын қазақ
жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен, жүздермен байланыстырып қарайды.
Қазақ жеріндегі үш жүз – үш тайпалық одақ ретінде қазақ біртұтас халық
болып құрылғаннан көп бұрын, VІІ – ІХ ғасырлардың арасында қалыптасты деп
қорытынды жасайды.
С. Аманжолов қазақ диалектологиясының теориялық мәні
бар өзекті мәселелердің (мәселен, қазақ тілінің өз ішінен диалект
сөйленістерге бөлінетіндігі, қазақтың ұлттық әдеби тілінің диалектілік
негізі, диалектілердің бұрынғы ру – тайпа тілдеріне қатысы қазіргі
диалектілік ерекшеліктердің сипаты және аймақтық жағынан жіктеуі т.б.) қай
– қайсысын болса алғаш рет ғылыми дәрежеге көтеріп ғана қоймай оларды кең
көлемде зерттеуде даулы мәселелерді шешуге батыл қадам жасады. Халық тілі
дегеніміз – диалектілерден құралған, бірақ әдеби тіл сатысына жетпеген тіл.
Әдеби тіл деген нәрсе сапасы жағынан да өзінің, ерекше қасиеттері жағынан
да ру тілінен де ру – тайпа тілінен де , ру – тайпа одақтарының тілінен де,
халық тілінен де жоғары тұратын нәрсе. Қазақ диалектілері дегеніміз - әдеби
тілге қарсы, негізінде ру – тайпа одақтарының тілдері соның қалдықтары.
Бұларда өсіп, өзгеріп отырады. Оларды бір сөзбен айтқанда ел тілі, халық
тілі деп атаймыз.
Сөйтіп үш жүздің қалыптасуымен үш жергілікті диалект
пайда болған. Қазіргі тіл білімнде де қалыптасқан классификацияға сай қазақ
тілінің оңтүстік диалектісі, қазақ тілінің батыс диалектісі және қазақ
тілінің солтүстік – шығыс диалектісі. Әрбір диалектінің өзіне тән тілдік
ерекшеліктері бар. Өз зерттеулерінде С.Аманжоловтың әдеби тілдің
диалектілік негізі туралы мынадай ой айтылады. Қазақтың ұлттық әдеби
тілінің диалектілік негізі бар, оның негізі қазақ тіліндегі солтүстік-
шығыс диалектісі деп қарайды.
Бір ескеретін нәрсе мәселе, жалпы қазақтың жазба
әдеби тілі тарихында Абай мен Ыбырайдың алытын орын жөнінде оның пікірінде
басқа зерттеушілерден алшақтық жоқ. Ол жаңа бағыттағы қазақ әдеби тілінің,
яғни қазіргі ұлттық тілдің негізін ХІХ ғасырдың екінші жарытысымен, Абай,
Ыбырай шығармашылығымен байланыстырады. Абай мен Ыбырай шығармалары
өздерінің туған өлкесіндегі халықтық тіл материалдары негізінде жазылды.
Қазақ тілінің диалектілік құрылысы жағынан қарағанда бұл оның солтүстік-
шығыс диалектісі еді .
Сол сияқты өз кезегінде профессор С.Аманжолов
оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөледі.
Егіншілік пен бау – бақшаға байланысты сөздер өте көп, және олардың кейбірі
баспасөз арқылы әдеби тілге еніп, бүкіл халық пайдаланатын сөздерге айналып
отыр. Жалпы қазақ тілі лексикасының тарихын зерттеуде бұлардың зор мәні бар
(таға – нағашы, үстін – діңгек, тіреу, пілік – білте) т.б.
Оңтүстік диалектісінде қазақ әдеби тілімен
салыстырғанда қалыптасуында мағынасында қолдануында ерекшелік бар
идиомалық, фразалық сөз тіркестері едәуір мөлшерде кездеседі: біршек бөлу –
бөліну, тән алмау – мойына алмау, т.б. Қазақ тілінің батыс диалектісіне С.
Аманжоловтың пікірінше алшын тайпалар одағының тілі жатады. Аталған
тайпалық бірлестіктер әр түрлі тарихи жағдайға байланысты ұзақ уақыт бойы
оқшауланып келгендіктен және бір аймақта тұрып, қоғамдық, шаруашылық,
мәдени өмірі ыңғайлас болғандықтан, олардың тайпалық тілде бір жергілікті
диалект болып қалыптасқан. Соңғы зерттеулерге сай қосарымыз, қазақ тілінің
батыс диалектісі кең көлемді қамтиды, сонымен бірге диалектілік
ерекшеліктердің таралу (шегі, сақталу сипаты бірдей емес, олардан батыс
диалектісінің өз ішінен сөйленістерге бөлінетіні байқалады. Профессор с.
Аманжоловтың пікірінше диалектизм деген нәрсе тіліміздің жалпы өсу, даму
тарихын бақылап тексеру үшін ғана, талдап беру үшін қажеті бар нәрсе емес
екендігін естен шығармауымыз керек) 1,198.
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен
жиналған материалдарды және қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С.
Аманжолов қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар
мыналар:
1) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан обылыстарын
және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды;
2) батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Ақтау, Ақтөбе облыстарын және
Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын
қамтиды;
3) солтүстік-шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан,
Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және Қостанай мен
Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалкетісіне тоқталсақ,
С. Аманжолов қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы керей,
найман, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. Бұл
тайпалар ерте замандардан бастап-ақ Ертіс, Есіл, Тобол, Торғай өзендері
бойын; Алтай, Тарбағатай алқабын, Арқа жерін мекен еткен. Олар оңтүстігінде
– ұлы жүз тайпаларымен, батысында – кіші жүз тайпаларымен және татар,
башқұрттармен, солтүстігінде – алтайлықтармен және Барабин, Тобыл
татарларымен, шығысында – монғол, қытай және ұйғырлармен шектескен.
С. Аманжолов солтүстік-шығыс далектісін қазақтың
әдеби тілінің негізінде жатқан диалект деп есептейді. Қазақ тілінің
диалектілері мен қазіргі әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және
грамматикалық жағынан жан-жақты салыстыра келіп, басқа диалектілерге
қарағанда, солтүстік-шығыс диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда
жақын екендігін атап көрсетеді. Әдеби тілдің негізінде жатқанына
қарамастан, солтүстік-шығыс диалектісінде қазір де сақталып қалған, әдеби
тілге енбейтін жергілікті тілдік ерекшеліктер кездесетінін де ескертеді.
Бірақ автор өзінің еңбектерінде оларға кең тоқтап,
талдау жасамғанын байқаймыз. Оның себебі, біріншіден, автордың солтүстік-
шығыс диалект ұлттық әдеби тілдің негізіне жатты деген көзқараста болуында,
екіншіден, Қазақстанның солтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы халық
тілінің басқа жерге қарағанда нашар зерттелуіне байланысты. Бұл аймақ соңғы
кездерде ғана зерттеліп келеді. Кейінгі кезде жиналған материалдар аталған
аудандарда да жергілікті ерекшеліктердің белгілі мөлшерде кездесетініні,
таралу сипаты әр түрлі болғандықтан, өз ішінен шағын говорларға
бөлінетіндігін көрсетеді.
С. Аманжолов өз еңбегінде қазақ тілінің жергілікті
1) дыбыстық
2) грамматикалық
3) лексикалық ерекшеліктерге нақты тоқтайды. Соның
нәтижесінде қазақ тілін игеру барысында көптеген тілмен байланысты
мәселелерді шеше алуымызға жол ашылады.
1.3. Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы
еңбегі туралы.
Профессор С. Аманжоловтың ғылыми мұраларының ішінен
қазақ тілі синтаксисі жөніндегі еңбектері елеулі орын алады. Ол өмірінің
соңына дейін синтаксис мәселелерін зерттеген ғалым. Автордың 1940 жылы
басылып шыққан Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген атпен
1950жылы толықтырылып, жарыққа шықты. Порфессор Сәрсен Аманжолов синтаксис
мәселесімен айналысқан кезде, қазақ тіл білімінде басшылық, үлгі
боларлықтай еңбектерінің саны шамалы болған. Сәрсен Аманжолов орыс тілі
мамандары мен түкологтардың бір қатар еңбектерін басшылыққа алып, оларға
сын көзбен қарай отырып, синтаксис мәселерін нақты материалдарды зерттеу
негізінде жүйеге салып, жаңа ережелермен толықтырды.
Сәрсен Аманжолов өзінен бұрынғы зерттеушілердің
сөйлеуді синтаксистік категорияға жатқызғанын сынай келіп, біздіңше,
сөйлеу синтаксистік категория емес; Бұл – стиль мәселесіне жатады. әдетте
біреу баяндама жасаса, я біреу шығып сөйлесе, оның сөзі сөйлеуі қандай
екен, қалай сөйлейді екен? – деп, сұраймыз. Сонда біз оның әрбір сөйлемін
тексеріп жатқанымыз жоқ, жалпы шешендігін, сөзшеңдігін, оның түсінікті,
түсініксіздігін сөз қыламыз ... Екінші жағынан алып қарағанда, сөйлеу тек
қана процесті, ал сөйлем - процесті ғана емес, тиянақты қарым –
қатынастың басқа белгілерін де көрсететін категория екенін байқауымыз
керек деген қорытынды жасайды.
Ғылыми синтаксистің қысқа курсында автор синтаксис
мәселелерін үлкен 2 бөлімге бөліп зерттеген, 1- ші жалпы бөлім; 2- арнаулы
бөлім;
Жалпы бөлімде синтаксиске қатысы бар негізгі
объектілерге тоқталады. Олар шақ пен жақтарға байланысты синтаксистік
категориялардың жаратылысы, сөйлемнің элементі мен дәнекерлер, сөз
таптарының, сөйлем мүшесі болу шарттары, сөздердің тізбектелуі, интонация,
сөйлем мүшелері мен грамматикалық байланысы жоқ оқшау сөздер және Дұрыс
сөйлей, дұрыс жаза білудің шарттары сиқты методикалық кеңес.
Арнаулы бөлімде сөйлемнің түрлері, сөйлем мүшелері
және құрмалас сөйлем мәселелері. Аталған еңбекте профессор Сәрсен
Аманжоловтың интонацияға арнайы тоқталып, ол жөнінде өз пікірін айтады.
Автор қазақ тілінде интонацияның синтаксистік түрін 5- ке бөледі. 1)
басымдылық екпінге байланысты интонация. Бұл кәдімгі жай, хабарлы сөйлем
ішіндегі бір сөздің басым айтылуына, басқаша айтқанда , ой екпіне
байланысты пайда болатын интонация. 2) Хабарлы сөйлем интонациясы. 3)
Сұраулы сөйлем интонациясы.
4) Лепті сөйлем интонациясы және т.б. 5) Өлеңді
сөйлем интонациясы. өлеңді сөйлемде, - дейді автор, - интонация ырғақ,
ұйқас, буын, болсын ... сияқты сөз кестелерін жетектеп отырады.
Синтаксис объектілерінің бірі -сөз тіркесі.
Профессор Сәрсен Аманжолов сөз тіркестерінің қиысу, меңгеру, жанасу,
қабысу сияқты байланыс түрлеріне тоқтала отырып, сөздердің тізбектелуі 2
топқа: лексикалық тізбектер, бірнеше сөздің 1 ғана мағына беріп
тізбектелуі. Мысалы: атқора, ауыз үй, күй алақан, көрсе қызар.
1)Синтаксистік тізбектер: бұлардың өзін іштей 4 топқа бөледі. Идиомалық
қасиеті бар сөз тізбектері: құлақ қоймайды, көз салмайды;
2)фразалықтізбектер басы бос, қолы қысқа; 3)үйірлі мүше болатын сөз
топтары сөз тізбектері: аузы күйген, таң ата ел жата; 4)сөйлемде күрделі
мүше болатын сөз тізебктері: бригадир болды, жығылып қанша жаздады, күзге
шейін, саған бола т.б. бұл тізбектердің бәрін автор Синтагмалық тізбек
деп атайды.
Профессор С. Аманжоловтың Ғылыми грамматика атты
еңбегінде хабарлы сөйлемнің 8 түрі көрсетіледі: қимыл хабарлы, сын хабарлы,
сан хабарлы, мекен хабарлы, анықтама хабарлы, мақсат хабарлы, себеп
хабарлы, тақырып хабарлы;
Бұлай болу, 1-ден, хабарлы сөйлем баяндауышының қай
сөз табынан болғандығына байланысты, 2-ден, бүкіл сөйлем арқылы берілген
ойдың нені аңғартып тұр дегенге байланысты. Автор аталған еңбекте лепті
сөйлемнің 11 түрін көрсетеді.
Сәрсен Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисімен де көп
шұғылданған ғалым. Құрмаластың ішіндегі салалас құрмаластың жалғаулықсыз
салаласын ІІ түрге: ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар, іліктес, үлестес,
шартты, әрқилы, үдетпелі, бейтараптық, теңдес және баяншы түсіндірмелі
салалас деп бөледі.
Жалғаулықты салаласты: қарсылықты, себеп-салдар,
талғаулы, ыңғайластық, болжалды әлде, бәлкім, үдетпелі әрі, бейтараптық
құй, мейлі, кезектестік кейде, бірде;
Профессор Н. Сауранбаев құрмалас сөйлемді іргелес
құрмалас, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас деп 3-ке бөледі. Автордың
іргелес құрмалас дегені сырт тұлғасына қарағанда: жалғаулықсыз салаластың
өзі.
Профессор М. Балақаев салалас құрмаласты 2 топқа
бөледі: іргелес жалғаулықсыз салалас және жалғаулықты салалас.
Доцент С. Жиенбаевтың да салаласты іштей жіктеуі осы
сияқты. С. Жиенбаев. Синтаксис мәселелері, 1941 ж.
Бұл үш ғалым да көсемше формалы тиянақсыз баяндауыш
арқылы құрмаласқан сөйлемді әрі салалас, әрі сабақтасқа жатқызады. Мысалы:
1) Әуеде жыршы құстар өлең айтып, қиқу салар көлдегі қаз бенен қу; -
салалас. 2) Сақа саусақ жыпылдап, суыртпақты сурған. – сабақтас.
Бұл ретте профессор Сәрсен Аманжолов құрмалас
сөйлемнің тұлғалық белгілерін 1-орынға койып, салалас болса, алғашқы
сыңардың баяндауышы тиянақты болады, сабақтас болса, алғашқы сыңардың
баяндауышы тиянақсыз формада болады дей келе, көсемше формалы баяндауышы
бар сөйлемді сабақтас деп таниды.
Сонымен қатар, автор сабақтас құрмаластың басты үш
белгісін атап көрсетті: 1) өз алдына баяндауышы болуы; 2) сөйлемге тән
предикативтік қасиетке ие болуы 3) айырықша интонациясының болуы;
Профессор Сәрсен Аманжолов айрықша интонацияның
болатындығына күмән келтірген пікірлерге мынадай дәлелдер келтірді: Қандай
сөйлем болсын, мейлі ол 2 сөзден және 1 сөзден құралған сөйлем. Болса да,
өзіне тән интонациясы болады. Интонация құрмалас құрамын жікке бөлетін
өлшеуіштің бірі болмақ. Вопросы грамматики тюркских языков, А; 1959, 212-
6.
Профессор С. Аманжолов құрмалас сөйлемнің Аралас
құрмалас деген түрін қазақ тілі синтаксисіне, оның грамматикалық айрықша
белгілерін, ішінара бөлінетін түрлерін және орын тәртібін теориялық жақтан
дәлелдеген.
Қазақ тілі синтаксисіндегі келелі мәселенің бірі –
үйірлі мүше. Бұл жөнінде 4 түрлі көзқарастарға назар аударсақ:
1) Доцент, С. Жиенбаев үйірілі мүшені құрмалас сөйлеммен байланысты
зерттеп, оны интонациялық сабақтас сөйлем дейді.
2) Профессор Н. Сауранбаев та құрмалас сөйлем тұрғысынан зерттеп,
сабақтас құрмаластан, айырмасы: үйірмелі мүшенің өз алдына
баяндауышы болмайды дейді.
3) Т. Қордабаев құрамында бастауыш тұлғалы сөз болса, үйірлі мүше
бола алмайды дейді.
4) Профессор Сәрсен Аманжолов 1-ден, үйірлі мүшені жай сөйлем
тұрғысынан зерттейді; 2-ден, үйірлі мүшені құрмалас жағынан
сөйлемге ұқсағанымен, сөйлемге тән белгілері предикативтік қасиеті,
интонациясы болмағандықтан, сөйлем бола алмайды, тек мүшесінің
қызметін атқарады деп ашып айтады.
Мыс: Атынан әлдеқашан түскен Шәке екі сары ала қаздың
арасында қаршығасына әлі қолын жеткізе алмай жүр.
Сөйтіп, Профессор Сәрсен Аманжолов зерттеулерінен
синтаксис мәселесіне қатысты біршама мәліметтерді көреміз. Ғалым синтаксис
мәселесін зерттеуіне нысан ете отырып, өзіндік тұжырымдар жасай білген.
1.4. Қазақ тілі теориясының негіздері еңбегі
жайында
С. Аманжоловтың ғылыми мақалары мен тың
зерттеулерінің бұл жинағы үш бөлімнен тұрады.
І. Ана тілі, тіл ғылымы
ІІ. Әдеби тіл, терминология және аударма
ІІІ. Грамматикалық құрылыс, тіл тарихы.
Мұнда тіл теориясы мен тіл саясаты, қазақтың әдеби
тілі мен терминологиясы, қазақ тілі тарихы мен грамматикалық құрылысының
мәселелері алғаш рет жан-жақты, терең талданған.
Бүгінгі таңда қазақ тіл білімінің аса маңызды
мәселелері қатарында жалпы тіл білім ғылымының қазақ топырағында қалыптасу
ерекшелігін айқындау, негізгі даму бағыттарын сұрыптау, әлемдік
лингвистиканың концептуалды тұжырымдарымен сабақтастығын, өзіндік үлесін
талдап көрсету секілді тілдік проблемалар қарастырылуды қажет етуде. Тілдің
құрылымдық, жүйелік сипатымен қатар, оның табиғатын, адамзат өмірінде
атқарар қызметін, даму заңдылықтарын және өзге құбылыстармен байланысын жан-
жақты зерттеу қажеттігін кезінде А. Байтұрсынұлы да ерекше атап өткен. Тіл-
адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі
адамдар тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер
еді..., - дей отырып, ғалым 1914ж. Орынборда шыққан еңбегін Тіл – құрал
деп атады. Кейін қазақ тіл білімінің тұңғыш профессоры Қ. Жұбанов барлық
тілдерге ортақ ережелер мен ұстанымдарды зерттейтін саланы жалпы тіл тану
ғылымы деп арнайы қарастыру керектігін ескертеді. Тілші тілтану жүйесінің
барлық дүние жүзіндегі тілдердің деректеріне сүйене жасалатындығына,
дегенмен, өзге лингвистикалық салалардан өз зерттеу нысанымен, амал –
тәсілдерімен дараланатындығына да мән береді.
Аталмыш ойдың жалғасы есесінде ғалым С. Аманжоловтың
1940 ж. Халық мұғалімі журналында жарияланған Тіл ғылымы және оның
мақсаты деген мақаласына зер салған абзал. Кейін бұл мақала 2002 ж.
Ғалымның ұлы А. С. Аманжоловтың құрастыруымен шыққан Қазақ тілі
теориясының негіздері атты жинаққа енді.
Тіл ғылымы (лингвистика) негізінде адам баласының
тілінің жазылуын, өсу-өнуін, оның құрылысын, бұрынғы, қазіргі күйін, оның
бірімен – бірі өзара қарым – қатынасын, олардың даму жолдарын, ондағы
заңдарды тексереді. Сонымен қабат, тіл ғылымы тіл – тілдің келешегін де
қалай дамитынын де, болашақ тілдің жасалу жолдарын да әңгіме қылады ... , -
деп анықтама берумен басталған бұл бөлім жалпы тіл білімінің мәселелерін,
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. С. Аманжолов алғашқылар қатарында
тіл ғылымының өзіндік ерекшелігін нақтылай отырып, оны өзге ғылым
жүйелері қатарында алар орынын, атқарар қызметін және асқан маңыздылығын
сипаттаған:... бұл ғылым – бүтіндей адам баласының тіршілігіне байланысты
ғылым... Ғалымның тіл ғылымын белгілі бір ұлтқа қатысты емес, барша
адамзат атаулына керек, оның тұрмыс – тіршілігін, дамуын, өркендеуін,
қамтитын сала ретінде қарастыруы – мәні зор ғылыми жетістіктердің бірі.
Тіл адамен бірге дамып, өзгеріп, толығып отыратын
ерекше құрал болғандықтан, оны зерттейтін лингвистика да, соның ішінде
жалпы тіл білімі де, диалектикалық сатылап даму, динамикалық өзгеру
заңдылықтарына сүйене тереңдей, тамырлай түсері хақ. Соның айқын дәлелі
ретінде С. Аманжолов атап өткен тіл ғылымының проблемаларына тоқталған
орынды болар: ...бұл ғылымның қарайтын, тексеретін нәрселерін алатын
болсақ,... 1) тілдің шығуы; 2) тілдердің құрылысы; 3) тілдердің даму
жолының бірлігі; 4) әдебиет тілі мәселесі; 5) лексика мен семасиология
мәселесі; 6) грамматика, стилистика мәселесі; 7) грамматикалық
категориялардың шығу; 8) ұлт тілдері, оладың даму жолдары: 9) тіл мен жазу
мәселесі. Қазіргі жалпы тіл білімі осы аталған мәселелерге қоса уақыт пен
заманның талабына сай, соны бағыттармен толықтырылып, даму үстінде.
Қорыта келгенде, С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы қазақ
тіл білімінің қалыптасып, дамуына айтарлықтай үлес қосып қана қоймай, жалпы
тілтану, тіл ғылымы саласының қазақ топырағында өркндеуіне, ұғымдық аясының
кең көлемде талданып түсіндірілуіне септігін тигізді. Ғалым алғашқылар
қатарында тілді барша адамзатқа ортақ құбылыс ретінде бағалап, оның қызметі
туралы 1931- жылы ІІІ кластың оқу кітабымен шала сауатты үлкендерге
арналған әліппені жасауға қатысты. Жас ғалымның алғашқы көлемде еңбектері
1931-ші жылы Ташкентте басылып шықты. 1932-ші жылы Сәрсеннің ІV класқа
арнап жазған Қазақ тілі грамматикасы Алматыдағы мемлекеттік баспадан
басылып шықты. Осы жылы Сәрсеннің басқаруымен І-ІІ-ІІІ клас оқушыларына
арналған грамматикалар жазды. Бұл грамматикалар мектеп балаларын оқытуда
мұғалімдерге ұсынылған тұңғыш оқулық болды. С.Аманжолұлы тұңғыш жасаған
қазақ тілі программаларының да авторы. Орталау және орта мектепке арналған
қазақ тілінің программасы 1933-ші жылы басылып шықты. Бұл программаға
методикалық нұсқаулар қосылып, толықтырылып, 1938-ші жылы қайта басылды.
Ғалымның тікелей қатысуымен 1946–шы жылы екі томдық
орысша – қазақша сөздік жарық көрген. С.Аманжолов қазақ жазуының орыс
графикасына негізделуін алғашқылардың бірі болып қызу қуаттап, Жаңа
алфавит және қазақ әдеби тілінің орфографиясы деген еңбегінде әліпбидің
алғашқы жобасын жасаған. Қазіргі біз қолданып жүрген қазақ алфавиті мен
қазақ орфографиясының негізгі прициптері 1940–шы жылдың қараша айында өткен
Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің V сессиясында осы ғалым ағамыз жасаған жоба
негізінде қабылданған.
С.Аманжолов үкімет басшыларына Қазақ тілінің
республикадағы мемлекеттік тіл ретіндегі маңызы деген мәселені алғаш рет
айтқан адамдардың бірі.
С.Аманжоловтың ІV жылдық тіл кітабы, Бөгенбай
батыр, Қазақ совет фольклоры, Қазақ тілінің грамматикасы, Синтаксис,
Жұмбақтар, Қазақтың әдеби тілі, Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
курсы тағы сол сияқты еңбектері бар.
Ол сөз таптарының сөйлем мүшесі болу шарттары,
сөйлемнің элементтері, интонация, оқшау сөздер, шақ пен жаққа қатысты
синтаксистік категориялар құрмалас сөйлемнің пайда болу жолдары, үйірлі
мүше жайында тың қортындылар жасаған.
Аманжолов – қазақ тіл ғылымының теориясын
қалыптастырған, оны практикамен байланыстырған алғашқы тілші ғалымдардың
бірі. Қорыта келгенде С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы қазақ тіл білімінің
қалыптасып, дамуына айтарлықтай үлес қосып қана қоймай, жалпы тіл ғылымы
саласының қазақ топырағында өркендеуіне, ұғымдық аясының кең көлемде
талданып түсіндірілуіне септіген тигізді. Ғалым алғашқылар қатарында тілді
барша адамзатқа ортақ құбылыс ретінде бағалап, оның өзіндік жаратылысын,
маңызын асқан көрегендікпен айқындап береді. Бұрыннан орныққан тіл қызметі
туралы мәліметтерді толықтыра келе С.Аманжолов лингвистиканың өзге
ғылымдармен байланыстарын сұрыптау негізінде жаңа тың тұжырымдар ұсынды.
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері
Сәрсен Аманжолов - Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент
мүшесі, филология ғылымдарының докторы, қазақ тіл білімінің қалыптасып,
орнығуына үлес қосқан, қазақ халқының тарихында елеулі із қалдырған зиялы
қауым өкілі.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ тіл білімінің жаңа сатыға
көтерілуіне ықпал еткен ғалым ағамыздың шығармашылық мұралары бүгінгі күнде
сан қырынан зерттеліп, қарастырылуда. Сәрсен Аманжоловқа қатысты ғылыми
пікірлердің алғашқыларының бірі қатарында А.Әбдірахманов, Ә.Әбілқаев,
Ғ.Қалиевтардың Профессор С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
тақырыбына жазылған еңбегі болса, 1958 жылдың 30 қаңтарында Социалистік
Қазақстан газетінде жарық көрген Көрнекті ғалым атты мақаласында
Ғ.Мұсабаев: Профессор Сәрсен Аманжолов ғылыми жұмыста алға қойған
мақсатына жетуге аянбай күш салатын. Ол осыдан жиырма жыл бұрын қазақ
тілінің диалектісін зерттеу жөнінде тіл, әдебиет секторының алдына мәселе
қойған болатын. Ол күнде не маман, не қаражат жетіспейтін, әрі қазақ
тілінің бұл мәселеге байланысты көптеген жайлары өзінің дұрыс шешімін
таппаған болатын. Осы қиыншылықтарға қарамай-ақ, ол диалектологиялық
экспедициялар ұйымдастыра бастады. Бұлардың бағдарламаларын, іс-жоспарын,
зерттеу әдісін өзі жасап, өзі басқарды. Мұның нәтижесінде қазақ халқының
нелер асыл сөздері институтқа жиналды. Олардың ішінен талай сөздер қазіргі
бай әдеби тіліміздің кәдесіне асып отыр,- деп жазады.
С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы жайындағы сан салалы зерттеулер мен
пікірлерді көптеп кездестіруге болады: Г.Б.Мадиева ғалым еңбектеріндегі
ономастика мәселелерін, Н.Ж.Шаймерденова эпистолярлық мұраларын
қарастырған, Б.К.Момынова терминология мәселесіне ой қозғаса, Ф.Ш.Оразбаева
тіл теориясы, Э.Н.Оразалиева жалпы тіл білімі, Р.А.Авакова семасиология,
Г.Ә.Сәрсеке даму тұжырымы, К.К.Еңсебаева синтаксис мәселелерін көтерген
1. Ғалым мұрасының жинақталып, жарыққа шығуында ұлы А.С.Аманжоловтың
еңбегінің шексіз екені белгілі.
2.1. Қазақ әдеби тілінің тарихы мақаласы жайында
Сәрсен Аманжолұлы – қазақ әдеби тілінің қалыптасып, даму тарихының
зерттелуіне қомақты үлес қосқан, өзіндік пікір, соны тұжырыммен келген
кемеңгер ойшыл. Ғалым қазақ тілшілерінен алғашқылардың бірі болып әдеби
тіл ұғымына анықтама берген. Мысалы, 1934 жылы 15 маусымда Лениншіл жас
газетінде жарық көрген Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік атты
мақаласында: Әдебиет тілі деп толық тәртіпке, қалыпқа түскен саясат,
әдебиет, ғылым (пән) үшеуінде ешбір ақаусыз, кемшіліксіз жаза алатын тілді
ғана айтамыз. Әдебиет тілі халық тілінен байлығы мен анықтығы, дәлдігі мен
грамматикалық өлшеуден сөйлем құруы артып кетпеуімен айрылады. Мұнда
жетпеген, шала-шарпы ұғым беретін термин сөз қолданылмайды 2; 158 ,-
деген түсінік береді. Ал 1949 жылы Қазақтың әдеби тілі атты еңбегінде:
Әдеби тіл – бүкіл қазақ халқының мәдени мұрасы. Әдеби тілді жасауға бүкіл
қазақ халқы, оның алдыңғы қатарлы мәдениет қайраткерлері көптен бері
атсалысты. Өйткені әдеби тіл бүкіл қазақ халқын біріктіруші, ұйымдастырушы,
іске, еңбекке, ерлікке жұмылдырушы, ілгері бастаушы ең өткір, ең жанды
құралдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ филологиясы
кафедрасы
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: СӘРСЕН АМАНЖОЛОВ - ӘДЕБИ ТІЛ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУШІ ҒАЛЫМ
Жоспар
1. Кіріспе.
1. С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
2. С.Аманжолов еңбектеріндегі Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы
мәселелері
3. Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы еңбегі туралы.
4. Қазақ тілі теориясының негіздері еңбегі жайында.
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері.
1. Қазақ әдеби тілінің тарихы мақаласы жайында.
2. Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік мақаласы негізінде.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап,
ондағы бұрмалаулар мен ақтаңдақтақтарды зерделеу күн тәртібіндегі өзекті
мәселе болып отыр.
Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен
халқымыздың тарихи санасын дұрыс калыптастырудың бірден-бір пәрмендік жағы
екені сөзсіз. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты ұран етіп ұстаған
еліміз үшін демократиялық мемлекет құру міндеті де тарих ғылымының
жауапкершілігін арттыра түседі. Өткенді білмей, болашақты болжау мүмкін
емес. Осы тұрғыда, ең алдымен қазақ халқының тарихында із қалдырған
зиялылардың ғұмырнамасын жасау басты қажеттілік болып саналады. Еліміздін
тарихында елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарында XX ғ. басында өмір
сүріп, өз еңбектерімен өшпес із қалдырған зиялы қауым өкілдері тұр.
Тарихшыларымыз сол зиялы қауым өкілдерінің бір тобының ғұмырнамасын жазып,
көпшілікке ұсынуда. Дегенмен әр зиялы қауымның жеке өмірі мен шығармашылық
мұрасын, қоғамдық-саяси қызметін жеке тақырып етіп қарастырып, талдау жасау
кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені тарихты жасаушы халық болғанмен,
халықтың бойындағы жасампаздық құдіретінің шыңдалуына түрткі болатын
фактордың маңдай алдысы- жеке тұлға. Кеңес дәуірінде қазақ зиялыларының
өмір жолын, атқарған қызметін объективті тұрғыда ашып көрсету мүмкін
болмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін
объективті түрде жазуға кеңестік тарих ғылымының ұстанған саясаты үлкен
кедергі болды. Таптық мүддені қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып
отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету
жолында атқарған қызметін дұрысқа шығармады. XX ғ. I-ші жарт. қазақ ғылыми
интеллигенциясы өкілдері санының қаулап өсу кезеңі еді. Гуманитарлық,
жаратылыстану, техникалық ғылымдардың сан-саласында қазақ ғылымдары пайда
болды. Осы ғылыми интеллигенция өкілдері қазақ қоғамының ілгері басып,
кемелденуіне, ұлттық санасының оянуына ат салысты.
XX ғасырдың I жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа сатыға
көтеруші, халық тарихының бастау бұлағын зерттеуші, филолог-ғалым Сәрсен
Аманжоловтың орны қазақ зиялыларының ішінде ерекшеленіп көрінеді. Ғалым өз
елін өркениетті елдер қатарына қосу үшін шығармашылық еңбекпен қатар белді
орын алатын қағамдық-саяси қызметтермен де айналысты.
Қазіргі қазақ тілінің әдеби тілі және оның нормалары қалыптасып,
дамуы жағынан түрлі кезеңдерді бастарынан өткерді. Осы әдеби тіл
мәселелерін зерттеуге сан мыңдаған тіл мамандары өз үлестерін қосты.
Өйткені әдеби тіл қазақ тілінің бар байлығының басын біріктіруші.
Сондай—ақ әдеби тіл – қазақ мәдениетін дамытушы басты құралдарының бірі.
Әдеби тілдін жағдайы туралы зерттеу жүргізіп өміршең теория қалдырған
лингвист ғалымдардың бірі- С.Аманжолов тіл теориясында өзіндік өрнек
қалдырған тұлғаның ғылыми мұрасын тілші мамандар зерделеп тануы әбден
қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды.
С.Аманжолов атындағы жоғарғы оқу орнының филология бөлімінің студенттері
оның ішінде әдебиет тіл пәні мәселесіне С.Аманжоловтың есімінің қатысты
екенін ескерсек, тақырыптың өзектілігі нақтылана түспек.
Бітіру жұмысының мақсат- міндеттері
Жұмысты жазудағы мақсатым-ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің
тікелей түп нұсқасымен таныса отырып,талдау жасау,және түрколог ғалымның
теорияларын талдаған жұмыстарға шолу жасау. Әдеби тілдің өзекті мәселелері
жайлы ғалым ұсынған теориялармен өз білімімді толықтыру: - С.Аманжоловтың
өмірін қоғамдық саяси қызметін құнды шығармашылық мұраларын бүгінгі күн
талабына сай зерделеу және әділ баға беру болып табылады. Осыған байланысты
бітіру жұмысы алдына мынадай міндеттер қойылды:
– С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
– Әдеби тіл мәселелеріне қатысты Қазақ әдеби тілі
синтаксисының қысқаша курсы, Қазақ тілінің тарихы мен
диалектологиясы мәселелері, Қазақ тілі теориясының
негіздері енбектеріне шолу.
– Әдебиет тілдің өзекті мәселеріне қатысты ғалымның өміршең
теорияларын іріктеу.
– С.Аманжоловтың қазақ тіл мәселесін зерттеу мен қатар ел
тарихымен айналысуына себеп болған мәселерді анықтап, оның
ғылымға келу жолын көрсету;
– С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі
күн тұрғысынан бағамдау;
– Ғалымның еңбек жолын XX ғасырдың I жартысындағы тарихи және
мәдени өмірімен байланысын ажыратып, анықтау;
– Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі
ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету;
– С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да
шебер пайдалану тәжірибесіне назар аудару;
– Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре
зерттеген еңбектеріне талдау жасау, түрколог ғалым ретінде
танылған еңбектерін зерделеу;
– С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық
қызметтерін саралау;
– С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
– Жоғарыдағы мәселелерді басшылыққа ала отырып зерттеуші
ғалымның отандық тарихнамада алатын орнын анықтау;
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми
зерттеу айналымына түсуге тұрары даусыз. С.Аманжоловтың өскен ортасын,
атқарған қызметін және шығармашылық мұраларын зерттеу отандық тарих
ғылымында XX ғасырдың I жартысында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын
анықтауға оларға қатысты нақтылы объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі
ықпалын тигізеді.
Зерттеу нысаны:
Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни Қазақ әдеби тілі
синтаксисінің қысқаша курсы, Қазақ тілі теориясының негіздері, Қазақ
тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері еңбектері зерттеудің нысаны
ретінде алынды.
Зерттеудің дерек көздері:
С.Аманжолов ғылыми мұрасын зерттегендер; Ақтаев С., Әбдірахманов А.,
Әбдірәсілов Е., Аманжолова К. Зерттеу жұмысында негізгі деректер мұрағат
құжаттарынан, мерзімді баспасөз мәліметтерінен жарияланған құжаттар мен
материалдар жинақтарынан, естеліктерден алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы.
Егеменді еліміздің шындық тарихын, сол егемендік жолында күрескен
аға ұрпақ өкілдерінің өмірі мен қызметін зерттеу қазіргі таңда аса маңызды
мәселе болып табылады. Еліміз егемендік алған жылдардан, бұл назарларыңызға
ұсынылып отырған ғалым С.Аманжоловтың өмір жолы мен ғылыми еңбектерінің
маңыздылығы мен ерекшеліктеріне арналған толыққанды зерттеу еңбек бүгінгі
отандық тарихнама тұрғысынан алғаш рет қарастырылып отыр. Ғалымның жоғарғы
оқу орындарындағы, Ғылым Академиясындағы ұйымдастырушылық-басшылық
жұмыстары жеке зерделеніп, нақтылығы деректернегізінде көрсетілді.
С.Аманжоловтың халық алдында сіңірген еңбегін, қоғамнан алатын орнын әр
түрлі мұрағат материалдары мен мерзімді баспасөз мәліметтеріне жарияланған
деректерге сүйене отырып, бағалау негізгі алға қойып отырған мақсатымыз
болғандықтан, бұрын зерттелмеген тың деректерді алғаш рет ғылыми айналымға
түсіруге күш салдық. Нәтижесінде нақтылы салыстырулар мен тұжырымдар жасау
барысында жаңа ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік. Қоғамдық-саяси,
шығармашылық қызметі қазіргі заман талабына сай және объективті тұрғыда жан-
жақты талданып көрсетілді.
Бітіру жұмысының әдістері:
Бітіру жұмысына қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету
мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдермен тығыз байланыстағы
тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер
басшылыққа алынды. Бітіру жұмысының әдістері ретінде жүйелілік,
салыстырмалылық, құрылымдық-функциялық тарихи принциптер басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Бітіру жұмысында келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар
С.Аманжоловтың толыққанды өмірі мен сан-салалы қызметі тарихын жазуға,
жалпы алғанда Қазақстандық тарихнамадағы өмірбаяндық жанрдың дами түсуіне
әсер етеді. Сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу орындарының филология,
тарих, философия бөлімдерінде, қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихын өту
барысында, қазақ тілі тарихы мен қазақ фольклоры пәндері бойынша лекциялар,
курсында және семинар сабақтарында, қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар
беретін орта арнаулы оқу орындарында, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп
оқытатын гимназия, лицейлерде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы.
Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Сәрсен Аманжолов 1901 жылы
Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданындағы Қалбаның бауыры Егінсу деген жерде
туған. Сәрсен Аманжолов найманнан тарайды. Әкесі Аманжол, шешесі Нарша өз
еңбегімен күн көрген кедей шаруа болған. Сәрсен он бір жасқа келгенде әкесі
қайтыс болады. Әке өлімі Сәрсенге қатты батады, оның балалықпен қоштасып
өзіне қарекет етеуіне де себеп болады. Ауыл қарттарынан аңыз-әңгімелерді,
ертегілерді көп тыңдап, зейініне тұтқан Сәрсен оқуға қатты құмарланады.
1916 жылы Катонқарағайдағы орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін, Сәрсен
Өскемен қаласындағы қалалық реальдық училищеге түседі. Бірақ тұрмыс тұзағы
оны өз торымен шырмап, оқуға қаражаты болмай оқуды тастап, жалшылыққа
кетуге мәжбүр болады. Бірақ оның оқуға деген ынтызары мұқалмайды, оқу
сәулесіне қолым жетсе деген арманда болады. Сәрсеннің арманы Октябрь таңы
атқаннан кейін ғана орындалады. Сәрсен 1920 жылы Семей қаласындағы үш айлық
мұғалімдік курсты бітірген соң, өз білімін ел игілігіне жұмсау үшін ауылға
келеді. Нұғыман ауылындағы мектепте екі жыл сабақ беріп, көп жастың көзін
ашады. 1922 жылы 1-ші мамырдан бастап 1924 жылдың 2-ші маусымына дейін
жаста болса жігерімен көзге түскен Сәрсенді Семей губерниясы, Бұқтырма
уезінің (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма ауданы) тұрғындары сол
жердің халық соты етіп сайлайды. 1924 жылы Шығыс Қазақстан облысының атқару
комитетінің жауапты секретары етіп тағайындайды.
Сәрсен сол кездегі жас совет үкіметінің жүзеге асырып жатқан
саясатына белсене қатысты, адал қызмет етті. Елді жаппай сауаттандыру,
жастарды оқыту сияқты совет үкіметінің жүргізіп жатқан шараларына
байланысты губерниялық ағарту бөлімінің разверсткасы бойынша Сәрсен 1926
жылы Ташкентке оқуға жіберілді. Ол Орта Азия мемлекеттік университеті
жанындағы педагогика факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне түсті.
Университетте оқып жүрген кезінде Сәрсен оқуға да ғылыми қоғамдық жұмысқа
да алғыр студент болған. Сәрсен талай рет ғылыми баяндамалар жасаған ол жаз
кездерінде ел аузынан аңыз-әңгімелер жинаған.
Сәрсен Аманжолов – қазақ филологиясына үлкен еңбек еткен ғалым. Ол
1931 жылдан Қазақтың Абай атындағы Ұлттық педагогикалық институтында дәріс
оқып, 20 жыл бойы сол институттың кафедра меңгерушісі болумен қатар, басқа
да филология майданындағы мекемелерде қызмет атқарды. Осы жылдарда ғалым
Республикадағы Ұлт Мәдениет зерттеу институтының да көрнекті
қызметкерлерінің бірі еді. С.Аманжолов шығарған Қазақ совет фольклоры,
Он алтыншы жыл, Бөгембай батыр сияқты көлемді еңбектері көпшілікке
танымал.
Сталиндік-голощекиндік саясаттың салқыны С.Аманжоловқа да тимей
қоймады. Ғалымға қарсы газет беттерінде үш мақала жарық көрді. Онда: Оның
достары өз жазаларын тартып жатыр, Бұл неге жауапқа тартылмайды деген
күмәндар болды. Оның мақал-мәтелдер жинап, фольклорды зерттеуі қатаң
бақылауға алынып, міндер тағылды. Сәрсен Амандолов Менің ешқандай кінәм
жоқ, бірақ әйтеуір мені де бір түні әкетуі мүмкін деген қобалжумен жүрді.
Ол кісіні осы саясаттан құтқарған, Мәскеуге аспирантураға түсіп кетуіне
байланысты болған оқиға болды.
Осы қуғындау саясатын өз көзімен көрген ғалымға өз ортасы да
күдікпен қараумен болды. Қаншама халық, жапқан жала құрбандары болып кетті.
Қолдан жасалған қудалау саясаты кезінде халық аштықтан да қырылып жатты.
Кезінде орыстан басқа ұлттар арасында саяси тәрбие жүргізген ғалым
С.Аманжолов жауынгерлерді рухтандыруда, ұлттық тіл, мәдениет, тарих сияқты
дәстүрлерді ұтымды пайдаланды. Өзінің саяси тәрбие жұмысында Алпамыс,
Қобыланды, Ертарғын, Қарасай батыр, Махамбет туралы еңбектерді
баспасөз беттеріне жариялап отырды.
Ел аузындағы аңыз әңгімелерді Сәрсен оқуға түспес бұрын қызмет істеп
жүрген кезінде де жинаған. Сәрсен оқып жүрген кезінде, одан ертерек уақытта
да өлең шығарған. Олардың біразы Жаңа әдебиет, Лениншіл жас
журналдарында басылып тұрған. 1928-1930 жылдары С.Аманжолов Орта Азия
жазушылар бюросындағы қазақ жазушылары секциясының председателі болды.
Сәрсеннің ғылымға деген талантын Орта Азия мемлекеттік
университетінің академиктері мен профессорлары сол кездің өзінде-ақ
байқаған. Сәрсен академик В.В. Бартольд, профессор С.Е. Малов сияқты үлкен
ғалымдардан лекция тыңдап, өзінің алғашқы еңбектерін де сол кезде бастаған.
Ұшқыр ойлы, ғылымға табанды Сәрсенің тамаша қабілетін байқаған
ұстаздары оның Орта Азия мемлекеттік университеті қасындағы аспирантураға
түсіп, бір жағынан ассистенттік қызмет атқаруын ұйғарды. Сәрсен осыдан
бастап педагогтік іспен ғылыми жұмысты қатарластыра жүргізді. Орта Азия
орталық партия комитетінің ұйғаруы бойынша 1928 жылы ашылған Қазақтың Абай
атындағы педагогикалық институтына Сәрсен 1931 жылдың күзінде оқытушылық
қызметке келді. 1931 жылы бұл институтта әрі аспирант, әрі ассистент болып
1932 жылы доцент қызметін атқарды.
С.Аманжолов – алғаш рет ғылыми кандидаттығы дәрежесін алған тілші-
қазақ ғалымы болды. Сонымен қатар ғалым Ұлы Отан соғысы басталған жылы КСРО
Ғылым академиясы қазақ филлиалының тіл және әдебиет бөлімін басқарып
отырған жерінен қан майданға аттанып, төрт жыл қатарынан соғыстың өтінде
жүріп қайтады. Соғыста да қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, жауынгер
арасында саяси-тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағының Батырлары
жөнінде ақпараттар жариялап, қазақ тілінде Қызыл армия үгітшісінің
блокнотын шығарып тұрады.
Қазақ тіл білімінің ірге тасын қалауға ат салысқан ағамыздың өмір
жолына үңіле отырып, аса жауапты қоғамдық қызметті атқара жүріп, сан
соқпақты ғылым жолымен де айналысқанын байқадым.
Сәрсен Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен кейінгі
аспирант, ассистент кезінде көлемді оқулықтар, программалар, еңбектер жазу
ісіне кірісті.
С.Аманжолов соғыстан кейінгі жылдарыда қудалаудан шет қалмады. Оның
тіл білімі, әдебиеттану саласындағы еңбектері көп сынға ұшырады. Оған:
Қазақ тарихын, қазақ жүздерін зерттеп жатыр деген айыптар тағылды. Ол аз
болғандай Әкесі Аманжол өз кезінде бай болған деген сөз тудырып, елге
адамдар жіберіп, малшы еңбеккерлерден сұрап, ілік іздеді. Партиядан да
шығарып тастау көзделді. Бірақ ғалымның сағын бұл қуғын сындыра алмады.
Керісінше түрлі жиналыстарда өз ойын ашық айтудан тайынбады.
Сталинизм жылдарының басында социализм идеологиясы өзінің шырқау
шыңына жетті. Міне осындай күрделі жағдайда қоғамдық ғылымдар партия
комитеттерінің қатаң бақылауымен дамыды. Осы кезеңде С.Аманжолов өзімен
қатарлас адамдардың басына күн туғанда, жасқанбай қол ұшын беріп отырды.
Жақын жолдастары қорқып, жоламай жүргенде С.Аманжолов М.Әуезовты ҚазПИ-ге
шақырып, студенттермен кездесулер өткізген. 1951 жылы Есмағамбет
Ысмайыловқа ұлтшыл деп айып тағылып, тұтқынға алынып, ақыры 25 жыл
айдауға тиіс болады. Сот алдына оған өзін кінәсіз деп табатын 15 адам
шақыруға рұқсат беріледі. Бірақ сол шақырылғандардың ішінен Сәрсен
Аманжолов қана барады. Ол батыл сөйлеп, Ысмайыловқа тағылып отырылған жаза
қате екенін дәлелдейді. Нәтижесінде жазаны жеңілдетуге ықпалын тигізеді.
Ғалымның ашық түрде сөйлеген сөзінен кейін, оның басына осы қауіп төнеді.
Түрлі айыптар тағылып, жиналыстарға салады. Баспасөз беттерінде ғалымның
еңбектеріне арналған сын мақалалар жарық көре бастайды. Ғалымның ұлы
А.Аманжолов өзінің әңгімесінде 1958 жыл басында әкем аяқ астынан инфаркт
алды, мұның бәрі әкеме жабылған жазықсыз жалалар кесірінен болды деп
ойлаймын. Әйтпесе әкем оған дейін тіпті ауырмағанды. Орыс қоғамында Пушкин,
Лермонтовтар қазақ хақында убит обществом қоғам өлтірген деген пікір
бар. Осы пікірді менің әкемнің қазасына қатысты да қолдануға болар еді
деген.
С.Аманжолұлы өмірінің соңғы кезеңіне дейін өзінің халқы үшін қызмет
етті. Ол ғылыми және ұстаздық қызмет атқару үстінде, 1958 жылы 28 қаңтарда
мезгілсіз қайтыс болды.
Барлық ғұмырын қазақтың ұлт тілінің сақталып, қазақ мектептерінің өз
мәртебелерін ұстанып қалуына елеулі үлес қосқан ғалым еңбегі ерекше.
1.2. Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері (Вопросы
диалектологий и историй казакского языка)
Дархандық даласынан, парасаттылық бабаларынан дарыған
ғалым, педагог Сәрсен Аманжолұлының қазақ этногенезі, археологиясы тарихы,
әдебиеті тіл және ұшан – теңіз еңбектері – халқымыздың мәдени байлығы.
Ұстаздың жолындағы ғалым өткен ғасырдың 30 жылдарынан бастап өз өмірінің
өзегі болған Ана тілі ананың ардақты баласындай деген ұстанымды берік
тұтынды. Қазақ әдеби тілінің қалыптасуы мен кемелденуіндегі басты ұйытқы,
түп қазығы халық тілі екенін ешкім жоққа шығара алмайды. Халық тілінің
жергілікті үлгісін алғашқы зерттеуші диалектологтардың көш басында С.
Аманжолов, Н. Сауранбаев, және Досқараев сынды ғалымдарымыздың сіңірген
еңбектері ұшан – теңіз. 1948ж С. Аманжолов Қазақ диалектологиясының
негізгі проблемалары деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1959ж
С. Аманжоловтың Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері
атты монографиясы жарық көрді. Бұл еңбекте негізінен қазақтың ру, қазақ
тайпалық одақтары туралы тайпа таңбаларына кең зерттеу жүргізді. С.
Аманжолов қазақ тарихын зерттеуде тау, тастарға жазылған көне жазуларға
сүйеніп нақты дәлелдер іздеген. Ең алғаш Қыпшақ сөзіне түсініктеме жазып,
оның бір тайпа атынан шыққанын және Түркі қағанаты құрылғанға дейін
нығайып, мұндағы тайпалардың Түркі – Қыпшақтар деп атағанын дәлелдеді.
Сонымен қатар ғалым қаңылылар, меркіттер, қидандар туралы Аристовтың
еңбектеріне сүйеніп, зерттеп, дәлелді талдау жасады. Зерттеуші ғалым,
үйсін, қаңылы, қоңырат, керей, қыпшақ, жалайыр, алшын, арғын, дулат
тайпаларының шығу тегі жекелей зерттеулер келтіре отырып, қазақ халқының
халық болып қалыптасуы алғашқы кезде пайда болған тайпалардың тарихы мен
байланысты екндігін көрсетеді. Қазақ халқының шығу тегінің білгірі С.
Аманжоловтың көз қарастарымен еңбектері жалпы қазақтың, оның тілі мен
мәдениеті тарихының дамуына елеулі үлес қосады. С. Аманжолов қазақ халқының
эволюциялық даму барысындағы түр негізі тереңде және біртұтас екендігін
дәлелдеп, қазақ халқының шығу тегі арыдан бастап, тарих қойнауының шынайы
деректерін бірнеше жыл бойы жинақтап көрсетуге тырысқан ғалым.
С. Аманжоловтың Қазақ тілі тарихы мен
диалектологиясы мәселелері атты ғылыми еңбегі көптеген тіл саласындағы
шешілмеген мәселелерді ашуға көмек етеді. Оның бірі Қазақстанның кең байтақ
жеріндегі әдеби тілдің қалыптасуы. Автордың бұл еңбегіне сүйене отырып,
әдеби тілдің Қазақстанның солтүстік аймақтарына қалыптасқан деген
қорытындыға келеміз. Ғылыми еңбек жеті бөліктен тұрады.
І. Қазақ халқының этникалық құрамы туралы деректер
мен зерттеулер.
ІІ. Қазақ тіліндей ежелгі тайпаның диалектілері
туралы кейбір деректер.
ІІІ. Қазақтың халық тілінің тарихи қалыптасуы.
ІV. Қазақ тіліндегі диалектілердің тарихи зерттелуі.
V. Қазақ тілінің негізгі диалектілері жоғарыдағы
аталған еңбек бөлімдеріне қоса автор С. Аманжолов Қазақстан аймағындағы
қазақ тілінің диалектілер картасын көрсетеді.
VІ. Диалектологиялық сөздік.
VІІ. Қосымшалар.
Бұл еңбекке назар аударсақ, профессор С. Аманжолов
қазақ тіліндегі диалектілердің пайда болуы мен қалыптасу тарихын қазақ
жеріндегі бұрынғы тайпалық одақтармен, жүздермен байланыстырып қарайды.
Қазақ жеріндегі үш жүз – үш тайпалық одақ ретінде қазақ біртұтас халық
болып құрылғаннан көп бұрын, VІІ – ІХ ғасырлардың арасында қалыптасты деп
қорытынды жасайды.
С. Аманжолов қазақ диалектологиясының теориялық мәні
бар өзекті мәселелердің (мәселен, қазақ тілінің өз ішінен диалект
сөйленістерге бөлінетіндігі, қазақтың ұлттық әдеби тілінің диалектілік
негізі, диалектілердің бұрынғы ру – тайпа тілдеріне қатысы қазіргі
диалектілік ерекшеліктердің сипаты және аймақтық жағынан жіктеуі т.б.) қай
– қайсысын болса алғаш рет ғылыми дәрежеге көтеріп ғана қоймай оларды кең
көлемде зерттеуде даулы мәселелерді шешуге батыл қадам жасады. Халық тілі
дегеніміз – диалектілерден құралған, бірақ әдеби тіл сатысына жетпеген тіл.
Әдеби тіл деген нәрсе сапасы жағынан да өзінің, ерекше қасиеттері жағынан
да ру тілінен де ру – тайпа тілінен де , ру – тайпа одақтарының тілінен де,
халық тілінен де жоғары тұратын нәрсе. Қазақ диалектілері дегеніміз - әдеби
тілге қарсы, негізінде ру – тайпа одақтарының тілдері соның қалдықтары.
Бұларда өсіп, өзгеріп отырады. Оларды бір сөзбен айтқанда ел тілі, халық
тілі деп атаймыз.
Сөйтіп үш жүздің қалыптасуымен үш жергілікті диалект
пайда болған. Қазіргі тіл білімнде де қалыптасқан классификацияға сай қазақ
тілінің оңтүстік диалектісі, қазақ тілінің батыс диалектісі және қазақ
тілінің солтүстік – шығыс диалектісі. Әрбір диалектінің өзіне тән тілдік
ерекшеліктері бар. Өз зерттеулерінде С.Аманжоловтың әдеби тілдің
диалектілік негізі туралы мынадай ой айтылады. Қазақтың ұлттық әдеби
тілінің диалектілік негізі бар, оның негізі қазақ тіліндегі солтүстік-
шығыс диалектісі деп қарайды.
Бір ескеретін нәрсе мәселе, жалпы қазақтың жазба
әдеби тілі тарихында Абай мен Ыбырайдың алытын орын жөнінде оның пікірінде
басқа зерттеушілерден алшақтық жоқ. Ол жаңа бағыттағы қазақ әдеби тілінің,
яғни қазіргі ұлттық тілдің негізін ХІХ ғасырдың екінші жарытысымен, Абай,
Ыбырай шығармашылығымен байланыстырады. Абай мен Ыбырай шығармалары
өздерінің туған өлкесіндегі халықтық тіл материалдары негізінде жазылды.
Қазақ тілінің диалектілік құрылысы жағынан қарағанда бұл оның солтүстік-
шығыс диалектісі еді .
Сол сияқты өз кезегінде профессор С.Аманжолов
оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөледі.
Егіншілік пен бау – бақшаға байланысты сөздер өте көп, және олардың кейбірі
баспасөз арқылы әдеби тілге еніп, бүкіл халық пайдаланатын сөздерге айналып
отыр. Жалпы қазақ тілі лексикасының тарихын зерттеуде бұлардың зор мәні бар
(таға – нағашы, үстін – діңгек, тіреу, пілік – білте) т.б.
Оңтүстік диалектісінде қазақ әдеби тілімен
салыстырғанда қалыптасуында мағынасында қолдануында ерекшелік бар
идиомалық, фразалық сөз тіркестері едәуір мөлшерде кездеседі: біршек бөлу –
бөліну, тән алмау – мойына алмау, т.б. Қазақ тілінің батыс диалектісіне С.
Аманжоловтың пікірінше алшын тайпалар одағының тілі жатады. Аталған
тайпалық бірлестіктер әр түрлі тарихи жағдайға байланысты ұзақ уақыт бойы
оқшауланып келгендіктен және бір аймақта тұрып, қоғамдық, шаруашылық,
мәдени өмірі ыңғайлас болғандықтан, олардың тайпалық тілде бір жергілікті
диалект болып қалыптасқан. Соңғы зерттеулерге сай қосарымыз, қазақ тілінің
батыс диалектісі кең көлемді қамтиды, сонымен бірге диалектілік
ерекшеліктердің таралу (шегі, сақталу сипаты бірдей емес, олардан батыс
диалектісінің өз ішінен сөйленістерге бөлінетіні байқалады. Профессор с.
Аманжоловтың пікірінше диалектизм деген нәрсе тіліміздің жалпы өсу, даму
тарихын бақылап тексеру үшін ғана, талдап беру үшін қажеті бар нәрсе емес
екендігін естен шығармауымыз керек) 1,198.
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен
жиналған материалдарды және қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С.
Аманжолов қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар
мыналар:
1) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан обылыстарын
және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарын қамтиды;
2) батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Ақтау, Ақтөбе облыстарын және
Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын
қамтиды;
3) солтүстік-шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан,
Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және Қостанай мен
Талдықорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
Қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалкетісіне тоқталсақ,
С. Аманжолов қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы керей,
найман, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. Бұл
тайпалар ерте замандардан бастап-ақ Ертіс, Есіл, Тобол, Торғай өзендері
бойын; Алтай, Тарбағатай алқабын, Арқа жерін мекен еткен. Олар оңтүстігінде
– ұлы жүз тайпаларымен, батысында – кіші жүз тайпаларымен және татар,
башқұрттармен, солтүстігінде – алтайлықтармен және Барабин, Тобыл
татарларымен, шығысында – монғол, қытай және ұйғырлармен шектескен.
С. Аманжолов солтүстік-шығыс далектісін қазақтың
әдеби тілінің негізінде жатқан диалект деп есептейді. Қазақ тілінің
диалектілері мен қазіргі әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және
грамматикалық жағынан жан-жақты салыстыра келіп, басқа диалектілерге
қарағанда, солтүстік-шығыс диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда
жақын екендігін атап көрсетеді. Әдеби тілдің негізінде жатқанына
қарамастан, солтүстік-шығыс диалектісінде қазір де сақталып қалған, әдеби
тілге енбейтін жергілікті тілдік ерекшеліктер кездесетінін де ескертеді.
Бірақ автор өзінің еңбектерінде оларға кең тоқтап,
талдау жасамғанын байқаймыз. Оның себебі, біріншіден, автордың солтүстік-
шығыс диалект ұлттық әдеби тілдің негізіне жатты деген көзқараста болуында,
екіншіден, Қазақстанның солтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы халық
тілінің басқа жерге қарағанда нашар зерттелуіне байланысты. Бұл аймақ соңғы
кездерде ғана зерттеліп келеді. Кейінгі кезде жиналған материалдар аталған
аудандарда да жергілікті ерекшеліктердің белгілі мөлшерде кездесетініні,
таралу сипаты әр түрлі болғандықтан, өз ішінен шағын говорларға
бөлінетіндігін көрсетеді.
С. Аманжолов өз еңбегінде қазақ тілінің жергілікті
1) дыбыстық
2) грамматикалық
3) лексикалық ерекшеліктерге нақты тоқтайды. Соның
нәтижесінде қазақ тілін игеру барысында көптеген тілмен байланысты
мәселелерді шеше алуымызға жол ашылады.
1.3. Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы
еңбегі туралы.
Профессор С. Аманжоловтың ғылыми мұраларының ішінен
қазақ тілі синтаксисі жөніндегі еңбектері елеулі орын алады. Ол өмірінің
соңына дейін синтаксис мәселелерін зерттеген ғалым. Автордың 1940 жылы
басылып шыққан Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген атпен
1950жылы толықтырылып, жарыққа шықты. Порфессор Сәрсен Аманжолов синтаксис
мәселесімен айналысқан кезде, қазақ тіл білімінде басшылық, үлгі
боларлықтай еңбектерінің саны шамалы болған. Сәрсен Аманжолов орыс тілі
мамандары мен түкологтардың бір қатар еңбектерін басшылыққа алып, оларға
сын көзбен қарай отырып, синтаксис мәселерін нақты материалдарды зерттеу
негізінде жүйеге салып, жаңа ережелермен толықтырды.
Сәрсен Аманжолов өзінен бұрынғы зерттеушілердің
сөйлеуді синтаксистік категорияға жатқызғанын сынай келіп, біздіңше,
сөйлеу синтаксистік категория емес; Бұл – стиль мәселесіне жатады. әдетте
біреу баяндама жасаса, я біреу шығып сөйлесе, оның сөзі сөйлеуі қандай
екен, қалай сөйлейді екен? – деп, сұраймыз. Сонда біз оның әрбір сөйлемін
тексеріп жатқанымыз жоқ, жалпы шешендігін, сөзшеңдігін, оның түсінікті,
түсініксіздігін сөз қыламыз ... Екінші жағынан алып қарағанда, сөйлеу тек
қана процесті, ал сөйлем - процесті ғана емес, тиянақты қарым –
қатынастың басқа белгілерін де көрсететін категория екенін байқауымыз
керек деген қорытынды жасайды.
Ғылыми синтаксистің қысқа курсында автор синтаксис
мәселелерін үлкен 2 бөлімге бөліп зерттеген, 1- ші жалпы бөлім; 2- арнаулы
бөлім;
Жалпы бөлімде синтаксиске қатысы бар негізгі
объектілерге тоқталады. Олар шақ пен жақтарға байланысты синтаксистік
категориялардың жаратылысы, сөйлемнің элементі мен дәнекерлер, сөз
таптарының, сөйлем мүшесі болу шарттары, сөздердің тізбектелуі, интонация,
сөйлем мүшелері мен грамматикалық байланысы жоқ оқшау сөздер және Дұрыс
сөйлей, дұрыс жаза білудің шарттары сиқты методикалық кеңес.
Арнаулы бөлімде сөйлемнің түрлері, сөйлем мүшелері
және құрмалас сөйлем мәселелері. Аталған еңбекте профессор Сәрсен
Аманжоловтың интонацияға арнайы тоқталып, ол жөнінде өз пікірін айтады.
Автор қазақ тілінде интонацияның синтаксистік түрін 5- ке бөледі. 1)
басымдылық екпінге байланысты интонация. Бұл кәдімгі жай, хабарлы сөйлем
ішіндегі бір сөздің басым айтылуына, басқаша айтқанда , ой екпіне
байланысты пайда болатын интонация. 2) Хабарлы сөйлем интонациясы. 3)
Сұраулы сөйлем интонациясы.
4) Лепті сөйлем интонациясы және т.б. 5) Өлеңді
сөйлем интонациясы. өлеңді сөйлемде, - дейді автор, - интонация ырғақ,
ұйқас, буын, болсын ... сияқты сөз кестелерін жетектеп отырады.
Синтаксис объектілерінің бірі -сөз тіркесі.
Профессор Сәрсен Аманжолов сөз тіркестерінің қиысу, меңгеру, жанасу,
қабысу сияқты байланыс түрлеріне тоқтала отырып, сөздердің тізбектелуі 2
топқа: лексикалық тізбектер, бірнеше сөздің 1 ғана мағына беріп
тізбектелуі. Мысалы: атқора, ауыз үй, күй алақан, көрсе қызар.
1)Синтаксистік тізбектер: бұлардың өзін іштей 4 топқа бөледі. Идиомалық
қасиеті бар сөз тізбектері: құлақ қоймайды, көз салмайды;
2)фразалықтізбектер басы бос, қолы қысқа; 3)үйірлі мүше болатын сөз
топтары сөз тізбектері: аузы күйген, таң ата ел жата; 4)сөйлемде күрделі
мүше болатын сөз тізебктері: бригадир болды, жығылып қанша жаздады, күзге
шейін, саған бола т.б. бұл тізбектердің бәрін автор Синтагмалық тізбек
деп атайды.
Профессор С. Аманжоловтың Ғылыми грамматика атты
еңбегінде хабарлы сөйлемнің 8 түрі көрсетіледі: қимыл хабарлы, сын хабарлы,
сан хабарлы, мекен хабарлы, анықтама хабарлы, мақсат хабарлы, себеп
хабарлы, тақырып хабарлы;
Бұлай болу, 1-ден, хабарлы сөйлем баяндауышының қай
сөз табынан болғандығына байланысты, 2-ден, бүкіл сөйлем арқылы берілген
ойдың нені аңғартып тұр дегенге байланысты. Автор аталған еңбекте лепті
сөйлемнің 11 түрін көрсетеді.
Сәрсен Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисімен де көп
шұғылданған ғалым. Құрмаластың ішіндегі салалас құрмаластың жалғаулықсыз
салаласын ІІ түрге: ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдар, іліктес, үлестес,
шартты, әрқилы, үдетпелі, бейтараптық, теңдес және баяншы түсіндірмелі
салалас деп бөледі.
Жалғаулықты салаласты: қарсылықты, себеп-салдар,
талғаулы, ыңғайластық, болжалды әлде, бәлкім, үдетпелі әрі, бейтараптық
құй, мейлі, кезектестік кейде, бірде;
Профессор Н. Сауранбаев құрмалас сөйлемді іргелес
құрмалас, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас деп 3-ке бөледі. Автордың
іргелес құрмалас дегені сырт тұлғасына қарағанда: жалғаулықсыз салаластың
өзі.
Профессор М. Балақаев салалас құрмаласты 2 топқа
бөледі: іргелес жалғаулықсыз салалас және жалғаулықты салалас.
Доцент С. Жиенбаевтың да салаласты іштей жіктеуі осы
сияқты. С. Жиенбаев. Синтаксис мәселелері, 1941 ж.
Бұл үш ғалым да көсемше формалы тиянақсыз баяндауыш
арқылы құрмаласқан сөйлемді әрі салалас, әрі сабақтасқа жатқызады. Мысалы:
1) Әуеде жыршы құстар өлең айтып, қиқу салар көлдегі қаз бенен қу; -
салалас. 2) Сақа саусақ жыпылдап, суыртпақты сурған. – сабақтас.
Бұл ретте профессор Сәрсен Аманжолов құрмалас
сөйлемнің тұлғалық белгілерін 1-орынға койып, салалас болса, алғашқы
сыңардың баяндауышы тиянақты болады, сабақтас болса, алғашқы сыңардың
баяндауышы тиянақсыз формада болады дей келе, көсемше формалы баяндауышы
бар сөйлемді сабақтас деп таниды.
Сонымен қатар, автор сабақтас құрмаластың басты үш
белгісін атап көрсетті: 1) өз алдына баяндауышы болуы; 2) сөйлемге тән
предикативтік қасиетке ие болуы 3) айырықша интонациясының болуы;
Профессор Сәрсен Аманжолов айрықша интонацияның
болатындығына күмән келтірген пікірлерге мынадай дәлелдер келтірді: Қандай
сөйлем болсын, мейлі ол 2 сөзден және 1 сөзден құралған сөйлем. Болса да,
өзіне тән интонациясы болады. Интонация құрмалас құрамын жікке бөлетін
өлшеуіштің бірі болмақ. Вопросы грамматики тюркских языков, А; 1959, 212-
6.
Профессор С. Аманжолов құрмалас сөйлемнің Аралас
құрмалас деген түрін қазақ тілі синтаксисіне, оның грамматикалық айрықша
белгілерін, ішінара бөлінетін түрлерін және орын тәртібін теориялық жақтан
дәлелдеген.
Қазақ тілі синтаксисіндегі келелі мәселенің бірі –
үйірлі мүше. Бұл жөнінде 4 түрлі көзқарастарға назар аударсақ:
1) Доцент, С. Жиенбаев үйірілі мүшені құрмалас сөйлеммен байланысты
зерттеп, оны интонациялық сабақтас сөйлем дейді.
2) Профессор Н. Сауранбаев та құрмалас сөйлем тұрғысынан зерттеп,
сабақтас құрмаластан, айырмасы: үйірмелі мүшенің өз алдына
баяндауышы болмайды дейді.
3) Т. Қордабаев құрамында бастауыш тұлғалы сөз болса, үйірлі мүше
бола алмайды дейді.
4) Профессор Сәрсен Аманжолов 1-ден, үйірлі мүшені жай сөйлем
тұрғысынан зерттейді; 2-ден, үйірлі мүшені құрмалас жағынан
сөйлемге ұқсағанымен, сөйлемге тән белгілері предикативтік қасиеті,
интонациясы болмағандықтан, сөйлем бола алмайды, тек мүшесінің
қызметін атқарады деп ашып айтады.
Мыс: Атынан әлдеқашан түскен Шәке екі сары ала қаздың
арасында қаршығасына әлі қолын жеткізе алмай жүр.
Сөйтіп, Профессор Сәрсен Аманжолов зерттеулерінен
синтаксис мәселесіне қатысты біршама мәліметтерді көреміз. Ғалым синтаксис
мәселесін зерттеуіне нысан ете отырып, өзіндік тұжырымдар жасай білген.
1.4. Қазақ тілі теориясының негіздері еңбегі
жайында
С. Аманжоловтың ғылыми мақалары мен тың
зерттеулерінің бұл жинағы үш бөлімнен тұрады.
І. Ана тілі, тіл ғылымы
ІІ. Әдеби тіл, терминология және аударма
ІІІ. Грамматикалық құрылыс, тіл тарихы.
Мұнда тіл теориясы мен тіл саясаты, қазақтың әдеби
тілі мен терминологиясы, қазақ тілі тарихы мен грамматикалық құрылысының
мәселелері алғаш рет жан-жақты, терең талданған.
Бүгінгі таңда қазақ тіл білімінің аса маңызды
мәселелері қатарында жалпы тіл білім ғылымының қазақ топырағында қалыптасу
ерекшелігін айқындау, негізгі даму бағыттарын сұрыптау, әлемдік
лингвистиканың концептуалды тұжырымдарымен сабақтастығын, өзіндік үлесін
талдап көрсету секілді тілдік проблемалар қарастырылуды қажет етуде. Тілдің
құрылымдық, жүйелік сипатымен қатар, оның табиғатын, адамзат өмірінде
атқарар қызметін, даму заңдылықтарын және өзге құбылыстармен байланысын жан-
жақты зерттеу қажеттігін кезінде А. Байтұрсынұлы да ерекше атап өткен. Тіл-
адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі
адамдар тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер
еді..., - дей отырып, ғалым 1914ж. Орынборда шыққан еңбегін Тіл – құрал
деп атады. Кейін қазақ тіл білімінің тұңғыш профессоры Қ. Жұбанов барлық
тілдерге ортақ ережелер мен ұстанымдарды зерттейтін саланы жалпы тіл тану
ғылымы деп арнайы қарастыру керектігін ескертеді. Тілші тілтану жүйесінің
барлық дүние жүзіндегі тілдердің деректеріне сүйене жасалатындығына,
дегенмен, өзге лингвистикалық салалардан өз зерттеу нысанымен, амал –
тәсілдерімен дараланатындығына да мән береді.
Аталмыш ойдың жалғасы есесінде ғалым С. Аманжоловтың
1940 ж. Халық мұғалімі журналында жарияланған Тіл ғылымы және оның
мақсаты деген мақаласына зер салған абзал. Кейін бұл мақала 2002 ж.
Ғалымның ұлы А. С. Аманжоловтың құрастыруымен шыққан Қазақ тілі
теориясының негіздері атты жинаққа енді.
Тіл ғылымы (лингвистика) негізінде адам баласының
тілінің жазылуын, өсу-өнуін, оның құрылысын, бұрынғы, қазіргі күйін, оның
бірімен – бірі өзара қарым – қатынасын, олардың даму жолдарын, ондағы
заңдарды тексереді. Сонымен қабат, тіл ғылымы тіл – тілдің келешегін де
қалай дамитынын де, болашақ тілдің жасалу жолдарын да әңгіме қылады ... , -
деп анықтама берумен басталған бұл бөлім жалпы тіл білімінің мәселелерін,
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. С. Аманжолов алғашқылар қатарында
тіл ғылымының өзіндік ерекшелігін нақтылай отырып, оны өзге ғылым
жүйелері қатарында алар орынын, атқарар қызметін және асқан маңыздылығын
сипаттаған:... бұл ғылым – бүтіндей адам баласының тіршілігіне байланысты
ғылым... Ғалымның тіл ғылымын белгілі бір ұлтқа қатысты емес, барша
адамзат атаулына керек, оның тұрмыс – тіршілігін, дамуын, өркендеуін,
қамтитын сала ретінде қарастыруы – мәні зор ғылыми жетістіктердің бірі.
Тіл адамен бірге дамып, өзгеріп, толығып отыратын
ерекше құрал болғандықтан, оны зерттейтін лингвистика да, соның ішінде
жалпы тіл білімі де, диалектикалық сатылап даму, динамикалық өзгеру
заңдылықтарына сүйене тереңдей, тамырлай түсері хақ. Соның айқын дәлелі
ретінде С. Аманжолов атап өткен тіл ғылымының проблемаларына тоқталған
орынды болар: ...бұл ғылымның қарайтын, тексеретін нәрселерін алатын
болсақ,... 1) тілдің шығуы; 2) тілдердің құрылысы; 3) тілдердің даму
жолының бірлігі; 4) әдебиет тілі мәселесі; 5) лексика мен семасиология
мәселесі; 6) грамматика, стилистика мәселесі; 7) грамматикалық
категориялардың шығу; 8) ұлт тілдері, оладың даму жолдары: 9) тіл мен жазу
мәселесі. Қазіргі жалпы тіл білімі осы аталған мәселелерге қоса уақыт пен
заманның талабына сай, соны бағыттармен толықтырылып, даму үстінде.
Қорыта келгенде, С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы қазақ
тіл білімінің қалыптасып, дамуына айтарлықтай үлес қосып қана қоймай, жалпы
тілтану, тіл ғылымы саласының қазақ топырағында өркндеуіне, ұғымдық аясының
кең көлемде талданып түсіндірілуіне септігін тигізді. Ғалым алғашқылар
қатарында тілді барша адамзатқа ортақ құбылыс ретінде бағалап, оның қызметі
туралы 1931- жылы ІІІ кластың оқу кітабымен шала сауатты үлкендерге
арналған әліппені жасауға қатысты. Жас ғалымның алғашқы көлемде еңбектері
1931-ші жылы Ташкентте басылып шықты. 1932-ші жылы Сәрсеннің ІV класқа
арнап жазған Қазақ тілі грамматикасы Алматыдағы мемлекеттік баспадан
басылып шықты. Осы жылы Сәрсеннің басқаруымен І-ІІ-ІІІ клас оқушыларына
арналған грамматикалар жазды. Бұл грамматикалар мектеп балаларын оқытуда
мұғалімдерге ұсынылған тұңғыш оқулық болды. С.Аманжолұлы тұңғыш жасаған
қазақ тілі программаларының да авторы. Орталау және орта мектепке арналған
қазақ тілінің программасы 1933-ші жылы басылып шықты. Бұл программаға
методикалық нұсқаулар қосылып, толықтырылып, 1938-ші жылы қайта басылды.
Ғалымның тікелей қатысуымен 1946–шы жылы екі томдық
орысша – қазақша сөздік жарық көрген. С.Аманжолов қазақ жазуының орыс
графикасына негізделуін алғашқылардың бірі болып қызу қуаттап, Жаңа
алфавит және қазақ әдеби тілінің орфографиясы деген еңбегінде әліпбидің
алғашқы жобасын жасаған. Қазіргі біз қолданып жүрген қазақ алфавиті мен
қазақ орфографиясының негізгі прициптері 1940–шы жылдың қараша айында өткен
Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің V сессиясында осы ғалым ағамыз жасаған жоба
негізінде қабылданған.
С.Аманжолов үкімет басшыларына Қазақ тілінің
республикадағы мемлекеттік тіл ретіндегі маңызы деген мәселені алғаш рет
айтқан адамдардың бірі.
С.Аманжоловтың ІV жылдық тіл кітабы, Бөгенбай
батыр, Қазақ совет фольклоры, Қазақ тілінің грамматикасы, Синтаксис,
Жұмбақтар, Қазақтың әдеби тілі, Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
курсы тағы сол сияқты еңбектері бар.
Ол сөз таптарының сөйлем мүшесі болу шарттары,
сөйлемнің элементтері, интонация, оқшау сөздер, шақ пен жаққа қатысты
синтаксистік категориялар құрмалас сөйлемнің пайда болу жолдары, үйірлі
мүше жайында тың қортындылар жасаған.
Аманжолов – қазақ тіл ғылымының теориясын
қалыптастырған, оны практикамен байланыстырған алғашқы тілші ғалымдардың
бірі. Қорыта келгенде С. Аманжоловтың ғылыми мұрасы қазақ тіл білімінің
қалыптасып, дамуына айтарлықтай үлес қосып қана қоймай, жалпы тіл ғылымы
саласының қазақ топырағында өркендеуіне, ұғымдық аясының кең көлемде
талданып түсіндірілуіне септіген тигізді. Ғалым алғашқылар қатарында тілді
барша адамзатқа ортақ құбылыс ретінде бағалап, оның өзіндік жаратылысын,
маңызын асқан көрегендікпен айқындап береді. Бұрыннан орныққан тіл қызметі
туралы мәліметтерді толықтыра келе С.Аманжолов лингвистиканың өзге
ғылымдармен байланыстарын сұрыптау негізінде жаңа тың тұжырымдар ұсынды.
2. С.Аманжолов және қазақ әдеби тілінің өзекті мәселелері
Сәрсен Аманжолов - Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент
мүшесі, филология ғылымдарының докторы, қазақ тіл білімінің қалыптасып,
орнығуына үлес қосқан, қазақ халқының тарихында елеулі із қалдырған зиялы
қауым өкілі.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ тіл білімінің жаңа сатыға
көтерілуіне ықпал еткен ғалым ағамыздың шығармашылық мұралары бүгінгі күнде
сан қырынан зерттеліп, қарастырылуда. Сәрсен Аманжоловқа қатысты ғылыми
пікірлердің алғашқыларының бірі қатарында А.Әбдірахманов, Ә.Әбілқаев,
Ғ.Қалиевтардың Профессор С.Аманжоловтың өмірі мен ғылыми мұрасы
тақырыбына жазылған еңбегі болса, 1958 жылдың 30 қаңтарында Социалистік
Қазақстан газетінде жарық көрген Көрнекті ғалым атты мақаласында
Ғ.Мұсабаев: Профессор Сәрсен Аманжолов ғылыми жұмыста алға қойған
мақсатына жетуге аянбай күш салатын. Ол осыдан жиырма жыл бұрын қазақ
тілінің диалектісін зерттеу жөнінде тіл, әдебиет секторының алдына мәселе
қойған болатын. Ол күнде не маман, не қаражат жетіспейтін, әрі қазақ
тілінің бұл мәселеге байланысты көптеген жайлары өзінің дұрыс шешімін
таппаған болатын. Осы қиыншылықтарға қарамай-ақ, ол диалектологиялық
экспедициялар ұйымдастыра бастады. Бұлардың бағдарламаларын, іс-жоспарын,
зерттеу әдісін өзі жасап, өзі басқарды. Мұның нәтижесінде қазақ халқының
нелер асыл сөздері институтқа жиналды. Олардың ішінен талай сөздер қазіргі
бай әдеби тіліміздің кәдесіне асып отыр,- деп жазады.
С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы жайындағы сан салалы зерттеулер мен
пікірлерді көптеп кездестіруге болады: Г.Б.Мадиева ғалым еңбектеріндегі
ономастика мәселелерін, Н.Ж.Шаймерденова эпистолярлық мұраларын
қарастырған, Б.К.Момынова терминология мәселесіне ой қозғаса, Ф.Ш.Оразбаева
тіл теориясы, Э.Н.Оразалиева жалпы тіл білімі, Р.А.Авакова семасиология,
Г.Ә.Сәрсеке даму тұжырымы, К.К.Еңсебаева синтаксис мәселелерін көтерген
1. Ғалым мұрасының жинақталып, жарыққа шығуында ұлы А.С.Аманжоловтың
еңбегінің шексіз екені белгілі.
2.1. Қазақ әдеби тілінің тарихы мақаласы жайында
Сәрсен Аманжолұлы – қазақ әдеби тілінің қалыптасып, даму тарихының
зерттелуіне қомақты үлес қосқан, өзіндік пікір, соны тұжырыммен келген
кемеңгер ойшыл. Ғалым қазақ тілшілерінен алғашқылардың бірі болып әдеби
тіл ұғымына анықтама берген. Мысалы, 1934 жылы 15 маусымда Лениншіл жас
газетінде жарық көрген Қазақ тілін нақтылы әдебиет тілі етелік атты
мақаласында: Әдебиет тілі деп толық тәртіпке, қалыпқа түскен саясат,
әдебиет, ғылым (пән) үшеуінде ешбір ақаусыз, кемшіліксіз жаза алатын тілді
ғана айтамыз. Әдебиет тілі халық тілінен байлығы мен анықтығы, дәлдігі мен
грамматикалық өлшеуден сөйлем құруы артып кетпеуімен айрылады. Мұнда
жетпеген, шала-шарпы ұғым беретін термин сөз қолданылмайды 2; 158 ,-
деген түсінік береді. Ал 1949 жылы Қазақтың әдеби тілі атты еңбегінде:
Әдеби тіл – бүкіл қазақ халқының мәдени мұрасы. Әдеби тілді жасауға бүкіл
қазақ халқы, оның алдыңғы қатарлы мәдениет қайраткерлері көптен бері
атсалысты. Өйткені әдеби тіл бүкіл қазақ халқын біріктіруші, ұйымдастырушы,
іске, еңбекке, ерлікке жұмылдырушы, ілгері бастаушы ең өткір, ең жанды
құралдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz