Сопылық ілім мен қазақ лирикасындағы үндестік туралы ақпарат

Кіріспе

Қазіргі кезде, сопылық ілімінің айналасында айтылып, жазылып жүрген пікірлер көп. Олардың арасында Исламның негізгі үш ұстынының бірімен астасып жатқан сопылық институтын бақсылық, шырақшылық секілді ұғымдармен қатарластырып тар шеңберде қарап жүргендер де бар. Ал, негізінде, бұл ілім әу бастан адамды түбегейлі аздырып, жолдан тайдыру мақсатында қалыптасқан деп үстірт ойлау қате. Бұл, әрине, шын сопылық не екенін дұрыс меңермегеннен туындаған пікірлер болса керек. Рас, кешегі кеңес кезінде сопылықты философиялық тұрғыдан ғана қарап, оны адам ойынан шыққан жасанды ілім деп көрсетуге тырысқандар болды. Тіпті, сопылық ілімінің мүршиді, жетекшісі өзін пайғамбарлармен тең санайды, ал оның соңынан ерушілер «әулиелікті» пайғамбарлықтан жоғары қояды деген мазмұндағы жаңсақ пікірді де кездестіруге болған . Әрине, түбінде шариғат ілімі жатпайтын болса, кез келген жолда діннен ауытқушылық орын алары даусыз. Бірақ бұған қарап, жалпы сопылық жолы туралы асығыс шешім шығаруға болмайды. Түркі жұртының, соның ішінде қазақ даласының діни жолында сопылықтың алар орны үлкен. Алысқа бармай-ақ хәкім Абайдың, Шәкәрімнің, Мәшһүр Жүсіптің шығармашылық мұрасына сәл ғана ден қойсақ, олардың өмір тіршіліктеріне сопылық дүниетанымның қаншалық әсері болғанын байқаймыз. Қазақтың ділін жан-жақты зерттеп жүрген академик Ғарифолла Есім еңбектерінің бірінде Абай шығармаларында сопылық әдебиеттің белгісі мен дүниетанымының көріністері де байқалатын тұстары баршылық екенін айта келе, Мұхтар Әуезовтің 1945–1946 оқу жылында университетте абайтанудан оқылған лекциясында айтқан: «Шығыс ақындарының шығармаларында үлкен орын алған үлгі – сопылық» деген пікірін дәлелге келтірген .
Сопылықтың мақсаты діннің талаптарын жоғары деңгейде орындату болғандықтан, рухани кемелденуді мақсат еткен әрбір мүрид, шәкірт бірінші кезекте шариғат білімімен сусындаған болуы керек. Қожа Ахмед әзірет сұлтан шариғатсыз тариқаттың болмайтындығын, тариқаттың бар мәселесі шариғатсыз шешілмейтідігін, тариқатқа кірудің алғышарты – шариғат білімі екенін айрықша атап көрсеткен:
Айтпақ үшін тариқаттың ең талаптарын,
Әуел қадам шариғатқа қоймақ керек.
Шариғаттың шешімдерін тауысқан соң,
Содан кейін, сол шешімді қылмақ керек.
Шариғатсыз шешім болмас Тариқатта,
Тариқатсыз шешілмейді Хақиқат та.
Үшбу жолдар айқындалар шариғатта,
Барлығын да шариғаттан білмек керек.
Жалпы әр тариқаттың рухани тәрбиеде қолданатын өзіндік ерекшеліктері болуымен қатар, барлығына бірдей ортақ қағида, тәсілдері де бар. Соларды аз-кем тарқатып түсіндіріп кетейін.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Конспект

Тақырыбы: Сопылық ілім мен қазақ лирикасындағы үндестік

ОРЫНДАҒАН: Маратова Н
ТОБЫ: Фи-201
ТЕКСЕРГЕН: Жундибаева А.

Семей-2015ж
Қазіргі кезде, сопылық ілімінің айналасында айтылып, жазылып жүрген пікірлер көп. Олардың арасында Исламның негізгі үш ұстынының бірімен астасып жатқан сопылық институтын бақсылық, шырақшылық секілді ұғымдармен қатарластырып тар шеңберде қарап жүргендер де бар. Ал, негізінде, бұл ілім әу бастан адамды түбегейлі аздырып, жолдан тайдыру мақсатында қалыптасқан деп үстірт ойлау қате. Бұл, әрине, шын сопылық не екенін дұрыс меңермегеннен туындаған пікірлер болса керек. Рас, кешегі кеңес кезінде сопылықты философиялық тұрғыдан ғана қарап, оны адам ойынан шыққан жасанды ілім деп көрсетуге тырысқандар болды. Тіпті, сопылық ілімінің мүршиді, жетекшісі өзін пайғамбарлармен тең санайды, ал оның соңынан ерушілер әулиелікті пайғамбарлықтан жоғары қояды деген мазмұндағы жаңсақ пікірді де кездестіруге болған . Әрине, түбінде шариғат ілімі жатпайтын болса, кез келген жолда діннен ауытқушылық орын алары даусыз. Бірақ бұған қарап, жалпы сопылық жолы туралы асығыс шешім шығаруға болмайды. Түркі жұртының, соның ішінде қазақ даласының діни жолында сопылықтың алар орны үлкен. Алысқа бармай-ақ хәкім Абайдың, Шәкәрімнің, Мәшһүр Жүсіптің шығармашылық мұрасына сәл ғана ден қойсақ, олардың өмір тіршіліктеріне сопылық дүниетанымның қаншалық әсері болғанын байқаймыз. Қазақтың ділін жан-жақты зерттеп жүрген академик Ғарифолла Есім еңбектерінің бірінде Абай шығармаларында сопылық әдебиеттің белгісі мен дүниетанымының көріністері де байқалатын тұстары баршылық екенін айта келе, Мұхтар Әуезовтің 1945 - 1946 оқу жылында университетте абайтанудан оқылған лекциясында айтқан: Шығыс ақындарының шығармаларында үлкен орын алған үлгі - сопылық деген пікірін дәлелге келтірген .
Сопылықтың мақсаты діннің талаптарын жоғары деңгейде орындату болғандықтан, рухани кемелденуді мақсат еткен әрбір мүрид, шәкірт бірінші кезекте шариғат білімімен сусындаған болуы керек. Қожа Ахмед әзірет сұлтан шариғатсыз тариқаттың болмайтындығын, тариқаттың бар мәселесі шариғатсыз шешілмейтідігін, тариқатқа кірудің алғышарты - шариғат білімі екенін айрықша атап көрсеткен:
Айтпақ үшін тариқаттың ең талаптарын,
Әуел қадам шариғатқа қоймақ керек.
Шариғаттың шешімдерін тауысқан соң,
Содан кейін, сол шешімді қылмақ керек.
Шариғатсыз шешім болмас Тариқатта,
Тариқатсыз шешілмейді Хақиқат та.
Үшбу жолдар айқындалар шариғатта,
Барлығын да шариғаттан білмек керек.
Жалпы әр тариқаттың рухани тәрбиеде қолданатын өзіндік ерекшеліктері болуымен қатар, барлығына бірдей ортақ қағида, тәсілдері де бар. Соларды аз-кем тарқатып түсіндіріп кетейін.
Алғашқы кезекте рух кемелденуінің, нәпсі тәрбиесінің маңызды тетігі саналатын мына төрт нәрсеге тоқталайық. Бұл төрт нәрсе де ойдан шығарылған бидғат емес. Бұлардың барлығы Құранның қағидаларына сай, Алла елшісінің сүннетінен алынған. Мүрид бұл төртеуін күнделікті өмірінде басты қағида етіп алуы тиіс. Бұлардың біреуі болмаса, мүридтің рухани кемелденуіне кедергі келтіреді. Біріншісі, қиллатут-тағам - аз тамақ жеу. Екіншісі, қиллатул-манам - аз ұйықтау. Үшіншісі, қиллатул-калам - аз сөйлеу, төртіншісі, ъузлату ъанил-анаам - оңашалану.
Бұл аталған төртеуі де Алла елшісінің (С.А.У.) хадистерінде ерекше аталып, өмірінде айрықша көрініс тапқан ұстанымдар.
Қиллатут-тағаам - аз тамақ жеу. Тәнге қажет мөлшерде ғана қоректенуге, артық тамақтан бас тартуға қатысты Алла елшісі (С.А.У.): Адам ұрпағының ең жаман ыдысы - ол тоя тамақ ішкен қарын. Адам баласына денесін көтеріп жүруге қажет азын-аулақ (бірнеше асам) тамақ жеткілікті. Ал міндетті түрде жейтін болса, онда асқазанының үштен бірін - тамаққа, келесі үштен бірін - суға, ал қалған үштен бірін ауаға арнасын, - деген.
Айша (Р.А.) анамыз жеткізген бір хадисінде: Алла елшісі Мәдинаға көшіп келгеннен бақилық болғанға дейін оның (С.А.У.) жанұясы үш күн қатарынан тойып тамақ ішкен емес, - деп қарын тойдыра тамақ ішпеу Алла елшісінің берік сүннеті екендігін білдірген.
Алғашқы мәшһүр сопылардың бірі болған Ибраһим ибн Әдһам: Кімде-кім асқазанына кіретін тағамды қадағалай алса, өз діндарлығын да қолға алған болады. Асқазанына артық тамақ кіргізбеген адам көркем мінезге иелік етеді. Қарны тоймай жүрген кісі Аллаға асылық қылудан аулақ жүрсе, қарны тоқ кісі бұған жақын жүреді, - деген.
Алла Елшісі (С.А.У.) тағы бір хадисінде: Үмбетім үшін ең қатты уайымдайтын нәрсе - қарын шығару, артық тамақ жеу, көп ұйқы және түйсік-танымның таяздығы, - деген. Бұл хадисте айтылған кеселдің бәрі артық тамақ жеуден туындайды.
Міне, осыдан кейін Қарыны тоқтық, жұмысы жоқтық аздырар адам баласын деген Абай қағидасына келейік. Мұнда қарын тоқтығы мен азу, азғындау процесі бекер теңестіріліп отырған жоқ. Адам нәпсінің тәрбиесі үшін қозғалып отыр. Ал тәрбиенің бұл саласымен айналысатын бірден бір ілім - сопылық десек артық айтқандық емес. Шынында да, тән қажетінен артық ас адамды жалқаулыққа, көп ұйқыға итермелейді. Одан бөлек, күніне бірнеше мәрте артық ас ішіп, оны қайта-қайта сыртқа шығару да шамадан тыс уақытыңды алғандықтан, уақыт ысырабына жол ашады. Мидың сергек әрі дұрыс жұмыс жасауына қажет глюкоза ас қорытуға жұмылдырылғандықтан мидың жұмысы әлсірейді. Сондықтан, тойып ас ішкен адамның көзіне ұйқы үйіріліп, маужырай бастайды. Үнемі ұйқысы қанбай, ұйысып жүретін болады. Артық ас ішіп, көп ұйықтаған адамның тәні семіреді. Ал тән семірсе, рух азады. Қомағайланған адамның ой-түйсігі асқазан төңірегінен, тамақ жеудің қамынан аспай, парасат-пайымы азаятын болады. Тіпті бара-бара құлқынының құлына айналып, ол нәпсісін емес, нәпсісі оны басқаратын болады. Ондай адамның құлшылыққа құлықсыз, жұмысқа жалқау болатыны да, міне, сондықтан.
Рухани кемелденуге ниет еткен мүридтер жалпы уақытта аз тамақ жеумен қатар дүйсенбі, бейсенбі, әр айдың ортасында үш күн, рәжаб, шағбан айларында т.б. нәпіл оразаларын мейлінше көбірек ұстауға тырысады. Тамақ аз ішкен адамның нәпсісі әлсіреп, рухы руханиятқа қанат қағуға дайын күйде болады.
Бұрынғы бабаларымыз осыны білгендіктен үш арсыздың қатарына тамақты да қосқан. Екінші арсыз - ұйқы. Адамның рухани кемелденуі үшін ұстану қажет екінші қағида - қиллатул-манам - аз ұйықтау. Қажеттен тыс көп ұйықтаған адам нәпсімен күреске, құлшылық пен зікірге, ізгі істерге көп уақыт бөлу мүмкіншілігінен айрылады. Ондай адамның рухани жетілуі тежеліп, тіпті мүлдем тоқтап қалады. Кісі өз ұйқысын реттеп, аз ұйықтауға дағдыланбаса, түнгі тәһажжүд намазынан, зікірі мен Раббысына мінәжат етуден, таң намазын жамағатпен оқудан, күн шыққанға дейін Құран оқып, күнделікті дұға-зікірлерін жасаудан мақұрым қалады. Абай Құнанбайұлы адам - анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар тәннің құмары. Біреуі - білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен демеклік. Мұның бәрі - жан құмары" деп ұйқыны тән құмарлығына жатқызған [3, 95-96]. Демек, ұйқы кісінің рухын тәрбиелеуге емес, тәнін семіртуге үлес қосады деген сөз. Жүсіп Баласағұнның Құтты білігінде мынадай шумақ бар:
...Тәннен -- нәпсі, құмарлықты сығарсың,
Сонда ибадат дәмін татып шығарсың.
Не дегенін есті ойшылдың ірісі:
Нәпсіменен үйлеспейді дін ісі.
Нәпсі, құмар -- жауы ұлықтың, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.