1917-1920 ж.ж Кеңес мемлекетіндегі мәдени құрылыс
Мазмұны
К І Р І С П Е 3
І ТАРАУ: КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ БАСТАПҚЫ ШАРАЛАРЫ. 8
1.1917.1920 Ж.Ж. МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ШАРАЛАР. 8
2. БІЛІМ ЖӘНЕ АҒАРТУ ЖҰМЫСЫ 12
3. ҒЫЛЫМ САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 19
ІІ ТАРАУ: ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕР ЖАНРЛАРЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР 30
1.КЕҢЕСТІК ӘДЕБИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ. 30
2.ӨНЕР ЖАНРЛАРЫНДАҒЫ ЖАҢА БАҒЫТТАРДЫҢ ДАМУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. 35
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы 54
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
К І Р І С П Е 3
І ТАРАУ: КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ БАСТАПҚЫ ШАРАЛАРЫ. 8
1.1917.1920 Ж.Ж. МӘДЕНИ ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ШАРАЛАР. 8
2. БІЛІМ ЖӘНЕ АҒАРТУ ЖҰМЫСЫ 12
3. ҒЫЛЫМ САЛАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 19
ІІ ТАРАУ: ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕР ЖАНРЛАРЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР 30
1.КЕҢЕСТІК ӘДЕБИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ. 30
2.ӨНЕР ЖАНРЛАРЫНДАҒЫ ЖАҢА БАҒЫТТАРДЫҢ ДАМУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. 35
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы 54
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
К І Р І С П Е
1917 жылы қазан айында Ресейдің большевиктер партиясы төңкеріс жасап Ақпан революциясы жол салған елдегі демократиялық процессті үзіп тастады. Билікке келген большевиктер саяси өмірде, экономикада және мәдениетте көптеген өзгерістерді іске асыра бастады, бірақ бұл өзгерістер жалғыз басқарушы коммунистік партияның идеологиясының негізі ретінде жүргізілді, бүкіл елдегі жағдайды “кеңестендіру” деген жаңа ұғым, жаңа саясат пайда болды.
Осының барлығы кейінгі уақытта қалыптасқан Кеңес Одағында тоталитарлық жүйенің қалыптасуына әкеліп соқты, бұл жүйе 70 жылдан астам уақыт басқарушы партияның нұсқауымен коммунистік идеяның салтанаты деп көрсетілді.
Бірақ кәзіргі уақытта Кеңес Одағы ыдырап, оның кеңістігінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болған уақытта “Отаршылдық және кеңестік кезеңдегі мәселелерді радикалдық көзқарас негізінде қайта зерттеп сараптау” мақсаты күн тәртібіне анық қойылды.
Сондай басты мәселелердің бірі Кеңес мемлекетінің бастапқы кезеңіндегі мәдени құрылыс проблемасы, сондықтан осы дипломдық жұмыста 20-ж.ж КСРО-ғы мәдени құрылыстың әртүрлі бағыттарын көрсету басты мақсат ретінде қойылды.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Азамат соғысынан кейінгі қиын кезең болды, өйткені большевиктерді Ресей интеллигенциясының көпшілігі қолдамаған жағдайда Кеңес мемлекетіндегі мәдениет жағдайы тығырыққа тірелгендей болды.
Осыған қарамастан большевиктер үкіметі “Жаңа экономикалық саясатқа” көшіп бірқатар әлеуметтік – экономикалық, саяси және мәдениет салаларындағы проблемаларды белгілі дәрежеде шеше білді, кеңестік мәдениеттің жетістіктерін бүкіл дүние жүзі мойындады десек артық айтқандық емес.
Кәзіргі кезеңде ТМД мемлекеттері әр түрлі жолмен дамып келеді, олардың жетістіктері және кемшіліктері де бар, соңғы деректерге сүйенсек, Қазақстан мен Ресейдің қадамдары жаман емес сияқты.
Соған қарамастан 20 жылдары Кеңес мемлекетіндегі сауатсыздықпен күрес, ғылым салаларының дамуына, жалпы мәдениеттің дамуына көңіл бөлу кәзіргі: ТМД мемлекеттеріне үлгі боларлықтай.
Соңғы жылдары ТМД мемлекеттерінде, оның ішінде Қазақстандағы оқу орындарының ақылы оқуға көшуі, ауыл-село мектептерінің қиын жағдайы, мұғалімдер мен ғалымдардың төмен жалақысы, ғалымдардың өз еңбектерін басып шығара алмауы, ұлттық өнердің “Батыс” мәдениетіне төтеп бере алмауы және тағы басқа жағдайлар көптеген проблемалар туғызып отыр.
“Нарық экономикасында әркім өзінше дамиды” деген кәзіргі жаңа қағида әсіресе мәдениеттің дамуына көп кедергі жасайды, соңдықтан бұл салаға барлық өркениетті мемлекеттерде үкімет жағынан қомақты көмек көрсетіледі.
Міне, осыған байланысты тарихтан тағлым алу үшін, бұдан 70 - жылдан астам бұрын жүргізген Кеңес мемлекеттерінің мәдениет саласындағы саясатына үңіліп, оны осы дипломдық жұмыста түсінуге тырыстық, өйткені сол кездегі большевиктердің мәдениет салаларын дамытудағы көптеген жұмыстарын қазіргі кезеңнің өзінде толық қолдануға болатындығына күмән жоқ сияқты. Соңдықтан диплом жұмысына алынған мәдениет мәселелері қашан да болса өзінің актуальдігін жоғалтпайды деп ойлаймыз.
Кеңес Одағындағы мәдени құрылыс туралы жазылған еңбектердің саны көп, олардың ішінде бірінші атап кететіндері құжаттар мен деректер жинағы.
Бұл кітаптарда Қазан төңкерісінен кейін, большевиктер үкіметінің бірінші деректері және қаулылары, әртүрлі статистикалық материалдары. Осыларға сүйене отырып, кейін кеңестік мәдениеттің жалпы тарихнамасы қалыптаса бастады. Осы жинақтардың құндылығын айтсақ, ондағы құжаттардың Кеңес Одағының әртүрлі ұлттық аймақтары бойынша, көптеген деректердің жиналуы және берілуі, әрине бұл ресми құжаттарда интеллигенцияны қудалау, репрессиялар және эмиграция туралы материалдар басылған жоқ.
Соғыстан кейінгі уақытта КСРО ғы 20 ж.ж мәдениет салаларының дамуы туралы бірқатар жеке авторлардың және коллективтік түрде жазылған еңбектерді атап кеткен жөн. Осы ғылыми еңбектер сол кездегі Коммунистік партияның идеологиясы негізінде жазылды, соңдықтан мұнда тарихты бұрмалау байқалады, соған қарамастан бұл еңбектердің ролі зор, өйткені бұл еңбектерде көптеген архив, баспасөз материалдары кең түрде қолданған, соңдықтан осы еңбектер әлі өздерінің құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Солардың негізінде Кеңес Одағының әр дәуіріндегі мәдениеті туралы жалпы тарихнама қалыптасты, онда кеңестік мәдени құрылыстың көптеген бағыттары көрсетіліп, оның көптеген ерекшеліктері айқындалды.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және әдебиет тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелген тақырыптың маңыздылығы мен актуальділігі дәлелденіп, тақырыптың қысқаша тарихнамалық шолуы беріліп, осыған байланысты дипломдық жұмыстың басты мақсаттары белгіленді.
Бірінші тарауда білім, халық ағарту жұмыстары: сауатсыздықты жою, мектеп базаларын ашу, мұғалімдердің жағдайлары, мектептерді қаржыландыру, оқулықтарды шығару, мектептерге мемлекет тарапынан көрсетілген көмектер туралы жазылған.
Осыған байланысты КСРО–ның ұлттық республика-ларындағы білім және ағарту жұмыстары қалай жүргізілгені көрсетіледі.
Сонымен қатар, Кеңес мемлекетіндегі ғылымның салалары қалай дамыды және оның қандай жетістіктері болғаны көптеген деректерге сүйеніп көрсетіледі, әсіресе Мемлекеттік жоспар, ГОЭЛРО жобасы, іздестіру, зерттеу жұмыстары жөнінде деректер, ұлттық аймақтарда ғылыми орталықтардың құрылуы туралы көптеген материалдар берілген.
Екінші тараудың параграфтарында жаңа мемлекет көп ұлтты әдебиетін қалыптасып жақындасуы, коммунистік идеология арқылы өзара рухани ұлттық республикалардағы әдебиеттегі жағдай және олардың ерекшелігі туралы жазылған.
Сонымен қатар осы жылдардағы кеңестік көп ұлтты өнердің жанрлары: музыка, театр, драматургия, бейнелеу жанрлары қалай қалыптасқаны және дамығаны туралы деректер берілген.
Қорытындыда дипломдық жұмыста қаралып зерттелген кеңес Одағындағы 20-жылдардағы мәдени құрылыс туралы жалпы тұжырымдар жасалған.
1.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: “Атамұра”, 1999 ж, 14-15 б.б
2.Директивы ВКП (б) и постановления Советского правительства о народном образовании, сборник документов за 1917-1947г.г. М: 1947г.; Культурное строительство СССР. Статсборник М-Л, 1947г.; Сборник документов и материалов по истории Советского периода (1917-1957г.г) М, 1966г.. Сборник документов по истории СССР для семинарских и практических занятий.
Эпоха социализма. М, 1978-1980 г.г. Вып.1-7; Культурное строительство в Казахстане (1918-1932г.г.).
Сб.документов и материалов. Алма-ата, 1965 г. тб.
3.Галкин К.Т. Высшее образование и подготовка научных кадров в СССР. 1958г; Ремизова Т.А. Культурно-просветительная работа в РСФСР (1921-1925г.г.). М: “Просвещение”, 1962г.; Карпов Г.Г. О Советской культуре и культурной революции в СССР, М,1964г; Лутченко А.И. Советская интеллигенция (1917-1961г.г.). М, 1962г.; Коников И.А. Наука – важнейшая часть советской культуры. М, 1968г. Канафин А и Варшавский Л, Искусство Казахстана. Алма-ата, 1958г.; Равкин З.И. Советская школа в периоды восстановления народного хозяйства (1921-1925г.г.) М,1959г. т.б.
4.История литератур народов Средней Азии и Казахстана. М,1960г.; Очерки по истории советской науки и культуры. М, 1968г.; История Советского искусства. Т 1. М, 1965г.; Культурная революция в СССР. М, 1967г.; Культура Советского Казахстана, Алма-ата, 1967; Высшая школа СССР за 50 лет. М; 1967г. Очерки истории советского кино. в 3 томах, М, 1956-1959 г.г. Братское сотрудничество советских республик в хозяйственном и культурном строительстве, М, 1971; КПСС во главе культурной революции в СССР, М, 1972г.;
Қысқаша қазақ ССР энциклопедиясы. Алматы.1989ж.;
Новейшая история Отечество ХХ век в 2-х томах. М, 1997г. т.б
1917 жылы қазан айында Ресейдің большевиктер партиясы төңкеріс жасап Ақпан революциясы жол салған елдегі демократиялық процессті үзіп тастады. Билікке келген большевиктер саяси өмірде, экономикада және мәдениетте көптеген өзгерістерді іске асыра бастады, бірақ бұл өзгерістер жалғыз басқарушы коммунистік партияның идеологиясының негізі ретінде жүргізілді, бүкіл елдегі жағдайды “кеңестендіру” деген жаңа ұғым, жаңа саясат пайда болды.
Осының барлығы кейінгі уақытта қалыптасқан Кеңес Одағында тоталитарлық жүйенің қалыптасуына әкеліп соқты, бұл жүйе 70 жылдан астам уақыт басқарушы партияның нұсқауымен коммунистік идеяның салтанаты деп көрсетілді.
Бірақ кәзіргі уақытта Кеңес Одағы ыдырап, оның кеңістігінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болған уақытта “Отаршылдық және кеңестік кезеңдегі мәселелерді радикалдық көзқарас негізінде қайта зерттеп сараптау” мақсаты күн тәртібіне анық қойылды.
Сондай басты мәселелердің бірі Кеңес мемлекетінің бастапқы кезеңіндегі мәдени құрылыс проблемасы, сондықтан осы дипломдық жұмыста 20-ж.ж КСРО-ғы мәдени құрылыстың әртүрлі бағыттарын көрсету басты мақсат ретінде қойылды.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Азамат соғысынан кейінгі қиын кезең болды, өйткені большевиктерді Ресей интеллигенциясының көпшілігі қолдамаған жағдайда Кеңес мемлекетіндегі мәдениет жағдайы тығырыққа тірелгендей болды.
Осыған қарамастан большевиктер үкіметі “Жаңа экономикалық саясатқа” көшіп бірқатар әлеуметтік – экономикалық, саяси және мәдениет салаларындағы проблемаларды белгілі дәрежеде шеше білді, кеңестік мәдениеттің жетістіктерін бүкіл дүние жүзі мойындады десек артық айтқандық емес.
Кәзіргі кезеңде ТМД мемлекеттері әр түрлі жолмен дамып келеді, олардың жетістіктері және кемшіліктері де бар, соңғы деректерге сүйенсек, Қазақстан мен Ресейдің қадамдары жаман емес сияқты.
Соған қарамастан 20 жылдары Кеңес мемлекетіндегі сауатсыздықпен күрес, ғылым салаларының дамуына, жалпы мәдениеттің дамуына көңіл бөлу кәзіргі: ТМД мемлекеттеріне үлгі боларлықтай.
Соңғы жылдары ТМД мемлекеттерінде, оның ішінде Қазақстандағы оқу орындарының ақылы оқуға көшуі, ауыл-село мектептерінің қиын жағдайы, мұғалімдер мен ғалымдардың төмен жалақысы, ғалымдардың өз еңбектерін басып шығара алмауы, ұлттық өнердің “Батыс” мәдениетіне төтеп бере алмауы және тағы басқа жағдайлар көптеген проблемалар туғызып отыр.
“Нарық экономикасында әркім өзінше дамиды” деген кәзіргі жаңа қағида әсіресе мәдениеттің дамуына көп кедергі жасайды, соңдықтан бұл салаға барлық өркениетті мемлекеттерде үкімет жағынан қомақты көмек көрсетіледі.
Міне, осыған байланысты тарихтан тағлым алу үшін, бұдан 70 - жылдан астам бұрын жүргізген Кеңес мемлекеттерінің мәдениет саласындағы саясатына үңіліп, оны осы дипломдық жұмыста түсінуге тырыстық, өйткені сол кездегі большевиктердің мәдениет салаларын дамытудағы көптеген жұмыстарын қазіргі кезеңнің өзінде толық қолдануға болатындығына күмән жоқ сияқты. Соңдықтан диплом жұмысына алынған мәдениет мәселелері қашан да болса өзінің актуальдігін жоғалтпайды деп ойлаймыз.
Кеңес Одағындағы мәдени құрылыс туралы жазылған еңбектердің саны көп, олардың ішінде бірінші атап кететіндері құжаттар мен деректер жинағы.
Бұл кітаптарда Қазан төңкерісінен кейін, большевиктер үкіметінің бірінші деректері және қаулылары, әртүрлі статистикалық материалдары. Осыларға сүйене отырып, кейін кеңестік мәдениеттің жалпы тарихнамасы қалыптаса бастады. Осы жинақтардың құндылығын айтсақ, ондағы құжаттардың Кеңес Одағының әртүрлі ұлттық аймақтары бойынша, көптеген деректердің жиналуы және берілуі, әрине бұл ресми құжаттарда интеллигенцияны қудалау, репрессиялар және эмиграция туралы материалдар басылған жоқ.
Соғыстан кейінгі уақытта КСРО ғы 20 ж.ж мәдениет салаларының дамуы туралы бірқатар жеке авторлардың және коллективтік түрде жазылған еңбектерді атап кеткен жөн. Осы ғылыми еңбектер сол кездегі Коммунистік партияның идеологиясы негізінде жазылды, соңдықтан мұнда тарихты бұрмалау байқалады, соған қарамастан бұл еңбектердің ролі зор, өйткені бұл еңбектерде көптеген архив, баспасөз материалдары кең түрде қолданған, соңдықтан осы еңбектер әлі өздерінің құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Солардың негізінде Кеңес Одағының әр дәуіріндегі мәдениеті туралы жалпы тарихнама қалыптасты, онда кеңестік мәдени құрылыстың көптеген бағыттары көрсетіліп, оның көптеген ерекшеліктері айқындалды.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және әдебиет тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелген тақырыптың маңыздылығы мен актуальділігі дәлелденіп, тақырыптың қысқаша тарихнамалық шолуы беріліп, осыған байланысты дипломдық жұмыстың басты мақсаттары белгіленді.
Бірінші тарауда білім, халық ағарту жұмыстары: сауатсыздықты жою, мектеп базаларын ашу, мұғалімдердің жағдайлары, мектептерді қаржыландыру, оқулықтарды шығару, мектептерге мемлекет тарапынан көрсетілген көмектер туралы жазылған.
Осыған байланысты КСРО–ның ұлттық республика-ларындағы білім және ағарту жұмыстары қалай жүргізілгені көрсетіледі.
Сонымен қатар, Кеңес мемлекетіндегі ғылымның салалары қалай дамыды және оның қандай жетістіктері болғаны көптеген деректерге сүйеніп көрсетіледі, әсіресе Мемлекеттік жоспар, ГОЭЛРО жобасы, іздестіру, зерттеу жұмыстары жөнінде деректер, ұлттық аймақтарда ғылыми орталықтардың құрылуы туралы көптеген материалдар берілген.
Екінші тараудың параграфтарында жаңа мемлекет көп ұлтты әдебиетін қалыптасып жақындасуы, коммунистік идеология арқылы өзара рухани ұлттық республикалардағы әдебиеттегі жағдай және олардың ерекшелігі туралы жазылған.
Сонымен қатар осы жылдардағы кеңестік көп ұлтты өнердің жанрлары: музыка, театр, драматургия, бейнелеу жанрлары қалай қалыптасқаны және дамығаны туралы деректер берілген.
Қорытындыда дипломдық жұмыста қаралып зерттелген кеңес Одағындағы 20-жылдардағы мәдени құрылыс туралы жалпы тұжырымдар жасалған.
1.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: “Атамұра”, 1999 ж, 14-15 б.б
2.Директивы ВКП (б) и постановления Советского правительства о народном образовании, сборник документов за 1917-1947г.г. М: 1947г.; Культурное строительство СССР. Статсборник М-Л, 1947г.; Сборник документов и материалов по истории Советского периода (1917-1957г.г) М, 1966г.. Сборник документов по истории СССР для семинарских и практических занятий.
Эпоха социализма. М, 1978-1980 г.г. Вып.1-7; Культурное строительство в Казахстане (1918-1932г.г.).
Сб.документов и материалов. Алма-ата, 1965 г. тб.
3.Галкин К.Т. Высшее образование и подготовка научных кадров в СССР. 1958г; Ремизова Т.А. Культурно-просветительная работа в РСФСР (1921-1925г.г.). М: “Просвещение”, 1962г.; Карпов Г.Г. О Советской культуре и культурной революции в СССР, М,1964г; Лутченко А.И. Советская интеллигенция (1917-1961г.г.). М, 1962г.; Коников И.А. Наука – важнейшая часть советской культуры. М, 1968г. Канафин А и Варшавский Л, Искусство Казахстана. Алма-ата, 1958г.; Равкин З.И. Советская школа в периоды восстановления народного хозяйства (1921-1925г.г.) М,1959г. т.б.
4.История литератур народов Средней Азии и Казахстана. М,1960г.; Очерки по истории советской науки и культуры. М, 1968г.; История Советского искусства. Т 1. М, 1965г.; Культурная революция в СССР. М, 1967г.; Культура Советского Казахстана, Алма-ата, 1967; Высшая школа СССР за 50 лет. М; 1967г. Очерки истории советского кино. в 3 томах, М, 1956-1959 г.г. Братское сотрудничество советских республик в хозяйственном и культурном строительстве, М, 1971; КПСС во главе культурной революции в СССР, М, 1972г.;
Қысқаша қазақ ССР энциклопедиясы. Алматы.1989ж.;
Новейшая история Отечество ХХ век в 2-х томах. М, 1997г. т.б
Қолданған әдебиеттер тізімі
І. Деректер:
1.1.О партийной и советской печати. Сборник документов. М.1954г.
1.2.Борьба за реализм в изобразительном искусстве. Материалы. Документы. Воспоминания. М.1959г.
1.3.Культурное строительство в Казахстане. (1918-1932г.г) Сборник документов и материалов. Том 1. Алма-ата. 1965 г.
1.4.История СССР в документах и иллюстрациях (1917-1971 г.г) М: «Просвещение», 1973г.
1.5.Сборник документов по истории СССР для семинарских и практических занятий. Эпоха социализма.М.1978-1980г. Вып.1-7.
ІІ Зерттеулер
2.1.Великий Октябрь и интертнациональные связи казахско-советской культуры. Алма-ата.1987г.
2.2.Ермаков В.Т. Исторический опыт культурной революции в СССР. М: «Наука», 1968г.
2.3.История совесткого искусства. Том1. М: «Искусство». 1965г.
2.4.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М.1967-1980г.г.
2.5.Культурное строительство в СССР (1917-1927г.г) Разработка единой государственной политики в области культуры. М: «Наука», 1989г.
2.6.История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней в 5-томах. Алма-Ата: «Наука».1977г.
2.7.Карпов Г.Г. О советской культуре и культурной революции в СССР. М: «Политиздат». 1954г.
2.8.Қожамқұлов С. Шеберлік мектебі. «Өнер», Алматы. 1993ж.
2.9.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: «Атамұра».1999ж.
2.10.Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы: «Дәуір», 1994ж.
2.11.Қазақ совет энциклопедиясы. Қарағанды. Алматы.1990ж.
2.12.Ленин В.И. О пролетарской культуре. ПСС, т 41
2.13.Ланеманова Л.Н. Культурное строителство. М.1973г.
2.14.Луначарский А.В. Статьи об искуссвте. М.1961г.
2.15.Ломидзе Г.И. Ұлы достық ұлағаты. Алматы: «Жазушы». 1981ж.
2.16.Ленин о культуре и искусстве. М: «Наука», 1966г.
2.17.Ремизова Т.А. Культурно-просветительная работа в РСФСР. (1921-1925г.г). М: «Просвещение».1967
2.18. Ривлин З.И. Советская школа в периоды восстановления народного хозяйства (1921-1925г.г). М: «Просвещение». 1959г.
І. Деректер:
1.1.О партийной и советской печати. Сборник документов. М.1954г.
1.2.Борьба за реализм в изобразительном искусстве. Материалы. Документы. Воспоминания. М.1959г.
1.3.Культурное строительство в Казахстане. (1918-1932г.г) Сборник документов и материалов. Том 1. Алма-ата. 1965 г.
1.4.История СССР в документах и иллюстрациях (1917-1971 г.г) М: «Просвещение», 1973г.
1.5.Сборник документов по истории СССР для семинарских и практических занятий. Эпоха социализма.М.1978-1980г. Вып.1-7.
ІІ Зерттеулер
2.1.Великий Октябрь и интертнациональные связи казахско-советской культуры. Алма-ата.1987г.
2.2.Ермаков В.Т. Исторический опыт культурной революции в СССР. М: «Наука», 1968г.
2.3.История совесткого искусства. Том1. М: «Искусство». 1965г.
2.4.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М.1967-1980г.г.
2.5.Культурное строительство в СССР (1917-1927г.г) Разработка единой государственной политики в области культуры. М: «Наука», 1989г.
2.6.История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней в 5-томах. Алма-Ата: «Наука».1977г.
2.7.Карпов Г.Г. О советской культуре и культурной революции в СССР. М: «Политиздат». 1954г.
2.8.Қожамқұлов С. Шеберлік мектебі. «Өнер», Алматы. 1993ж.
2.9.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: «Атамұра».1999ж.
2.10.Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы: «Дәуір», 1994ж.
2.11.Қазақ совет энциклопедиясы. Қарағанды. Алматы.1990ж.
2.12.Ленин В.И. О пролетарской культуре. ПСС, т 41
2.13.Ланеманова Л.Н. Культурное строителство. М.1973г.
2.14.Луначарский А.В. Статьи об искуссвте. М.1961г.
2.15.Ломидзе Г.И. Ұлы достық ұлағаты. Алматы: «Жазушы». 1981ж.
2.16.Ленин о культуре и искусстве. М: «Наука», 1966г.
2.17.Ремизова Т.А. Культурно-просветительная работа в РСФСР. (1921-1925г.г). М: «Просвещение».1967
2.18. Ривлин З.И. Советская школа в периоды восстановления народного хозяйства (1921-1925г.г). М: «Просвещение». 1959г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих факультеті
Бүкіл әлем тарихы және халықаралық қатынастар кафедрасы
1917-1920 ж.ж Кеңес мемлекетіндегі мәдени құрылыс
(дипломдық жұмыс)
Студент:
Ғылыми жетекші:
т.ғ.к., доцент
Мазмұны
К І Р І С П Е 3
І тарау: Кеңес үкіметінің мӘдени құрылыстағы бастапқы шаралары. 8
1.1917-1920 ж.ж. мӘдени құрылыстағы шаралар. 8
2. Білім және ағарту жұмысы 12
3. Ғылым салаларының қалыптасуы 19
ІІ тарау: Әдебиет пен Өнер жанрларындағы Өзгерістер 30
1.Кеңестік Әдебиеттің қалыптасуы. 30
2.Өнер жанрларындағы жаңа бағыттардың дамуы мен олардың ерекшеліктері.
35
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы 54
Қолданған Әдебиеттер тізімі 58
К І Р І С П Е
1917 жылы қазан айында Ресейдің большевиктер партиясы төңкеріс жасап
Ақпан революциясы жол салған елдегі демократиялық процессті үзіп тастады.
Билікке келген большевиктер саяси өмірде, экономикада және мәдениетте
көптеген өзгерістерді іске асыра бастады, бірақ бұл өзгерістер жалғыз
басқарушы коммунистік партияның идеологиясының негізі ретінде жүргізілді,
бүкіл елдегі жағдайды “кеңестендіру” деген жаңа ұғым, жаңа саясат пайда
болды.
Осының барлығы кейінгі уақытта қалыптасқан Кеңес Одағында тоталитарлық
жүйенің қалыптасуына әкеліп соқты, бұл жүйе 70 жылдан астам уақыт басқарушы
партияның нұсқауымен коммунистік идеяның салтанаты деп көрсетілді.
Бірақ кәзіргі уақытта Кеңес Одағы ыдырап, оның кеңістігінде жаңа
тәуелсіз мемлекеттер пайда болған уақытта “Отаршылдық және кеңестік
кезеңдегі мәселелерді радикалдық көзқарас негізінде қайта зерттеп сараптау”
мақсаты күн тәртібіне анық қойылды.
Сондай басты мәселелердің бірі Кеңес мемлекетінің бастапқы кезеңіндегі
мәдени құрылыс проблемасы, сондықтан осы дипломдық жұмыста 20-ж.ж КСРО-ғы
мәдени құрылыстың әртүрлі бағыттарын көрсету басты мақсат ретінде қойылды.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Азамат соғысынан кейінгі қиын кезең болды,
өйткені большевиктерді Ресей интеллигенциясының көпшілігі қолдамаған
жағдайда Кеңес мемлекетіндегі мәдениет жағдайы тығырыққа тірелгендей болды.
Осыған қарамастан большевиктер үкіметі “Жаңа экономикалық саясатқа”
көшіп бірқатар әлеуметтік – экономикалық, саяси және мәдениет салаларындағы
проблемаларды белгілі дәрежеде шеше білді, кеңестік мәдениеттің
жетістіктерін бүкіл дүние жүзі мойындады десек артық айтқандық емес.
Кәзіргі кезеңде ТМД мемлекеттері әр түрлі жолмен дамып келеді, олардың
жетістіктері және кемшіліктері де бар, соңғы деректерге сүйенсек, Қазақстан
мен Ресейдің қадамдары жаман емес сияқты.
Соған қарамастан 20 жылдары Кеңес мемлекетіндегі сауатсыздықпен күрес,
ғылым салаларының дамуына, жалпы мәдениеттің дамуына көңіл бөлу кәзіргі:
ТМД мемлекеттеріне үлгі боларлықтай.
Соңғы жылдары ТМД мемлекеттерінде, оның ішінде Қазақстандағы оқу
орындарының ақылы оқуға көшуі, ауыл-село мектептерінің қиын жағдайы,
мұғалімдер мен ғалымдардың төмен жалақысы, ғалымдардың өз еңбектерін басып
шығара алмауы, ұлттық өнердің “Батыс” мәдениетіне төтеп бере алмауы және
тағы басқа жағдайлар көптеген проблемалар туғызып отыр.
“Нарық экономикасында әркім өзінше дамиды” деген кәзіргі жаңа қағида
әсіресе мәдениеттің дамуына көп кедергі жасайды, соңдықтан бұл салаға
барлық өркениетті мемлекеттерде үкімет жағынан қомақты көмек көрсетіледі.
Міне, осыған байланысты тарихтан тағлым алу үшін, бұдан 70 - жылдан
астам бұрын жүргізген Кеңес мемлекеттерінің мәдениет саласындағы саясатына
үңіліп, оны осы дипломдық жұмыста түсінуге тырыстық, өйткені сол кездегі
большевиктердің мәдениет салаларын дамытудағы көптеген жұмыстарын қазіргі
кезеңнің өзінде толық қолдануға болатындығына күмән жоқ сияқты. Соңдықтан
диплом жұмысына алынған мәдениет мәселелері қашан да болса өзінің
актуальдігін жоғалтпайды деп ойлаймыз.
Кеңес Одағындағы мәдени құрылыс туралы жазылған еңбектердің саны көп,
олардың ішінде бірінші атап кететіндері құжаттар мен деректер жинағы.
Бұл кітаптарда Қазан төңкерісінен кейін, большевиктер үкіметінің
бірінші деректері және қаулылары, әртүрлі статистикалық материалдары.
Осыларға сүйене отырып, кейін кеңестік мәдениеттің жалпы тарихнамасы
қалыптаса бастады. Осы жинақтардың құндылығын айтсақ, ондағы құжаттардың
Кеңес Одағының әртүрлі ұлттық аймақтары бойынша, көптеген деректердің
жиналуы және берілуі, әрине бұл ресми құжаттарда интеллигенцияны қудалау,
репрессиялар және эмиграция туралы материалдар басылған жоқ.
Соғыстан кейінгі уақытта КСРО ғы 20 ж.ж мәдениет салаларының дамуы
туралы бірқатар жеке авторлардың және коллективтік түрде жазылған
еңбектерді атап кеткен жөн. Осы ғылыми еңбектер сол кездегі Коммунистік
партияның идеологиясы негізінде жазылды, соңдықтан мұнда тарихты бұрмалау
байқалады, соған қарамастан бұл еңбектердің ролі зор, өйткені бұл
еңбектерде көптеген архив, баспасөз материалдары кең түрде қолданған,
соңдықтан осы еңбектер әлі өздерінің құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Солардың негізінде Кеңес Одағының әр дәуіріндегі мәдениеті туралы жалпы
тарихнама қалыптасты, онда кеңестік мәдени құрылыстың көптеген бағыттары
көрсетіліп, оның көптеген ерекшеліктері айқындалды.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, 2
тараудан, қорытындыдан және әдебиет тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелген тақырыптың маңыздылығы мен актуальділігі
дәлелденіп, тақырыптың қысқаша тарихнамалық шолуы беріліп, осыған
байланысты дипломдық жұмыстың басты мақсаттары белгіленді.
Бірінші тарауда білім, халық ағарту жұмыстары: сауатсыздықты жою,
мектеп базаларын ашу, мұғалімдердің жағдайлары, мектептерді қаржыландыру,
оқулықтарды шығару, мектептерге мемлекет тарапынан көрсетілген көмектер
туралы жазылған.
Осыған байланысты КСРО–ның ұлттық республика-ларындағы білім және
ағарту жұмыстары қалай жүргізілгені көрсетіледі.
Сонымен қатар, Кеңес мемлекетіндегі ғылымның салалары қалай дамыды және
оның қандай жетістіктері болғаны көптеген деректерге сүйеніп көрсетіледі,
әсіресе Мемлекеттік жоспар, ГОЭЛРО жобасы, іздестіру, зерттеу жұмыстары
жөнінде деректер, ұлттық аймақтарда ғылыми орталықтардың құрылуы туралы
көптеген материалдар берілген.
Екінші тараудың параграфтарында жаңа мемлекет көп ұлтты әдебиетін
қалыптасып жақындасуы, коммунистік идеология арқылы өзара рухани ұлттық
республикалардағы әдебиеттегі жағдай және олардың ерекшелігі туралы
жазылған.
Сонымен қатар осы жылдардағы кеңестік көп ұлтты өнердің жанрлары:
музыка, театр, драматургия, бейнелеу жанрлары қалай қалыптасқаны және
дамығаны туралы деректер берілген.
Қорытындыда дипломдық жұмыста қаралып зерттелген кеңес Одағындағы 20-
жылдардағы мәдени құрылыс туралы жалпы тұжырымдар жасалған.
1.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: “Атамұра”, 1999 ж, 14-15 б.б
2.Директивы ВКП (б) и постановления Советского правительства о народном
образовании, сборник документов за 1917-1947г.г. М: 1947г.; Культурное
строительство СССР. Статсборник М-Л, 1947г.; Сборник документов и
материалов по истории Советского периода (1917-1957г.г) М, 1966г.. Сборник
документов по истории СССР для семинарских и практических занятий.
Эпоха социализма. М, 1978-1980 г.г. Вып.1-7; Культурное строительство в
Казахстане (1918-1932г.г.).
Сб.документов и материалов. Алма-ата, 1965 г. тб.
3.Галкин К.Т. Высшее образование и подготовка научных кадров в СССР.
1958г; Ремизова Т.А. Культурно-просветительная работа в РСФСР (1921-
1925г.г.). М: “Просвещение”, 1962г.; Карпов Г.Г. О Советской культуре и
культурной революции в СССР, М,1964г; Лутченко А.И. Советская интеллигенция
(1917-1961г.г.). М, 1962г.; Коников И.А. Наука – важнейшая часть советской
культуры. М, 1968г. Канафин А и Варшавский Л, Искусство Казахстана. Алма-
ата, 1958г.; Равкин З.И. Советская школа в периоды восстановления народного
хозяйства (1921-1925г.г.) М,1959г. т.б.
4.История литератур народов Средней Азии и Казахстана. М,1960г.; Очерки
по истории советской науки и культуры. М, 1968г.; История Советского
искусства. Т 1. М, 1965г.; Культурная революция в СССР. М, 1967г.;
Культура Советского Казахстана, Алма-ата, 1967; Высшая школа СССР за 50
лет. М; 1967г. Очерки истории советского кино. в 3 томах, М, 1956-1959 г.г.
Братское сотрудничество советских республик в хозяйственном и культурном
строительстве, М, 1971; КПСС во главе культурной революции в СССР, М,
1972г.;
Қысқаша қазақ ССР энциклопедиясы. Алматы.1989ж.;
Новейшая история Отечество ХХ век в 2-х томах. М, 1997г. т.б.
І тарау: Кеңес үкіметінің мәдени құрылыстағы бастапқы шаралары.
Білім және ғылымның дамуы.
1. 1917-1920 ж.ж. мәдени құрылыстағы шаралар.
Қазан төңкерісінен кейін билікке келген большевиктер үкіметі
экономикалық мәселелермен қатар мәдени революция жүргізу туралы шешім
қабылдап, онда мынадай басты мақсаттар қойды: бүкіл әлемде сауатсыздықты
жойып, социалистік білім беру системасын құру, Ресейдің көптеген
халықтарының тілінде оқыту, жаңа идеологияға берілген кеңестік
интеллигенцияны қалыптастырып, соның көмегімен білім, ғылым, әдебиет пен
өнер салаларында көптеген өзгерістерді енгізу т.б шаралар.
Бұрынғы интеллигенцияның көпшілігі Кеңес өкіметін қабылдамады, тек
азғантай ғана ескі интеллигенция өкілдері жаңа үкіметті қолдап, олардың
ішінде К.Темирязев, И.Мичурин, И.Павлов, А.Карпинский, И.Губкин, Г.Графтко,
И.Александров, Н.Жуковский сияқты ірі ғалымдар болды. Сондықтан Кеңес
үкіметі бастапқы кезеңнен жаңа интеллигенция өкілдерін дайындауға көп мән
беріп, осы бағытта жұмыстар атқарды. 1917-1920 жылдары кеңес үкіметі
“Сауатсыздықты жою туралы” үш қаулы қабылдап, оны іске асыруға тырысты,
соның арқасында аталған 3 жылда 8-50 жас арасындағы 7 млн-нан астам адам
бастауыш білім алды.
Азамат соғысы жылдарында халық арасында саяси ағарту және тәрбие
мәселесіне көп мән берілді, мысалы халық үйлері, клубтар, кітапханалар
ашылып, көптеген жерде өз қызметтерін жүргізе бастады, әрине бұл мәдени
орталықтар Кеңес үкіметі қолдаған жаңа коммунистік идеологияны кең түрде
насихаттау, тарату жағымен шұғылданды.
1918 жылғы 26 маусымда шыққан “Халыққа білім беру жұмысын
ұйымдастыру” деген Кеңес үкіметінің декретіне байланысты, 5 жылдық бірінші
және 4 жылдық екінші сатылы білім беру системасы енгізіле бастады.
Аталған кезеңде жаңа үкімет жоғарғы білім беру саласында бірқатар
жұмыстар атқарды, мысалы 1914 жылы Ресейдегі жоғарғы оқу орны 91 болса,
1920 жылы олардың саны 200 асты, ал студенттердің саны екі есе көбейді.
Жоғарғы оқу орындарына таптық принципте ғана студенттер қабылданды, соған
байланысты бұрынғы билеуші таптардың өкілдері оқуға алынбай, олардың орнына
жұмысшы және шаруалар жастары қабылданды. Сонымен қатар, жоғарғы оқуға
дайындайтын жұмысшы факультеттері (рабфак) осы кезеңде ашылды.
Жоғарғы оқу орындарына мұғалімдер партия-кеңес органдарына қызметкерлер
дайындайтын, Коммунистік университеттер, Коммунистік академиялар ашылып,
онда А.Луначарский, Н. Крупская, И. Скварцов-Степанов, П. Стучка, А.
Коллонтай, М. Крижановский сияқты белгілі қайраткерлер сабақ берді, әрине
бұл жұмысқа кейбір ескі профессура өкілдері де міндетті түрде қатыстырылды.
А.Карпинский басқарған Ресей ғылым академиясы 1918 жылдан бастап, Кеңес
үкіметінің көмегімен ғылыми бағыттардағы жұмысын жалғастырды, тек азамат
соғысы кезінде жаңадан 117 ғылыми мекемелер пайда болып, ғылымның дамуына
өз үлестерін қоса бастады, әсіресе қорғаныс мәселелеріне арналған
Н.Жуковский және Н.Зелинский басқарған орталықтар көптеген жұмыстарды тек
азамат соғысы кезінде ойдағыдай атқарды.
Белгілі ғалым М. Бонг-Бруевич басқарған радио орталығы, бүкіл Ресей
кеңістігінде насихат хабарларын ұйымдастырды, 1918 жылдан бастап П. Лазарев
және И. Губкин басқарған ғалымдар тобы Курс магнит анатомиясын зерттей
бастады.
Сонымен қатар жүріп жатқан соғысқа қарамай, Кеңес үкіметі көптеген
геология экспедицияларын Сібірдің, Қиыр Шығыстың, Қазақстан мен Орталық
Азияның табиғи байлықтарын іздестіріп, зерттеуге аттандырды, олардың
еңбектері әсіресе қиын жағдайда өтті.
Қазан төңкерісінен кейін жаңа идеология негізінде әдебиет пен өнер
салалары қалыптаса бастады, осы жұмысты атқаруда әсіресе М.Горький,
В.Маяковский, Д.Бедный, Ф.Гладко, А.Блок, В. Брюсов, Н.Тихонов, М.Светлов
сияқты жазушылар мен ақындар көзге түсті. Ал ұлттық аймақтарда жаңа
мәдениетті қалыптастыруға С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, Х.Ташмухаметов, Г.Табидзе,
П.Бровка, П.Тычинка, Р.Чаренц т.б өз үлестерін қоса бастады.
Атап кеткен жазушылар мен ақындар көптеген шығармаларында жаңа кеңестік
құрылысты, азамат соғысының оқиғаларын көрсетіп, жаңа кеңестік әдебиет пен
өнердің ірге тасын қалаушылар болды десек, артық айтқандық емес екенін
кейінгі өмірде дәлелденді.
Бұл кезде бұрынғы театрлардың көпшілігі үкіметке бағындырылып қаржы ала
бастады. Енді театр репертуарында жаңа өмір революция туралы спектакльдер
қойылатын болды, осыған байланысты театрға қарапайым халық өкілдері көп
келетін болды. Үкіметтің ұсынысымен театр спектакльдеріне, шаруалар, Қызыл
армия сарбаздары, балалар көп келетін болды, әрине бұл жұмыс халыққа жаңа
коммунистік тәрбие беру үшін атқарылды.
Азамат соғысы кезінде 3 мыңнан астам театр жұмыс атқарды. Олардың
ішінде театрдың жаңа түрлері пайда болды, мысалы, көркемөнерпаз театры,
насихат театры, қызылармиялық театр және балалар театры.
Осы кезде драмалық театрлар көптеген ұлттық аймақтарда құрылды.
Театрмен қатар музыка өнерінде көптеген жаңалықтар болды. Опера өнері
осы кезде тығырыққа тірелді, бірақ халық арасында көбінесе агитка-әндер,
частушкалар, революциялық әндер көп орындалатын болды, сонымен қатар Қызыл
Армия жауынгерлері үшін әртүрлі концерттер өткізіле бастады.
Халыққа бейнелеу өнерін насихаттау үшін бұрынғы көптеген патша
сарайлары, олардың қорлары музейлерге айналды, сондықтан осы музейлерде
халық ұлы суретшілердің картиналарын және скульптураларын көретін болды,
1918 жылдан бастап “монументальдық насихат” жоспары бойынша атақты
революционерлерге, революциялық оқиғаларға әртүрлі ескерткіштер қойылатын
болды, ол ескерткіштерді жасауда Л.Шервуд, М.Манизер, В.Мухина, Н.Андреев,
И.Шадр сияқты скульпторлар көп үлес қосты. Сонымен қатар, осы жылдары
большевиктердің ұсынысымен бейнелеу өнерінде саяси плакат шығарылып саяси
күреске пайдалана бастады.
Осыған қарағанда билікке келген большевиктер 1917-1920 жылдары жаңа
мәдениетті қалыптастыруға, көп саяси мән берген, өйткені халықты рухани
жағынан өзінің идеологиясына бағындырмаса саяси билікте қалу неғайбіл
жағдай екенін, олар ең басынан сезді және түсінді.
Сондықтан осы 2-3 жылда Кеңес үкіметі мәдениет саласында шамасы
келгенше шараларды іске асырды, сөйтіп өздері белгілеген мәдени революцияны
әртүрлі бағыттарда дамытып, халықтың көпшілігін өзіне қаратуға тырысты.
Әрине, азамат соғысы кезінде Кеңес үкіметі барлық мақсаттарын іске
асыра алмады, сондықтан мәдениет саласында көптеген идеялық ағымдардың
болуы заңды еді. Осыған байланысты мәдени революцияның бастапқы жылдарында
Кеңес үкіметі рухани өмірді толық өзінің идеологиясына бағындыра алмады.
Бұл мәселелер мәдени құрылыста 20-жылдары іске асырылды, бірақ бұл жұмыстың
да өзінше қиыншылықтары мен ерекшеліктері болды.
2.Білім және ағарту жұмысы
Өркениетті мемлекеттің жағдайы оның халқының білім деңгейімен
өлшенетіні белгілі жағдай. Ресейдің 1897 жылғы санағы бойынша еркектердің
76 проценті, ал әйелдердің 87 проценті сауатсыз болды.
Осындай жағдай шамамен 1917 жылға дейін сақталды. Ұлттық аймақтардағы
сауатсыздық аталған көрсеткіштерден төмен болғаны анық.
Осындай жағдай шамамен 1917 ж. дейін сақталды, ұлттық аймақтардағы
сауатсыздық аталған көрсеткіштерден төмен болғаны анық. Осыған байланысты
азамат соғысының аяғында Кеңес үкіметі сауатсыздықты жою саясатын қарқынды
жалғастырды. Жаңа экономикалық саясатқа көшісімен халыққа білім беру және
ағарту мәселелеріне арналған құжаттар қабылданып, солар бойынша 9 жылдық
мектеп орнына уақытша 7 жылдық мектеп системесы құрылды. Мұның барлығы
көбінесе қаржы мәселесіне байланысты болды, өйткені қаржының көпшілігі
халық шаруашылығын қалпына келтіруге жұмсалатын болды.
Сонымен қатар, елдегі саяси жағдай шиеленісе түсті, Тамбов, Түмен
губернияларында, Крокентадта Кеңес үкіметіне қарсы ірі көтерілістер болып
өтті, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы күрделене түсті.
Мұндай жағдайда бірқатар мектептер жұмыстарын тоқтатып, бұрынғы
қарқындарынан айырылып қалды, мектеп системасының материалдық базасы
нашарлай түсті, сонымен қатар көшедегі балалар проблемасы пайда болды.
Осы кезде жаңа өкімет мектеп системасындағы қаржыландыруды әлдеқайда
азайтып, оны көбінесе жергілікті басқару органдарына жүктеді. Осыған
байланысты халықтың арасындағы сауатсыздықты жоюға арналған мекемелер және
жалпы білім беретін мектептердің жүйесі қысқартылды. Бірқатар мәдени
салаларына арналған қаржы экономика салаларына ауыстырылды, өйткені
үкіметтің саясаты бойынша ең басты мақсат – халық шаруашылығын қалпына
келтіру деп есептеледі, сонымен қатар, осы кездегі ақшаның құнсыздануы,
қаржы системасындағы дағдарысты күшейте түсті.
Қалыптасқан жағдай үкімет көптеген аймақтардағы аз да болса да беретін
мұғалімдердің жалақысын дер кезінде төлемеді, өкімет мұғалімдерге қарыз
болды, мұғалімдердің көбісі жұмыссыз қалды. Қағаз, сия, оқулықтардың
тапшылығы оқу жағдайын төмен дәрежеге апарды.
Партия мен Кеңес өкіметінің жолдауымен мектепке бүкіл Кеңес қоғамының
өкілдері көмекке келді. Мектепке көмек көрсету үшін 1921-1922 жылдары бүкіл
ел бойынша сенбілік, апталықтар өткізілді, мектептерге қаржы жинау, отын
дайындау, мектеп үйлерін жөндеу, көрнекі құралдарын жасау көмектің түр-
түрлері халықтың тарапынан қолға алынды.
Фабрика, зауыт, мекемедегі жұмысшылар, мұғалім мен мектептерге
материалдық жағынан көмек көрсетті.
Ауылдарда мектептерді азық-түлік, отынмен жабдықтау ауыл шаруаларына
жүктелді.
Қала, ауыл тұрғындары өз еркімен білім-ағарту мұқтажына арналған қаржы
жинады.
Х - Бүкілресейлік Кеңес съезі халық ағарту комитеті баяндамасы бойынша
қаулысындағы Кеңес өкіметінің Орталық және жергілікті ұйымдарына мектеп
жүйесінің қысқаруын тоқтатуға арналған шараларды қарастыруға тапсырма
берді.
Өте ауыр жағдайды ескере отырып, Кеңес съезі уақытша шара ретінде
бірінші және екінші сатылы мектептерде, жоғары оқу орындарында ақысын төлеп
оқытуға көшуге мәжбүр болды.
Бұл қаулы мектеп өмірін бір қалыпқа келтіру, негізгі ауыртпалықты
жағдайы жақсы азаматтарға тегін білім беру мақсаттарын көздеді.
Сонымен қатар, съезд білім-ағарту ісінің тек мемлекеттің қарамағында
қалатынын айрықша дәлелденді.
1923 жылдың тамызында Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті арнайы
жарлық шығарды. Бұл жарлықта сауатсыздықты жою мақсаты - халық ағарту
жұмысының негізгі мәселесі екені көрсетілген.
Атап отырған кезеңнің орта кезінде сауатсыздықты жою мекемелердің, онда
оқитын оқушылардың саны едәуір өсті, мысалы 1925 жылы бұл бөлімдерде 1,5
млн ересек адам оқыды, ал одан үш жыл бұрын олар 500 мыңнан аспайтын. Кеңес
Одағы 1921-1925 жылдары халықтардың сауатсыздығын арттыруда айтарлықтай
дәрежеге жетті деп айтуға болады, осыған дәлел келтірсек, 20-жылдардың орта
кезінде 9 жасқа дейінгі халықтың сауаттылығы 51%, Ресей бойынша -55%,
Украйна бойынша –57,5%, Белоруссия бойынша –53,1% жетті.
Ал, 1926 жылғы санақ Грузияда халық сауаттылығы-34%, Әзірбайжанда 25%,
қана жуық көрсеткіш болды.
Кеңес үкіметінің ресми деректері бойынша –12,5%, Өзбекстан-10,6%,
Тәжікстанда-3,7% болды.
Бірақ осы берілген Кеңес үкіметінің деректерін толық деп айтуға
болмайды, өйткені бұл процентпен берілген деректерді ұлттық аймақтардағы
тек орысша ғана бастауыш білім алғандар есептелінген, ал ұлт тілінде немесе
арабша сауаты бар адамдар есептелінген, сондықтан осыларды осыларды қосса
Кавказдағы, Еділ бойындағы Қазақстан мен Орта Азия халықтарының сауаттылығы
кеңестік деректерден жоғарғы екендігі қазіргі уақытта толық дәлелденді. 20-
жылдардың орта кезі - кеңестік мектеп системасындағы шешуші жылдар деп
есептелінеді.
Осы кезден бастап жалпы білім беретін бастауыш мектептердің жүйесі,
онда оқитын оқушылар саны көбейді. Халық ағарту білімін өкімет бюджеті
тарапынан қаржыландырылды, бұл мектеп мұғалімдерінің жалақыларын өсіруге
жағдай жасайды.
20-жылдардың басында мектеп пен сауатсыздықты жою жүйесі көрген
қиыншылықтар ұлттық аудандарда ерекше шиеленісті. Патшалық Ресейдің отары
болған аудандарда экономика мен мәдениеттің төмен дәрежеде дамуы салдарынан
халықтың сауаттылығын ашу қиынға түсті.
Ұлттардың көбісінің қазан төңкерісіне дейін алфавиті болмаған. Алфавит
жүйесін жасау, сөздіктер құрау, әдебиетті зерттеу жұмыстары - мәдени
төңкерістің, ұлттық жаңару тарихының ең жарқын беттерінің бірі.
Бұл саладағы ең алғашқы қадамдар азаматтық соғыстан кейін жасалған,
жаңа алфавиттерді құрастырумен қатар, араб жазуын латын жазуына ауыстыру
жұмыстары басталды.
Бұл жұмыстарда халықтардың алфавиттерін орыс алфавитіне ауыстыру
мәселесін жеңілдетті. Ұлттық мектеп құрылысында мектеп жүйесін кеңейтуге,
ұлттық кадрлерді дайындауға, оқулықтар, әліппелерді шығаруға ерекше көңіл
бөлінді.
Оқытудың туған тілде жүргізілуіне толық мүмкіншілік жасалды. Ұлттық
мұғалім маманын дайындау мақсатымен ірі мәдени орталықтарында педкурстар,
институт, қысқа мерзімді курстар ашылды.
Осы шаралардың нәтижесінде халықты туған тілінде оқытатын, сауатын
ашатын педагогикалық мамандар дайындалды.
1920-жылдары Ленин жарлығын жүзеге асыру мақсатымен Ташкентте, Минскіде
мемлекеттік Университеттер ашылды.
Бұл университеттер мектеп мұғалімдерін дайындамаса да, педагогикалық
мамандарды тәрбиелейтін жоғарғы білімді мамандарды оқытты. Саратов,
Иркутск, Қазан қалаларындағы институт, университеттердің жанында ұлттық
мектептерге мұғалім дайындайтын арнайы бөлімдер ашылды.
КСРО халықтарының ынтымақтасып жұмыс істеуі дамыған халықтар мен нашар
дамыған халықтардың арасындағы теңсіздікті іс жүзінде жоюға көмектесті.
Бұқаралық білім-ағарту жұмысына өз үлесін барлық елдердің зиялылары қосты,
ал негізгі ауыртпалығын орыс педагогтарымен ғылым мамандары өз мойнына
алды. Жаңа оқулық, әліппе, алфавит шығарудан бастап ұлттық мамандарды
тәрбиелеу жұмысына дейін белсене араласты.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының негізгі көпшілігі оқи да, жаза
да алмады.
Сондықтан Қазан төңкерісінен соң, бірден ересектерді оқыту үшін
мектептер мен курстар ашыла бастады. Әулие Ата қалалық жұмысшы және солдат
депутаттары кеңесі 1917 жылы қарашада сауат ашу, мектебін ашу туралы мәселе
қарап, бұл мақсатқа қажетті ақша қаржысын бөлу туралы шешім қабылдады. 1918
жылдың бас кезінде Верныйда, Семейде, Ақмолада және басқа тиісті
материалдық жағдайы және мәдени күштері бар жерлерде сауатсыздар үшін
мектептер ашылды.
1920 жылы жергілікті халық ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздық
жөнінде комиссиялар құрылды, олар сауатсыздардың есебін алуды
ұйымдастырумен, педагог мамандарды даярлауды, курстар мен мектептерді
ұйымдастыру мен көмекші оқу құралдарын басып шығарумен шұғылданды.
Кейінірек бұл жұмысты Бүкілодақтық “Сауатсыздық жойылсын!” қоғамының
жергілікті бөлімшелері жүргізді.
Жер–жердің бәрінде лекциялар оқылып, “бір күндіктер”, “үш күндіктер”,
“айлықтар” өткізілді.
Өткен уақыттың бұл ауыр азабын жоюда неғұрлым күшті белсенділік
көрсетті.
Олардың бастауымен 1928 жылы “Мәдени шеру” өткізілді, кейінірек бұл
сауатсыздықпен күрестің түріне айналды. Сауатсыздықты жою қиын жағдайда
жүргізілді, қаржы жетпеді, мұғалімдер, оқулықтар, көмекші құралдар, жазу
құрал-жабдықтары жетпеді.
Ойланылмай жасаған алфавиттік реформалардың жүргізілуі де істі қиындата
түсті.
20-жылдардың аяғында қазақ жазуы араб әрпінен латын әрпіне, одан 10
жылдан соң латын әрпінен қазіргі орыс әрпіне көшірілді.
Сөйтіп, бір адамның үш рет қайта сауат ашуы үшін оқуына тура келді.
Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халыққа білім берудің жаңа жүйесі
қалыптасты, оның басты принциптері Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің
1918 жылдың 16 қазандағы “Біртұтас еңбек мектебі туралы” ережеде және РСФСР
Халық ағарту Министрлігінің 1918 жылғы 31-қазанындағы “Аз ұлттардың
мектептері туралы” қаулысында белгіленді.
Халық бұқарасының өзі оқу-білімге аса зор ынта білдіреді.
Олар мектеп, интернат құрылыстарына, оқушыларды мектеп жабдықтарымен,
оқу-жазу құралдарымен қамтамасыз етуге, мұғалім зиялыларын әлеуметтік
тұрмыстық жағынан орналастыруға аса зор ынта-жігермен қатысты.
Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы қайта құрылыстар маман кадрларының
жетіспейтіндігін көрсетті. Бұл мәселені шешу үшін жер-жерде нақты шаралар
қолданылады. 1918 жылы наурызда Жетісу облыстық Кеңесінің қаулысымен
Верныйда 22 оқушыға Жетісу ауыл шаруашылық училищесі ашылды.
1918 жылы 30-қазанда Жетісу облыстық Халық ағарту комиссариаты Верный
қаласында 1918 жылы 10-қарашада құрамында екі даярлық және негізгі класы
бар, мұсылман мұғалімдер семинариясының ашылатынын, ең мұқтаж оқушыға
стипендия берілетіні жайлы шешім қабылдады. Сонымен қатар 1918-1920 жылдары
Семей және Орынборда халық ағарту институттары үш жыл оқытатын арнайы
техникум ашылып, оларға жергілікті ұлт өкілдері көптеп қабылдана бастады.
Ал дайындықтары жеткіліксіз жастарға Орынбор қаласында 1922 жылдан бастап
рабфактар ашылды.
Қорытындылай келсек, атап отырған жылдары Кеңес үкіметі білім және
ағарту жұмыстарына мүмкіншілік болғанша қаржы бөліп, жағдай жасауға
тырысты.
Әсіресе сауатсыздықты жою бағытындағы жұмыстар сәтті жүрді деп айтуға
болады, сонымен қатар осы кезеңде кеңестік мектеп системасы қалыптасып дами
бастады. Халықты өзіне қарату үшін большевиктер басшылығы ағарту жұмысына
көп мән беріп, халықты өзінің коммунистік идеологиясына бағындыруда
бірқатар жетістіктерге жетті. Осы салалардағы жұмыстар барлық ұлттық
аймақтарда жүргізілді: әртүрлі ұлттар тілдерінде оқулықтар шығарылып, солар
бойынша сабақтар жүргізіле бастады, ұлт кадрларын дайындауда бірқатар
шаралар іске асырылды.
Бірақ білім және ағарту жұмыстары енді бір идеологияға бағындырылып,
кеңес үкіметінің мүддесі үшін пайдаланды, ал басқа идеялық ағымдарды
ұстанушылар ашықтан-ашық қуғынға ұшырайтын болды, сөйтіп білім және ағарту
жұмысы толық басқарушы партияның бағытымен жүре бастады.
3. Ғылым салаларының қалыптасуы
Қандай мемлекет болса да, оның экономикасын, мәдениетін дамытуда
ғылымның ролі ерекше, әрине бұл қағиданы большевиктер көсемі Ленин және т.б
жақсы түсінді, сондықтан кеңес үкіметі жаңа құрылысқа бірқатар ғалымдарды
тартып, олардың еңбегі және тәжірибесін қолдануға бағыт алды, бірақ жаңа
үкіметті қолдаушылар көп болған жоқ. Соған қарамастан, кейбір атақты
ғалымдар мен инженерлердің жаңа экономикалық саясат негізінде шаруашылық
жұмысына кірісуі зиялылар мен халықтың жақындасуына ықпалын тигізді.
Мемлекеттік және шаруашылық ұйымдары жұмысына, ауыл шаруашылық
проблемасының маңызды шешімдері мен ғылыми күшті орталықтардың бірігу
жұмыстарына мамандарды көбірек ынталандыруға көп әсер етті.
Кеңес мемлекеті ғылыми жұмысшылардың еңбек пен тұрмыстық жағдайларын
жақсартуға барлық мүмкіндіктерін жасады.
Бүкіл мемлекет кеңістігінде ғылыми-жұмыстары ұйымдастыру, буржуазия
зиялылары арасында етек алған “кертартпа” көзқарастармен аяусыз күрес
жүргізу, ғалымдардың мемлекет тарапынан зиялылар арасында партия
басшылығымен орасан зор тәрбие жұмысын жүргізуі Ленин айтқан ғылыми
өкілдері мен жұмысшылар одағының нығаюына жол ашты.
Қайта өрлеу дәуіріндегі ғылымның дамуы В.И.Лениннің бастаған жолымен
алға баса бастады.
Ғылым практикаға кіріп, кеңес қоғамының қанына сіңді, социалистік
мемлекеттің қоғамдық, шаруашылық және мәдени өмірінің күнделікті және өте
маңызды ісі болды.
Аса ірі ғылыми-техникалық күштерінің халық шаруашылығындағы мәселелерді
шешуге бірігуі – ГОЭЛРО жоспарын жасауына едәуір септігін тигізді. 1920
жылдың желтоқсан айында оны қабылдағаннан кейін, ГОЭЛРО жоспары ғылыми-
техникалық қоғамның ортасында талқыланды. ГОЭЛРО жоспары бойынша
электростанциялардың құрылуы, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылықты жан-жақты
электрлендіру туралы ғалымдардың алдына зерттеу, жобалау, конструкторлық
мәселелерін қойды.
1921 жылдың басында құрылған Мемлекеттік жоспар мамандардың ғылыми
жұмыстарын және ГОЭЛРО жобасының жоспарларын біріктіру еді.
Мемлекеттік жоспар жұмысына академиктер П.П.Лазарев, А.Е.Берсман
көрнекті социалист-электротехниктер И.Г.Александров, Г.О.Графито,
М.А.Шателин, К.А.Круг, геолог және химиктер И.М.Губкин мен В.Н.Ипатьев,
ауылшаруашылық саласындағы мамандар В.Р.Вильямс пен Д.Н.Прянишников және
басқалары қатысты.
Ленин айтқандай мемлекеттік жоспар жолымен, біз өзіміздің шаруашылық
құрылысының мұқтажын шешетіндей ескі заман өкілдерін тәжірибелі ғылым
техникасының мамандары етіп тәрбиелейміз.
Мемлекеттік жоспар жүйесі бойынша елдің өндіргіштік күштерді зерттеуге
бағыт беру орталығы ұйымдастырылды.
Осы орталықтың негізгі мақсаты - жоспарлауға негізделген ғылымды
мемлекеттік құрылыстың мүддесіне жауап беретіндей ұйымдастыру болып
табылды.
Осы қарым-қатынаста ғылыми жұмыстарға бағыт беру біршама табысты болды.
1923 жылдың наурыз айында мемлекеттік жоспар елдің табиғи өндіргіш
күштерін зерттеуге арналған Бүкілресейлік конференция ұйымдастырылды. Бұнда
іздестіру және зерттеуді ұйымдастыру мәселелері талқыланды. Ғалымдардың
және мелекеттік жоғарғы мекемелердің жұмыстары үдей түсті. Ғылыми
жұмыстардың аса көрнекті қызметкерлері әр саладағы халық комитеті
жұмыстарында консультанттар және комиссия басшылықтары жұмысында істеді.
Халық шаруашылығы мәселелерін шешуде жергілікті шымтезек және тас көмір
қорларын өндіру жұмыстары аса маңызды болды. Р.Э.Классон ұсынған шымтезекті
гидравликалық күш пайдаланып алу әдісін жүзеге асыруда үкімет өте көп қаржы
жұмсады. 1921-1922 жылдары В.И.Ленин жаңа әдістің кеңінен қолдануын жүйелі
бақылауға алып, өнер тапқышқа өз тарапынан қамқорлық жасап отырды. Сонымен
бірге шымтезек жағу технологисын жетілдіруге көп назар аударылды, себебі
бұл мәселенің экономикалық маңызы аза зор болды.
Ауылшаруашылық мүддесіне жауап беретіндей ғылыми-техникалық,
конструкторлық ойшылдар автомобиль, трактор, авиация құру саласында
жұмыстарын үдете түсті. Самолет конструкцияларын есептеу, құру жұмыстарына
байланысты математика, физика – техникалық мәселелерді шешуде елеулі
жетістіктерге жетті. Бұл мәселені шешуде орталық аэрогидродинамикалық
институтының атқарған қызметі орасан зор еді. 1921 жылдың наурызында “Орыс
авиациясының әкесі” Н.Е.Жуковскидің қайтыс болғаннан кейін Орталық Авиация
Техникалық институты ірі ғылыми мәселелерді біріктіріп зерттеуде үлгілі
институттардың бірі болды.
Авиация саласындағы жетістіктер самолет жасау өндірісіне елеулі әсерін
тигізді.
Москва-Харьков, Москва-Нижний Новгород бағытындағы ең бірінші
авиалинияларының ашылуы, 1922 жылдың мамыр айында Туполевтің басшылығымен
бірінші жасалған моноплан ұшағының сынақтан өтуі, екі жылдан кейін ең
бірінші тұтас металлдан жасалған АНТ-2 ұшағының жасалуы Кеңес авиациясы
саласында еңбек еткен ғалымдардың жоғарғы деңгейін дәлелдеді.
1925 жылдың маусым-шілде айларында Москва-Пекин маршрутымен Кеңес
самолеттерінің ұшуы басталды.
Радиотехника мен радиофикация салаларындағы едәуір өзгерістерге, Нижний
Новгород радиолабораториясының қызметкерлері Бонч Бруцевич, Вологдиндердің
зерттеулері мен сарамандық жұмыстары жол ашты.
Қуатты радио торабын Москвада орнату жұмыстарын осы радиолабораторияға
тапсырылды. 1922 жылдың қыркүйегінде дүние жүзіндегі ең қуатты
радиотораптарының бірі – Коминтерн торабы өз жұмысын бастады.
Ғылыми-техникалық ойдың дамуына халық мәдениетінің өркендеуі әсер етті.
Техника саласында жұмыс істейтін барлық қызметкерлердің (ғалымдардан бастап
жұмысшы- өнертапқыштарға дейінгі) шығармашылықпен жұмыс істеуіне толық
мүмкіншілік жасала бастады. Бұл жылдары Кеңес өкіметі өнертапқыш-
жұмысшылардың және техниктердің еңбектерін көптеген жағдайда қолдап, оларға
барлық жағынан қамқорлық жасауға тырысты, сондықтан 20-жылдары Кеңес
Одағында өнертапқыштар қозғалысы кең етек алып, сол кездегі қоғамдағы
белгілі құбылыс болғанын айтуға толық болады.
Осы кезеңде Тимирязев атындағы ауыл-шаруашылық академиясы ерекше құнды
және салалы ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді, әсіресе 1922 жылы ғылыми
орталықтың басшысы болып Д.Прянишников тағайындалғанда ғылыми жұмыстарға
жаңа бағыттар пайда болып, олар КСРО ғылымын халықаралық аренаға белгілі
жағдайға жеткізді. Дәлел ретінде айтсақ, бұл академиядағы ғалымдар көптеген
жерлердің табиғи және егін ауылшаруашылық ерекшеліктерін ескеріп, жер
игеруді қолдап оны дәлелдеді. Сөйтіп, терең және түбегейлі зерттеулердің
нәтижесінде Д.Прянишников басқарған академия ғалымдары ерекше маңызы бар
теория-философиялық жаңалықтарды ашты.
Ал жеміс ағаштарының жаңа сорттарын өсіруде белгілі, ғалым-практик
И.В.Мичуриннің еңбегі табысты болды, жаңашыл ғалымның тәжірибелері шаруалар
арасында таратылды.
И.В.Мичуриннің тәжірибелері ғалымның қуаттылығын, адамның табиғатты
өзіне бағындыра білетіндігін көрсетті.
Ғылыми білімдерінің тереңдеуі практика жұмыстарының сұранысы жаңа
ғалымдарының шығуын, жаңа институтардың ашылуын талап етеді.
Қарапайым лабораториялар аз уақыт ішінде ғылыми мекемелер институт
деңгейінде жұмыс істейтіндей өз аясын кеңейтті.
Ғылыми мекемелерде, институттарда таяуда ғылыми дамуына игі ықпалын
тигізетіндей жаңа лабораториялар, кафедралар ашылды. 1921 жылы Ғылым
Академиясы жүйесінде биофизика лабораториясы ашылды.
1921 жылы Ғылым Академиясы жүйесінде физика лабораториясы мен
математика кабинеттерінің қосылу нәтижесінде физика-математикалық институты
жұмыс істей бастады.
Кейіннен Кеңес ғалымдарының даңқын шығарған жетістіктерінің негіздері
электроқондырғылар электронды құбылыстар, жоғарғы малекулалық қоспалар
(полимер), атом ядросының физикасын зерттеу жұмыстарын өткізу нәтижесінде
осы институтта қаланды.
Ғылым Академиясы, институт және жоғарғы оқу орындарының геолог
экспедициалық жұмыстарында ғылыми зерттеулердің күнделікті және көпжылдық
мәселелердің біртұтас шешімін байқауға болады.
Оңтүстік, Орал, Қиыр Солтүстік, Орта Азия аудандарында жүргізілген
зерттеулер КСРО геологиялық картасын күрт өзгертті. 1921-1925 жылдырдың
аралығында табылған көмір, мұнай, түсті металл, марганец, фосфорит
кендерінің қорлары ұлғайды.
Арктика мен Солтүстік теңіз жолдарын барлау, зерттеу, игеру
жұмыстарының ғылыми шаруашылық маңызы орасан зор еді.
1921 жылдың наурызында теңізді зерттейтін Ғылым институты ашылды, ал
1921-1925 жылдары Қиыр Солтүстік аудандарына бірнеше ғылыми экспедиция
жіберілді.
Ғылыми шығармашылықтың негізгі салалары бүкіл республикаларында ортақ
болды.
Ал ерекшеліктері, біріншіден, кадр мәселесіне байланысты болды. Мысалы,
Украинада 1919 жылы ашылған өз Ғылым Академиясы болды. Басқа Кеңес
республикаларында Ғылым академиясын ашуға ол жылдары қолайлы жағдай болған
жоқ.
Ғылыми зерттеулердің тақырыптары республикалардың экономика
жағдайларының ерекшеліктеріне, табиғи өндіргіш күштеріне тікелей байланысты
болды.
Белоруссия республикасында батпақ жерлерді құрғату мәселесі маңызды
болса, Орта Азия аудандарында өзекті мәселелердің бірі – жер суару болған.
Республикадағы Ғылым-зерттеу жұмыстарының ілгері басуына жағдай жасаған
орыс ғалымдарының, Ресей республикасының ғылыми мекемелерінің көмегі
Ғылымның дамуына айтарлықтай әсер еткен Қызғызстан, Алтай, Якут еліне
комплекстік экспедициясының, Памираға Ферсманның басшылығымен биологиялық
экспедициясының, Тәжікстанға лингвистикалық экспедициясының жіберілуі.
Орта Азияда топырақ өңдеу, дәнді дақыл, техникалық дақыл өсіру,
мелиорация т.б маңызды салаларда маңызды ғылыми жұмыстары жүргізілді.
1921 жылы Түркістанда су мелиорациялық зерттеуді жүргізуге арналған
ғылыми база, 1922 жылы Ташкент, Ферғана қалаларында ең бірінші жібек өсіру
саласындағы ғылыми зерттеу институттары ашылды. 1924 жылы Гидротехникалық
институт жұмыс істей бастады.
Республикалық университеттер ірі ғылыми орталықтарына айналды. 1921
жылы ашылған Ереван университетінде болашақ академиктер Ачарян, Абеглян,
Манандян гуманитарлық білім негіздерін игерді.
Әзірбайжан мемлекеттік университеті физика мәселелерін ғылыми тұрғыда
зерттеу ошағы болды. Белоруссия университеттерінің кафедраларында топырақ
өңдеу, егін өсіру, агрохимия, шымтезек химиясы, мелиорация мәселелері
зерттелді. Украина ғалымдары Донбасста көмір, Кривой рог бассейнінде темір
кенін өндіру мәселелеріне ерекше назар аударды. Өзекті мәселелердің бірі –
тұзды көлдерді зерттеу мәселесі болды.
Қазақстандағы Қазан төңкерісінен кейінгі ғылымның жағдайы мен дәрежесі
ғылыми зиялылар санының аздығы және қалыптасқан ғылыми-зерттеу
орталықтарының болмағандығы сияқты объективті себептері болды.
Қазақ әскери комиссариатының жанындағы тарихи-статистика бөлімі (1919
ж), қазан төңкерістік комитеті ағарту бөлімінің ғылыми комиссиясы (1920),
халық ағарту комиссариатының академиялық орталығы (1921), өлкетану –
көмекші сиапттағы жұмыстармен ғана шектелді.
Бірте-бірте Ресей географиялық қоғамының Орынбор, Түркістан бөлімдері,
Семей және Алматы бөлімдері өз қызметін жандандыра түсті.
1920 жылы Қазақстанда табиғи өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі
комиссиясының (КИЕПС), КСРО Ғылым академиясының Одақтық және автономиялық
республикаларды зерттеу жөніндегі айрықша комитетінің (ОКИСАР) және
басқалардың көптеген орнықты және көшіп жүрген топтары жұмыс істейді.
Олардың қызметіне ірі ғалымдар: академиктер И.М.Губкин, А.Н.Самойлович,
А.Е.Ферсман, профессорлар А.А.Григорьев, С.И.Руденко және басқалар басшылық
етті. Бұл ғалымдар Қазақстанның жер байлығын, жануарлары мен өсімдіктерін,
қазақ халқының тарихы мен этнографиясын зерттеуге зор үлес қосты.
1920 жылы өлкетанушы ғалым А.Б.Чулочников бастаған бір топ тынымсыз
жандар Қазақстанды зерттеу қоғамын құрып, өздерінің мақсаты Қазақстан мен
оған сыбайлас жатқан облыстарды тарихи-археологиялық, табиғи-географиялық,
этнографиялық және экономикалық тұрғыдан зерттеу деп жариялады. Қоғам
А.Ф.Рязановтың, Ә.Диваевтың, М.Тынышпаевтың, М.Дулатовтың,
А.П.Чулочниковтың еңбектерін жариялады.
Бұл еңбектер күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.
Тұңғыш ғылыми зерттеу мекемелері 1922 жылы ҚАКСР Денсаулық сақтау
комиссариатының жанынан өлкелік химия-бактериологиялық лабораториясы.
1924 жылы Денсаулық сақтау халық комиссариаты жанынан санитарлық-
бактериологиялық институты және Жер халық комиссариаты жанынан
малдәрігерлік-бактериологиялық институт, 1926 жылы тыңайтқыш және
агротопырақ зерттеу институты пайда болды.
Бейбіт өмірге көшу жағдайында сауатсыдықты жою, кадрлар дайындау,
еңбекші бұқараның мәдени деңгейін арттыру қажет болды.
20-жылдары Кеңес Одағы мәдениет саласында көптеген жетістіктерге жетті.
Сауатсыздықты жою жоғары қарқынмен жүргізіліп, жалпыға бірдей міндетті
бастауыш білім беру жүзеге асырылды, жоғарғы оқу орындары мен техникумдар
құрылып, зиялылардың барған сайын жаңа топтары қалыптастырыла
бастады.Еңбекшілердің қалың топтарының сауатын ашу Кеңес Одағындағы мәдени
өзгерістің маңызды қорытындыларының бірі болды.
Кеңестік ғылымда маңызды табыстарға жетті.
Бірқатар құнды жаңалықтар ашқан жүздеген жаңа ғылыми мекемелер пайда
болды.
Ғылыми институттар елдің қорғанысын нығайтуға көмектесті.
Ғылым өмірмен барған сайын тығыз байланысса, оның Кеңестік құрылыстағы
ролі еселеп жыл сайын дамып күшейе түсті.
Осының барлығы Кеңес үкіметінің ғылымды және оның әртүрлі салаларын
дамытуда орасан зор жұмыс атқарғанын байқалтады, әсіресе Ғылым академияны
оның ғылыми институттарын, лабороторияларын қалпына келтіріп ерекше
дамытуды белгілі жетістіктер деп есептеуге болады. Сонымен қатар көптеген
атақты ғалымдардың жаңа құрылысқа тартылуы оларға жағдай жасалуы өзін толық
ақтаған саясат еді.
Осы саланың айтарлықтай жетістіктерінің ішінде ұлттық аймақтарда ғылыми
орталықтарды құру және ұлттық ғалымдарды дамыту жұмысын атап кеткен жөн.
Тағы бір айтатынымыз, ол КСРО ғалымдарының еңбектері шетел
мемлекеттерінде танылып, басылып шығуы болды. Бірақ бұл кездегі қоғамдық
ғылымдардың дамуына бір идеологияға бағыну, тоталитарлық жүйенің қалыптасуы
көп зиян келтірді, әсіресе тарихта және философияда көптеген тарихи
оқиғалар, рухани өмір жағы бұрмалана бастады.
1.История СССР. М: “Просвещение”, 1979 г. 170 б.
2.История СССР. М: “Просвещение”, 1979 г. 171 б.
3.Пособие по истории СССР. “Высшая школа” М,1987г. 466 б.
4.Культурная революция в СССР. М,1967г. 113 б.
5.Равкин З.И. Советская школа в период востановления народного хозяиства
(1921-1920г.г) М,1959г. 74 б.
6.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М: “Наука”,
1967г. том VІІІ. 266 б.
7.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М: “Наука”,
1967г. том VІІІ. 318 б.
8.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М: “Наука”,
1967г. том VІІІ. 265 б.
9.История ССР, Эпоха социализма.М: “Просвещение”, 1973г. 169 б.
10.Равкин З.И. Көрсетілген шығарма. 144 б.
11.Равкин З.И. Көрсетілген шығарма. 145 б.
12.Равкин З.И. Көрсетілген шығарма. 146 б.
13.Қысқаша ССР энциклопедиясы, ІV том, Алматы.1989ж. 428 б.
14.Қысқаша ССР энциклопедиясы, ІV том, Алматы. 1989ж. 15.Культурное
строительство в Казахстане (1918-1932г.г)
Сборник документов и материалов. Алма-Ата. 1965г. 234 б.
16.Культурное строительство в Казахстане (1918-1932г.г)
Сборник документов и материалов. Алма-Ата. 1965г. 235 б. 17.История СССР
VІІІ т. Москва. 1967г. 270 б.
18. “Сделаем Россию электрической” сборник воспоминаний участников комиссии
ГОЭЛРО и строителей первых электростанций. М-Л. 1961г. 19 б.
19.История СССР, VIII том, М, 1967г., 280 б.
20.Лашманова Л.Н. культурнное строительство. М, 1972г., 105 б.
21.История СССР, том, М. 1967г., 282 б.
22. История СССР, том, М. 1967г., 283 б.
23.Директивы КПСС и Советского правительства по хозяйственным вопросам, Т
1, М. 1957г., 288 б.
24.Директивы КПСС и Советского правительства по хозяйственным вопросам, Т
1, М. 1957г., 289 б.
25.История СССР. Учебник. М. 1976г., 157 б.
26. История СССР. Учебник. М. 1976г., 158 б.
27.Қысқаша Қазақ ССР энциклопедиясы. IV-том, Алматы. 1989ж, 441 б.
28. Қысқаша Қазақ ССР энциклопедиясы. IV-том, Алматы. 1989ж, 442 б.
29.культурное строительство в Казахстане (1918-1932 г.г) Сборник документов
и материалов, І том, Алма-Ата, 1965ж, 239 б.
ІІ тарау: Әдебиет пен өнер жанрларындағы өзгерістер.
1.Кеңестік әдебиеттің қалыптасуы.
Ресей империясында 1917 жылға дейін көбінесе орыс әдебиетінің орны
ерекше болғаны анық, сондықтан орыс әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысында
ХХ ғ. басында ерекше жоғары дәрежеге жетті.
Л.Толстой, И.Тургенев, И.Бупин, М.Горький, А.Ахматова, А.Блок, С.Есенин
сияқты жазушылар мен ақындардың аттары Европаға кең тарады. Бірақ осындай
атақты адамдардың өздері әртүрлі моральдық, психологиялық позицияларда
болды, мұндай жағдайдың қалыптасуына ХХ ғасыр басындағы саяси ахуал белгілі
дәрежеде әсер етті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих факультеті
Бүкіл әлем тарихы және халықаралық қатынастар кафедрасы
1917-1920 ж.ж Кеңес мемлекетіндегі мәдени құрылыс
(дипломдық жұмыс)
Студент:
Ғылыми жетекші:
т.ғ.к., доцент
Мазмұны
К І Р І С П Е 3
І тарау: Кеңес үкіметінің мӘдени құрылыстағы бастапқы шаралары. 8
1.1917-1920 ж.ж. мӘдени құрылыстағы шаралар. 8
2. Білім және ағарту жұмысы 12
3. Ғылым салаларының қалыптасуы 19
ІІ тарау: Әдебиет пен Өнер жанрларындағы Өзгерістер 30
1.Кеңестік Әдебиеттің қалыптасуы. 30
2.Өнер жанрларындағы жаңа бағыттардың дамуы мен олардың ерекшеліктері.
35
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы 54
Қолданған Әдебиеттер тізімі 58
К І Р І С П Е
1917 жылы қазан айында Ресейдің большевиктер партиясы төңкеріс жасап
Ақпан революциясы жол салған елдегі демократиялық процессті үзіп тастады.
Билікке келген большевиктер саяси өмірде, экономикада және мәдениетте
көптеген өзгерістерді іске асыра бастады, бірақ бұл өзгерістер жалғыз
басқарушы коммунистік партияның идеологиясының негізі ретінде жүргізілді,
бүкіл елдегі жағдайды “кеңестендіру” деген жаңа ұғым, жаңа саясат пайда
болды.
Осының барлығы кейінгі уақытта қалыптасқан Кеңес Одағында тоталитарлық
жүйенің қалыптасуына әкеліп соқты, бұл жүйе 70 жылдан астам уақыт басқарушы
партияның нұсқауымен коммунистік идеяның салтанаты деп көрсетілді.
Бірақ кәзіргі уақытта Кеңес Одағы ыдырап, оның кеңістігінде жаңа
тәуелсіз мемлекеттер пайда болған уақытта “Отаршылдық және кеңестік
кезеңдегі мәселелерді радикалдық көзқарас негізінде қайта зерттеп сараптау”
мақсаты күн тәртібіне анық қойылды.
Сондай басты мәселелердің бірі Кеңес мемлекетінің бастапқы кезеңіндегі
мәдени құрылыс проблемасы, сондықтан осы дипломдық жұмыста 20-ж.ж КСРО-ғы
мәдени құрылыстың әртүрлі бағыттарын көрсету басты мақсат ретінде қойылды.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Азамат соғысынан кейінгі қиын кезең болды,
өйткені большевиктерді Ресей интеллигенциясының көпшілігі қолдамаған
жағдайда Кеңес мемлекетіндегі мәдениет жағдайы тығырыққа тірелгендей болды.
Осыған қарамастан большевиктер үкіметі “Жаңа экономикалық саясатқа”
көшіп бірқатар әлеуметтік – экономикалық, саяси және мәдениет салаларындағы
проблемаларды белгілі дәрежеде шеше білді, кеңестік мәдениеттің
жетістіктерін бүкіл дүние жүзі мойындады десек артық айтқандық емес.
Кәзіргі кезеңде ТМД мемлекеттері әр түрлі жолмен дамып келеді, олардың
жетістіктері және кемшіліктері де бар, соңғы деректерге сүйенсек, Қазақстан
мен Ресейдің қадамдары жаман емес сияқты.
Соған қарамастан 20 жылдары Кеңес мемлекетіндегі сауатсыздықпен күрес,
ғылым салаларының дамуына, жалпы мәдениеттің дамуына көңіл бөлу кәзіргі:
ТМД мемлекеттеріне үлгі боларлықтай.
Соңғы жылдары ТМД мемлекеттерінде, оның ішінде Қазақстандағы оқу
орындарының ақылы оқуға көшуі, ауыл-село мектептерінің қиын жағдайы,
мұғалімдер мен ғалымдардың төмен жалақысы, ғалымдардың өз еңбектерін басып
шығара алмауы, ұлттық өнердің “Батыс” мәдениетіне төтеп бере алмауы және
тағы басқа жағдайлар көптеген проблемалар туғызып отыр.
“Нарық экономикасында әркім өзінше дамиды” деген кәзіргі жаңа қағида
әсіресе мәдениеттің дамуына көп кедергі жасайды, соңдықтан бұл салаға
барлық өркениетті мемлекеттерде үкімет жағынан қомақты көмек көрсетіледі.
Міне, осыған байланысты тарихтан тағлым алу үшін, бұдан 70 - жылдан
астам бұрын жүргізген Кеңес мемлекеттерінің мәдениет саласындағы саясатына
үңіліп, оны осы дипломдық жұмыста түсінуге тырыстық, өйткені сол кездегі
большевиктердің мәдениет салаларын дамытудағы көптеген жұмыстарын қазіргі
кезеңнің өзінде толық қолдануға болатындығына күмән жоқ сияқты. Соңдықтан
диплом жұмысына алынған мәдениет мәселелері қашан да болса өзінің
актуальдігін жоғалтпайды деп ойлаймыз.
Кеңес Одағындағы мәдени құрылыс туралы жазылған еңбектердің саны көп,
олардың ішінде бірінші атап кететіндері құжаттар мен деректер жинағы.
Бұл кітаптарда Қазан төңкерісінен кейін, большевиктер үкіметінің
бірінші деректері және қаулылары, әртүрлі статистикалық материалдары.
Осыларға сүйене отырып, кейін кеңестік мәдениеттің жалпы тарихнамасы
қалыптаса бастады. Осы жинақтардың құндылығын айтсақ, ондағы құжаттардың
Кеңес Одағының әртүрлі ұлттық аймақтары бойынша, көптеген деректердің
жиналуы және берілуі, әрине бұл ресми құжаттарда интеллигенцияны қудалау,
репрессиялар және эмиграция туралы материалдар басылған жоқ.
Соғыстан кейінгі уақытта КСРО ғы 20 ж.ж мәдениет салаларының дамуы
туралы бірқатар жеке авторлардың және коллективтік түрде жазылған
еңбектерді атап кеткен жөн. Осы ғылыми еңбектер сол кездегі Коммунистік
партияның идеологиясы негізінде жазылды, соңдықтан мұнда тарихты бұрмалау
байқалады, соған қарамастан бұл еңбектердің ролі зор, өйткені бұл
еңбектерде көптеген архив, баспасөз материалдары кең түрде қолданған,
соңдықтан осы еңбектер әлі өздерінің құндылықтарын жоғалтқан жоқ.
Солардың негізінде Кеңес Одағының әр дәуіріндегі мәдениеті туралы жалпы
тарихнама қалыптасты, онда кеңестік мәдени құрылыстың көптеген бағыттары
көрсетіліп, оның көптеген ерекшеліктері айқындалды.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, 2
тараудан, қорытындыдан және әдебиет тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттелген тақырыптың маңыздылығы мен актуальділігі
дәлелденіп, тақырыптың қысқаша тарихнамалық шолуы беріліп, осыған
байланысты дипломдық жұмыстың басты мақсаттары белгіленді.
Бірінші тарауда білім, халық ағарту жұмыстары: сауатсыздықты жою,
мектеп базаларын ашу, мұғалімдердің жағдайлары, мектептерді қаржыландыру,
оқулықтарды шығару, мектептерге мемлекет тарапынан көрсетілген көмектер
туралы жазылған.
Осыған байланысты КСРО–ның ұлттық республика-ларындағы білім және
ағарту жұмыстары қалай жүргізілгені көрсетіледі.
Сонымен қатар, Кеңес мемлекетіндегі ғылымның салалары қалай дамыды және
оның қандай жетістіктері болғаны көптеген деректерге сүйеніп көрсетіледі,
әсіресе Мемлекеттік жоспар, ГОЭЛРО жобасы, іздестіру, зерттеу жұмыстары
жөнінде деректер, ұлттық аймақтарда ғылыми орталықтардың құрылуы туралы
көптеген материалдар берілген.
Екінші тараудың параграфтарында жаңа мемлекет көп ұлтты әдебиетін
қалыптасып жақындасуы, коммунистік идеология арқылы өзара рухани ұлттық
республикалардағы әдебиеттегі жағдай және олардың ерекшелігі туралы
жазылған.
Сонымен қатар осы жылдардағы кеңестік көп ұлтты өнердің жанрлары:
музыка, театр, драматургия, бейнелеу жанрлары қалай қалыптасқаны және
дамығаны туралы деректер берілген.
Қорытындыда дипломдық жұмыста қаралып зерттелген кеңес Одағындағы 20-
жылдардағы мәдени құрылыс туралы жалпы тұжырымдар жасалған.
1.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: “Атамұра”, 1999 ж, 14-15 б.б
2.Директивы ВКП (б) и постановления Советского правительства о народном
образовании, сборник документов за 1917-1947г.г. М: 1947г.; Культурное
строительство СССР. Статсборник М-Л, 1947г.; Сборник документов и
материалов по истории Советского периода (1917-1957г.г) М, 1966г.. Сборник
документов по истории СССР для семинарских и практических занятий.
Эпоха социализма. М, 1978-1980 г.г. Вып.1-7; Культурное строительство в
Казахстане (1918-1932г.г.).
Сб.документов и материалов. Алма-ата, 1965 г. тб.
3.Галкин К.Т. Высшее образование и подготовка научных кадров в СССР.
1958г; Ремизова Т.А. Культурно-просветительная работа в РСФСР (1921-
1925г.г.). М: “Просвещение”, 1962г.; Карпов Г.Г. О Советской культуре и
культурной революции в СССР, М,1964г; Лутченко А.И. Советская интеллигенция
(1917-1961г.г.). М, 1962г.; Коников И.А. Наука – важнейшая часть советской
культуры. М, 1968г. Канафин А и Варшавский Л, Искусство Казахстана. Алма-
ата, 1958г.; Равкин З.И. Советская школа в периоды восстановления народного
хозяйства (1921-1925г.г.) М,1959г. т.б.
4.История литератур народов Средней Азии и Казахстана. М,1960г.; Очерки
по истории советской науки и культуры. М, 1968г.; История Советского
искусства. Т 1. М, 1965г.; Культурная революция в СССР. М, 1967г.;
Культура Советского Казахстана, Алма-ата, 1967; Высшая школа СССР за 50
лет. М; 1967г. Очерки истории советского кино. в 3 томах, М, 1956-1959 г.г.
Братское сотрудничество советских республик в хозяйственном и культурном
строительстве, М, 1971; КПСС во главе культурной революции в СССР, М,
1972г.;
Қысқаша қазақ ССР энциклопедиясы. Алматы.1989ж.;
Новейшая история Отечество ХХ век в 2-х томах. М, 1997г. т.б.
І тарау: Кеңес үкіметінің мәдени құрылыстағы бастапқы шаралары.
Білім және ғылымның дамуы.
1. 1917-1920 ж.ж. мәдени құрылыстағы шаралар.
Қазан төңкерісінен кейін билікке келген большевиктер үкіметі
экономикалық мәселелермен қатар мәдени революция жүргізу туралы шешім
қабылдап, онда мынадай басты мақсаттар қойды: бүкіл әлемде сауатсыздықты
жойып, социалистік білім беру системасын құру, Ресейдің көптеген
халықтарының тілінде оқыту, жаңа идеологияға берілген кеңестік
интеллигенцияны қалыптастырып, соның көмегімен білім, ғылым, әдебиет пен
өнер салаларында көптеген өзгерістерді енгізу т.б шаралар.
Бұрынғы интеллигенцияның көпшілігі Кеңес өкіметін қабылдамады, тек
азғантай ғана ескі интеллигенция өкілдері жаңа үкіметті қолдап, олардың
ішінде К.Темирязев, И.Мичурин, И.Павлов, А.Карпинский, И.Губкин, Г.Графтко,
И.Александров, Н.Жуковский сияқты ірі ғалымдар болды. Сондықтан Кеңес
үкіметі бастапқы кезеңнен жаңа интеллигенция өкілдерін дайындауға көп мән
беріп, осы бағытта жұмыстар атқарды. 1917-1920 жылдары кеңес үкіметі
“Сауатсыздықты жою туралы” үш қаулы қабылдап, оны іске асыруға тырысты,
соның арқасында аталған 3 жылда 8-50 жас арасындағы 7 млн-нан астам адам
бастауыш білім алды.
Азамат соғысы жылдарында халық арасында саяси ағарту және тәрбие
мәселесіне көп мән берілді, мысалы халық үйлері, клубтар, кітапханалар
ашылып, көптеген жерде өз қызметтерін жүргізе бастады, әрине бұл мәдени
орталықтар Кеңес үкіметі қолдаған жаңа коммунистік идеологияны кең түрде
насихаттау, тарату жағымен шұғылданды.
1918 жылғы 26 маусымда шыққан “Халыққа білім беру жұмысын
ұйымдастыру” деген Кеңес үкіметінің декретіне байланысты, 5 жылдық бірінші
және 4 жылдық екінші сатылы білім беру системасы енгізіле бастады.
Аталған кезеңде жаңа үкімет жоғарғы білім беру саласында бірқатар
жұмыстар атқарды, мысалы 1914 жылы Ресейдегі жоғарғы оқу орны 91 болса,
1920 жылы олардың саны 200 асты, ал студенттердің саны екі есе көбейді.
Жоғарғы оқу орындарына таптық принципте ғана студенттер қабылданды, соған
байланысты бұрынғы билеуші таптардың өкілдері оқуға алынбай, олардың орнына
жұмысшы және шаруалар жастары қабылданды. Сонымен қатар, жоғарғы оқуға
дайындайтын жұмысшы факультеттері (рабфак) осы кезеңде ашылды.
Жоғарғы оқу орындарына мұғалімдер партия-кеңес органдарына қызметкерлер
дайындайтын, Коммунистік университеттер, Коммунистік академиялар ашылып,
онда А.Луначарский, Н. Крупская, И. Скварцов-Степанов, П. Стучка, А.
Коллонтай, М. Крижановский сияқты белгілі қайраткерлер сабақ берді, әрине
бұл жұмысқа кейбір ескі профессура өкілдері де міндетті түрде қатыстырылды.
А.Карпинский басқарған Ресей ғылым академиясы 1918 жылдан бастап, Кеңес
үкіметінің көмегімен ғылыми бағыттардағы жұмысын жалғастырды, тек азамат
соғысы кезінде жаңадан 117 ғылыми мекемелер пайда болып, ғылымның дамуына
өз үлестерін қоса бастады, әсіресе қорғаныс мәселелеріне арналған
Н.Жуковский және Н.Зелинский басқарған орталықтар көптеген жұмыстарды тек
азамат соғысы кезінде ойдағыдай атқарды.
Белгілі ғалым М. Бонг-Бруевич басқарған радио орталығы, бүкіл Ресей
кеңістігінде насихат хабарларын ұйымдастырды, 1918 жылдан бастап П. Лазарев
және И. Губкин басқарған ғалымдар тобы Курс магнит анатомиясын зерттей
бастады.
Сонымен қатар жүріп жатқан соғысқа қарамай, Кеңес үкіметі көптеген
геология экспедицияларын Сібірдің, Қиыр Шығыстың, Қазақстан мен Орталық
Азияның табиғи байлықтарын іздестіріп, зерттеуге аттандырды, олардың
еңбектері әсіресе қиын жағдайда өтті.
Қазан төңкерісінен кейін жаңа идеология негізінде әдебиет пен өнер
салалары қалыптаса бастады, осы жұмысты атқаруда әсіресе М.Горький,
В.Маяковский, Д.Бедный, Ф.Гладко, А.Блок, В. Брюсов, Н.Тихонов, М.Светлов
сияқты жазушылар мен ақындар көзге түсті. Ал ұлттық аймақтарда жаңа
мәдениетті қалыптастыруға С.Сейфуллин, Ж.Жабаев, Х.Ташмухаметов, Г.Табидзе,
П.Бровка, П.Тычинка, Р.Чаренц т.б өз үлестерін қоса бастады.
Атап кеткен жазушылар мен ақындар көптеген шығармаларында жаңа кеңестік
құрылысты, азамат соғысының оқиғаларын көрсетіп, жаңа кеңестік әдебиет пен
өнердің ірге тасын қалаушылар болды десек, артық айтқандық емес екенін
кейінгі өмірде дәлелденді.
Бұл кезде бұрынғы театрлардың көпшілігі үкіметке бағындырылып қаржы ала
бастады. Енді театр репертуарында жаңа өмір революция туралы спектакльдер
қойылатын болды, осыған байланысты театрға қарапайым халық өкілдері көп
келетін болды. Үкіметтің ұсынысымен театр спектакльдеріне, шаруалар, Қызыл
армия сарбаздары, балалар көп келетін болды, әрине бұл жұмыс халыққа жаңа
коммунистік тәрбие беру үшін атқарылды.
Азамат соғысы кезінде 3 мыңнан астам театр жұмыс атқарды. Олардың
ішінде театрдың жаңа түрлері пайда болды, мысалы, көркемөнерпаз театры,
насихат театры, қызылармиялық театр және балалар театры.
Осы кезде драмалық театрлар көптеген ұлттық аймақтарда құрылды.
Театрмен қатар музыка өнерінде көптеген жаңалықтар болды. Опера өнері
осы кезде тығырыққа тірелді, бірақ халық арасында көбінесе агитка-әндер,
частушкалар, революциялық әндер көп орындалатын болды, сонымен қатар Қызыл
Армия жауынгерлері үшін әртүрлі концерттер өткізіле бастады.
Халыққа бейнелеу өнерін насихаттау үшін бұрынғы көптеген патша
сарайлары, олардың қорлары музейлерге айналды, сондықтан осы музейлерде
халық ұлы суретшілердің картиналарын және скульптураларын көретін болды,
1918 жылдан бастап “монументальдық насихат” жоспары бойынша атақты
революционерлерге, революциялық оқиғаларға әртүрлі ескерткіштер қойылатын
болды, ол ескерткіштерді жасауда Л.Шервуд, М.Манизер, В.Мухина, Н.Андреев,
И.Шадр сияқты скульпторлар көп үлес қосты. Сонымен қатар, осы жылдары
большевиктердің ұсынысымен бейнелеу өнерінде саяси плакат шығарылып саяси
күреске пайдалана бастады.
Осыған қарағанда билікке келген большевиктер 1917-1920 жылдары жаңа
мәдениетті қалыптастыруға, көп саяси мән берген, өйткені халықты рухани
жағынан өзінің идеологиясына бағындырмаса саяси билікте қалу неғайбіл
жағдай екенін, олар ең басынан сезді және түсінді.
Сондықтан осы 2-3 жылда Кеңес үкіметі мәдениет саласында шамасы
келгенше шараларды іске асырды, сөйтіп өздері белгілеген мәдени революцияны
әртүрлі бағыттарда дамытып, халықтың көпшілігін өзіне қаратуға тырысты.
Әрине, азамат соғысы кезінде Кеңес үкіметі барлық мақсаттарын іске
асыра алмады, сондықтан мәдениет саласында көптеген идеялық ағымдардың
болуы заңды еді. Осыған байланысты мәдени революцияның бастапқы жылдарында
Кеңес үкіметі рухани өмірді толық өзінің идеологиясына бағындыра алмады.
Бұл мәселелер мәдени құрылыста 20-жылдары іске асырылды, бірақ бұл жұмыстың
да өзінше қиыншылықтары мен ерекшеліктері болды.
2.Білім және ағарту жұмысы
Өркениетті мемлекеттің жағдайы оның халқының білім деңгейімен
өлшенетіні белгілі жағдай. Ресейдің 1897 жылғы санағы бойынша еркектердің
76 проценті, ал әйелдердің 87 проценті сауатсыз болды.
Осындай жағдай шамамен 1917 жылға дейін сақталды. Ұлттық аймақтардағы
сауатсыздық аталған көрсеткіштерден төмен болғаны анық.
Осындай жағдай шамамен 1917 ж. дейін сақталды, ұлттық аймақтардағы
сауатсыздық аталған көрсеткіштерден төмен болғаны анық. Осыған байланысты
азамат соғысының аяғында Кеңес үкіметі сауатсыздықты жою саясатын қарқынды
жалғастырды. Жаңа экономикалық саясатқа көшісімен халыққа білім беру және
ағарту мәселелеріне арналған құжаттар қабылданып, солар бойынша 9 жылдық
мектеп орнына уақытша 7 жылдық мектеп системесы құрылды. Мұның барлығы
көбінесе қаржы мәселесіне байланысты болды, өйткені қаржының көпшілігі
халық шаруашылығын қалпына келтіруге жұмсалатын болды.
Сонымен қатар, елдегі саяси жағдай шиеленісе түсті, Тамбов, Түмен
губернияларында, Крокентадта Кеңес үкіметіне қарсы ірі көтерілістер болып
өтті, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы күрделене түсті.
Мұндай жағдайда бірқатар мектептер жұмыстарын тоқтатып, бұрынғы
қарқындарынан айырылып қалды, мектеп системасының материалдық базасы
нашарлай түсті, сонымен қатар көшедегі балалар проблемасы пайда болды.
Осы кезде жаңа өкімет мектеп системасындағы қаржыландыруды әлдеқайда
азайтып, оны көбінесе жергілікті басқару органдарына жүктеді. Осыған
байланысты халықтың арасындағы сауатсыздықты жоюға арналған мекемелер және
жалпы білім беретін мектептердің жүйесі қысқартылды. Бірқатар мәдени
салаларына арналған қаржы экономика салаларына ауыстырылды, өйткені
үкіметтің саясаты бойынша ең басты мақсат – халық шаруашылығын қалпына
келтіру деп есептеледі, сонымен қатар, осы кездегі ақшаның құнсыздануы,
қаржы системасындағы дағдарысты күшейте түсті.
Қалыптасқан жағдай үкімет көптеген аймақтардағы аз да болса да беретін
мұғалімдердің жалақысын дер кезінде төлемеді, өкімет мұғалімдерге қарыз
болды, мұғалімдердің көбісі жұмыссыз қалды. Қағаз, сия, оқулықтардың
тапшылығы оқу жағдайын төмен дәрежеге апарды.
Партия мен Кеңес өкіметінің жолдауымен мектепке бүкіл Кеңес қоғамының
өкілдері көмекке келді. Мектепке көмек көрсету үшін 1921-1922 жылдары бүкіл
ел бойынша сенбілік, апталықтар өткізілді, мектептерге қаржы жинау, отын
дайындау, мектеп үйлерін жөндеу, көрнекі құралдарын жасау көмектің түр-
түрлері халықтың тарапынан қолға алынды.
Фабрика, зауыт, мекемедегі жұмысшылар, мұғалім мен мектептерге
материалдық жағынан көмек көрсетті.
Ауылдарда мектептерді азық-түлік, отынмен жабдықтау ауыл шаруаларына
жүктелді.
Қала, ауыл тұрғындары өз еркімен білім-ағарту мұқтажына арналған қаржы
жинады.
Х - Бүкілресейлік Кеңес съезі халық ағарту комитеті баяндамасы бойынша
қаулысындағы Кеңес өкіметінің Орталық және жергілікті ұйымдарына мектеп
жүйесінің қысқаруын тоқтатуға арналған шараларды қарастыруға тапсырма
берді.
Өте ауыр жағдайды ескере отырып, Кеңес съезі уақытша шара ретінде
бірінші және екінші сатылы мектептерде, жоғары оқу орындарында ақысын төлеп
оқытуға көшуге мәжбүр болды.
Бұл қаулы мектеп өмірін бір қалыпқа келтіру, негізгі ауыртпалықты
жағдайы жақсы азаматтарға тегін білім беру мақсаттарын көздеді.
Сонымен қатар, съезд білім-ағарту ісінің тек мемлекеттің қарамағында
қалатынын айрықша дәлелденді.
1923 жылдың тамызында Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті арнайы
жарлық шығарды. Бұл жарлықта сауатсыздықты жою мақсаты - халық ағарту
жұмысының негізгі мәселесі екені көрсетілген.
Атап отырған кезеңнің орта кезінде сауатсыздықты жою мекемелердің, онда
оқитын оқушылардың саны едәуір өсті, мысалы 1925 жылы бұл бөлімдерде 1,5
млн ересек адам оқыды, ал одан үш жыл бұрын олар 500 мыңнан аспайтын. Кеңес
Одағы 1921-1925 жылдары халықтардың сауатсыздығын арттыруда айтарлықтай
дәрежеге жетті деп айтуға болады, осыған дәлел келтірсек, 20-жылдардың орта
кезінде 9 жасқа дейінгі халықтың сауаттылығы 51%, Ресей бойынша -55%,
Украйна бойынша –57,5%, Белоруссия бойынша –53,1% жетті.
Ал, 1926 жылғы санақ Грузияда халық сауаттылығы-34%, Әзірбайжанда 25%,
қана жуық көрсеткіш болды.
Кеңес үкіметінің ресми деректері бойынша –12,5%, Өзбекстан-10,6%,
Тәжікстанда-3,7% болды.
Бірақ осы берілген Кеңес үкіметінің деректерін толық деп айтуға
болмайды, өйткені бұл процентпен берілген деректерді ұлттық аймақтардағы
тек орысша ғана бастауыш білім алғандар есептелінген, ал ұлт тілінде немесе
арабша сауаты бар адамдар есептелінген, сондықтан осыларды осыларды қосса
Кавказдағы, Еділ бойындағы Қазақстан мен Орта Азия халықтарының сауаттылығы
кеңестік деректерден жоғарғы екендігі қазіргі уақытта толық дәлелденді. 20-
жылдардың орта кезі - кеңестік мектеп системасындағы шешуші жылдар деп
есептелінеді.
Осы кезден бастап жалпы білім беретін бастауыш мектептердің жүйесі,
онда оқитын оқушылар саны көбейді. Халық ағарту білімін өкімет бюджеті
тарапынан қаржыландырылды, бұл мектеп мұғалімдерінің жалақыларын өсіруге
жағдай жасайды.
20-жылдардың басында мектеп пен сауатсыздықты жою жүйесі көрген
қиыншылықтар ұлттық аудандарда ерекше шиеленісті. Патшалық Ресейдің отары
болған аудандарда экономика мен мәдениеттің төмен дәрежеде дамуы салдарынан
халықтың сауаттылығын ашу қиынға түсті.
Ұлттардың көбісінің қазан төңкерісіне дейін алфавиті болмаған. Алфавит
жүйесін жасау, сөздіктер құрау, әдебиетті зерттеу жұмыстары - мәдени
төңкерістің, ұлттық жаңару тарихының ең жарқын беттерінің бірі.
Бұл саладағы ең алғашқы қадамдар азаматтық соғыстан кейін жасалған,
жаңа алфавиттерді құрастырумен қатар, араб жазуын латын жазуына ауыстыру
жұмыстары басталды.
Бұл жұмыстарда халықтардың алфавиттерін орыс алфавитіне ауыстыру
мәселесін жеңілдетті. Ұлттық мектеп құрылысында мектеп жүйесін кеңейтуге,
ұлттық кадрлерді дайындауға, оқулықтар, әліппелерді шығаруға ерекше көңіл
бөлінді.
Оқытудың туған тілде жүргізілуіне толық мүмкіншілік жасалды. Ұлттық
мұғалім маманын дайындау мақсатымен ірі мәдени орталықтарында педкурстар,
институт, қысқа мерзімді курстар ашылды.
Осы шаралардың нәтижесінде халықты туған тілінде оқытатын, сауатын
ашатын педагогикалық мамандар дайындалды.
1920-жылдары Ленин жарлығын жүзеге асыру мақсатымен Ташкентте, Минскіде
мемлекеттік Университеттер ашылды.
Бұл университеттер мектеп мұғалімдерін дайындамаса да, педагогикалық
мамандарды тәрбиелейтін жоғарғы білімді мамандарды оқытты. Саратов,
Иркутск, Қазан қалаларындағы институт, университеттердің жанында ұлттық
мектептерге мұғалім дайындайтын арнайы бөлімдер ашылды.
КСРО халықтарының ынтымақтасып жұмыс істеуі дамыған халықтар мен нашар
дамыған халықтардың арасындағы теңсіздікті іс жүзінде жоюға көмектесті.
Бұқаралық білім-ағарту жұмысына өз үлесін барлық елдердің зиялылары қосты,
ал негізгі ауыртпалығын орыс педагогтарымен ғылым мамандары өз мойнына
алды. Жаңа оқулық, әліппе, алфавит шығарудан бастап ұлттық мамандарды
тәрбиелеу жұмысына дейін белсене араласты.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының негізгі көпшілігі оқи да, жаза
да алмады.
Сондықтан Қазан төңкерісінен соң, бірден ересектерді оқыту үшін
мектептер мен курстар ашыла бастады. Әулие Ата қалалық жұмысшы және солдат
депутаттары кеңесі 1917 жылы қарашада сауат ашу, мектебін ашу туралы мәселе
қарап, бұл мақсатқа қажетті ақша қаржысын бөлу туралы шешім қабылдады. 1918
жылдың бас кезінде Верныйда, Семейде, Ақмолада және басқа тиісті
материалдық жағдайы және мәдени күштері бар жерлерде сауатсыздар үшін
мектептер ашылды.
1920 жылы жергілікті халық ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздық
жөнінде комиссиялар құрылды, олар сауатсыздардың есебін алуды
ұйымдастырумен, педагог мамандарды даярлауды, курстар мен мектептерді
ұйымдастыру мен көмекші оқу құралдарын басып шығарумен шұғылданды.
Кейінірек бұл жұмысты Бүкілодақтық “Сауатсыздық жойылсын!” қоғамының
жергілікті бөлімшелері жүргізді.
Жер–жердің бәрінде лекциялар оқылып, “бір күндіктер”, “үш күндіктер”,
“айлықтар” өткізілді.
Өткен уақыттың бұл ауыр азабын жоюда неғұрлым күшті белсенділік
көрсетті.
Олардың бастауымен 1928 жылы “Мәдени шеру” өткізілді, кейінірек бұл
сауатсыздықпен күрестің түріне айналды. Сауатсыздықты жою қиын жағдайда
жүргізілді, қаржы жетпеді, мұғалімдер, оқулықтар, көмекші құралдар, жазу
құрал-жабдықтары жетпеді.
Ойланылмай жасаған алфавиттік реформалардың жүргізілуі де істі қиындата
түсті.
20-жылдардың аяғында қазақ жазуы араб әрпінен латын әрпіне, одан 10
жылдан соң латын әрпінен қазіргі орыс әрпіне көшірілді.
Сөйтіп, бір адамның үш рет қайта сауат ашуы үшін оқуына тура келді.
Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халыққа білім берудің жаңа жүйесі
қалыптасты, оның басты принциптері Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің
1918 жылдың 16 қазандағы “Біртұтас еңбек мектебі туралы” ережеде және РСФСР
Халық ағарту Министрлігінің 1918 жылғы 31-қазанындағы “Аз ұлттардың
мектептері туралы” қаулысында белгіленді.
Халық бұқарасының өзі оқу-білімге аса зор ынта білдіреді.
Олар мектеп, интернат құрылыстарына, оқушыларды мектеп жабдықтарымен,
оқу-жазу құралдарымен қамтамасыз етуге, мұғалім зиялыларын әлеуметтік
тұрмыстық жағынан орналастыруға аса зор ынта-жігермен қатысты.
Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы қайта құрылыстар маман кадрларының
жетіспейтіндігін көрсетті. Бұл мәселені шешу үшін жер-жерде нақты шаралар
қолданылады. 1918 жылы наурызда Жетісу облыстық Кеңесінің қаулысымен
Верныйда 22 оқушыға Жетісу ауыл шаруашылық училищесі ашылды.
1918 жылы 30-қазанда Жетісу облыстық Халық ағарту комиссариаты Верный
қаласында 1918 жылы 10-қарашада құрамында екі даярлық және негізгі класы
бар, мұсылман мұғалімдер семинариясының ашылатынын, ең мұқтаж оқушыға
стипендия берілетіні жайлы шешім қабылдады. Сонымен қатар 1918-1920 жылдары
Семей және Орынборда халық ағарту институттары үш жыл оқытатын арнайы
техникум ашылып, оларға жергілікті ұлт өкілдері көптеп қабылдана бастады.
Ал дайындықтары жеткіліксіз жастарға Орынбор қаласында 1922 жылдан бастап
рабфактар ашылды.
Қорытындылай келсек, атап отырған жылдары Кеңес үкіметі білім және
ағарту жұмыстарына мүмкіншілік болғанша қаржы бөліп, жағдай жасауға
тырысты.
Әсіресе сауатсыздықты жою бағытындағы жұмыстар сәтті жүрді деп айтуға
болады, сонымен қатар осы кезеңде кеңестік мектеп системасы қалыптасып дами
бастады. Халықты өзіне қарату үшін большевиктер басшылығы ағарту жұмысына
көп мән беріп, халықты өзінің коммунистік идеологиясына бағындыруда
бірқатар жетістіктерге жетті. Осы салалардағы жұмыстар барлық ұлттық
аймақтарда жүргізілді: әртүрлі ұлттар тілдерінде оқулықтар шығарылып, солар
бойынша сабақтар жүргізіле бастады, ұлт кадрларын дайындауда бірқатар
шаралар іске асырылды.
Бірақ білім және ағарту жұмыстары енді бір идеологияға бағындырылып,
кеңес үкіметінің мүддесі үшін пайдаланды, ал басқа идеялық ағымдарды
ұстанушылар ашықтан-ашық қуғынға ұшырайтын болды, сөйтіп білім және ағарту
жұмысы толық басқарушы партияның бағытымен жүре бастады.
3. Ғылым салаларының қалыптасуы
Қандай мемлекет болса да, оның экономикасын, мәдениетін дамытуда
ғылымның ролі ерекше, әрине бұл қағиданы большевиктер көсемі Ленин және т.б
жақсы түсінді, сондықтан кеңес үкіметі жаңа құрылысқа бірқатар ғалымдарды
тартып, олардың еңбегі және тәжірибесін қолдануға бағыт алды, бірақ жаңа
үкіметті қолдаушылар көп болған жоқ. Соған қарамастан, кейбір атақты
ғалымдар мен инженерлердің жаңа экономикалық саясат негізінде шаруашылық
жұмысына кірісуі зиялылар мен халықтың жақындасуына ықпалын тигізді.
Мемлекеттік және шаруашылық ұйымдары жұмысына, ауыл шаруашылық
проблемасының маңызды шешімдері мен ғылыми күшті орталықтардың бірігу
жұмыстарына мамандарды көбірек ынталандыруға көп әсер етті.
Кеңес мемлекеті ғылыми жұмысшылардың еңбек пен тұрмыстық жағдайларын
жақсартуға барлық мүмкіндіктерін жасады.
Бүкіл мемлекет кеңістігінде ғылыми-жұмыстары ұйымдастыру, буржуазия
зиялылары арасында етек алған “кертартпа” көзқарастармен аяусыз күрес
жүргізу, ғалымдардың мемлекет тарапынан зиялылар арасында партия
басшылығымен орасан зор тәрбие жұмысын жүргізуі Ленин айтқан ғылыми
өкілдері мен жұмысшылар одағының нығаюына жол ашты.
Қайта өрлеу дәуіріндегі ғылымның дамуы В.И.Лениннің бастаған жолымен
алға баса бастады.
Ғылым практикаға кіріп, кеңес қоғамының қанына сіңді, социалистік
мемлекеттің қоғамдық, шаруашылық және мәдени өмірінің күнделікті және өте
маңызды ісі болды.
Аса ірі ғылыми-техникалық күштерінің халық шаруашылығындағы мәселелерді
шешуге бірігуі – ГОЭЛРО жоспарын жасауына едәуір септігін тигізді. 1920
жылдың желтоқсан айында оны қабылдағаннан кейін, ГОЭЛРО жоспары ғылыми-
техникалық қоғамның ортасында талқыланды. ГОЭЛРО жоспары бойынша
электростанциялардың құрылуы, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылықты жан-жақты
электрлендіру туралы ғалымдардың алдына зерттеу, жобалау, конструкторлық
мәселелерін қойды.
1921 жылдың басында құрылған Мемлекеттік жоспар мамандардың ғылыми
жұмыстарын және ГОЭЛРО жобасының жоспарларын біріктіру еді.
Мемлекеттік жоспар жұмысына академиктер П.П.Лазарев, А.Е.Берсман
көрнекті социалист-электротехниктер И.Г.Александров, Г.О.Графито,
М.А.Шателин, К.А.Круг, геолог және химиктер И.М.Губкин мен В.Н.Ипатьев,
ауылшаруашылық саласындағы мамандар В.Р.Вильямс пен Д.Н.Прянишников және
басқалары қатысты.
Ленин айтқандай мемлекеттік жоспар жолымен, біз өзіміздің шаруашылық
құрылысының мұқтажын шешетіндей ескі заман өкілдерін тәжірибелі ғылым
техникасының мамандары етіп тәрбиелейміз.
Мемлекеттік жоспар жүйесі бойынша елдің өндіргіштік күштерді зерттеуге
бағыт беру орталығы ұйымдастырылды.
Осы орталықтың негізгі мақсаты - жоспарлауға негізделген ғылымды
мемлекеттік құрылыстың мүддесіне жауап беретіндей ұйымдастыру болып
табылды.
Осы қарым-қатынаста ғылыми жұмыстарға бағыт беру біршама табысты болды.
1923 жылдың наурыз айында мемлекеттік жоспар елдің табиғи өндіргіш
күштерін зерттеуге арналған Бүкілресейлік конференция ұйымдастырылды. Бұнда
іздестіру және зерттеуді ұйымдастыру мәселелері талқыланды. Ғалымдардың
және мелекеттік жоғарғы мекемелердің жұмыстары үдей түсті. Ғылыми
жұмыстардың аса көрнекті қызметкерлері әр саладағы халық комитеті
жұмыстарында консультанттар және комиссия басшылықтары жұмысында істеді.
Халық шаруашылығы мәселелерін шешуде жергілікті шымтезек және тас көмір
қорларын өндіру жұмыстары аса маңызды болды. Р.Э.Классон ұсынған шымтезекті
гидравликалық күш пайдаланып алу әдісін жүзеге асыруда үкімет өте көп қаржы
жұмсады. 1921-1922 жылдары В.И.Ленин жаңа әдістің кеңінен қолдануын жүйелі
бақылауға алып, өнер тапқышқа өз тарапынан қамқорлық жасап отырды. Сонымен
бірге шымтезек жағу технологисын жетілдіруге көп назар аударылды, себебі
бұл мәселенің экономикалық маңызы аза зор болды.
Ауылшаруашылық мүддесіне жауап беретіндей ғылыми-техникалық,
конструкторлық ойшылдар автомобиль, трактор, авиация құру саласында
жұмыстарын үдете түсті. Самолет конструкцияларын есептеу, құру жұмыстарына
байланысты математика, физика – техникалық мәселелерді шешуде елеулі
жетістіктерге жетті. Бұл мәселені шешуде орталық аэрогидродинамикалық
институтының атқарған қызметі орасан зор еді. 1921 жылдың наурызында “Орыс
авиациясының әкесі” Н.Е.Жуковскидің қайтыс болғаннан кейін Орталық Авиация
Техникалық институты ірі ғылыми мәселелерді біріктіріп зерттеуде үлгілі
институттардың бірі болды.
Авиация саласындағы жетістіктер самолет жасау өндірісіне елеулі әсерін
тигізді.
Москва-Харьков, Москва-Нижний Новгород бағытындағы ең бірінші
авиалинияларының ашылуы, 1922 жылдың мамыр айында Туполевтің басшылығымен
бірінші жасалған моноплан ұшағының сынақтан өтуі, екі жылдан кейін ең
бірінші тұтас металлдан жасалған АНТ-2 ұшағының жасалуы Кеңес авиациясы
саласында еңбек еткен ғалымдардың жоғарғы деңгейін дәлелдеді.
1925 жылдың маусым-шілде айларында Москва-Пекин маршрутымен Кеңес
самолеттерінің ұшуы басталды.
Радиотехника мен радиофикация салаларындағы едәуір өзгерістерге, Нижний
Новгород радиолабораториясының қызметкерлері Бонч Бруцевич, Вологдиндердің
зерттеулері мен сарамандық жұмыстары жол ашты.
Қуатты радио торабын Москвада орнату жұмыстарын осы радиолабораторияға
тапсырылды. 1922 жылдың қыркүйегінде дүние жүзіндегі ең қуатты
радиотораптарының бірі – Коминтерн торабы өз жұмысын бастады.
Ғылыми-техникалық ойдың дамуына халық мәдениетінің өркендеуі әсер етті.
Техника саласында жұмыс істейтін барлық қызметкерлердің (ғалымдардан бастап
жұмысшы- өнертапқыштарға дейінгі) шығармашылықпен жұмыс істеуіне толық
мүмкіншілік жасала бастады. Бұл жылдары Кеңес өкіметі өнертапқыш-
жұмысшылардың және техниктердің еңбектерін көптеген жағдайда қолдап, оларға
барлық жағынан қамқорлық жасауға тырысты, сондықтан 20-жылдары Кеңес
Одағында өнертапқыштар қозғалысы кең етек алып, сол кездегі қоғамдағы
белгілі құбылыс болғанын айтуға толық болады.
Осы кезеңде Тимирязев атындағы ауыл-шаруашылық академиясы ерекше құнды
және салалы ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді, әсіресе 1922 жылы ғылыми
орталықтың басшысы болып Д.Прянишников тағайындалғанда ғылыми жұмыстарға
жаңа бағыттар пайда болып, олар КСРО ғылымын халықаралық аренаға белгілі
жағдайға жеткізді. Дәлел ретінде айтсақ, бұл академиядағы ғалымдар көптеген
жерлердің табиғи және егін ауылшаруашылық ерекшеліктерін ескеріп, жер
игеруді қолдап оны дәлелдеді. Сөйтіп, терең және түбегейлі зерттеулердің
нәтижесінде Д.Прянишников басқарған академия ғалымдары ерекше маңызы бар
теория-философиялық жаңалықтарды ашты.
Ал жеміс ағаштарының жаңа сорттарын өсіруде белгілі, ғалым-практик
И.В.Мичуриннің еңбегі табысты болды, жаңашыл ғалымның тәжірибелері шаруалар
арасында таратылды.
И.В.Мичуриннің тәжірибелері ғалымның қуаттылығын, адамның табиғатты
өзіне бағындыра білетіндігін көрсетті.
Ғылыми білімдерінің тереңдеуі практика жұмыстарының сұранысы жаңа
ғалымдарының шығуын, жаңа институтардың ашылуын талап етеді.
Қарапайым лабораториялар аз уақыт ішінде ғылыми мекемелер институт
деңгейінде жұмыс істейтіндей өз аясын кеңейтті.
Ғылыми мекемелерде, институттарда таяуда ғылыми дамуына игі ықпалын
тигізетіндей жаңа лабораториялар, кафедралар ашылды. 1921 жылы Ғылым
Академиясы жүйесінде биофизика лабораториясы ашылды.
1921 жылы Ғылым Академиясы жүйесінде физика лабораториясы мен
математика кабинеттерінің қосылу нәтижесінде физика-математикалық институты
жұмыс істей бастады.
Кейіннен Кеңес ғалымдарының даңқын шығарған жетістіктерінің негіздері
электроқондырғылар электронды құбылыстар, жоғарғы малекулалық қоспалар
(полимер), атом ядросының физикасын зерттеу жұмыстарын өткізу нәтижесінде
осы институтта қаланды.
Ғылым Академиясы, институт және жоғарғы оқу орындарының геолог
экспедициалық жұмыстарында ғылыми зерттеулердің күнделікті және көпжылдық
мәселелердің біртұтас шешімін байқауға болады.
Оңтүстік, Орал, Қиыр Солтүстік, Орта Азия аудандарында жүргізілген
зерттеулер КСРО геологиялық картасын күрт өзгертті. 1921-1925 жылдырдың
аралығында табылған көмір, мұнай, түсті металл, марганец, фосфорит
кендерінің қорлары ұлғайды.
Арктика мен Солтүстік теңіз жолдарын барлау, зерттеу, игеру
жұмыстарының ғылыми шаруашылық маңызы орасан зор еді.
1921 жылдың наурызында теңізді зерттейтін Ғылым институты ашылды, ал
1921-1925 жылдары Қиыр Солтүстік аудандарына бірнеше ғылыми экспедиция
жіберілді.
Ғылыми шығармашылықтың негізгі салалары бүкіл республикаларында ортақ
болды.
Ал ерекшеліктері, біріншіден, кадр мәселесіне байланысты болды. Мысалы,
Украинада 1919 жылы ашылған өз Ғылым Академиясы болды. Басқа Кеңес
республикаларында Ғылым академиясын ашуға ол жылдары қолайлы жағдай болған
жоқ.
Ғылыми зерттеулердің тақырыптары республикалардың экономика
жағдайларының ерекшеліктеріне, табиғи өндіргіш күштеріне тікелей байланысты
болды.
Белоруссия республикасында батпақ жерлерді құрғату мәселесі маңызды
болса, Орта Азия аудандарында өзекті мәселелердің бірі – жер суару болған.
Республикадағы Ғылым-зерттеу жұмыстарының ілгері басуына жағдай жасаған
орыс ғалымдарының, Ресей республикасының ғылыми мекемелерінің көмегі
Ғылымның дамуына айтарлықтай әсер еткен Қызғызстан, Алтай, Якут еліне
комплекстік экспедициясының, Памираға Ферсманның басшылығымен биологиялық
экспедициясының, Тәжікстанға лингвистикалық экспедициясының жіберілуі.
Орта Азияда топырақ өңдеу, дәнді дақыл, техникалық дақыл өсіру,
мелиорация т.б маңызды салаларда маңызды ғылыми жұмыстары жүргізілді.
1921 жылы Түркістанда су мелиорациялық зерттеуді жүргізуге арналған
ғылыми база, 1922 жылы Ташкент, Ферғана қалаларында ең бірінші жібек өсіру
саласындағы ғылыми зерттеу институттары ашылды. 1924 жылы Гидротехникалық
институт жұмыс істей бастады.
Республикалық университеттер ірі ғылыми орталықтарына айналды. 1921
жылы ашылған Ереван университетінде болашақ академиктер Ачарян, Абеглян,
Манандян гуманитарлық білім негіздерін игерді.
Әзірбайжан мемлекеттік университеті физика мәселелерін ғылыми тұрғыда
зерттеу ошағы болды. Белоруссия университеттерінің кафедраларында топырақ
өңдеу, егін өсіру, агрохимия, шымтезек химиясы, мелиорация мәселелері
зерттелді. Украина ғалымдары Донбасста көмір, Кривой рог бассейнінде темір
кенін өндіру мәселелеріне ерекше назар аударды. Өзекті мәселелердің бірі –
тұзды көлдерді зерттеу мәселесі болды.
Қазақстандағы Қазан төңкерісінен кейінгі ғылымның жағдайы мен дәрежесі
ғылыми зиялылар санының аздығы және қалыптасқан ғылыми-зерттеу
орталықтарының болмағандығы сияқты объективті себептері болды.
Қазақ әскери комиссариатының жанындағы тарихи-статистика бөлімі (1919
ж), қазан төңкерістік комитеті ағарту бөлімінің ғылыми комиссиясы (1920),
халық ағарту комиссариатының академиялық орталығы (1921), өлкетану –
көмекші сиапттағы жұмыстармен ғана шектелді.
Бірте-бірте Ресей географиялық қоғамының Орынбор, Түркістан бөлімдері,
Семей және Алматы бөлімдері өз қызметін жандандыра түсті.
1920 жылы Қазақстанда табиғи өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі
комиссиясының (КИЕПС), КСРО Ғылым академиясының Одақтық және автономиялық
республикаларды зерттеу жөніндегі айрықша комитетінің (ОКИСАР) және
басқалардың көптеген орнықты және көшіп жүрген топтары жұмыс істейді.
Олардың қызметіне ірі ғалымдар: академиктер И.М.Губкин, А.Н.Самойлович,
А.Е.Ферсман, профессорлар А.А.Григорьев, С.И.Руденко және басқалар басшылық
етті. Бұл ғалымдар Қазақстанның жер байлығын, жануарлары мен өсімдіктерін,
қазақ халқының тарихы мен этнографиясын зерттеуге зор үлес қосты.
1920 жылы өлкетанушы ғалым А.Б.Чулочников бастаған бір топ тынымсыз
жандар Қазақстанды зерттеу қоғамын құрып, өздерінің мақсаты Қазақстан мен
оған сыбайлас жатқан облыстарды тарихи-археологиялық, табиғи-географиялық,
этнографиялық және экономикалық тұрғыдан зерттеу деп жариялады. Қоғам
А.Ф.Рязановтың, Ә.Диваевтың, М.Тынышпаевтың, М.Дулатовтың,
А.П.Чулочниковтың еңбектерін жариялады.
Бұл еңбектер күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.
Тұңғыш ғылыми зерттеу мекемелері 1922 жылы ҚАКСР Денсаулық сақтау
комиссариатының жанынан өлкелік химия-бактериологиялық лабораториясы.
1924 жылы Денсаулық сақтау халық комиссариаты жанынан санитарлық-
бактериологиялық институты және Жер халық комиссариаты жанынан
малдәрігерлік-бактериологиялық институт, 1926 жылы тыңайтқыш және
агротопырақ зерттеу институты пайда болды.
Бейбіт өмірге көшу жағдайында сауатсыдықты жою, кадрлар дайындау,
еңбекші бұқараның мәдени деңгейін арттыру қажет болды.
20-жылдары Кеңес Одағы мәдениет саласында көптеген жетістіктерге жетті.
Сауатсыздықты жою жоғары қарқынмен жүргізіліп, жалпыға бірдей міндетті
бастауыш білім беру жүзеге асырылды, жоғарғы оқу орындары мен техникумдар
құрылып, зиялылардың барған сайын жаңа топтары қалыптастырыла
бастады.Еңбекшілердің қалың топтарының сауатын ашу Кеңес Одағындағы мәдени
өзгерістің маңызды қорытындыларының бірі болды.
Кеңестік ғылымда маңызды табыстарға жетті.
Бірқатар құнды жаңалықтар ашқан жүздеген жаңа ғылыми мекемелер пайда
болды.
Ғылыми институттар елдің қорғанысын нығайтуға көмектесті.
Ғылым өмірмен барған сайын тығыз байланысса, оның Кеңестік құрылыстағы
ролі еселеп жыл сайын дамып күшейе түсті.
Осының барлығы Кеңес үкіметінің ғылымды және оның әртүрлі салаларын
дамытуда орасан зор жұмыс атқарғанын байқалтады, әсіресе Ғылым академияны
оның ғылыми институттарын, лабороторияларын қалпына келтіріп ерекше
дамытуды белгілі жетістіктер деп есептеуге болады. Сонымен қатар көптеген
атақты ғалымдардың жаңа құрылысқа тартылуы оларға жағдай жасалуы өзін толық
ақтаған саясат еді.
Осы саланың айтарлықтай жетістіктерінің ішінде ұлттық аймақтарда ғылыми
орталықтарды құру және ұлттық ғалымдарды дамыту жұмысын атап кеткен жөн.
Тағы бір айтатынымыз, ол КСРО ғалымдарының еңбектері шетел
мемлекеттерінде танылып, басылып шығуы болды. Бірақ бұл кездегі қоғамдық
ғылымдардың дамуына бір идеологияға бағыну, тоталитарлық жүйенің қалыптасуы
көп зиян келтірді, әсіресе тарихта және философияда көптеген тарихи
оқиғалар, рухани өмір жағы бұрмалана бастады.
1.История СССР. М: “Просвещение”, 1979 г. 170 б.
2.История СССР. М: “Просвещение”, 1979 г. 171 б.
3.Пособие по истории СССР. “Высшая школа” М,1987г. 466 б.
4.Культурная революция в СССР. М,1967г. 113 б.
5.Равкин З.И. Советская школа в период востановления народного хозяиства
(1921-1920г.г) М,1959г. 74 б.
6.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М: “Наука”,
1967г. том VІІІ. 266 б.
7.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М: “Наука”,
1967г. том VІІІ. 318 б.
8.История СССР с древнейших времен до наших дней в 12-томах. М: “Наука”,
1967г. том VІІІ. 265 б.
9.История ССР, Эпоха социализма.М: “Просвещение”, 1973г. 169 б.
10.Равкин З.И. Көрсетілген шығарма. 144 б.
11.Равкин З.И. Көрсетілген шығарма. 145 б.
12.Равкин З.И. Көрсетілген шығарма. 146 б.
13.Қысқаша ССР энциклопедиясы, ІV том, Алматы.1989ж. 428 б.
14.Қысқаша ССР энциклопедиясы, ІV том, Алматы. 1989ж. 15.Культурное
строительство в Казахстане (1918-1932г.г)
Сборник документов и материалов. Алма-Ата. 1965г. 234 б.
16.Культурное строительство в Казахстане (1918-1932г.г)
Сборник документов и материалов. Алма-Ата. 1965г. 235 б. 17.История СССР
VІІІ т. Москва. 1967г. 270 б.
18. “Сделаем Россию электрической” сборник воспоминаний участников комиссии
ГОЭЛРО и строителей первых электростанций. М-Л. 1961г. 19 б.
19.История СССР, VIII том, М, 1967г., 280 б.
20.Лашманова Л.Н. культурнное строительство. М, 1972г., 105 б.
21.История СССР, том, М. 1967г., 282 б.
22. История СССР, том, М. 1967г., 283 б.
23.Директивы КПСС и Советского правительства по хозяйственным вопросам, Т
1, М. 1957г., 288 б.
24.Директивы КПСС и Советского правительства по хозяйственным вопросам, Т
1, М. 1957г., 289 б.
25.История СССР. Учебник. М. 1976г., 157 б.
26. История СССР. Учебник. М. 1976г., 158 б.
27.Қысқаша Қазақ ССР энциклопедиясы. IV-том, Алматы. 1989ж, 441 б.
28. Қысқаша Қазақ ССР энциклопедиясы. IV-том, Алматы. 1989ж, 442 б.
29.культурное строительство в Казахстане (1918-1932 г.г) Сборник документов
и материалов, І том, Алма-Ата, 1965ж, 239 б.
ІІ тарау: Әдебиет пен өнер жанрларындағы өзгерістер.
1.Кеңестік әдебиеттің қалыптасуы.
Ресей империясында 1917 жылға дейін көбінесе орыс әдебиетінің орны
ерекше болғаны анық, сондықтан орыс әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысында
ХХ ғ. басында ерекше жоғары дәрежеге жетті.
Л.Толстой, И.Тургенев, И.Бупин, М.Горький, А.Ахматова, А.Блок, С.Есенин
сияқты жазушылар мен ақындардың аттары Европаға кең тарады. Бірақ осындай
атақты адамдардың өздері әртүрлі моральдық, психологиялық позицияларда
болды, мұндай жағдайдың қалыптасуына ХХ ғасыр басындағы саяси ахуал белгілі
дәрежеде әсер етті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz