Шет тіліндегі кәсіби бағытталған терминология
Терминдердің қалыптасуының ұзақ тарихы бар, жасалу жодары әр алуан, сөзжасам тәсілдерін толық қамтыған, бір жүйеге келтірілген, ғылым тілі ретінде қалыптасқан; қазақ дипломатиялық терминдерінің даму долы қысқа, бірақ қарқынды әрі жүйелі қалыптасу үстінде, дамуы мен қалыптасуы әртүрлі екі тілдің терминологиясының даму барысын салыстыра зерттеу, әр типті терминдердің әрқалай берілетіндігін айқындау, қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің даму тенденциясын болжауға мүмкіндік береді;
Шет тілінен сөз қабылдағанда, сөздің ішкі формасы, дәлелдемесі ұмытылады. Мысалы, “Бидің бір түрін” білдіретін фокстрот шығу тегі жағынан ағылшынның — foxtrot, сөзбе-сөз аударғанда “түлкінің аттамы” деген сөз. Қазақ тілінде, сондай-ақ басқа тілдерде де бұл сөздердің арғы төркіні, шығу тегі мүлдем ескерілмейді.
Терминология - терминдер саналы икемдеуге және реттеуге оңай көнімді лексиканың ерекше секторын құрайтын, өңдірістің, қызметтің, білімнің сапасындағытерминдердің жиынтығы. Туыстық терминдері - адамдардың бір-бірімен туыстық атаулары.
Сонымен қатар әртүрлі ғылым саласында қолданылып, әртүрлі өрісте жұмсалып, бірақ әртүрлі ұғымдарды білдіретін, яғни омоним сөздер де көптеп кездеседі.
Шет тілінен сөз қабылдағанда, сөздің ішкі формасы, дәлелдемесі ұмытылады. Мысалы, “Бидің бір түрін” білдіретін фокстрот шығу тегі жағынан ағылшынның — foxtrot, сөзбе-сөз аударғанда “түлкінің аттамы” деген сөз. Қазақ тілінде, сондай-ақ басқа тілдерде де бұл сөздердің арғы төркіні, шығу тегі мүлдем ескерілмейді.
Терминология - терминдер саналы икемдеуге және реттеуге оңай көнімді лексиканың ерекше секторын құрайтын, өңдірістің, қызметтің, білімнің сапасындағытерминдердің жиынтығы. Туыстық терминдері - адамдардың бір-бірімен туыстық атаулары.
Сонымен қатар әртүрлі ғылым саласында қолданылып, әртүрлі өрісте жұмсалып, бірақ әртүрлі ұғымдарды білдіретін, яғни омоним сөздер де көптеп кездеседі.
1. “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
2. Жоғарыға көтеріліңіз↑ Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
2. Жоғарыға көтеріліңіз↑ Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
СӨЖ
Тақырыбы: Шет тіліндегі кәсіби бағытталған
терминология
Топ: Қ - 319 с
Орындыған:Қайроллаев.Ә.Ж.
Тексерген: Мұқанова Қ.Қ.
Семей 2015 ж
Кәсіби бағытталған шет тіліндегі терминология
Терминдердің қалыптасуының ұзақ тарихы бар, жасалу жодары әр алуан, сөзжасам тәсілдерін толық қамтыған, бір жүйеге келтірілген, ғылым тілі ретінде қалыптасқан; қазақ дипломатиялық терминдерінің даму долы қысқа, бірақ қарқынды әрі жүйелі қалыптасу үстінде, дамуы мен қалыптасуы әртүрлі екі тілдің терминологиясының даму барысын салыстыра зерттеу, әр типті терминдердің әрқалай берілетіндігін айқындау, қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің даму тенденциясын болжауға мүмкіндік береді;
Шет тілінен сөз қабылдағанда, сөздің ішкі формасы, дәлелдемесі ұмытылады. Мысалы, "Бидің бір түрін" білдіретін фокстрот шығу тегі жағынан ағылшынның -- foxtrot, сөзбе-сөз аударғанда "түлкінің аттамы" деген сөз. Қазақ тілінде, сондай-ақ басқа тілдерде де бұл сөздердің арғы төркіні, шығу тегі мүлдем ескерілмейді.
Терминология - терминдер саналы икемдеуге және реттеуге оңай көнімді лексиканың ерекше секторын құрайтын, өңдірістің, қызметтің, білімнің сапасындағытерминдердің жиынтығы. Туыстық терминдері - адамдардың бір-бірімен туыстық атаулары.
Сонымен қатар әртүрлі ғылым саласында қолданылып, әртүрлі өрісте жұмсалып, бірақ әртүрлі ұғымдарды білдіретін, яғни омоним сөздер де көптеп кездеседі.
Информатика терминдерін, сонымен бірге сөздіктерде жазылған олардың мағынасы мысалдарын көрсете отырып, семантикалық жолмен пайда болған кейбір англицизмдерді қарастырайық:
"Ваsе" 1) база, негіздеме; 2) астына қойылатын зат; 3) баспа сызбаларының пластинкасы. Бұл сөздің мағынасы жалпы қолданыстағы "негіз", "негіздеме", "базис" мағынасына жақын келеді; "Сеll" есте сақтайтын құралдың қарапайым бағытталған бірлігі; "жады ұясы". Бұл мағына жалпықолданыстағы "бөлім", "ұя" деген мағынаға келеді; "Ғіlе" файл, жазба жалғастырушы, бұл жалпықолданыстағы "құжаттар жиынтығы", "картотека" мағынасынан келген т.б. [9; 27 б.].
Тарихта бір тілдің басқа тілге лексикалық әсер етуінің көптеген мысалдары кездеседі. Мәселен, араб сөздерінің түрік және парсы сияқты тілдерге енген сөздері 70-80% құрайды. Қазіргі ағылшын тілінде, әртүрлі мәліметтер бойынша 55%-тен 75%-ке дейін роман тілдерінен енген сөздер кездеседі. Кәріс тілінің лексикасында қытай тілінен енген сөздер 75% құрайды [10; 27 б.]. М.Фаснердің "Этимологический словарь русского языка" бойынша әйгілі орыс этимологы О.Н. Трубачев қызықты есептеулер жасады. Бұл сөздікте: 1) жалпы славян сөздері (бұрын енгендері де) - 3191; 2) шығыс славян сөздері -- 72; 3) орыс сөздері -- 93; 4) соңғы кезде енгендері -- 6304; 5) экспрессивті, дыбысқа еліктеуіш, шығу тегі түсініксіз -- 1119; 6) жалқы есімдер - 818 [10; 28 б.]. Академик Ә.Т. Қайдар өз мақаласында мәдени өмірімізде басқаларға қарағанда басымырақ қолданылатын әлеуметтік-экономикалық терминдердің орысша-қазақша сөздігіне талдау жасаған. Ол аталмыш сөздікте қамтылған 1150 терминнің 763-і орыс тілінен толық, жартылай калька түрінде қабылданған терминдер мен терминдік тіркестер, ал 387-сі таза қазақша алынған терминдер, яғни орыс тілінен кірген терминдердің таза қазақша алынған терминдерден екі есе артық екенін көрсеткен. Сонда қазақ тілінде жасалған терминдердің үлесіне 34-35 % тисе, қалған 64-65% орыс тілінен алынған таза және аралас терминдердің есесіне тиіп тұрғанын атап көрсетеді [11]. Жоғарыда берілген сандар кез-келген тілде шет тілдерден енген сөздер маңызды орын алатынын атап көрсетеді. Басқа тілдерден сөздердің енуі -- әрбір дамыған тілде және ғылым тілін сипаттайтын табиғи үрдіс.
Қазақ терминологиясында шет тілінен енген сөздердің келесі түрлерін ажыратуға болады:
1) материалдық кірмелер;
2) калькалар;
3) аралас кірмелер (полилексемдік терминдер мен күрделі сөздерде).
Материалдық кірмелер барысында бір тілден екінші тілге ешбір өзгерусіз ұғыммен бірге атау да енеді: bit -- бит, filе -- файл, frате -- фрейм, coder -- кодер, processor -- процессор т.б.
Шет тілінен енген сөздер мен сөз тіркестерінің үлгісі бойынша жасалған, олардың құрылысының көшірмесі болып табылатын сөздер мен сөз тіркестері калька деп аталады. Мысалы, языкознание -- тіл білімі, естествознание -- жаратылыс білімі, предисловие -- алғы сөз т.б. Теориялық және лексикографиялық деректерге сүйене отырып калькаларды төрт түрге бөлеміз: 1) құрылымдық калька; 2) семантикалық калька; 3) сөзжасамдық калька; 4) жартылай калька.
Құрылымдық калькалар - сөздің дыбысталуы емес, сөздің морфемалық құрылымы мен морфемалардың мағынасы енген сөздер болып табылады: adder -- "сумматор", programmability -- "программалану", coding -- "кодтану" т.б.
Семантикалық калькалар - басқа тілдегі сөздің ауыспалы мағынасын қабылдап алу. Мысалы: blank -- "бос жер", break -- "үзіліс" т.б.
Сөзжасамдық калькалауда шетел тілі мен қазақ тілінің ішкі ерекшеліктері ескеріледі. Мәселен, қазақ тілінде префикстік тәсіл тән болмағандықтан, мұндайда шет тілінен енген сөздің баламасы ретінде қазақ тіліндегі белгілі сөздер не солардан жасалған туындылар қолданылады. Мысалы, мировоззрение -- дүниетаным; синтетикалық тәсілмен: аптека -- дәріхана т.б.
Жартылай калька - сөзжасамдық кальканың бір түрі: мұнда кальканың бір бөлігі ғана аударылады. Мысалы, фр. "антиcops ", қазақша "антидене ", орысша "антитело" т.б.
Аралас кірмелерде -- англицизмдердің лексикалық және семантикалық типтері бар, мысалы: application program -- "қолданбалы программа", buffer memory - "буферлі еске сақтау жад", macrodetinition -- "макроанықтама", macrocell -- "макроұя " т.б.
Шетел тілінен қазақ тіліне енген кірме терминдер ассимиляцияға ұшырайды. Трансформацияға да тән, яғни беруші тілдің графикалық дыбыстық бірізділігі тән. Мысалы: operand - "операнд", price list - "прайс-лист", term - "терм".
Қазақ тілінің сөзжасам процесіне англицизмдердің қатысы бірдей дәрежеде емес. Оларға тән мынандай ерекшеліктерді атап көрсетуге болады:
Бірқатар англицизмдер қазақ тіліне туынды түрде, яғни жұрнақтармен бірге кірген: журналист, редакция, радикализм т.б.
Қазіргі қазақ тіліндегі англицизмдердің құрамында ешбір жұрнақ қабылдамай-ақ, жеке сөз ретінде қолданылатын сөздер де бар: атлас, глобус, протокол т.б.
Кейбір англицизмдер тек көмекші етістіктермен тіркесіп келіп қолданылады: редактор болу, анализ жасау, операция жасау т.б.
Қазақ тілі қорындағы англицизмдер тілдің сөзжасам құбылысының барлық амал-тәсілдерімен түрленіп, сөзжасамдық ұя жасай алады. Қазақ тіліндегі ең өнімді лылі; лықлік қосымшалары арқылы жаңа сөз тудырады: автор+лық, классика+лық, дидактика+лық, оператор+лық, стиль+ді т.б.
Кейбір англицизмдер төл сөздермен немесе англицизмдері өзара тіркесіп, қосарланып келеді: вегетациялық кезең, ғарыштық аппараттар, аналитикалық геометрия, биологиялық прогресс және т.б. Бұл мысалдардан терминдердің бірінші сыңары шетел сөздерден екінші сыңары қазақ тілінің төл сөзінен жасалған, ал кейбір терминдердің екі сыңары да шетел сөздердің тіркесуі арқылы жасалғанын көруге болады.
Қазір қазақ тілі оқулықтары мен ғылыми әдебиеттерде шет тілінен енген сөздердің орнына қазақ тілі баламаларын қолданып жүр: мотивуәж, универсаләмбебап, методологияәдістаным және т.б.
Қазақ тіліне калькалану арқылы енген шет тілінен енген сөздері: а) сөзжасам калькалау арқылы: киногерой -- кинокейіпкер, телерассказ -- телеәңгіме, предисловие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
СӨЖ
Тақырыбы: Шет тіліндегі кәсіби бағытталған
терминология
Топ: Қ - 319 с
Орындыған:Қайроллаев.Ә.Ж.
Тексерген: Мұқанова Қ.Қ.
Семей 2015 ж
Кәсіби бағытталған шет тіліндегі терминология
Терминдердің қалыптасуының ұзақ тарихы бар, жасалу жодары әр алуан, сөзжасам тәсілдерін толық қамтыған, бір жүйеге келтірілген, ғылым тілі ретінде қалыптасқан; қазақ дипломатиялық терминдерінің даму долы қысқа, бірақ қарқынды әрі жүйелі қалыптасу үстінде, дамуы мен қалыптасуы әртүрлі екі тілдің терминологиясының даму барысын салыстыра зерттеу, әр типті терминдердің әрқалай берілетіндігін айқындау, қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдердің даму тенденциясын болжауға мүмкіндік береді;
Шет тілінен сөз қабылдағанда, сөздің ішкі формасы, дәлелдемесі ұмытылады. Мысалы, "Бидің бір түрін" білдіретін фокстрот шығу тегі жағынан ағылшынның -- foxtrot, сөзбе-сөз аударғанда "түлкінің аттамы" деген сөз. Қазақ тілінде, сондай-ақ басқа тілдерде де бұл сөздердің арғы төркіні, шығу тегі мүлдем ескерілмейді.
Терминология - терминдер саналы икемдеуге және реттеуге оңай көнімді лексиканың ерекше секторын құрайтын, өңдірістің, қызметтің, білімнің сапасындағытерминдердің жиынтығы. Туыстық терминдері - адамдардың бір-бірімен туыстық атаулары.
Сонымен қатар әртүрлі ғылым саласында қолданылып, әртүрлі өрісте жұмсалып, бірақ әртүрлі ұғымдарды білдіретін, яғни омоним сөздер де көптеп кездеседі.
Информатика терминдерін, сонымен бірге сөздіктерде жазылған олардың мағынасы мысалдарын көрсете отырып, семантикалық жолмен пайда болған кейбір англицизмдерді қарастырайық:
"Ваsе" 1) база, негіздеме; 2) астына қойылатын зат; 3) баспа сызбаларының пластинкасы. Бұл сөздің мағынасы жалпы қолданыстағы "негіз", "негіздеме", "базис" мағынасына жақын келеді; "Сеll" есте сақтайтын құралдың қарапайым бағытталған бірлігі; "жады ұясы". Бұл мағына жалпықолданыстағы "бөлім", "ұя" деген мағынаға келеді; "Ғіlе" файл, жазба жалғастырушы, бұл жалпықолданыстағы "құжаттар жиынтығы", "картотека" мағынасынан келген т.б. [9; 27 б.].
Тарихта бір тілдің басқа тілге лексикалық әсер етуінің көптеген мысалдары кездеседі. Мәселен, араб сөздерінің түрік және парсы сияқты тілдерге енген сөздері 70-80% құрайды. Қазіргі ағылшын тілінде, әртүрлі мәліметтер бойынша 55%-тен 75%-ке дейін роман тілдерінен енген сөздер кездеседі. Кәріс тілінің лексикасында қытай тілінен енген сөздер 75% құрайды [10; 27 б.]. М.Фаснердің "Этимологический словарь русского языка" бойынша әйгілі орыс этимологы О.Н. Трубачев қызықты есептеулер жасады. Бұл сөздікте: 1) жалпы славян сөздері (бұрын енгендері де) - 3191; 2) шығыс славян сөздері -- 72; 3) орыс сөздері -- 93; 4) соңғы кезде енгендері -- 6304; 5) экспрессивті, дыбысқа еліктеуіш, шығу тегі түсініксіз -- 1119; 6) жалқы есімдер - 818 [10; 28 б.]. Академик Ә.Т. Қайдар өз мақаласында мәдени өмірімізде басқаларға қарағанда басымырақ қолданылатын әлеуметтік-экономикалық терминдердің орысша-қазақша сөздігіне талдау жасаған. Ол аталмыш сөздікте қамтылған 1150 терминнің 763-і орыс тілінен толық, жартылай калька түрінде қабылданған терминдер мен терминдік тіркестер, ал 387-сі таза қазақша алынған терминдер, яғни орыс тілінен кірген терминдердің таза қазақша алынған терминдерден екі есе артық екенін көрсеткен. Сонда қазақ тілінде жасалған терминдердің үлесіне 34-35 % тисе, қалған 64-65% орыс тілінен алынған таза және аралас терминдердің есесіне тиіп тұрғанын атап көрсетеді [11]. Жоғарыда берілген сандар кез-келген тілде шет тілдерден енген сөздер маңызды орын алатынын атап көрсетеді. Басқа тілдерден сөздердің енуі -- әрбір дамыған тілде және ғылым тілін сипаттайтын табиғи үрдіс.
Қазақ терминологиясында шет тілінен енген сөздердің келесі түрлерін ажыратуға болады:
1) материалдық кірмелер;
2) калькалар;
3) аралас кірмелер (полилексемдік терминдер мен күрделі сөздерде).
Материалдық кірмелер барысында бір тілден екінші тілге ешбір өзгерусіз ұғыммен бірге атау да енеді: bit -- бит, filе -- файл, frате -- фрейм, coder -- кодер, processor -- процессор т.б.
Шет тілінен енген сөздер мен сөз тіркестерінің үлгісі бойынша жасалған, олардың құрылысының көшірмесі болып табылатын сөздер мен сөз тіркестері калька деп аталады. Мысалы, языкознание -- тіл білімі, естествознание -- жаратылыс білімі, предисловие -- алғы сөз т.б. Теориялық және лексикографиялық деректерге сүйене отырып калькаларды төрт түрге бөлеміз: 1) құрылымдық калька; 2) семантикалық калька; 3) сөзжасамдық калька; 4) жартылай калька.
Құрылымдық калькалар - сөздің дыбысталуы емес, сөздің морфемалық құрылымы мен морфемалардың мағынасы енген сөздер болып табылады: adder -- "сумматор", programmability -- "программалану", coding -- "кодтану" т.б.
Семантикалық калькалар - басқа тілдегі сөздің ауыспалы мағынасын қабылдап алу. Мысалы: blank -- "бос жер", break -- "үзіліс" т.б.
Сөзжасамдық калькалауда шетел тілі мен қазақ тілінің ішкі ерекшеліктері ескеріледі. Мәселен, қазақ тілінде префикстік тәсіл тән болмағандықтан, мұндайда шет тілінен енген сөздің баламасы ретінде қазақ тіліндегі белгілі сөздер не солардан жасалған туындылар қолданылады. Мысалы, мировоззрение -- дүниетаным; синтетикалық тәсілмен: аптека -- дәріхана т.б.
Жартылай калька - сөзжасамдық кальканың бір түрі: мұнда кальканың бір бөлігі ғана аударылады. Мысалы, фр. "антиcops ", қазақша "антидене ", орысша "антитело" т.б.
Аралас кірмелерде -- англицизмдердің лексикалық және семантикалық типтері бар, мысалы: application program -- "қолданбалы программа", buffer memory - "буферлі еске сақтау жад", macrodetinition -- "макроанықтама", macrocell -- "макроұя " т.б.
Шетел тілінен қазақ тіліне енген кірме терминдер ассимиляцияға ұшырайды. Трансформацияға да тән, яғни беруші тілдің графикалық дыбыстық бірізділігі тән. Мысалы: operand - "операнд", price list - "прайс-лист", term - "терм".
Қазақ тілінің сөзжасам процесіне англицизмдердің қатысы бірдей дәрежеде емес. Оларға тән мынандай ерекшеліктерді атап көрсетуге болады:
Бірқатар англицизмдер қазақ тіліне туынды түрде, яғни жұрнақтармен бірге кірген: журналист, редакция, радикализм т.б.
Қазіргі қазақ тіліндегі англицизмдердің құрамында ешбір жұрнақ қабылдамай-ақ, жеке сөз ретінде қолданылатын сөздер де бар: атлас, глобус, протокол т.б.
Кейбір англицизмдер тек көмекші етістіктермен тіркесіп келіп қолданылады: редактор болу, анализ жасау, операция жасау т.б.
Қазақ тілі қорындағы англицизмдер тілдің сөзжасам құбылысының барлық амал-тәсілдерімен түрленіп, сөзжасамдық ұя жасай алады. Қазақ тіліндегі ең өнімді лылі; лықлік қосымшалары арқылы жаңа сөз тудырады: автор+лық, классика+лық, дидактика+лық, оператор+лық, стиль+ді т.б.
Кейбір англицизмдер төл сөздермен немесе англицизмдері өзара тіркесіп, қосарланып келеді: вегетациялық кезең, ғарыштық аппараттар, аналитикалық геометрия, биологиялық прогресс және т.б. Бұл мысалдардан терминдердің бірінші сыңары шетел сөздерден екінші сыңары қазақ тілінің төл сөзінен жасалған, ал кейбір терминдердің екі сыңары да шетел сөздердің тіркесуі арқылы жасалғанын көруге болады.
Қазір қазақ тілі оқулықтары мен ғылыми әдебиеттерде шет тілінен енген сөздердің орнына қазақ тілі баламаларын қолданып жүр: мотивуәж, универсаләмбебап, методологияәдістаным және т.б.
Қазақ тіліне калькалану арқылы енген шет тілінен енген сөздері: а) сөзжасам калькалау арқылы: киногерой -- кинокейіпкер, телерассказ -- телеәңгіме, предисловие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz