Қазақстан Республикасының салық жүйесінің реформасы
Кіріспе
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық рефомасының негізгі сатылары және салық реформасының қажеттілігі.
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің реформасындағы басты бағыттар және оның экономикадағы дамуына тигізетін әсері
2 САЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕФОРМАЛАУ
2.1 Салықтық реформалар және салық салу келешегі.
2.2 Салықтық жүйенің атқарылымы
3 ЗАҢДЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫС САЛЫҒЫ
3.1 Жылдық жиынтық табыс және заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысынан алымдар.
3.2 Салықтық декларация және салықтық кезең.
3.3 Жеке табыс салығы бойынша төлем көздерінен алынатын кірістер
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ САТЫЛАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық рефомасының негізгі сатылары және салық реформасының қажеттілігі.
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің реформасындағы басты бағыттар және оның экономикадағы дамуына тигізетін әсері
2 САЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕФОРМАЛАУ
2.1 Салықтық реформалар және салық салу келешегі.
2.2 Салықтық жүйенің атқарылымы
3 ЗАҢДЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫС САЛЫҒЫ
3.1 Жылдық жиынтық табыс және заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысынан алымдар.
3.2 Салықтық декларация және салықтық кезең.
3.3 Жеке табыс салығы бойынша төлем көздерінен алынатын кірістер
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Экономикалық категориялардың ішінде маңызды орын алатын – салық. Салықтың көмегімен мемлекет нарықтық экономикаға қатыса алады. Нарықтық қатынас жағдайларында әсіресе нарыққа өту кезеңінде салық жүйесі ең маңызды экономикалық реттеушінің бірі болып табылады.
Мемлекет салық саясатын нарықтың жағымсыз жағдайларын реттеуде кең түрде қолданады. Салықтар да салық жүйесі секілді нарықтық жағдайдағы экономиканы реттеуші күшті құрал болып саналады. Халықшаруашылығының тиімді қызмет жасауы салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғанына тәуенлді.
Батыста салықтық мәселелер кәсіпорындардың қаржылық жоспарлауында ең маңызды орындарға ие. Жоғары салықтық ставкалар жағдайында салықтың факторларын қате және жеткіліксіз есептесе кәсіпорын банкротқа ұшырауы мүмкін.
Басқа жағынан қарағанда, салықтық заңдарда көрсетілген жеңілдіктерді дұрыс қолданудың нәтижесінде қаржы жинақтарының сақталғанын және қабылданғанын, сонымен қатар қызметтерін кеңейтуде қаржыландаруды, салықты төлеуде үнемдеу арқылы жаңа инвестицияларды немесе қазынадан салық төлемдерінің қайту есебін қамтамасыз етуге болады.
Салықтарды қолдану кәсіпорнынның меншік және ұйымдық – құқықтық нысандарына, ведомстволық бағынуларға тәуелсіз, кәсіпорындардың және кәсіпкерліктің коммерциялық мүдделерінің, жалпы мемлекеттік мүдделермен өзара байланысын қамтамасыз етуде және басқарудың экономикалық әдістерінің бірі болып табылады.
Салықтың көмегімен кәсіпкерліктің, кәсіпорындардың және барлық меншік нысандарының мемлекеттік және жергілікіті бюджеттермен, банктермен, сонымен қатар жоғарғы ұйымдармен өзара байланысын анықтайды. Салықтың көмегімен сыртқы экономикалық қызметтер реттеледі, оның ішінде шетел инвестицияларын тарту, кәсіпорынның табысын және кірісінің шаруашылық есебі қалыптасады.
Сонымен қатар салық арқылы мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін іске асыруда ресурстарды басқаруды өзі алады.
Салықтың есебінен әлеуметтік қамтамасының шығыстары қалыптастырылады. Салық салу жүйесі адамдар арасындағы кірістерді бөлуді анықтайды.
Әкімшілдік - әміршілдік басқару әдістерінен экономикалық әдістерге өтуде нарықтық экономикаеы реттеуші ретінде салықтың маңызы мен ролі арта түсті, әсіресе халықшарушылық салаларының басты салаларын дамытуға және қолдауда, салық арқылы мемлекет ғылыми өндірісте және залады кәсіпорындардың өтімділігіне.
Нақты осы салық жүйесі қазіргі таңда реформалаудың жолдары мен әдістері жөнінде басты дискуссия құралы, сонымен қатар пікірлердің негізгі құралы болып отыр.
Қазір батыс мемлекеттерінде салық салу туралы көптеген әдебиеттер бар, ибұл әдебиеттерде жоғары, көпжылдық тәжірибелер жинақталан.
Қазақстанның салық жүйесі жаңадан құрылғындықтан бүгінгі таңда, салық салу бойынша отандық авторлардың монографиялы шығармалары өте аз, ал бұл өз кезегінде Қазақстан жағдайына сәйкес Қазақстандық салық жүйесін құруға терең ойластырылған ұсыныстар жасауға, табуға кедергі жасап отыр.
Көптеген мемлекеттердің әлеметтік экономикалық даму жолдары мыналармен түсіндіріледі:
Мемлекеттік басқарудың жетістігі бюджеттік кездейсоқ, қиын мәселелерді шешулерге тәуелді. Себебі бұл жерде барлық уақытта басты құрал болып салық саналады.
Осыдан салық салу теориясы мен тәжірибесінің одан әрі жетістікке жеу мәселелерін салық қызметшісі және талдау жасаушы мамандары көңіл аударуда.
Салық реформасы өткенде болған салық жүйесінің қайта құрылуы бір уақытта салықты басқару жүйесінің бұрынғы механизмінің пайда болуы нәтижесінде болған. Салық қатынастарының толық және жеке өзгерістерін білдіреді яғни экономикалық жүйесін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының салық жүйесінің реформасын оның дамуын, салық құрылымының реформалануын және салық салудың даму келешектерін қарастырып талдау жасау.
Осы мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі тапсырмалар қойылып, олардың шешу жолдарын қарастыру:
-Салық реформасының негізгі этаптары қаралады;
-Салық құрылымының реформалануы;
-Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы қарастырылмақ;
Ақпараттық және құқықтық қамтамасыз ету ретінде дипломдық жұмысқа Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызметін реттейтін заңды және нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының статистикабойынша агенттігінің статистикалық материалдары қолданылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Экономикалық категориялардың ішінде маңызды орын алатын – салық. Салықтың көмегімен мемлекет нарықтық экономикаға қатыса алады. Нарықтық қатынас жағдайларында әсіресе нарыққа өту кезеңінде салық жүйесі ең маңызды экономикалық реттеушінің бірі болып табылады.
Мемлекет салық саясатын нарықтың жағымсыз жағдайларын реттеуде кең түрде қолданады. Салықтар да салық жүйесі секілді нарықтық жағдайдағы экономиканы реттеуші күшті құрал болып саналады. Халықшаруашылығының тиімді қызмет жасауы салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғанына тәуенлді.
Батыста салықтық мәселелер кәсіпорындардың қаржылық жоспарлауында ең маңызды орындарға ие. Жоғары салықтық ставкалар жағдайында салықтың факторларын қате және жеткіліксіз есептесе кәсіпорын банкротқа ұшырауы мүмкін.
Басқа жағынан қарағанда, салықтық заңдарда көрсетілген жеңілдіктерді дұрыс қолданудың нәтижесінде қаржы жинақтарының сақталғанын және қабылданғанын, сонымен қатар қызметтерін кеңейтуде қаржыландаруды, салықты төлеуде үнемдеу арқылы жаңа инвестицияларды немесе қазынадан салық төлемдерінің қайту есебін қамтамасыз етуге болады.
Салықтарды қолдану кәсіпорнынның меншік және ұйымдық – құқықтық нысандарына, ведомстволық бағынуларға тәуелсіз, кәсіпорындардың және кәсіпкерліктің коммерциялық мүдделерінің, жалпы мемлекеттік мүдделермен өзара байланысын қамтамасыз етуде және басқарудың экономикалық әдістерінің бірі болып табылады.
Салықтың көмегімен кәсіпкерліктің, кәсіпорындардың және барлық меншік нысандарының мемлекеттік және жергілікіті бюджеттермен, банктермен, сонымен қатар жоғарғы ұйымдармен өзара байланысын анықтайды. Салықтың көмегімен сыртқы экономикалық қызметтер реттеледі, оның ішінде шетел инвестицияларын тарту, кәсіпорынның табысын және кірісінің шаруашылық есебі қалыптасады.
Сонымен қатар салық арқылы мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін іске асыруда ресурстарды басқаруды өзі алады.
Салықтың есебінен әлеуметтік қамтамасының шығыстары қалыптастырылады. Салық салу жүйесі адамдар арасындағы кірістерді бөлуді анықтайды.
Әкімшілдік - әміршілдік басқару әдістерінен экономикалық әдістерге өтуде нарықтық экономикаеы реттеуші ретінде салықтың маңызы мен ролі арта түсті, әсіресе халықшарушылық салаларының басты салаларын дамытуға және қолдауда, салық арқылы мемлекет ғылыми өндірісте және залады кәсіпорындардың өтімділігіне.
Нақты осы салық жүйесі қазіргі таңда реформалаудың жолдары мен әдістері жөнінде басты дискуссия құралы, сонымен қатар пікірлердің негізгі құралы болып отыр.
Қазір батыс мемлекеттерінде салық салу туралы көптеген әдебиеттер бар, ибұл әдебиеттерде жоғары, көпжылдық тәжірибелер жинақталан.
Қазақстанның салық жүйесі жаңадан құрылғындықтан бүгінгі таңда, салық салу бойынша отандық авторлардың монографиялы шығармалары өте аз, ал бұл өз кезегінде Қазақстан жағдайына сәйкес Қазақстандық салық жүйесін құруға терең ойластырылған ұсыныстар жасауға, табуға кедергі жасап отыр.
Көптеген мемлекеттердің әлеметтік экономикалық даму жолдары мыналармен түсіндіріледі:
Мемлекеттік басқарудың жетістігі бюджеттік кездейсоқ, қиын мәселелерді шешулерге тәуелді. Себебі бұл жерде барлық уақытта басты құрал болып салық саналады.
Осыдан салық салу теориясы мен тәжірибесінің одан әрі жетістікке жеу мәселелерін салық қызметшісі және талдау жасаушы мамандары көңіл аударуда.
Салық реформасы өткенде болған салық жүйесінің қайта құрылуы бір уақытта салықты басқару жүйесінің бұрынғы механизмінің пайда болуы нәтижесінде болған. Салық қатынастарының толық және жеке өзгерістерін білдіреді яғни экономикалық жүйесін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының салық жүйесінің реформасын оның дамуын, салық құрылымының реформалануын және салық салудың даму келешектерін қарастырып талдау жасау.
Осы мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі тапсырмалар қойылып, олардың шешу жолдарын қарастыру:
-Салық реформасының негізгі этаптары қаралады;
-Салық құрылымының реформалануы;
-Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы қарастырылмақ;
Ақпараттық және құқықтық қамтамасыз ету ретінде дипломдық жұмысқа Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызметін реттейтін заңды және нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының статистикабойынша агенттігінің статистикалық материалдары қолданылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы » 24.04.98 ж. Қазақстан Республикасының заңы
2. Салық бойынша нұсқаулы және нормативті актілер жинағы. (1996 жылдың 1 – сәуірінде жағдайы бойнша қосымшаларымен және өзгертулерімен) Алматы, Қаржы – Қаражат, 278 – бет, 1997 – жыл.
3.Бюджетке заңды тұлғалардан табыс салығын төлеу және есептеу тәртібі туралы 2000 жылы 5- наурызда шығарылған №33 нұсқау (өзгертулерімен және қосымшаларымен) «Вестник по налогам и инвестициям» Алматы, 2000ж.
4.Бюджетке заңды тұлғалардан табыс салығын төлеу және есептеу тәртібі туралы (өзгертулерімен және қосымшаларымен) «Бухгалтер бюллетені» Алматы, 2001 ж.
5.Қазақстан Республикасының « Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы » Салықтық Кодексі.
6. Абдракимова Ж. «Корпаративтік табыс салығы». Қаржы – Қаражат Алматы, 2001ж.
7. Алейбеков М. О. «Салықтық реформалауда бастылар туралы», АльПари, Алматы, 2000.
8. Амрекулов Н. «Бірлескен салу концепциясы» Транзитная экономика, Алматы, 2000.
9. Арыстанбеков К. «Экономикалық реформаның стратегиясы және тактикасы» Саясат; Алматы, 2000
10.Аскарова Э.Р. «Салық салудан босатылу және әр түрлі ставка бойынша алынатын табыс бойынша табыс салығын есептеу» (Қосымша 14, 14 – 1 ) Бухгалтер бюллетені, Алматы 2001.
11. Байдүйсенов А. Д. «Қазақстанның салық жүйесі» // Қазақстанның қаржысы// Қаржы – Қаражат, Алматы 2001.
12. Бахытжанова З.С. «Шетел заңды және жеке тұлғаларға салық салу» Алматы, 1997ж.
13.Галкин.В.Ю. Шаруашылық жүргізудің жаңа әдістері: кәсіпорнның кірісінен салық төлемдер және мемлекеттік бюджет табысының қалыптасуындағы рөлі. Москва 1991.
14.Есенбаев М. Салықтар - өркениет үшін төлем. Қазақстанның қаржысы, Қаржы-қаражат.
15.Зейнелгабдин. А.Б. Қаржы жүйесі: экономикалық маңызы және пайдалану механизмі. Алматы 1995.
16.Киперман Г.Я., Белялов А.З. « Азаматтарға және кәсіпорындарға салық салу». М, 1997ж.
17.Кэмпбелл Р., Макконнелл, Стэнли Л. Брю «Экономикс: принциптер, мәселелер және саясат ». Баку, 1992.
18.Мельников В.Д., Ильсов К.К. «Қаржы» Алматы-1997ж.
19.Мунатаев М.М. Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін реформалаудың негізгі бағыттары. Алматы, 2000ж.
20.Маметова Р.А. Бюджетке салықтарды және басқа міндетті төлемдер туралы және осы заңды іске асыру үшін әзірленген ережесі арасындағы қатынас / Бухгалтер бюллетені. Алматы, 2001ж.
21.Муров И.А. Салық салу жүйесін реформалаудың негізгі бағыттары. Алматы, 1998ж.
22. Нурсеитов Э. “Бюджетке салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының заңындағы өзгерістерге пікірлер. 3 мамыр 2001 жыл, №183-11 //Алматы, 2001.
23.Наумова Н.Н. Салықтық жүйенің реформасы // Алматы, 1999ж.
24.Оспанов М.Т. салықтық реформа және салықтық қатынастардың үйлесімділігі. Баспа:С-Петербург., 1997
25.Столяров В.Ф., Хасан-Бек Ц.М. «Салық салу және нарықтық экономика»
Киев 1992.
26.Туленбаев К.М. Зейнетақы реформасын мемлекеттік реттеу //
Қазақстан қаржысы. Қаржы-Қаражат Алматы, 2001.
27.Худяков А.И. Қазақстанның салық жүйесі. Табыс салығы, Алматы, Баспа. 1997ж.
28.Черник Д.Г. «Салықтар». М., «Қаржы және статистика», 1994.
29.Юткина Т.Ф. Салықты жүргізу: реформадан реформаға. -М.: ИНФРА-
М, 1999ж.
30.Салықтар: оқу құралы/Д.Г. Черник. М., Қаржы және статистика, 1995.
31.Салықтық портфель /Д.Н. Акуленок. М., «Соминтек», 1993.
32."Салықтар - 92", жур. «Экономика және өмір», №4, 1992 жыл.
33."Салықтар", жур. «Экономика және өмір», №36, 1992 жыл.
34. «Салықтар» оқу құралы. М «Қаржы және статистика», 1996 ж.
35.Қазақстандағы салықтар: Салық төлеушілер мен салық инспекторының анықтамалары. -2 баспа., -Алма-Ата, 2000
1. «Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы » 24.04.98 ж. Қазақстан Республикасының заңы
2. Салық бойынша нұсқаулы және нормативті актілер жинағы. (1996 жылдың 1 – сәуірінде жағдайы бойнша қосымшаларымен және өзгертулерімен) Алматы, Қаржы – Қаражат, 278 – бет, 1997 – жыл.
3.Бюджетке заңды тұлғалардан табыс салығын төлеу және есептеу тәртібі туралы 2000 жылы 5- наурызда шығарылған №33 нұсқау (өзгертулерімен және қосымшаларымен) «Вестник по налогам и инвестициям» Алматы, 2000ж.
4.Бюджетке заңды тұлғалардан табыс салығын төлеу және есептеу тәртібі туралы (өзгертулерімен және қосымшаларымен) «Бухгалтер бюллетені» Алматы, 2001 ж.
5.Қазақстан Республикасының « Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы » Салықтық Кодексі.
6. Абдракимова Ж. «Корпаративтік табыс салығы». Қаржы – Қаражат Алматы, 2001ж.
7. Алейбеков М. О. «Салықтық реформалауда бастылар туралы», АльПари, Алматы, 2000.
8. Амрекулов Н. «Бірлескен салу концепциясы» Транзитная экономика, Алматы, 2000.
9. Арыстанбеков К. «Экономикалық реформаның стратегиясы және тактикасы» Саясат; Алматы, 2000
10.Аскарова Э.Р. «Салық салудан босатылу және әр түрлі ставка бойынша алынатын табыс бойынша табыс салығын есептеу» (Қосымша 14, 14 – 1 ) Бухгалтер бюллетені, Алматы 2001.
11. Байдүйсенов А. Д. «Қазақстанның салық жүйесі» // Қазақстанның қаржысы// Қаржы – Қаражат, Алматы 2001.
12. Бахытжанова З.С. «Шетел заңды және жеке тұлғаларға салық салу» Алматы, 1997ж.
13.Галкин.В.Ю. Шаруашылық жүргізудің жаңа әдістері: кәсіпорнның кірісінен салық төлемдер және мемлекеттік бюджет табысының қалыптасуындағы рөлі. Москва 1991.
14.Есенбаев М. Салықтар - өркениет үшін төлем. Қазақстанның қаржысы, Қаржы-қаражат.
15.Зейнелгабдин. А.Б. Қаржы жүйесі: экономикалық маңызы және пайдалану механизмі. Алматы 1995.
16.Киперман Г.Я., Белялов А.З. « Азаматтарға және кәсіпорындарға салық салу». М, 1997ж.
17.Кэмпбелл Р., Макконнелл, Стэнли Л. Брю «Экономикс: принциптер, мәселелер және саясат ». Баку, 1992.
18.Мельников В.Д., Ильсов К.К. «Қаржы» Алматы-1997ж.
19.Мунатаев М.М. Қазақстанның агроөнеркәсіп өндірісін реформалаудың негізгі бағыттары. Алматы, 2000ж.
20.Маметова Р.А. Бюджетке салықтарды және басқа міндетті төлемдер туралы және осы заңды іске асыру үшін әзірленген ережесі арасындағы қатынас / Бухгалтер бюллетені. Алматы, 2001ж.
21.Муров И.А. Салық салу жүйесін реформалаудың негізгі бағыттары. Алматы, 1998ж.
22. Нурсеитов Э. “Бюджетке салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының заңындағы өзгерістерге пікірлер. 3 мамыр 2001 жыл, №183-11 //Алматы, 2001.
23.Наумова Н.Н. Салықтық жүйенің реформасы // Алматы, 1999ж.
24.Оспанов М.Т. салықтық реформа және салықтық қатынастардың үйлесімділігі. Баспа:С-Петербург., 1997
25.Столяров В.Ф., Хасан-Бек Ц.М. «Салық салу және нарықтық экономика»
Киев 1992.
26.Туленбаев К.М. Зейнетақы реформасын мемлекеттік реттеу //
Қазақстан қаржысы. Қаржы-Қаражат Алматы, 2001.
27.Худяков А.И. Қазақстанның салық жүйесі. Табыс салығы, Алматы, Баспа. 1997ж.
28.Черник Д.Г. «Салықтар». М., «Қаржы және статистика», 1994.
29.Юткина Т.Ф. Салықты жүргізу: реформадан реформаға. -М.: ИНФРА-
М, 1999ж.
30.Салықтар: оқу құралы/Д.Г. Черник. М., Қаржы және статистика, 1995.
31.Салықтық портфель /Д.Н. Акуленок. М., «Соминтек», 1993.
32."Салықтар - 92", жур. «Экономика және өмір», №4, 1992 жыл.
33."Салықтар", жур. «Экономика және өмір», №36, 1992 жыл.
34. «Салықтар» оқу құралы. М «Қаржы және статистика», 1996 ж.
35.Қазақстандағы салықтар: Салық төлеушілер мен салық инспекторының анықтамалары. -2 баспа., -Алма-Ата, 2000
Кіріспе
Экономикалық категориялардың ішінде маңызды орын алатын – салық.
Салықтың көмегімен мемлекет нарықтық экономикаға қатыса алады. Нарықтық
қатынас жағдайларында әсіресе нарыққа өту кезеңінде салық жүйесі ең маңызды
экономикалық реттеушінің бірі болып табылады.
Мемлекет салық саясатын нарықтың жағымсыз жағдайларын реттеуде кең
түрде қолданады. Салықтар да салық жүйесі секілді нарықтық жағдайдағы
экономиканы реттеуші күшті құрал болып саналады. Халықшаруашылығының тиімді
қызмет жасауы салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғанына тәуенлді.
Батыста салықтық мәселелер кәсіпорындардың қаржылық жоспарлауында ең
маңызды орындарға ие. Жоғары салықтық ставкалар жағдайында салықтың
факторларын қате және жеткіліксіз есептесе кәсіпорын банкротқа ұшырауы
мүмкін.
Басқа жағынан қарағанда, салықтық заңдарда көрсетілген жеңілдіктерді
дұрыс қолданудың нәтижесінде қаржы жинақтарының сақталғанын және
қабылданғанын, сонымен қатар қызметтерін кеңейтуде қаржыландаруды, салықты
төлеуде үнемдеу арқылы жаңа инвестицияларды немесе қазынадан салық
төлемдерінің қайту есебін қамтамасыз етуге болады.
Салықтарды қолдану кәсіпорнынның меншік және ұйымдық – құқықтық
нысандарына, ведомстволық бағынуларға тәуелсіз, кәсіпорындардың және
кәсіпкерліктің коммерциялық мүдделерінің, жалпы мемлекеттік мүдделермен
өзара байланысын қамтамасыз етуде және басқарудың экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Салықтың көмегімен кәсіпкерліктің, кәсіпорындардың және барлық меншік
нысандарының мемлекеттік және жергілікіті бюджеттермен, банктермен, сонымен
қатар жоғарғы ұйымдармен өзара байланысын анықтайды. Салықтың көмегімен
сыртқы экономикалық қызметтер реттеледі, оның ішінде шетел инвестицияларын
тарту, кәсіпорынның табысын және кірісінің шаруашылық есебі қалыптасады.
Сонымен қатар салық арқылы мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін іске
асыруда ресурстарды басқаруды өзі алады.
Салықтың есебінен әлеуметтік қамтамасының шығыстары қалыптастырылады.
Салық салу жүйесі адамдар арасындағы кірістерді бөлуді анықтайды.
Әкімшілдік - әміршілдік басқару әдістерінен экономикалық әдістерге
өтуде нарықтық экономикаеы реттеуші ретінде салықтың маңызы мен ролі арта
түсті, әсіресе халықшарушылық салаларының басты салаларын дамытуға және
қолдауда, салық арқылы мемлекет ғылыми өндірісте және залады
кәсіпорындардың өтімділігіне.
Нақты осы салық жүйесі қазіргі таңда реформалаудың жолдары мен
әдістері жөнінде басты дискуссия құралы, сонымен қатар пікірлердің негізгі
құралы болып отыр.
Қазір батыс мемлекеттерінде салық салу туралы көптеген әдебиеттер
бар, ибұл әдебиеттерде жоғары, көпжылдық тәжірибелер жинақталан.
Қазақстанның салық жүйесі жаңадан құрылғындықтан бүгінгі таңда, салық
салу бойынша отандық авторлардың монографиялы шығармалары өте аз, ал бұл өз
кезегінде Қазақстан жағдайына сәйкес Қазақстандық салық жүйесін құруға
терең ойластырылған ұсыныстар жасауға, табуға кедергі жасап отыр.
Көптеген мемлекеттердің әлеметтік экономикалық даму жолдары
мыналармен түсіндіріледі:
Мемлекеттік басқарудың жетістігі бюджеттік кездейсоқ, қиын
мәселелерді шешулерге тәуелді. Себебі бұл жерде барлық уақытта басты құрал
болып салық саналады.
Осыдан салық салу теориясы мен тәжірибесінің одан әрі жетістікке жеу
мәселелерін салық қызметшісі және талдау жасаушы мамандары көңіл аударуда.
Салық реформасы өткенде болған салық жүйесінің қайта құрылуы бір
уақытта салықты басқару жүйесінің бұрынғы механизмінің пайда болуы
нәтижесінде болған. Салық қатынастарының толық және жеке өзгерістерін
білдіреді яғни экономикалық жүйесін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
реформасын оның дамуын, салық құрылымының реформалануын және салық салудың
даму келешектерін қарастырып талдау жасау.
Осы мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі тапсырмалар қойылып,
олардың шешу жолдарын қарастыру:
- Салық реформасының негізгі этаптары қаралады;
- Салық құрылымының реформалануы;
- Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы қарастырылмақ;
Ақпараттық және құқықтық қамтамасыз ету ретінде дипломдық жұмысқа
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызметін реттейтін заңды және
нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының статистикабойынша
агенттігінің статистикалық материалдары қолданылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДАМУ САТЫЛАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық рефомасының негізгі сатылары және
салық реформасының қажеттілігі.
Салық - өркениетті қоғам үшін және осы қоғамда өмір сүру құқығы үшін,
салық жүйесінің әділеттіліг үшін басты төлем болып саналады.
Қазіргі экономистердің назары, көбінесе, дамушы мемлекеттердегі
жүргізілетін реформалардың нәтижесінде көп түрлі жеке табыстардың және
арнайы жағдайлардың динамикасын тереңдетіп зерртеуге болады, болып жатқан
процестердің негізгі парпметрлерін анықтау, алынған нәтижелердің жоғары
салыстырымдарын алу.
Мұндай бағалаулар және қорытындылар басқа дамушы елдерде билік
құрылымына келеңсіз жағдайларда, қажетті мезетте, таразыланған яғни
экономикалық мотивтелген және тек қана ғылыми негізделген шешімдер қабылдау
көмек береді.
Мұның қаншалықты қажет екенін қай ел болсын екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін жарты ғасыр өткеннен кейін қарыздық дағдарысты бастан
кешірген, бағынбайтын және экономиканың құлдырауына әкелетін инфляцияға
ұшырағанда ешқайсы елдер соғыстан бұрынғы жылдардағы салықтық жүйені саұтап
қалмауымен дәлелденеді.
1945 жылдан бастап Азияда, Африкада, Латын Америкасында, кейіннен Шығыс
Еуропада кейінгі онжылдықта өзекті және массалы болған салық реформасын
құруға кіріскен.
Нақты зерртеу дамушы елдердегі оның ішінде бұрынғы Кеңес Одағының
республикаларындағы, оның ішінде ең бастысы қазақстандағы соғыстан кейінгі
салық реформасының бай тәжірибесінің жүйелі және жалпылама талдауы болып
табылады.
Осы реформаларды іске асыруда, олардың даму сатысының әр түрлілігіне,
тіпті кейде толық тоқтатуларға, осы реформалар туралы дұрыс құжаттар
көздерінің жетіспеуіне қарамастан, біз салықтық реформаны көп нұсқалы және
көп мақсактты прцесс екенін көрсете алдық.
Салық реформасының соғыстан кейінгі бағдарламасы дамушы елдердегі,
өзінің қалыптастырушыларының басым көпшілігі үміттерін ақтамады, ал кейбірі
тіпті іске аспады, басқалары аз уақыт жетістікке жеткенмен , кейін өмір
сүруін тоқтатты.
Өзімізге белгілі салықтық реформа бірнеше мағынаны білдіреді.
Салық жүйесін кардиналды өзгерту тәсілдері, өрлеуге ұмтылу – бұл өмірдің
қарапайым құбылысы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму үстінде және де бір
уақытта салық механизміде көкке өрлеуде:
Қазақстан Республикасы салық салуды құқықтық реттеуде өзінің дамуында
үш сатыдан өтті:
Салық реформасының 1 – сатысы. ( 1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусым айына дейін)
Республикада 40 салық түрі қызмет атқарады.
1. Жалпы мемлекеттік салықтар;
2. Жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. Жергілікті салықтар;
Салық реформасының 2 – сатысы (1995 жылдың шілде айынан бастап 1999
жылға дейін)
Бұл кезеңде салықтың саны 11 – дейін азайды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлініп кетті. 1996 – жылдан бастап Бюджетке
түсетін салықтар жыне басқа міндетті төлемдер туралы заңына 30 – дан астам
өзгертулер енгізілді. Салықтың саны 18 –ге дейін көбейді.
Реформаның 3 – сатысы. ( 2000ж -2001ж.)
Жаңа Салық Кодексінің салық жобасын әзірлеу. Ол үш бөлімнен тұрады:
жалпы бөлім, негізгі бөлім, салықтық әкімшілдеу.
1 - этап.
Қазақстанның салық жүйесін қалыптастыруда өзінің тәжірибесі
болмсағандықтан, көрші мемлекеттердің, оның ішінде әсіресе Ресей
Федерациясының тәжірибелік - әдістерін пайдаланды.
1991 жылы 24- желтоқсанда шыққан Қазақстан Республикасы салық
жүйесі туралы заңы негізінен Ресей заң шығарушы нұсқаларынан көшіріліп
алынған.
Нәтижесінде Қазақстанда үш буынды салық жүйесі құрылды.
Ол салықтың үш тобын құрады:
1. Жалпы мемлекеттік салықтар;
2. Жалпы міндетті салықтар;
3. Жергілікті салықтар және жинақтар;
Салық санының көптігі заң шығарушылардың тұрақсыздығы, өзіндік құн,
жеңілдікті мөлшерінен көп пайдалану салық жүйесі тиімсіз және оны басқару
мүмкін емес дәрежеге алып келді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің тарихында негізгі орынды
1994 жыл алады. Нақты осы жылы салық жүйесін реформалауда бірінші қадамдар
жасалды.
Жеке тұлғалардың табыс салығы, кәсіпорындардың табысына салық; осы
екі салық түрлері өзгеріске ұшырады. Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар Жеке тұлға кірісіне және табысына салық салу туралы жарлығы
шықты. Аталған заң шығарушы актілерді қабылдауда салықтарда екі басты
радикалды өзгерістер енгізілді.
Бұрынғы СССР мемлекеттерінде ұзақ уақыт бойы пайдаланылған салық
салудан жиынтық жылдық табысты анықтау негізінде жеке тұлғалардың табыс
салығына өтуінен жеке тұлғалардың табысына салық салу бірінші рет іске
асырылған.
Заңды тұлғалар бөлімінде келесі аспектілерде өзгерістер болды:
табысқа салық ставкаларының дифференциациясы өзгіртілді және екі ставка
бекітілді:
30% - барлық заңды тұлғаларға және 45% - банктерге және сақтандыру
компанияларына.
Бірінші рет салық төлеушілер қатарына кірістің бөлшегін кәсіпкерлік
қызметтен алатын бюджеттік ұйымдар кірді. Жеңілдіктер ретке келтірілді (
30жеңілдіктер орнына қазір 6 жеңілдіктер түрі бар) және тағы басқалары.
1994 жылы Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі өзгертулерді
талдау, олардың фискалды сипаттамасы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
береді.
Мұндай шешуші шараларға қарамастан 1994 жылы жалпы ішкі өнімге
салықтық түсімдер 1993 жылға қарағанда төмендеп кетті, яғни, 1993 жылы
14,8% болса, 1994 жылы 8,4% -ті құрады.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының салық реформасының негізгі
мақсаты ретінде келсі этаптар ұсынылды:
1) Нарықтық қатынастарды ынталандыру, әсіресе:
- кәсіпкерліктің белсенді қолдауы;
- жеке салық төлеушілердің алған табыстарын кәсіпкерлік
қызметке салуды ынталандыру;
- Салық салу арқылы кең заң шығарушы базасын шығару;
- Кірістерді екі, үш рет салық салудан қорғау механизмін құру;
2) Салық салуда нақты әділеттілікке жету:
- тұрмысы төмен жіктерге әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
- кіріс алу көздеріне тәуелсіз салық салу шкаласын құру;
- мемлекеттің ұлттық және территориялық мүдделерін есепке алу;
- салық салу жүйесін құруда әлемдік тәжірибелерге пайдалануға
талпыныстар жасау;
Осы мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының салықтық жүйесін
өзгерту талпыныс жасау және оны әлемдік стандартқа сәйкестендіру.
2 –этап.
2 – этаптың тапсырмалары: салық салуды төмендету, салықтардың санын
қысқарту, Қазақстанның салық жүйесін әлемдік стандартқа сай болуына қол
жеткізу, Негізі бұл талаптарға жауап беруші Қазақсатн Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінен бастап заң күші бар Бюджетке
түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы заңы болып саналады.
Жалпымемлекеттік
1. Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
2. Қосымша құн салығы;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздар операцияларына салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардан әлеуметтік төлемдер;
Жергілікті салықтар және алымдар:
1.Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
2.Жер салығы;
3. Көліктік құралдар салығы;
4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардан тіркеу
үшін алымдар;
5. Қызметтің жеке түрлерімен айналысуға берілген құқық үшін алымдар;
6. Аукциондық сатулардан алымдар;
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы мемлекеттік салықтарға және
алымдарға: жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамтамаларға жиналатын
алым және ҚР территориясына автотранспорттық құралдарды әкелген үшін алым.
Алғашында бұл төлемдер бюджеттен тыс қорлардың қайнар көзі болатын, кейін
жол салығы және әлеуметтік қамтамасыз ету үшін алымдар алынып тасталды.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі Президенттің заң
күші бар Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы №
440 – 1 жарлығы ( 1995ж. 24 сәуір) заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
2235 заңы деген статусқа ие болды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі жоғарыда аталып кеткен құжатқа
сәйкес келесі салықтар, жинақтар және басқа міндетті төлемдерден тұрады:
Бюджетке түсетін салықтар жіне басқа міндетті төлемдер:
1.Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
2. Қосымша құн салығы;
3. Акциздер;
4.Мемлекеттік тіркеуге жатпайтын бағалы қағаздар эмиссиясының ұлттық
идентификациондық нөмірді тартып алу және бағалы қағаздар эмиссиясының
тркеу үшін алымдары;
5. Арнайы төлемдер және жер қойнауын пайдаланушылар салығы;
6. Әлеуметтік салық;
7. Қазақстан Республикасының территориясына автокөлік құралдарды
әкелгені үшін алым;
8. Жер салығы;
9. Заңды және жеке тұлғалардың мүлік салығы;
10. Транспорттық құралдарға салық;
11. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың
тіркеу үшін алымы;
12. Бірлескен жер салығы;
13. Қызметтің жеке түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
14. Аукциондық сатылымдар үшін алым;
15. Нарықта тауарды сатуға берілетін құқық үшін алым;
16. Алматы қаласындағы символдарды жеке және заңды тұлғаларың фирмалық
атауларға, қызмет көрсету белгілеріне, тауарлық белгілерге қолданғаны
үшін алым;
17 Заңды және жеке тұлғалардың фирмалық атауларға, қызмет көрсету
белгілеріне, тауарлық белгілерге Қазақстан, Республика, Ұлттық
деген сөздерді пайдаланғаны үшін ( Мемлекеттік кәсіпорындарға,
мемлекеттік мекемелерге, коммерциялық ұйымдарға қатысты емес) алымдар.
3 – этап.
3 – этаптың негізгі тапсырмасы: салық төлеушілерге, фискалды
ұйымдарға, бюджетке қатысты мемлекеттік ұйымдардың арасындағы өзара
қатынастың құқықтық аспектілерін күшейту. Жалпы 1995 жылы құрылған салық
құрылымы айтарлықтай оңтайланды. Қазіргі таңда салықтың 17 түрі бар.
Бұлардың санын жоғарылатып биікке жеткізу керек. Осыдан барып, салықтық
заңшығарушылықты реформалау қажеттілігі туындайды. 2002 жылы 1 – қаңтарда
2001 жылы 12 – маусымда бекітілген № 209 – II Қазақстан Республикасының
Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы Кодексі
қызметке кірісті.
Жаңа салықтық Кодекстің құрылымы үлкен үш бөлімнен тұрады:
1. Жалпы.
2. Ерекше
3. Салықтық әкімшілдеу
Жалпы бөлім – салықтық заң шығарудың Кодексі. Мұнда нақты салықтық
заң шығарудың принциптерінің қалыптасуы анықталған, қатаң принциптер
енгізілген. Бірақ бұл акциздерге, кедендік баж ставкаларына қатысты емес.
Берілген принципиалды жағдайлар жалпы бөлімде салықтық заң шығаруда
негізгі болуы керек және келесі жылға дейін өзгерістерге ұшырамауы тиіс.
Ерекше бөлімге келетін болсақ, ең алдымен айта кетер жайт мемлекет
тұрақтылықты және салық салудың әдістеме және база бөлімінде қызмет
жасайтын салықтық заң шығарушылар жалғастырушылықты жақтайтыны айғақ.
Салықты әкімшіліктеу бөлімінде процестік сұрақтар анықталады. Бүгінгі
күнде берілген бөлімдер бойынша талаптар мен шарттардың нақты қалыптасуы
туралы айту қиын. Себебі құқықтық реформаның екінші этапы жаңа пісіп –
жетіліп келеді.
Көптеген Азаматтық Кодекстің аспектілері, оның ерекше бөлімінде,
біздің қоғамның өміріндегі шарушылық сферасын реттейтін басқа заңдар 2 – 3
жылда өзгерістерге ұшырауы ықтимал. Бұл мемелекет және салық төлеушінің
арасындағы процестік өзара қарым – қатынаста көрініс алады. Әсіресе
аппеляция процесінде.
Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер түрлері (
01.01. 2002 жылдан бастап жүзеге асты)
Салықтар
1. Корпоративтік табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құн салығы
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пйдаланушыларға арнайы төлем және салық
6. Әлеуметтік салық
7. Жер салығы
8. Көлік құралына салық
9. Мүліктік салық
Алымдар
1. Заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркелімі үшін алым
2. Жылжымайтын мүлікке және осы туралы мәмілеге құқықтарын мемлекеттік
тіркелім үшін алым
3. радиоэлектронды құралдарды және жоғары сапалы құрылғыларды
мемлекеттік тіркеу үшін алым
4. Механикалық және көліктік құралдарды мемлекеттік тіркеу үшін алым
5. Теңіз және өзен кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін алым
6. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін алым
7. Дәрі – дәрмектерді мемлекеттік тіркеу үшін алым
8. Қазқстан Республикасының территориясы бойынша автокөлік құралдарын
жүргізуді мемлекеттік тіркеу үшін алым
9. Жеке мемлекеттік тіркеу үшін алым
10. Аукциондардан алым
11. Елтаңбалық алым
12. Лицензиялық алым
13. Телеарналық және радио орталықтарының радио жиілік спектрін
пайдалнуға рұқса үшін алым
Төлемдер
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем
2. Жер бетіндегі су ресурстары үшін төлем
3. Қоршаған ортаны ластаған үшін төлем
4. Жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін төлем
5. Ормандық пайдаланым үшін төлем
6. Ерекше қорғалатын табиғат территориялары үшін төлем
7. Радио жиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлем
8. Кеме, су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем
9. Сыртқы (көрнекілеу) жарнамаларды тарату үшін төлем
Мемлекеттік баж
1. Сотқа берілген қуыным өтініштері, жеке өндіріс жұмысы бойынша
арыздан, кассациондық арыздан, сот берген құжаттардың көшірмесі
үшін (дубликаттарын) мемлекеттік баж
2. Нотариалдық істерді жасағаны үшін, сонымен қатар нотариылды
бекітілген құжаттар көшірмесі берілгені үшін
3. Азаматтық актілерді тіркеу, сонымен қатар азаматтық актілерді
тіркеу туралы куәліктерді қайта беру және азаматтық актілерге
өзгерістерді және жазбаларды қалпына келтіру үшін мемлекеттік баж
4. Шетелге кету құқығы құжатын және Қазақстан Республикасына басқа
елдердің азаматтарын шақыру құжаттарын ресімдеу, сонымен қатар осы
құжаттарға өзгіртулер енгізген үшін мемлекеттік баж
5. Қазақстан Республикасына келуге шетел азаматтарының паспортына
виза немесе оның орнына жүретін құжаттар беру үшін мемлекеттік баж
6. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу туралы құжатты ресімдеу,
Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру және
Қазақстан Республикасының азаматтығынан бас тарту үшін мемлекеттік
баж
7. Тұрғылықты жерді тіркеу үшін мемлекеттік баж
8. Аңға шығуға құқықтық рұқсат үшін мемлекеттік баж
9. Қазақстан Республикасының азаматтарына төлқұжат және паспорт үшін
мемлекеттік баж
10. Қаруларды және оның оқ – дәрісін ұстауға және сақтауға, Қазақстан
Республиаксына әкелуге және Қазақстан Республикасынан әкетуге
рұқсатын берген үшін мемлекеттік баж
11. Азаматтық қаруларды ( аңшылық суық қарудан, пневматиті, газды
аэрозолды қарулардан басқа) тіркеу және қайта тіркеу үшін
мемлекеттік баж
Кедендік төлемдер
1. Кедендік баж
2. Кедендік алым
3. Төлемдер
4. Алымдар
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің реформасындағы басты
бағыттар және оның экономикадағы дамуына тигізетін әсері
Қазақстан Республикасының салық және басқа міндетті төлемдер туралы
Салық Кодексі ресми атауға ие болған. Жаңа Салықтық Кодекстің негізіне
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарғысының біздің
еліміздің салық заң шығару статусын алғанда 1995 жылы 4 сәуірде қосымшалар
және өзгертулер енгізілген Қазақстан Республикасы Бюджетке салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы заңының жағдайы кіреді.
Бірақ салық құрылымын және салық салу әдістемелерін сақтап қалу
мақсатына қарамастан, 2001 жылы Кодексте келесі ой – пікірлер көрініс беруі
мүмкін: қосымша құн салығының ставкасын төмендету, әлеуметтік салық 21% -
ға потенциалдық қайтарылым немесе Қазақстан Респбликасының Мемлекеттік
Кірістер Министрлігінің ресми түрде көрсетілген Өндіріс факторларының
пайдалану дәрежесіне тәуелді әлеуметтік салықтың дифференциациясы.
Заңды тұлғалардың табыс салығына келсек, яғни, ол жобада Жеке табыс
салығы деп көрсетілген болатын, бұл салықты төлеуде ең алдымен салық
шкаласын және төленетін жалақылардың ұлттық валюталық девальвация инфляция
қарқынының өзгеруіне байланысты қайта қарастырылуы тиіс.
Қосымша құн салығына оралсақ, Кодексті әзірлеу қосымша құн салығына
барлық кәсіпорындарға, олардың қызметтерінің бағытына қарамастан бір салық
ставкасын орнатты.
Салық Кодексі, айта кеткен жөн, жобасында Арнайы салықтық тәртіп
бөлімі болады. Мұнда патент бойынша нақты соммалы салық төлейтін жеке
кәсіпкерлерге қосымшада заңды тұлғалардың аналогтік патенттік жүйесі қайта
қарастырылады.
Бірақ бұл пікірлерді жүзеге асыруда қатаң принциптер кездеседі-
қызмет көрсету, жұмыс, тауар, кіріс, қызмет түрлеріне тәуелді салық
төлеушілердің жеке категорияларына жасалынатын салықтың жеңілдіктерді алып
тастау қажет.
Салық Кодексінің Жалпы бөлімі Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
өзінше құқықтық негіз болады. Мұнда жалпы жағдайлар, түсініктер, салықтық
құқықтық қатынасқа қатысушылардың міндеттері көрсеткіштен болады.
Салық түрлерінің анықтамалары, алымдар және басқа міндетті төлемдер,
салық төлеушілердің нұсқаулары, салу объектілері, олардың аударым және
төлем механизмдері, сонымен қатар салықтық тіркеу принциптері Салық
Кодексінің Ерекше бөлімінде жүйеленеді.
Салықтық нормаларды бұзушылар мемлекет алдында заң шығарудың жаңа
бөлімінде - Әкімшілік бөлімі шегінде жауап береді. Бұл бөлімді әзірлеуде
қазір экономикалық және заңды аспектілері арасындағы жаңа бөлімнің шегінде
реттеуді бақылап отыру қиынға соғады. Бұл туралы Астанада семинарда –
Процестік бөлім Қазақстанның салықтық құқықтық қатынастар жүйесіндегі өте
әлсіз буын және ол шыңға жету үшін 2 – 3 жыл қажет деп айтылған болатын.
Әрине Қазақстан Республикасының салық жүйесін реформалаудың
техникалық және ұйымдық қаралған аспектілері үлкен қызығушылық танытып
отыр. Басқа сөзбен айтқанда шаруашылық субъектілерін мынадай сұрақтар
мазасын алады: Салықтық Кодексті қабылдағанда салық жүйесін бір жүйеге
келтіруге, ықшамдауға және реттеуге, салық ұйымдарының және салық
төлеушілердің арасынағы қарым – қатынасты қатаң құқықтық тәртіпке
келтіруге, салықтық заң шығаруды іске асыруда және қалыптастыруда әртүрлі
дәрежедегі биліктің өкілдік және орындаушы ұйымдарының ролін айқындауда
мүмкіндік береді ме жоқ па.
Бірақта Қазақстанның салық саясатындағыөзгерістер салық жүйесінің
тиімділік тәртібіне сәйкес келуінің маңыздылығы өте зор.
Салық төлеушілердің әр категориясының экономикалық шығысты төмендету
мен бір уақытта, сонымен бірге бюджетке де ақшалай түсімдер түсіп отыру
мақсаттарының сәйкестігі туралы сөз болып отыр.
Осы айғақтың өзінің түсінігі – қаражаттарды жұмылдыру қажеттілігі –
бюджеттік – салықтық саясаттың көптеген пунктерін инвестициялық процестің
дәстүрлі тиімділігімен, әлеуметтік, ғылыми, білім беру бағдарламасын
дамытумен, қоғам үшін өндірістің кеңейтуімен және басқа жобалардың
қатарымен байланыстыруға болмайды. Себебі осы аталғандарды салық
төлеушілердің қаржыларынан қамтамасыз етеді.
Тіпті егер Қазақстанда инвестициялық ортаны жақсарту мәселелері
туралы дискуссиялар болып отырған себебі салық салудың әдістері мен
механизмін өзгерту, сонымен қатар салық ставкасын төмендету мәселелрі
туындауда.
Екінші жағынан Қазақстандық билік блогының экономика жетістігі
түріндегі мемлекет, романтикалық салық кезеңін аяқтауды 90 жылдардың
басында - ұйғарған болатын, жоғарыда айтылып кеткендей, салық ставкалары
– таза техникалық мәселе, бұл тек бюджет жағдайына байланысты деп бекітіп
қою қажет.
2 САЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕФОРМАЛАУ
2.1 Салықтық реформалар және салық салу келешегі.
Бюджетке түсетін салықтарды және басқа міндетті төлемдерді төлеуге
жататын барлық жиынтық қатынасы жөнінде айтылып отыр және олардың төлеу
механизмі, оларды төлетуге бақылау әдістері келесі факторларға тәуелді:
- салық төлеушінің менталитеті және азаматтық позициясы, яғни, оның
қоғамдық түйсік дәрежесі, экономикалық біліктілігі және салықтың
мәдениеттілігі, салық төлеу азаматтық міндеті деп білуі, яғни,
салқты өз еркімен төлесе, ол өзі үшін ғана емес басқа адамдардың
қажеттілігі үшін сонымен қатар мемлекеттік құрылысқа қатысады деген
түсінігі бар болса;
- мотивация ерекшеліктеріне, яғни, салық төлеуші жақтан оның
тәжірибесіне тәуелді, салық реформасының жетістіктеріне қызығушылық
танытатын, оның жеке мақсатты тапсырмаларын шешуде мүддесінің жеке
сипаты мен дәрежесі, сонымен бірге осыдан өзіне түсетін пайдану
білу дәрежесі, коммуникативтігі яғни, мүліктік әлеуметтік қоғамдық
статусының нарықтық экономиканың қиын мәселелерін жете түсінетін
қабілетіне байланысты;
Осыдан шешім: салықтық заң шығарудағыәр түрлі тапсырмалар, тек қана
салық төлеушілер салықтық мәселелрді оның мүдделеріне әсерін тигізсе ғана
шешіледі.
Міне, осыдан келе, салық салу облысындағы зерттеулердің айтуынша
субъективті адамзаттық факторлардың және жеке, коллективтік адамдардың
тәжірибесі салықтық реформа тағдырына елеулі әсер етеді.
Салықтық реформаға енгізілетін салықтық жүйе түсінікті болу үшін,
яғни, халық және кәсіпкерлер оны қабылдау үшін, ең алдымен бұған қажетті
заң шығару нақты қалыптасу керек.
Дамушы мемлекеттердің экономикасына салық реформасын жүргізуде
енгізілетін салық жүйесінің қызметін ынталандыратын және фискалды –
бөлушінің оптималды тепе – теңдігіне жету мәселелерінің ролі зор.
Осы аталып кеткен мәселелердің ең бастысы, бір жағынан халықтың
жинақтарының өсуін ынталаныруда кірістерді салықтық реттеу мәселесі, екінші
жағынан – инвестициялар болып отыр ( бірінші жағдай екіншінің қайнар көзі).
Бұл тек өзара байланысты ғана емес, сонымен бірге капитал және
активтердің, капиталдың еңбекке, тұрғындарға кірістің жоғарылау қатынасына
әкеледі.
Экономиканың қажетті саласы және мемлекеттік қазынаны толтыру көздері
болып бөлшек сауда және қоғамдық тамақтану табылады.
Жоғары да айтылғандайбөлшек тауарлы айналым біраз төмендеді. Оның
динамикасы халықтың сұраныстық төлемқабілеттілігінің төмендеуінен айқын
көрінеді. Қаржылық дағдарыстың нәтижесінде азаматтардың кірісі төмендейді.
Сатылым тауарлардыңбөлшек салмағының төмендеуі, оның құрылымының
жақсаруына әкелді. Көтерме және бөлшек өнімдерінің ортасында, көлегейлі
экономикамен күресу шараларынан көрінеді.
Нарық қызметінде сол сияқты көрініс бар, яғни кіші масштабта.
Сұраныстың төлемқабілеттілігі дағдарыс пен баяу жоғарылауы кезінде лезде
төмендейді, яғни шынайы бәсеке барысында. Қазіргі уақытта мемлекеттік емес
меншік нысандарымен әр түрлі кәсіпорындар тұрғындарының 13 бөлігіне қызмет
етеді және 14 бөлігі жеке меншік кәсіпорындарға қызмет етеді.
Өзекті мәселелер қаржылық ортада қалуда. Кәсіпорынның пайдасының
ұлғаюына қарамастан, салықтық түсімдер соммасы мемлекеттің бюджеттік
жүйесіне өзара қарыздың төмендемеуіне куәлануы шартсыз. Мемлекеттік
бюджеттік емес қорлар мен бюджеттің барлық дәрежесі алдында уақытында
төлемеген салықтар өседі. Кәсіпорын тәртібінің төмендеуі нәтижесінде және
ұйымдар өзінің айналым қорларын толық мөлшерде қалпына келтіре алмайды,
яғни дағдарыстың шиеленісуінде жоғалтқан уақытында. Осы себептерден
инвестициялық белсендіру төмен болады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың
болмауы айырбас операцияларының ұлғаюына және де қызметкерлердің еңбек
ақысын ақшамен емес кәсіпорын өнімдерімен төленуіне әкеліп соқтырады. Соның
салдарынан табыс төмендейді, бюджетке кәсіпорын пайдасына салықтар және
ұйымға жеке тұлғалардан салықтар төленбейді. Бұның бәрі кәсіпорынның
баяулауына әкеледі. Мемлекеттік әлеуметтік- экономикалық дамуының негізгі
критерийлерінің бірі бюджетке салықтық емес кіріс көздерімен толтырылған
жинақ және салықтық түсімдер болып табылады.
Қазіргі таңда мемлекет алдында маңызды мәселе экономикада пайда
болған жағымды тенденцияларды нығайту және дамыту. Негізгі орын салықтық
жүйеге байланысты, яғни тікелей және жанама салықтардың, жеке және заңды
тұлғалардан салықтар, капиталға және пайдаға салықтар, федералдық және
жергілікті салықтардың оңтайлы үйлесімділігі табылуы керек.
Дағдарыс кезеңінде салық салу аймағында нақты реформалар
жүргізілгенжәне әлі жүргізілуде. Тікелей және жанама салықтардың
рефомалануы Салықтық Кодексте қабылданғаг және қызмет атқарады. Салықтық
жүйе бірқалыпты комплекстік сипаттаманы қабылдауы қоғамның барлық жақтарына
әсер етеді.
Салықтық жүйе арқылы пртекционистік экономикалық саясаттыжүргізуге
және фритредерстік саясатты қамтамасыз етуге болады, яғни тауарлық нарыққа
еркіндік болып есептеледі. Мемлекеттік басымдылықты анықтау жолымен
дифференциялданған салықтық ставка және салықтық жеңілдіктерді қолдана
отырып, өндіріске тілеген бағыттаманы беруге болады. Сонымен, салықтар
мемлекеттік кірістердің негізгі бөлігін құрайды және де жергілікті бюджет
пен аймақтық пайдадан, сонымен қатар, экономикаға бюджеттің шығынына әсер
етуін қамтамасыз ету.
Экономиканың дамуынасалықтың әсер етуі ынталандырушы ғана емес,
сонымен қатар сақтаушы да болуы мүмкін. Бұндай қажеттіліктің болуы халықтың
және өндірістің жоғары концентрациялық реттеуінің дамуынан болады.
Шаруашылық қызметтердің және халықтың концентрациялық шектен асуы
табиғаттың, қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің шиеленісуіне әкеліп
соқтырады, жалпы ресурстық қатамасыздығы және т.б.
Шекті мөлшердің негізінде салық салу және салықтық жеңілдіктерден бас
тарту мен кәсіпкерлікті лицензиялау қосымшалығы жатыр. Барлық мемлекеттерде
экология мәселелерімен лондшафты сақтау салық арқылы шешіледі.
Салықтық жүйенің экономикалық реформада орны Салықтық Кодекстің
бірінші бөліміне енгізілгенде ұлғаяды.
Салықтық Кодекс салықтық жүйенің құрлуы және қызмет ету жалпы
принциптерін орнатады және де бас тартулар мен өзгертулер, баж және жинақ,
жергілікті салықтар және аймақтық орнату принциптерін қосқанда. Кодекс
салық төлеушілердің, салықтық агенттердің, несиелік мекемелердің, салықтық
ұйымдардың жеке салыққа қатысты барлық тұлғалардың құқықтық дәрежесін нақты
анықтайды. Негізінде бұл жайт жаңа құқық сомасының нысандалуында жатыр,
яғни барлық оның элементтерінің терең қызмет етілген салықтық құқық.
Мемлекетте жинақтық және салықтық бір қалыпты комплексттік жүйе қалыптасып
отыр, сонымен қатар жәй фискалдық емес, нарықтық экономиканың экономикалық
реттеуінің көптүрлі қызметтерімен қоса алғанда.
Салық салу теориясының ең негізгі сұрағы түзу және жанама салықтардың
қатынасында б.т.
Әр реформа жүргізгенде үйлесімді тікелей және жанама салықтардың
қатынасы туралы сұрақ туады.
Салықтың жіктелуі тікелей және жанама екені бұрыннан белгілі. Сол
уақытта мақсатты түрлендіруді ұлғайту сол және тағы басқа салықтар туралы
дискуссия болған.
Салық төлеуші тікелей салықты өзінің меншікті қаражаттарынан төлеуі
тиіс. Бұл пайдаға, кіріске, мүлікке, капиталға, жерге салынатын салықтар.
Жанама салықтар: қосымша құн салығы, акциздер, кедендік баж, сатудан
салық, тұрмыстық салық және мәдени - әлеуметтік объектілерге және т.б.
тауар құнына салықта кіреді. Жанама салықты тұтынушыға барлығын төлету
мүмкін емес, себебі нарықтың көлеміне және сұраныстың төлемқабілеттілігіне
тәуелді.
Өткен ғасырдың соңында дамыған елдерде жеке тұлғаларға табыс салығы
дамымай тұрып, жанама салықтың ролі өте зор болды. Жанама салықтың жағымды
және жағымсыз жақтарын айта отырып, тағы бір жағдайды естен шығармауымыз
керек. Акциздер, кеден бажы секілді тек қана фискалды сипаттамаға ие. Бұлар
экономиканы реттеуде белсенді қатысуда. Әсіресе кәсіпкерлерге арнап
барлығына бірдей бәсекелестік ортаны құруды және жеке кәсіпкерлердің
мүдделерін бақылау.
Қорытындылай келе біз жанама және тікелей салықтан бас тартпауымыз
керек.
Бірақ бұлар экономикалық процестерге күшті әсер етуші қару секілді,
осыған сай оған ұқыпты қарау керек. Олардың даму сатысындағы қатынасты
өзгертуі тиіс.
Салықтық реформаны жүргізуде қарама – қарсы шаралар қабылданады.
Салықтық реформаға еріктен тыс қарсы шығу болады. Себебі экономикалық
ахуалдардың дағдарысы туындағанда және жетуге тура келген тапсырмалардың
қарама – қайшылығы.
2.2 Салықтық жүйенің атқарылымы
Жаңа салықтық жүйе Қазақстанға 90- жылдың басында енді. Іске асырылып
жүрген салықтық жүйені жылдам және түп – тамырымен өзгерту қажеттілігі
экономикалық саясаттың өзгертілуімен және нарықтық қатынастардың
қалыптасуымен сәкес келеді. Экономикалық реформаны әзірлеушілер және
Қазақстандық экономикаға осы реформаларды енгізгендер нарықтық жүйені
дәріптеп, мақсатты нысандандыруға айналдырады. Экономикалық бейтарапқа
жетумен ғана нарыққа көшұге болады және оның түрлі құралдармен ашық және
макроэкономикалық тұрақтылығы, сонымен қатар нарық автоматты түрде
мәселелерді шешуде деп есептелген болатын. Кейбір экономистер Қазақстанға
жоспарлы – нарықтық бағыт дұрыс деп ойлайды, бұл орын Жапонияда, Қытайда
және т.б. мемлекеттерде Қазақстанның арнайы экономикалық бай тәжірибесі
сұралмаған болып шықты. Нәтижесінде бұл жалпы реформаға кіруде жағымсыз
болып саналады.
Негізінде нарыққа көшуді іске асырғанда Батыс Еуропа мемлекеттерінде
қызмет ететін салықтық заңдарды көшіруге тура келді. Бірақ Батыс Еуропа
мемлекеттерінің салықтық жүйесі нарықтық қызмет ету барысында он жыл ішінде
қалыптасып, олар нақты экономикада қызмет етеді. Қазақстанда бұл нарықтық
реформаға өтуі жеңіл болмады. Бұл жерде Қазақстанның экономикасында
нарықтық қатынастар үрейлі тәртіпте құрылған, ол нарықтық құрылымды
қалыптастырғаннан гөрі тиімді айтсақ дұрыс болар.
Нарыққа көшу кезінде жаңа салықтық жүйе туралы заң шығаруда, оның
қажеттілігін регламенттейтін ережелерді және нұсқамаларды, осы жүйені
басқару мүмкіндігінің, сонымен қатар тиісті салық механизмін шығаруды талап
етті. Қазақстан жағдайы үшін 90 – жылдардағы салықтық жүйе үлгі бойынша
таңдалды.
Салықтық қатынас құрамында әкімшіл - әміршіл жүесін сипаттайтын салық
қатарларының орнына ең басты орынға елдегі – нарықтық қатынастардың
қалыптасуымен сәйкес салықтың жаңа жиынтығы қойылған.
Ертеде қызмет атқарған салықтық экономикалық мағынасы айтарлықтай
өзгерді.
Салықтық жүйенің енгізілгеніне біраз уақыт өтті. Осы уақытқа дейін
саясатта, экономикада, әлеуметтік сферада үлкен, сапалы өзгерістер болды.
Ең алдымен айта кететін жайт Қазақстан экономикалық нарықтық өту
процесінде, өкінішке орай, үлкен қателіктер болды. Оның ішінде ең бастысы –
жаңа жүйе орнатқанның орнына, ескіні құлдыратуда зор қаяу және салықтық
және салықтық жүйе әлі Қазақстанның экономмикалық тиімділігін жоғарылататын
құралы болған жоқ.
Қазақтан Республикасында қабылданған конституция көбінесе әлеуметтік
– экономикалық және саяси сферадағы құқықтық қатынастарды реттейді. Осыған
байланысты нарықты қатынастар тереңділікті, бұрыг болмаған қаржы
институттары, сонымен қатар бағалы қағаздар нарығы, коммерциялық банктер
жүйесі және тағы басқа пайда болды.
Қазақстан экономикасы үшін бүкіл әлемдік бизнес есігі айқара ашық.
Мұның бәрі салықтық жүйеге және салық саясатын қалыптастыру және талдау
мәселелеріне басқалай тақалу қажеттілігіне әкеледі.
Салық жүйесінің қазіргі ең үлкен кемшіліктері болып, болып салық
жүйесіне фискалдық бағыттарды мөлшерінен басым қолдану. Салықтың басқа
қызметтері тіптен жүзеге асырылмайды. Экономиканың және салықтық саясаттың
жандануының басында қосымша құн салығының ставкалары еңгізілген. Оған
қарама-қарсы салықтық ставканың мөлшерленген соммасы ұсынылды.
Жиынтық салықтық ставканың жоғарлығы тиімсіз әсер тигізді:
ұлттық өнімнің төмендеуіне, оның құрлымының нашарлануына, халықаралық және
ішкі мемлекет тауар өндірушілерінің әлсізденуіне;
капиталдың шетелге ағуы;
шаруашылық өмірде қылмыстық іс-әрекеттердің болуы, көлеңкелі экономиканың
өсуі;
Басқа сөзбен айтқанда, салықтық жүйе тамырлы құрылуда қамтамасыз
етіледі. Оны экономикалық реформаның тамырлы өзгеру шартында мақсатқа
жетуге болады.
Экономикалық реформаның мақсаты экономиканы құлдырату емес, керсінше
Қазақстанның ұлттық байлығының өсуі, оның тұрғындарының тұрмыстық
жағдайларының дәулетті болуында. Осыдан салықтық реформаның, олардың
бағытталуы, мақсатының негізгі тұжырымдары туады:
1. Салықтық жүйе фискалды, сенімді және әлеуметтік- экономикалық
мәселелерді мемлекетке шешуді қамтамасыз ету керек;
2. Салықтық жүйе салық төлеушіге тұрақты және түсінікті болу керек;
3. Салықтық салу барлық шаруашылық субьектілерге бірдей болу қажет;
4. Салықтар саны қысқартылуы тиіс;
5. Салық салу төмендетілу қажет, салық салудан болатын шығындардан кірісті
тарту үшін, инвестициялық қызметті тарту үшін, ғылыми-техникалық
прогресті жылдамдату үшін қажет.
6. Салық төлеушілердің қорғанысың қамтамысыз ету. Салық төлеушінің
ақтығына қарсы болмау қажет және салықтардан заңды түрде қорғалуы тиіс;
7. Салық төлеуде заңды және заңсыз тәсілдерін тоқтату және салықтың дұрыс
төленуіне бақылау жасайтын тиімді жүйелер құру қажет;
Бапта тек қана Қазақстан экономикасының тиімділігінің жоғарлауына
және дүниежүзілік экономикалық кеңестерді есепке алудағы Қазақстанның салық
жүйесінің реформалау мәселелерінің жартысы қарастырылған.
3 ЗАҢДЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫС САЛЫҒЫ
3.1 Жылдық жиынтық табыс және заңды тұлғалардың жылдық жиынтық
табысынан алымдар.
Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығының әлемде таралғаны белгілі,
олардың аталуы және есептеу әдістеріндегі ұқсастықтарына қарамай, олар
маңызы бойынша бір-біріне ұқсамайды. Әсіресе өзінің салық базасымен және
жоғарыда көрсетілген салық салу субъектілерімен әртүрлі қабылданады. Және
де бұл түсінікті: бірінші мәжбүрлеу алып қою көмегімен кәсіпорын табысының
басты бөлігі оның алдында тұрған мақсаттарға сәйкес салықтық есептеулерден
кейін болашақта реинвестицияланатын және қолданылатын табыстарға бөлінеді.
Аталған салықтардан соңғы екінші алып қою нәтижесінде оның өмір сүру
қажеттілігіне, және жеке материалдық, рухани қажеттіліктерге, белгілі -бір
экономикалық емес қажеттіліктерге қажет жеке тұлғалардың нақты ақшалай
табыстары азаяды. Осыдан заңды тұлғалардың табыс салықтары белгілі мерзімде
өздеріне жеке сұрауларына байланысты бір-біріне ұқсамайды, сол уақыт
ішіндегі осы жеке тұлғалармен қандай да бір еңбек қатынастарымен байланысты
заңды тұлғалардың табыс салығын екінші деп есептеуге болады. Айтылғандарға
байланысты қорыта кетсек, осы екі салық арасындағы тәуелсіздік келесідей.
Қандайда бір заңды тұлғалардың табыс салығы жоғары болған сайын, оның алған
табысы оның жұмысшыларының еңбек ақысына қалады, яғни сәйкесінше олармен
төленетін табыс салығының көздеріндегі жалпы соммада азаяды. Және керсінше:
жеке тұлғалардың табыс салығының ставкасы жоғарылаған сайын, оның
қарамағында қалған табыстың аз бөлігін олардың әр біреуіне еңбек ақы
төлеуге міндеті. Басқаша айтқанда, заңды тұлғалардың табыс салығы неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым мамандығы жоқ тұрғындардың жұмыс берілуі азаяды,
жоғары сапалы мамндар өмір сүрудің басқа салық салынбайтын әдістерін
қалайды. Өйткені адамдар өз өмірлерін нақты параметрлерге, яғни
армандарымен сәйкестендіріп бағалайды емеспе.
Сондықтан да заңды тұлғалардың табыс салықтары жоғарыда көрсетілген
жеке тұлғалардың табыс салығының қозғалысының нәтижелеріне қарағанда
тікелей немесе жанама түрде жауапкершілікті. Оларды келесідей қысқаша
құруға болады:
– табыс салығы бюджет қарамағына неғұрлым жақсы жұмыс істесе, соғұрлым
кәсіпорын болашағына үлкен қатер;
– прогрессивті салықтар нарық үшін табысты емес, өйткені “теңестірілген
ақиқатқа” әкеледі, соған байланысты гүлденуші кәсіпорындарды дамуға деген
талпыныстары жоғалады;
– әлсіз экономикадағы репрессивті салықтар керісінше әлсіздерді
жоғалтады, өйткені олардың экономикалық дамуын реттегенімен, ол үшін
қажетті қаражаттарды жинақтауға мүмкіндік бермейді;
– табыс салығының ставкасы жоғарылаған сайын, кәсіпорынды дамытуға қажет
қаражаттарды алу үшін мүмкіндік азаяды және ең соңында оны “салықтық
қақпанға” түсіріп, таратуға дейін апарады;
– инвестицияланатын салық салынатын табысты құрайтын салық- бұл әлі жоқ
өндірісті ұстау.
Осыдан үш маңызды қорытынды:
Біріншіден, тек қана экономикалық көрсеткіштерге байланысты емес
пропорционалды салықтар барлық кәсіпорындарды бірдей жағдайға әкеледі:
экономикалық салықтық салу барлығына тепе- тең бөлінеді.
Екіншіден, салықтар әлсіз кәсіпорындарды қатайтуға және әлділердің
дамуын тұрақтандыруға мүмкіндік берулері қажет.
Үшіншіден, салықтық пресс бүкіл елдің экономикалық құрлымына және
жеке кәсіпорындардың құрлымына бірдей әсер етуі қажет. Яғни бірінші үшін
пайданы максимилизациялап, екіншілер үшін салық салуды митнимизациялау.
Сонымен қтар қоршаған ортаның өзгерістері бойынша табыс салығының
әлеуметтік аспктісі салық салу жүйесінің салықтық реформасының көмек
ретінде өте маңызды. Өйткені көптеген адамдар өздерінің қоғамдық байлыққа
салымдарынан табыстарының аздығына сенімді ғой, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық категориялардың ішінде маңызды орын алатын – салық.
Салықтың көмегімен мемлекет нарықтық экономикаға қатыса алады. Нарықтық
қатынас жағдайларында әсіресе нарыққа өту кезеңінде салық жүйесі ең маңызды
экономикалық реттеушінің бірі болып табылады.
Мемлекет салық саясатын нарықтың жағымсыз жағдайларын реттеуде кең
түрде қолданады. Салықтар да салық жүйесі секілді нарықтық жағдайдағы
экономиканы реттеуші күшті құрал болып саналады. Халықшаруашылығының тиімді
қызмет жасауы салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғанына тәуенлді.
Батыста салықтық мәселелер кәсіпорындардың қаржылық жоспарлауында ең
маңызды орындарға ие. Жоғары салықтық ставкалар жағдайында салықтың
факторларын қате және жеткіліксіз есептесе кәсіпорын банкротқа ұшырауы
мүмкін.
Басқа жағынан қарағанда, салықтық заңдарда көрсетілген жеңілдіктерді
дұрыс қолданудың нәтижесінде қаржы жинақтарының сақталғанын және
қабылданғанын, сонымен қатар қызметтерін кеңейтуде қаржыландаруды, салықты
төлеуде үнемдеу арқылы жаңа инвестицияларды немесе қазынадан салық
төлемдерінің қайту есебін қамтамасыз етуге болады.
Салықтарды қолдану кәсіпорнынның меншік және ұйымдық – құқықтық
нысандарына, ведомстволық бағынуларға тәуелсіз, кәсіпорындардың және
кәсіпкерліктің коммерциялық мүдделерінің, жалпы мемлекеттік мүдделермен
өзара байланысын қамтамасыз етуде және басқарудың экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Салықтың көмегімен кәсіпкерліктің, кәсіпорындардың және барлық меншік
нысандарының мемлекеттік және жергілікіті бюджеттермен, банктермен, сонымен
қатар жоғарғы ұйымдармен өзара байланысын анықтайды. Салықтың көмегімен
сыртқы экономикалық қызметтер реттеледі, оның ішінде шетел инвестицияларын
тарту, кәсіпорынның табысын және кірісінің шаруашылық есебі қалыптасады.
Сонымен қатар салық арқылы мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін іске
асыруда ресурстарды басқаруды өзі алады.
Салықтың есебінен әлеуметтік қамтамасының шығыстары қалыптастырылады.
Салық салу жүйесі адамдар арасындағы кірістерді бөлуді анықтайды.
Әкімшілдік - әміршілдік басқару әдістерінен экономикалық әдістерге
өтуде нарықтық экономикаеы реттеуші ретінде салықтың маңызы мен ролі арта
түсті, әсіресе халықшарушылық салаларының басты салаларын дамытуға және
қолдауда, салық арқылы мемлекет ғылыми өндірісте және залады
кәсіпорындардың өтімділігіне.
Нақты осы салық жүйесі қазіргі таңда реформалаудың жолдары мен
әдістері жөнінде басты дискуссия құралы, сонымен қатар пікірлердің негізгі
құралы болып отыр.
Қазір батыс мемлекеттерінде салық салу туралы көптеген әдебиеттер
бар, ибұл әдебиеттерде жоғары, көпжылдық тәжірибелер жинақталан.
Қазақстанның салық жүйесі жаңадан құрылғындықтан бүгінгі таңда, салық
салу бойынша отандық авторлардың монографиялы шығармалары өте аз, ал бұл өз
кезегінде Қазақстан жағдайына сәйкес Қазақстандық салық жүйесін құруға
терең ойластырылған ұсыныстар жасауға, табуға кедергі жасап отыр.
Көптеген мемлекеттердің әлеметтік экономикалық даму жолдары
мыналармен түсіндіріледі:
Мемлекеттік басқарудың жетістігі бюджеттік кездейсоқ, қиын
мәселелерді шешулерге тәуелді. Себебі бұл жерде барлық уақытта басты құрал
болып салық саналады.
Осыдан салық салу теориясы мен тәжірибесінің одан әрі жетістікке жеу
мәселелерін салық қызметшісі және талдау жасаушы мамандары көңіл аударуда.
Салық реформасы өткенде болған салық жүйесінің қайта құрылуы бір
уақытта салықты басқару жүйесінің бұрынғы механизмінің пайда болуы
нәтижесінде болған. Салық қатынастарының толық және жеке өзгерістерін
білдіреді яғни экономикалық жүйесін.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
реформасын оның дамуын, салық құрылымының реформалануын және салық салудың
даму келешектерін қарастырып талдау жасау.
Осы мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесі тапсырмалар қойылып,
олардың шешу жолдарын қарастыру:
- Салық реформасының негізгі этаптары қаралады;
- Салық құрылымының реформалануы;
- Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы қарастырылмақ;
Ақпараттық және құқықтық қамтамасыз ету ретінде дипломдық жұмысқа
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызметін реттейтін заңды және
нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының статистикабойынша
агенттігінің статистикалық материалдары қолданылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ РЕФОРМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДАМУ САТЫЛАРЫ
1.1 Қазақстан Республикасының салық рефомасының негізгі сатылары және
салық реформасының қажеттілігі.
Салық - өркениетті қоғам үшін және осы қоғамда өмір сүру құқығы үшін,
салық жүйесінің әділеттіліг үшін басты төлем болып саналады.
Қазіргі экономистердің назары, көбінесе, дамушы мемлекеттердегі
жүргізілетін реформалардың нәтижесінде көп түрлі жеке табыстардың және
арнайы жағдайлардың динамикасын тереңдетіп зерртеуге болады, болып жатқан
процестердің негізгі парпметрлерін анықтау, алынған нәтижелердің жоғары
салыстырымдарын алу.
Мұндай бағалаулар және қорытындылар басқа дамушы елдерде билік
құрылымына келеңсіз жағдайларда, қажетті мезетте, таразыланған яғни
экономикалық мотивтелген және тек қана ғылыми негізделген шешімдер қабылдау
көмек береді.
Мұның қаншалықты қажет екенін қай ел болсын екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін жарты ғасыр өткеннен кейін қарыздық дағдарысты бастан
кешірген, бағынбайтын және экономиканың құлдырауына әкелетін инфляцияға
ұшырағанда ешқайсы елдер соғыстан бұрынғы жылдардағы салықтық жүйені саұтап
қалмауымен дәлелденеді.
1945 жылдан бастап Азияда, Африкада, Латын Америкасында, кейіннен Шығыс
Еуропада кейінгі онжылдықта өзекті және массалы болған салық реформасын
құруға кіріскен.
Нақты зерртеу дамушы елдердегі оның ішінде бұрынғы Кеңес Одағының
республикаларындағы, оның ішінде ең бастысы қазақстандағы соғыстан кейінгі
салық реформасының бай тәжірибесінің жүйелі және жалпылама талдауы болып
табылады.
Осы реформаларды іске асыруда, олардың даму сатысының әр түрлілігіне,
тіпті кейде толық тоқтатуларға, осы реформалар туралы дұрыс құжаттар
көздерінің жетіспеуіне қарамастан, біз салықтық реформаны көп нұсқалы және
көп мақсактты прцесс екенін көрсете алдық.
Салық реформасының соғыстан кейінгі бағдарламасы дамушы елдердегі,
өзінің қалыптастырушыларының басым көпшілігі үміттерін ақтамады, ал кейбірі
тіпті іске аспады, басқалары аз уақыт жетістікке жеткенмен , кейін өмір
сүруін тоқтатты.
Өзімізге белгілі салықтық реформа бірнеше мағынаны білдіреді.
Салық жүйесін кардиналды өзгерту тәсілдері, өрлеуге ұмтылу – бұл өмірдің
қарапайым құбылысы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі даму үстінде және де бір
уақытта салық механизміде көкке өрлеуде:
Қазақстан Республикасы салық салуды құқықтық реттеуде өзінің дамуында
үш сатыдан өтті:
Салық реформасының 1 – сатысы. ( 1992 жылдан бастап 1995 жылдың
маусым айына дейін)
Республикада 40 салық түрі қызмет атқарады.
1. Жалпы мемлекеттік салықтар;
2. Жалпы міндетті жергілікті салықтар;
3. Жергілікті салықтар;
Салық реформасының 2 – сатысы (1995 жылдың шілде айынан бастап 1999
жылға дейін)
Бұл кезеңде салықтың саны 11 – дейін азайды. Олар жалпы мемлекеттік
және жергілікті салықтарға бөлініп кетті. 1996 – жылдан бастап Бюджетке
түсетін салықтар жыне басқа міндетті төлемдер туралы заңына 30 – дан астам
өзгертулер енгізілді. Салықтың саны 18 –ге дейін көбейді.
Реформаның 3 – сатысы. ( 2000ж -2001ж.)
Жаңа Салық Кодексінің салық жобасын әзірлеу. Ол үш бөлімнен тұрады:
жалпы бөлім, негізгі бөлім, салықтық әкімшілдеу.
1 - этап.
Қазақстанның салық жүйесін қалыптастыруда өзінің тәжірибесі
болмсағандықтан, көрші мемлекеттердің, оның ішінде әсіресе Ресей
Федерациясының тәжірибелік - әдістерін пайдаланды.
1991 жылы 24- желтоқсанда шыққан Қазақстан Республикасы салық
жүйесі туралы заңы негізінен Ресей заң шығарушы нұсқаларынан көшіріліп
алынған.
Нәтижесінде Қазақстанда үш буынды салық жүйесі құрылды.
Ол салықтың үш тобын құрады:
1. Жалпы мемлекеттік салықтар;
2. Жалпы міндетті салықтар;
3. Жергілікті салықтар және жинақтар;
Салық санының көптігі заң шығарушылардың тұрақсыздығы, өзіндік құн,
жеңілдікті мөлшерінен көп пайдалану салық жүйесі тиімсіз және оны басқару
мүмкін емес дәрежеге алып келді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің тарихында негізгі орынды
1994 жыл алады. Нақты осы жылы салық жүйесін реформалауда бірінші қадамдар
жасалды.
Жеке тұлғалардың табыс салығы, кәсіпорындардың табысына салық; осы
екі салық түрлері өзгеріске ұшырады. Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар Жеке тұлға кірісіне және табысына салық салу туралы жарлығы
шықты. Аталған заң шығарушы актілерді қабылдауда салықтарда екі басты
радикалды өзгерістер енгізілді.
Бұрынғы СССР мемлекеттерінде ұзақ уақыт бойы пайдаланылған салық
салудан жиынтық жылдық табысты анықтау негізінде жеке тұлғалардың табыс
салығына өтуінен жеке тұлғалардың табысына салық салу бірінші рет іске
асырылған.
Заңды тұлғалар бөлімінде келесі аспектілерде өзгерістер болды:
табысқа салық ставкаларының дифференциациясы өзгіртілді және екі ставка
бекітілді:
30% - барлық заңды тұлғаларға және 45% - банктерге және сақтандыру
компанияларына.
Бірінші рет салық төлеушілер қатарына кірістің бөлшегін кәсіпкерлік
қызметтен алатын бюджеттік ұйымдар кірді. Жеңілдіктер ретке келтірілді (
30жеңілдіктер орнына қазір 6 жеңілдіктер түрі бар) және тағы басқалары.
1994 жылы Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі өзгертулерді
талдау, олардың фискалды сипаттамасы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
береді.
Мұндай шешуші шараларға қарамастан 1994 жылы жалпы ішкі өнімге
салықтық түсімдер 1993 жылға қарағанда төмендеп кетті, яғни, 1993 жылы
14,8% болса, 1994 жылы 8,4% -ті құрады.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының салық реформасының негізгі
мақсаты ретінде келсі этаптар ұсынылды:
1) Нарықтық қатынастарды ынталандыру, әсіресе:
- кәсіпкерліктің белсенді қолдауы;
- жеке салық төлеушілердің алған табыстарын кәсіпкерлік
қызметке салуды ынталандыру;
- Салық салу арқылы кең заң шығарушы базасын шығару;
- Кірістерді екі, үш рет салық салудан қорғау механизмін құру;
2) Салық салуда нақты әділеттілікке жету:
- тұрмысы төмен жіктерге әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
- кіріс алу көздеріне тәуелсіз салық салу шкаласын құру;
- мемлекеттің ұлттық және территориялық мүдделерін есепке алу;
- салық салу жүйесін құруда әлемдік тәжірибелерге пайдалануға
талпыныстар жасау;
Осы мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының салықтық жүйесін
өзгерту талпыныс жасау және оны әлемдік стандартқа сәйкестендіру.
2 –этап.
2 – этаптың тапсырмалары: салық салуды төмендету, салықтардың санын
қысқарту, Қазақстанның салық жүйесін әлемдік стандартқа сай болуына қол
жеткізу, Негізі бұл талаптарға жауап беруші Қазақсатн Республикасы
Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінен бастап заң күші бар Бюджетке
түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы заңы болып саналады.
Жалпымемлекеттік
1. Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
2. Қосымша құн салығы;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздар операцияларына салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардан әлеуметтік төлемдер;
Жергілікті салықтар және алымдар:
1.Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
2.Жер салығы;
3. Көліктік құралдар салығы;
4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардан тіркеу
үшін алымдар;
5. Қызметтің жеке түрлерімен айналысуға берілген құқық үшін алымдар;
6. Аукциондық сатулардан алымдар;
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы мемлекеттік салықтарға және
алымдарға: жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамтамаларға жиналатын
алым және ҚР территориясына автотранспорттық құралдарды әкелген үшін алым.
Алғашында бұл төлемдер бюджеттен тыс қорлардың қайнар көзі болатын, кейін
жол салығы және әлеуметтік қамтамасыз ету үшін алымдар алынып тасталды.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы 16 шілдедегі Президенттің заң
күші бар Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы №
440 – 1 жарлығы ( 1995ж. 24 сәуір) заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
2235 заңы деген статусқа ие болды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі жоғарыда аталып кеткен құжатқа
сәйкес келесі салықтар, жинақтар және басқа міндетті төлемдерден тұрады:
Бюджетке түсетін салықтар жіне басқа міндетті төлемдер:
1.Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы;
2. Қосымша құн салығы;
3. Акциздер;
4.Мемлекеттік тіркеуге жатпайтын бағалы қағаздар эмиссиясының ұлттық
идентификациондық нөмірді тартып алу және бағалы қағаздар эмиссиясының
тркеу үшін алымдары;
5. Арнайы төлемдер және жер қойнауын пайдаланушылар салығы;
6. Әлеуметтік салық;
7. Қазақстан Республикасының территориясына автокөлік құралдарды
әкелгені үшін алым;
8. Жер салығы;
9. Заңды және жеке тұлғалардың мүлік салығы;
10. Транспорттық құралдарға салық;
11. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың
тіркеу үшін алымы;
12. Бірлескен жер салығы;
13. Қызметтің жеке түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
14. Аукциондық сатылымдар үшін алым;
15. Нарықта тауарды сатуға берілетін құқық үшін алым;
16. Алматы қаласындағы символдарды жеке және заңды тұлғаларың фирмалық
атауларға, қызмет көрсету белгілеріне, тауарлық белгілерге қолданғаны
үшін алым;
17 Заңды және жеке тұлғалардың фирмалық атауларға, қызмет көрсету
белгілеріне, тауарлық белгілерге Қазақстан, Республика, Ұлттық
деген сөздерді пайдаланғаны үшін ( Мемлекеттік кәсіпорындарға,
мемлекеттік мекемелерге, коммерциялық ұйымдарға қатысты емес) алымдар.
3 – этап.
3 – этаптың негізгі тапсырмасы: салық төлеушілерге, фискалды
ұйымдарға, бюджетке қатысты мемлекеттік ұйымдардың арасындағы өзара
қатынастың құқықтық аспектілерін күшейту. Жалпы 1995 жылы құрылған салық
құрылымы айтарлықтай оңтайланды. Қазіргі таңда салықтың 17 түрі бар.
Бұлардың санын жоғарылатып биікке жеткізу керек. Осыдан барып, салықтық
заңшығарушылықты реформалау қажеттілігі туындайды. 2002 жылы 1 – қаңтарда
2001 жылы 12 – маусымда бекітілген № 209 – II Қазақстан Республикасының
Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер туралы Кодексі
қызметке кірісті.
Жаңа салықтық Кодекстің құрылымы үлкен үш бөлімнен тұрады:
1. Жалпы.
2. Ерекше
3. Салықтық әкімшілдеу
Жалпы бөлім – салықтық заң шығарудың Кодексі. Мұнда нақты салықтық
заң шығарудың принциптерінің қалыптасуы анықталған, қатаң принциптер
енгізілген. Бірақ бұл акциздерге, кедендік баж ставкаларына қатысты емес.
Берілген принципиалды жағдайлар жалпы бөлімде салықтық заң шығаруда
негізгі болуы керек және келесі жылға дейін өзгерістерге ұшырамауы тиіс.
Ерекше бөлімге келетін болсақ, ең алдымен айта кетер жайт мемлекет
тұрақтылықты және салық салудың әдістеме және база бөлімінде қызмет
жасайтын салықтық заң шығарушылар жалғастырушылықты жақтайтыны айғақ.
Салықты әкімшіліктеу бөлімінде процестік сұрақтар анықталады. Бүгінгі
күнде берілген бөлімдер бойынша талаптар мен шарттардың нақты қалыптасуы
туралы айту қиын. Себебі құқықтық реформаның екінші этапы жаңа пісіп –
жетіліп келеді.
Көптеген Азаматтық Кодекстің аспектілері, оның ерекше бөлімінде,
біздің қоғамның өміріндегі шарушылық сферасын реттейтін басқа заңдар 2 – 3
жылда өзгерістерге ұшырауы ықтимал. Бұл мемелекет және салық төлеушінің
арасындағы процестік өзара қарым – қатынаста көрініс алады. Әсіресе
аппеляция процесінде.
Бюджетке түсетін салықтар және басқа міндетті төлемдер түрлері (
01.01. 2002 жылдан бастап жүзеге асты)
Салықтар
1. Корпоративтік табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құн салығы
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пйдаланушыларға арнайы төлем және салық
6. Әлеуметтік салық
7. Жер салығы
8. Көлік құралына салық
9. Мүліктік салық
Алымдар
1. Заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркелімі үшін алым
2. Жылжымайтын мүлікке және осы туралы мәмілеге құқықтарын мемлекеттік
тіркелім үшін алым
3. радиоэлектронды құралдарды және жоғары сапалы құрылғыларды
мемлекеттік тіркеу үшін алым
4. Механикалық және көліктік құралдарды мемлекеттік тіркеу үшін алым
5. Теңіз және өзен кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін алым
6. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін алым
7. Дәрі – дәрмектерді мемлекеттік тіркеу үшін алым
8. Қазқстан Республикасының территориясы бойынша автокөлік құралдарын
жүргізуді мемлекеттік тіркеу үшін алым
9. Жеке мемлекеттік тіркеу үшін алым
10. Аукциондардан алым
11. Елтаңбалық алым
12. Лицензиялық алым
13. Телеарналық және радио орталықтарының радио жиілік спектрін
пайдалнуға рұқса үшін алым
Төлемдер
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлем
2. Жер бетіндегі су ресурстары үшін төлем
3. Қоршаған ортаны ластаған үшін төлем
4. Жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін төлем
5. Ормандық пайдаланым үшін төлем
6. Ерекше қорғалатын табиғат территориялары үшін төлем
7. Радио жиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлем
8. Кеме, су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем
9. Сыртқы (көрнекілеу) жарнамаларды тарату үшін төлем
Мемлекеттік баж
1. Сотқа берілген қуыным өтініштері, жеке өндіріс жұмысы бойынша
арыздан, кассациондық арыздан, сот берген құжаттардың көшірмесі
үшін (дубликаттарын) мемлекеттік баж
2. Нотариалдық істерді жасағаны үшін, сонымен қатар нотариылды
бекітілген құжаттар көшірмесі берілгені үшін
3. Азаматтық актілерді тіркеу, сонымен қатар азаматтық актілерді
тіркеу туралы куәліктерді қайта беру және азаматтық актілерге
өзгерістерді және жазбаларды қалпына келтіру үшін мемлекеттік баж
4. Шетелге кету құқығы құжатын және Қазақстан Республикасына басқа
елдердің азаматтарын шақыру құжаттарын ресімдеу, сонымен қатар осы
құжаттарға өзгіртулер енгізген үшін мемлекеттік баж
5. Қазақстан Республикасына келуге шетел азаматтарының паспортына
виза немесе оның орнына жүретін құжаттар беру үшін мемлекеттік баж
6. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу туралы құжатты ресімдеу,
Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру және
Қазақстан Республикасының азаматтығынан бас тарту үшін мемлекеттік
баж
7. Тұрғылықты жерді тіркеу үшін мемлекеттік баж
8. Аңға шығуға құқықтық рұқсат үшін мемлекеттік баж
9. Қазақстан Республикасының азаматтарына төлқұжат және паспорт үшін
мемлекеттік баж
10. Қаруларды және оның оқ – дәрісін ұстауға және сақтауға, Қазақстан
Республиаксына әкелуге және Қазақстан Республикасынан әкетуге
рұқсатын берген үшін мемлекеттік баж
11. Азаматтық қаруларды ( аңшылық суық қарудан, пневматиті, газды
аэрозолды қарулардан басқа) тіркеу және қайта тіркеу үшін
мемлекеттік баж
Кедендік төлемдер
1. Кедендік баж
2. Кедендік алым
3. Төлемдер
4. Алымдар
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің реформасындағы басты
бағыттар және оның экономикадағы дамуына тигізетін әсері
Қазақстан Республикасының салық және басқа міндетті төлемдер туралы
Салық Кодексі ресми атауға ие болған. Жаңа Салықтық Кодекстің негізіне
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарғысының біздің
еліміздің салық заң шығару статусын алғанда 1995 жылы 4 сәуірде қосымшалар
және өзгертулер енгізілген Қазақстан Республикасы Бюджетке салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы заңының жағдайы кіреді.
Бірақ салық құрылымын және салық салу әдістемелерін сақтап қалу
мақсатына қарамастан, 2001 жылы Кодексте келесі ой – пікірлер көрініс беруі
мүмкін: қосымша құн салығының ставкасын төмендету, әлеуметтік салық 21% -
ға потенциалдық қайтарылым немесе Қазақстан Респбликасының Мемлекеттік
Кірістер Министрлігінің ресми түрде көрсетілген Өндіріс факторларының
пайдалану дәрежесіне тәуелді әлеуметтік салықтың дифференциациясы.
Заңды тұлғалардың табыс салығына келсек, яғни, ол жобада Жеке табыс
салығы деп көрсетілген болатын, бұл салықты төлеуде ең алдымен салық
шкаласын және төленетін жалақылардың ұлттық валюталық девальвация инфляция
қарқынының өзгеруіне байланысты қайта қарастырылуы тиіс.
Қосымша құн салығына оралсақ, Кодексті әзірлеу қосымша құн салығына
барлық кәсіпорындарға, олардың қызметтерінің бағытына қарамастан бір салық
ставкасын орнатты.
Салық Кодексі, айта кеткен жөн, жобасында Арнайы салықтық тәртіп
бөлімі болады. Мұнда патент бойынша нақты соммалы салық төлейтін жеке
кәсіпкерлерге қосымшада заңды тұлғалардың аналогтік патенттік жүйесі қайта
қарастырылады.
Бірақ бұл пікірлерді жүзеге асыруда қатаң принциптер кездеседі-
қызмет көрсету, жұмыс, тауар, кіріс, қызмет түрлеріне тәуелді салық
төлеушілердің жеке категорияларына жасалынатын салықтың жеңілдіктерді алып
тастау қажет.
Салық Кодексінің Жалпы бөлімі Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
өзінше құқықтық негіз болады. Мұнда жалпы жағдайлар, түсініктер, салықтық
құқықтық қатынасқа қатысушылардың міндеттері көрсеткіштен болады.
Салық түрлерінің анықтамалары, алымдар және басқа міндетті төлемдер,
салық төлеушілердің нұсқаулары, салу объектілері, олардың аударым және
төлем механизмдері, сонымен қатар салықтық тіркеу принциптері Салық
Кодексінің Ерекше бөлімінде жүйеленеді.
Салықтық нормаларды бұзушылар мемлекет алдында заң шығарудың жаңа
бөлімінде - Әкімшілік бөлімі шегінде жауап береді. Бұл бөлімді әзірлеуде
қазір экономикалық және заңды аспектілері арасындағы жаңа бөлімнің шегінде
реттеуді бақылап отыру қиынға соғады. Бұл туралы Астанада семинарда –
Процестік бөлім Қазақстанның салықтық құқықтық қатынастар жүйесіндегі өте
әлсіз буын және ол шыңға жету үшін 2 – 3 жыл қажет деп айтылған болатын.
Әрине Қазақстан Республикасының салық жүйесін реформалаудың
техникалық және ұйымдық қаралған аспектілері үлкен қызығушылық танытып
отыр. Басқа сөзбен айтқанда шаруашылық субъектілерін мынадай сұрақтар
мазасын алады: Салықтық Кодексті қабылдағанда салық жүйесін бір жүйеге
келтіруге, ықшамдауға және реттеуге, салық ұйымдарының және салық
төлеушілердің арасынағы қарым – қатынасты қатаң құқықтық тәртіпке
келтіруге, салықтық заң шығаруды іске асыруда және қалыптастыруда әртүрлі
дәрежедегі биліктің өкілдік және орындаушы ұйымдарының ролін айқындауда
мүмкіндік береді ме жоқ па.
Бірақта Қазақстанның салық саясатындағыөзгерістер салық жүйесінің
тиімділік тәртібіне сәйкес келуінің маңыздылығы өте зор.
Салық төлеушілердің әр категориясының экономикалық шығысты төмендету
мен бір уақытта, сонымен бірге бюджетке де ақшалай түсімдер түсіп отыру
мақсаттарының сәйкестігі туралы сөз болып отыр.
Осы айғақтың өзінің түсінігі – қаражаттарды жұмылдыру қажеттілігі –
бюджеттік – салықтық саясаттың көптеген пунктерін инвестициялық процестің
дәстүрлі тиімділігімен, әлеуметтік, ғылыми, білім беру бағдарламасын
дамытумен, қоғам үшін өндірістің кеңейтуімен және басқа жобалардың
қатарымен байланыстыруға болмайды. Себебі осы аталғандарды салық
төлеушілердің қаржыларынан қамтамасыз етеді.
Тіпті егер Қазақстанда инвестициялық ортаны жақсарту мәселелері
туралы дискуссиялар болып отырған себебі салық салудың әдістері мен
механизмін өзгерту, сонымен қатар салық ставкасын төмендету мәселелрі
туындауда.
Екінші жағынан Қазақстандық билік блогының экономика жетістігі
түріндегі мемлекет, романтикалық салық кезеңін аяқтауды 90 жылдардың
басында - ұйғарған болатын, жоғарыда айтылып кеткендей, салық ставкалары
– таза техникалық мәселе, бұл тек бюджет жағдайына байланысты деп бекітіп
қою қажет.
2 САЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫН РЕФОРМАЛАУ
2.1 Салықтық реформалар және салық салу келешегі.
Бюджетке түсетін салықтарды және басқа міндетті төлемдерді төлеуге
жататын барлық жиынтық қатынасы жөнінде айтылып отыр және олардың төлеу
механизмі, оларды төлетуге бақылау әдістері келесі факторларға тәуелді:
- салық төлеушінің менталитеті және азаматтық позициясы, яғни, оның
қоғамдық түйсік дәрежесі, экономикалық біліктілігі және салықтың
мәдениеттілігі, салық төлеу азаматтық міндеті деп білуі, яғни,
салқты өз еркімен төлесе, ол өзі үшін ғана емес басқа адамдардың
қажеттілігі үшін сонымен қатар мемлекеттік құрылысқа қатысады деген
түсінігі бар болса;
- мотивация ерекшеліктеріне, яғни, салық төлеуші жақтан оның
тәжірибесіне тәуелді, салық реформасының жетістіктеріне қызығушылық
танытатын, оның жеке мақсатты тапсырмаларын шешуде мүддесінің жеке
сипаты мен дәрежесі, сонымен бірге осыдан өзіне түсетін пайдану
білу дәрежесі, коммуникативтігі яғни, мүліктік әлеуметтік қоғамдық
статусының нарықтық экономиканың қиын мәселелерін жете түсінетін
қабілетіне байланысты;
Осыдан шешім: салықтық заң шығарудағыәр түрлі тапсырмалар, тек қана
салық төлеушілер салықтық мәселелрді оның мүдделеріне әсерін тигізсе ғана
шешіледі.
Міне, осыдан келе, салық салу облысындағы зерттеулердің айтуынша
субъективті адамзаттық факторлардың және жеке, коллективтік адамдардың
тәжірибесі салықтық реформа тағдырына елеулі әсер етеді.
Салықтық реформаға енгізілетін салықтық жүйе түсінікті болу үшін,
яғни, халық және кәсіпкерлер оны қабылдау үшін, ең алдымен бұған қажетті
заң шығару нақты қалыптасу керек.
Дамушы мемлекеттердің экономикасына салық реформасын жүргізуде
енгізілетін салық жүйесінің қызметін ынталандыратын және фискалды –
бөлушінің оптималды тепе – теңдігіне жету мәселелерінің ролі зор.
Осы аталып кеткен мәселелердің ең бастысы, бір жағынан халықтың
жинақтарының өсуін ынталаныруда кірістерді салықтық реттеу мәселесі, екінші
жағынан – инвестициялар болып отыр ( бірінші жағдай екіншінің қайнар көзі).
Бұл тек өзара байланысты ғана емес, сонымен бірге капитал және
активтердің, капиталдың еңбекке, тұрғындарға кірістің жоғарылау қатынасына
әкеледі.
Экономиканың қажетті саласы және мемлекеттік қазынаны толтыру көздері
болып бөлшек сауда және қоғамдық тамақтану табылады.
Жоғары да айтылғандайбөлшек тауарлы айналым біраз төмендеді. Оның
динамикасы халықтың сұраныстық төлемқабілеттілігінің төмендеуінен айқын
көрінеді. Қаржылық дағдарыстың нәтижесінде азаматтардың кірісі төмендейді.
Сатылым тауарлардыңбөлшек салмағының төмендеуі, оның құрылымының
жақсаруына әкелді. Көтерме және бөлшек өнімдерінің ортасында, көлегейлі
экономикамен күресу шараларынан көрінеді.
Нарық қызметінде сол сияқты көрініс бар, яғни кіші масштабта.
Сұраныстың төлемқабілеттілігі дағдарыс пен баяу жоғарылауы кезінде лезде
төмендейді, яғни шынайы бәсеке барысында. Қазіргі уақытта мемлекеттік емес
меншік нысандарымен әр түрлі кәсіпорындар тұрғындарының 13 бөлігіне қызмет
етеді және 14 бөлігі жеке меншік кәсіпорындарға қызмет етеді.
Өзекті мәселелер қаржылық ортада қалуда. Кәсіпорынның пайдасының
ұлғаюына қарамастан, салықтық түсімдер соммасы мемлекеттің бюджеттік
жүйесіне өзара қарыздың төмендемеуіне куәлануы шартсыз. Мемлекеттік
бюджеттік емес қорлар мен бюджеттің барлық дәрежесі алдында уақытында
төлемеген салықтар өседі. Кәсіпорын тәртібінің төмендеуі нәтижесінде және
ұйымдар өзінің айналым қорларын толық мөлшерде қалпына келтіре алмайды,
яғни дағдарыстың шиеленісуінде жоғалтқан уақытында. Осы себептерден
инвестициялық белсендіру төмен болады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың
болмауы айырбас операцияларының ұлғаюына және де қызметкерлердің еңбек
ақысын ақшамен емес кәсіпорын өнімдерімен төленуіне әкеліп соқтырады. Соның
салдарынан табыс төмендейді, бюджетке кәсіпорын пайдасына салықтар және
ұйымға жеке тұлғалардан салықтар төленбейді. Бұның бәрі кәсіпорынның
баяулауына әкеледі. Мемлекеттік әлеуметтік- экономикалық дамуының негізгі
критерийлерінің бірі бюджетке салықтық емес кіріс көздерімен толтырылған
жинақ және салықтық түсімдер болып табылады.
Қазіргі таңда мемлекет алдында маңызды мәселе экономикада пайда
болған жағымды тенденцияларды нығайту және дамыту. Негізгі орын салықтық
жүйеге байланысты, яғни тікелей және жанама салықтардың, жеке және заңды
тұлғалардан салықтар, капиталға және пайдаға салықтар, федералдық және
жергілікті салықтардың оңтайлы үйлесімділігі табылуы керек.
Дағдарыс кезеңінде салық салу аймағында нақты реформалар
жүргізілгенжәне әлі жүргізілуде. Тікелей және жанама салықтардың
рефомалануы Салықтық Кодексте қабылданғаг және қызмет атқарады. Салықтық
жүйе бірқалыпты комплекстік сипаттаманы қабылдауы қоғамның барлық жақтарына
әсер етеді.
Салықтық жүйе арқылы пртекционистік экономикалық саясаттыжүргізуге
және фритредерстік саясатты қамтамасыз етуге болады, яғни тауарлық нарыққа
еркіндік болып есептеледі. Мемлекеттік басымдылықты анықтау жолымен
дифференциялданған салықтық ставка және салықтық жеңілдіктерді қолдана
отырып, өндіріске тілеген бағыттаманы беруге болады. Сонымен, салықтар
мемлекеттік кірістердің негізгі бөлігін құрайды және де жергілікті бюджет
пен аймақтық пайдадан, сонымен қатар, экономикаға бюджеттің шығынына әсер
етуін қамтамасыз ету.
Экономиканың дамуынасалықтың әсер етуі ынталандырушы ғана емес,
сонымен қатар сақтаушы да болуы мүмкін. Бұндай қажеттіліктің болуы халықтың
және өндірістің жоғары концентрациялық реттеуінің дамуынан болады.
Шаруашылық қызметтердің және халықтың концентрациялық шектен асуы
табиғаттың, қоршаған ортаны қорғау мәселелерінің шиеленісуіне әкеліп
соқтырады, жалпы ресурстық қатамасыздығы және т.б.
Шекті мөлшердің негізінде салық салу және салықтық жеңілдіктерден бас
тарту мен кәсіпкерлікті лицензиялау қосымшалығы жатыр. Барлық мемлекеттерде
экология мәселелерімен лондшафты сақтау салық арқылы шешіледі.
Салықтық жүйенің экономикалық реформада орны Салықтық Кодекстің
бірінші бөліміне енгізілгенде ұлғаяды.
Салықтық Кодекс салықтық жүйенің құрлуы және қызмет ету жалпы
принциптерін орнатады және де бас тартулар мен өзгертулер, баж және жинақ,
жергілікті салықтар және аймақтық орнату принциптерін қосқанда. Кодекс
салық төлеушілердің, салықтық агенттердің, несиелік мекемелердің, салықтық
ұйымдардың жеке салыққа қатысты барлық тұлғалардың құқықтық дәрежесін нақты
анықтайды. Негізінде бұл жайт жаңа құқық сомасының нысандалуында жатыр,
яғни барлық оның элементтерінің терең қызмет етілген салықтық құқық.
Мемлекетте жинақтық және салықтық бір қалыпты комплексттік жүйе қалыптасып
отыр, сонымен қатар жәй фискалдық емес, нарықтық экономиканың экономикалық
реттеуінің көптүрлі қызметтерімен қоса алғанда.
Салық салу теориясының ең негізгі сұрағы түзу және жанама салықтардың
қатынасында б.т.
Әр реформа жүргізгенде үйлесімді тікелей және жанама салықтардың
қатынасы туралы сұрақ туады.
Салықтың жіктелуі тікелей және жанама екені бұрыннан белгілі. Сол
уақытта мақсатты түрлендіруді ұлғайту сол және тағы басқа салықтар туралы
дискуссия болған.
Салық төлеуші тікелей салықты өзінің меншікті қаражаттарынан төлеуі
тиіс. Бұл пайдаға, кіріске, мүлікке, капиталға, жерге салынатын салықтар.
Жанама салықтар: қосымша құн салығы, акциздер, кедендік баж, сатудан
салық, тұрмыстық салық және мәдени - әлеуметтік объектілерге және т.б.
тауар құнына салықта кіреді. Жанама салықты тұтынушыға барлығын төлету
мүмкін емес, себебі нарықтың көлеміне және сұраныстың төлемқабілеттілігіне
тәуелді.
Өткен ғасырдың соңында дамыған елдерде жеке тұлғаларға табыс салығы
дамымай тұрып, жанама салықтың ролі өте зор болды. Жанама салықтың жағымды
және жағымсыз жақтарын айта отырып, тағы бір жағдайды естен шығармауымыз
керек. Акциздер, кеден бажы секілді тек қана фискалды сипаттамаға ие. Бұлар
экономиканы реттеуде белсенді қатысуда. Әсіресе кәсіпкерлерге арнап
барлығына бірдей бәсекелестік ортаны құруды және жеке кәсіпкерлердің
мүдделерін бақылау.
Қорытындылай келе біз жанама және тікелей салықтан бас тартпауымыз
керек.
Бірақ бұлар экономикалық процестерге күшті әсер етуші қару секілді,
осыған сай оған ұқыпты қарау керек. Олардың даму сатысындағы қатынасты
өзгертуі тиіс.
Салықтық реформаны жүргізуде қарама – қарсы шаралар қабылданады.
Салықтық реформаға еріктен тыс қарсы шығу болады. Себебі экономикалық
ахуалдардың дағдарысы туындағанда және жетуге тура келген тапсырмалардың
қарама – қайшылығы.
2.2 Салықтық жүйенің атқарылымы
Жаңа салықтық жүйе Қазақстанға 90- жылдың басында енді. Іске асырылып
жүрген салықтық жүйені жылдам және түп – тамырымен өзгерту қажеттілігі
экономикалық саясаттың өзгертілуімен және нарықтық қатынастардың
қалыптасуымен сәкес келеді. Экономикалық реформаны әзірлеушілер және
Қазақстандық экономикаға осы реформаларды енгізгендер нарықтық жүйені
дәріптеп, мақсатты нысандандыруға айналдырады. Экономикалық бейтарапқа
жетумен ғана нарыққа көшұге болады және оның түрлі құралдармен ашық және
макроэкономикалық тұрақтылығы, сонымен қатар нарық автоматты түрде
мәселелерді шешуде деп есептелген болатын. Кейбір экономистер Қазақстанға
жоспарлы – нарықтық бағыт дұрыс деп ойлайды, бұл орын Жапонияда, Қытайда
және т.б. мемлекеттерде Қазақстанның арнайы экономикалық бай тәжірибесі
сұралмаған болып шықты. Нәтижесінде бұл жалпы реформаға кіруде жағымсыз
болып саналады.
Негізінде нарыққа көшуді іске асырғанда Батыс Еуропа мемлекеттерінде
қызмет ететін салықтық заңдарды көшіруге тура келді. Бірақ Батыс Еуропа
мемлекеттерінің салықтық жүйесі нарықтық қызмет ету барысында он жыл ішінде
қалыптасып, олар нақты экономикада қызмет етеді. Қазақстанда бұл нарықтық
реформаға өтуі жеңіл болмады. Бұл жерде Қазақстанның экономикасында
нарықтық қатынастар үрейлі тәртіпте құрылған, ол нарықтық құрылымды
қалыптастырғаннан гөрі тиімді айтсақ дұрыс болар.
Нарыққа көшу кезінде жаңа салықтық жүйе туралы заң шығаруда, оның
қажеттілігін регламенттейтін ережелерді және нұсқамаларды, осы жүйені
басқару мүмкіндігінің, сонымен қатар тиісті салық механизмін шығаруды талап
етті. Қазақстан жағдайы үшін 90 – жылдардағы салықтық жүйе үлгі бойынша
таңдалды.
Салықтық қатынас құрамында әкімшіл - әміршіл жүесін сипаттайтын салық
қатарларының орнына ең басты орынға елдегі – нарықтық қатынастардың
қалыптасуымен сәйкес салықтың жаңа жиынтығы қойылған.
Ертеде қызмет атқарған салықтық экономикалық мағынасы айтарлықтай
өзгерді.
Салықтық жүйенің енгізілгеніне біраз уақыт өтті. Осы уақытқа дейін
саясатта, экономикада, әлеуметтік сферада үлкен, сапалы өзгерістер болды.
Ең алдымен айта кететін жайт Қазақстан экономикалық нарықтық өту
процесінде, өкінішке орай, үлкен қателіктер болды. Оның ішінде ең бастысы –
жаңа жүйе орнатқанның орнына, ескіні құлдыратуда зор қаяу және салықтық
және салықтық жүйе әлі Қазақстанның экономмикалық тиімділігін жоғарылататын
құралы болған жоқ.
Қазақтан Республикасында қабылданған конституция көбінесе әлеуметтік
– экономикалық және саяси сферадағы құқықтық қатынастарды реттейді. Осыған
байланысты нарықты қатынастар тереңділікті, бұрыг болмаған қаржы
институттары, сонымен қатар бағалы қағаздар нарығы, коммерциялық банктер
жүйесі және тағы басқа пайда болды.
Қазақстан экономикасы үшін бүкіл әлемдік бизнес есігі айқара ашық.
Мұның бәрі салықтық жүйеге және салық саясатын қалыптастыру және талдау
мәселелеріне басқалай тақалу қажеттілігіне әкеледі.
Салық жүйесінің қазіргі ең үлкен кемшіліктері болып, болып салық
жүйесіне фискалдық бағыттарды мөлшерінен басым қолдану. Салықтың басқа
қызметтері тіптен жүзеге асырылмайды. Экономиканың және салықтық саясаттың
жандануының басында қосымша құн салығының ставкалары еңгізілген. Оған
қарама-қарсы салықтық ставканың мөлшерленген соммасы ұсынылды.
Жиынтық салықтық ставканың жоғарлығы тиімсіз әсер тигізді:
ұлттық өнімнің төмендеуіне, оның құрлымының нашарлануына, халықаралық және
ішкі мемлекет тауар өндірушілерінің әлсізденуіне;
капиталдың шетелге ағуы;
шаруашылық өмірде қылмыстық іс-әрекеттердің болуы, көлеңкелі экономиканың
өсуі;
Басқа сөзбен айтқанда, салықтық жүйе тамырлы құрылуда қамтамасыз
етіледі. Оны экономикалық реформаның тамырлы өзгеру шартында мақсатқа
жетуге болады.
Экономикалық реформаның мақсаты экономиканы құлдырату емес, керсінше
Қазақстанның ұлттық байлығының өсуі, оның тұрғындарының тұрмыстық
жағдайларының дәулетті болуында. Осыдан салықтық реформаның, олардың
бағытталуы, мақсатының негізгі тұжырымдары туады:
1. Салықтық жүйе фискалды, сенімді және әлеуметтік- экономикалық
мәселелерді мемлекетке шешуді қамтамасыз ету керек;
2. Салықтық жүйе салық төлеушіге тұрақты және түсінікті болу керек;
3. Салықтық салу барлық шаруашылық субьектілерге бірдей болу қажет;
4. Салықтар саны қысқартылуы тиіс;
5. Салық салу төмендетілу қажет, салық салудан болатын шығындардан кірісті
тарту үшін, инвестициялық қызметті тарту үшін, ғылыми-техникалық
прогресті жылдамдату үшін қажет.
6. Салық төлеушілердің қорғанысың қамтамысыз ету. Салық төлеушінің
ақтығына қарсы болмау қажет және салықтардан заңды түрде қорғалуы тиіс;
7. Салық төлеуде заңды және заңсыз тәсілдерін тоқтату және салықтың дұрыс
төленуіне бақылау жасайтын тиімді жүйелер құру қажет;
Бапта тек қана Қазақстан экономикасының тиімділігінің жоғарлауына
және дүниежүзілік экономикалық кеңестерді есепке алудағы Қазақстанның салық
жүйесінің реформалау мәселелерінің жартысы қарастырылған.
3 ЗАҢДЫ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫС САЛЫҒЫ
3.1 Жылдық жиынтық табыс және заңды тұлғалардың жылдық жиынтық
табысынан алымдар.
Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығының әлемде таралғаны белгілі,
олардың аталуы және есептеу әдістеріндегі ұқсастықтарына қарамай, олар
маңызы бойынша бір-біріне ұқсамайды. Әсіресе өзінің салық базасымен және
жоғарыда көрсетілген салық салу субъектілерімен әртүрлі қабылданады. Және
де бұл түсінікті: бірінші мәжбүрлеу алып қою көмегімен кәсіпорын табысының
басты бөлігі оның алдында тұрған мақсаттарға сәйкес салықтық есептеулерден
кейін болашақта реинвестицияланатын және қолданылатын табыстарға бөлінеді.
Аталған салықтардан соңғы екінші алып қою нәтижесінде оның өмір сүру
қажеттілігіне, және жеке материалдық, рухани қажеттіліктерге, белгілі -бір
экономикалық емес қажеттіліктерге қажет жеке тұлғалардың нақты ақшалай
табыстары азаяды. Осыдан заңды тұлғалардың табыс салықтары белгілі мерзімде
өздеріне жеке сұрауларына байланысты бір-біріне ұқсамайды, сол уақыт
ішіндегі осы жеке тұлғалармен қандай да бір еңбек қатынастарымен байланысты
заңды тұлғалардың табыс салығын екінші деп есептеуге болады. Айтылғандарға
байланысты қорыта кетсек, осы екі салық арасындағы тәуелсіздік келесідей.
Қандайда бір заңды тұлғалардың табыс салығы жоғары болған сайын, оның алған
табысы оның жұмысшыларының еңбек ақысына қалады, яғни сәйкесінше олармен
төленетін табыс салығының көздеріндегі жалпы соммада азаяды. Және керсінше:
жеке тұлғалардың табыс салығының ставкасы жоғарылаған сайын, оның
қарамағында қалған табыстың аз бөлігін олардың әр біреуіне еңбек ақы
төлеуге міндеті. Басқаша айтқанда, заңды тұлғалардың табыс салығы неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым мамандығы жоқ тұрғындардың жұмыс берілуі азаяды,
жоғары сапалы мамндар өмір сүрудің басқа салық салынбайтын әдістерін
қалайды. Өйткені адамдар өз өмірлерін нақты параметрлерге, яғни
армандарымен сәйкестендіріп бағалайды емеспе.
Сондықтан да заңды тұлғалардың табыс салықтары жоғарыда көрсетілген
жеке тұлғалардың табыс салығының қозғалысының нәтижелеріне қарағанда
тікелей немесе жанама түрде жауапкершілікті. Оларды келесідей қысқаша
құруға болады:
– табыс салығы бюджет қарамағына неғұрлым жақсы жұмыс істесе, соғұрлым
кәсіпорын болашағына үлкен қатер;
– прогрессивті салықтар нарық үшін табысты емес, өйткені “теңестірілген
ақиқатқа” әкеледі, соған байланысты гүлденуші кәсіпорындарды дамуға деген
талпыныстары жоғалады;
– әлсіз экономикадағы репрессивті салықтар керісінше әлсіздерді
жоғалтады, өйткені олардың экономикалық дамуын реттегенімен, ол үшін
қажетті қаражаттарды жинақтауға мүмкіндік бермейді;
– табыс салығының ставкасы жоғарылаған сайын, кәсіпорынды дамытуға қажет
қаражаттарды алу үшін мүмкіндік азаяды және ең соңында оны “салықтық
қақпанға” түсіріп, таратуға дейін апарады;
– инвестицияланатын салық салынатын табысты құрайтын салық- бұл әлі жоқ
өндірісті ұстау.
Осыдан үш маңызды қорытынды:
Біріншіден, тек қана экономикалық көрсеткіштерге байланысты емес
пропорционалды салықтар барлық кәсіпорындарды бірдей жағдайға әкеледі:
экономикалық салықтық салу барлығына тепе- тең бөлінеді.
Екіншіден, салықтар әлсіз кәсіпорындарды қатайтуға және әлділердің
дамуын тұрақтандыруға мүмкіндік берулері қажет.
Үшіншіден, салықтық пресс бүкіл елдің экономикалық құрлымына және
жеке кәсіпорындардың құрлымына бірдей әсер етуі қажет. Яғни бірінші үшін
пайданы максимилизациялап, екіншілер үшін салық салуды митнимизациялау.
Сонымен қтар қоршаған ортаның өзгерістері бойынша табыс салығының
әлеуметтік аспктісі салық салу жүйесінің салықтық реформасының көмек
ретінде өте маңызды. Өйткені көптеген адамдар өздерінің қоғамдық байлыққа
салымдарынан табыстарының аздығына сенімді ғой, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz