Көшпенділер институтының зерттеліну тарихы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Көшпенділік қоғамның генезисі және эволюциясы
1.1. Қазақстанның табиғаты және көшпелі тұрғындары ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Көшпелілердің өндірістік және қоғамдық қатынастары ... ... ... ... ..18
ІІ тарау. Көшпенділер институтының зерттеліну тарихы
2.1. XVIII . XX ғасыр басындағы көшпенділер өркениеті мәселелері Ресей тарихнамасында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Көшпенділер кеңестік және батыс тарихнамасында ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Көшпенділік қоғамның генезисі және эволюциясы
1.1. Қазақстанның табиғаты және көшпелі тұрғындары ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Көшпелілердің өндірістік және қоғамдық қатынастары ... ... ... ... ..18
ІІ тарау. Көшпенділер институтының зерттеліну тарихы
2.1. XVIII . XX ғасыр басындағы көшпенділер өркениеті мәселелері Ресей тарихнамасында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Көшпенділер кеңестік және батыс тарихнамасында ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Көшпенділікті зерттеудің ғылыми маңыздылығы сонда, әлемнің 30 – н аса көп елдерінде , көшпенді мал шаруашылығы өзінің дамуын ары қарай жалғастырып келеді. Табиғи географиялық және қоғамдық экономикалық факторлардың көшпенділер өміріндегі орнын зерттеу үлкен қызығушылық тудырып отыр. Көшпенділердің материалды шаруашылығы қоғамдық қатынастары және көшпенді халықтарды зерттеу бүкіл әлемдік тарихи процестің қоғамдық – экономикалық кезеңдік ерекшелікті түсінуге мүмкіндік береді. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы көшпенділердің тұрмыстық және шаруашылық өмірі жайлы әртүрлі көзқарастардың пайда болуымен сипатталады.
Мақсаты мен міндеті: Көшпенділер өркениетінің қоғамдық экономикалық процестердің механизмдерін зерттеу , көшпенді қоғамның өмірін, шаруашылық жүйелерін зерттеу.
Көшпенділіктің әлемдік тарихтағы , қоғамдағы орнын анықтау. Сондай – ақ XVIII ғасырдың саны мен ХІХ ғасыр басындағы әдебиеттерде көшпенді қазақстардың шаруашылықтағы тұрмыстық өмірін суреттеу және географиялық ортаға байланысты , олардың тарихи мәдени дамуын сипаттау. Көшпенділердің тарихи дамуының заңдылықтарын зерттеу және материалды өндіріс жүйесін, қоғамдық құрылымы, көшіп – қонудың цивилизациялық және сатылық дамуын зерттеу.
Тарихнамасы: Көшпенділер жайлы еңбектердің негізінде тарихи – этнографиялық, археологиялық материалдар, статистикалық мәліметтер, архив дерек кездері, географиялық, экологиялық ауылшаруашылығы зерттеулері жатыр. Орыстың ревалюцияға дейінгі әдебиеттерінде үлкен этнографиялық материалдар бар. Әсіресе П.И. Рычкова, П.С. Палласа, И.С. Георги , И.Г. Андреева Я.Гавердовский, г.И. Спасского, Е.К. Мейендорфа , А.И. Левшин, Я, Ханыков, М. Иванина, Л. Мейер А.К. Гейне, И. Алтынсарина, Х. Кустанаева, М.Чорманова, И.Казанцева, А. Биваева, Н.Коншина, Р.Картуца, Румянцев, Б.А. Скалов т.б. мыңдаған орыс авторларын атап өтсек болады.
Көптеген факт материалдар Н.И. Гродеков , Л. Баллюзектің , П. Маковцевтің, Я. Гурлендтың, т.б. еңбектерінде бар. Мұнда төмендегідей материалдар қолданылды: Россия империясы заңдылықтарын толық жинағы», «Қызғыз далалы аймақтарының заңдастрылыуы жайлы жинақ», «Қазақ Сср тарихы», Қазақ заңдарының материалдары», XVI – XVII ғасырлардағы Қазақ – орыс қатынастары» , «Қазақстанның саяси құрылымы мен тарихының материалдары» «XV – XVIII ғасырлардағы қазақ хандығы тарихының материалдары» этнографиялық және статистикалық және статистиканың негізгі көздері болып атақты орыс статистигі Ф:А. Щербинның Қазақстанның 12 уезінен жинап құрастарған «қырғыз жерлерін қолдану материалдары» 13 томдық болып табылады. П.А. Скрыплевтің басшылығымен жиналған 4 томдық «сырдария облысындағы қырғыздардың жерді қолдану материалдары» П.П. Румяцевтің басшылығымен жиналған 4 томдық. «Жетісу облысындағы далалық және орыс шаруашылығының жерді қолдануды зерттеу материалдары», А.В. Переплетчикованың басшылығымен жиналған ІІІ томдық Сеймей облысының 1910 – 1911 жылдардағы қазғыздардың шаруашылығы мен жерді қолдануын зерттеу материалдары ІІІ томдық «1907 – 1909 жылдардағы қайта статистикалық зерттелген Ақмола облысының қырғыздардың шаруашылығы». Бәрін жалпы алғанда қазақ көшпенділері үшін 35 томдық статистикалары шығарылды. Көшпенділер қоғамының өмірін, материалды шаруашылықтың жүйесінің қызмет етуін, көшпенділер ортасындағы қоғамдық қатынастарды зерттеу болып табылады
Тақырыптың өзектілігі: Көшпенділікті зерттеудің ғылыми маңыздылығы сонда, әлемнің 30 – н аса көп елдерінде , көшпенді мал шаруашылығы өзінің дамуын ары қарай жалғастырып келеді. Табиғи географиялық және қоғамдық экономикалық факторлардың көшпенділер өміріндегі орнын зерттеу үлкен қызығушылық тудырып отыр. Көшпенділердің материалды шаруашылығы қоғамдық қатынастары және көшпенді халықтарды зерттеу бүкіл әлемдік тарихи процестің қоғамдық – экономикалық кезеңдік ерекшелікті түсінуге мүмкіндік береді. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы көшпенділердің тұрмыстық және шаруашылық өмірі жайлы әртүрлі көзқарастардың пайда болуымен сипатталады.
Мақсаты мен міндеті: Көшпенділер өркениетінің қоғамдық экономикалық процестердің механизмдерін зерттеу , көшпенді қоғамның өмірін, шаруашылық жүйелерін зерттеу.
Көшпенділіктің әлемдік тарихтағы , қоғамдағы орнын анықтау. Сондай – ақ XVIII ғасырдың саны мен ХІХ ғасыр басындағы әдебиеттерде көшпенді қазақстардың шаруашылықтағы тұрмыстық өмірін суреттеу және географиялық ортаға байланысты , олардың тарихи мәдени дамуын сипаттау. Көшпенділердің тарихи дамуының заңдылықтарын зерттеу және материалды өндіріс жүйесін, қоғамдық құрылымы, көшіп – қонудың цивилизациялық және сатылық дамуын зерттеу.
Тарихнамасы: Көшпенділер жайлы еңбектердің негізінде тарихи – этнографиялық, археологиялық материалдар, статистикалық мәліметтер, архив дерек кездері, географиялық, экологиялық ауылшаруашылығы зерттеулері жатыр. Орыстың ревалюцияға дейінгі әдебиеттерінде үлкен этнографиялық материалдар бар. Әсіресе П.И. Рычкова, П.С. Палласа, И.С. Георги , И.Г. Андреева Я.Гавердовский, г.И. Спасского, Е.К. Мейендорфа , А.И. Левшин, Я, Ханыков, М. Иванина, Л. Мейер А.К. Гейне, И. Алтынсарина, Х. Кустанаева, М.Чорманова, И.Казанцева, А. Биваева, Н.Коншина, Р.Картуца, Румянцев, Б.А. Скалов т.б. мыңдаған орыс авторларын атап өтсек болады.
Көптеген факт материалдар Н.И. Гродеков , Л. Баллюзектің , П. Маковцевтің, Я. Гурлендтың, т.б. еңбектерінде бар. Мұнда төмендегідей материалдар қолданылды: Россия империясы заңдылықтарын толық жинағы», «Қызғыз далалы аймақтарының заңдастрылыуы жайлы жинақ», «Қазақ Сср тарихы», Қазақ заңдарының материалдары», XVI – XVII ғасырлардағы Қазақ – орыс қатынастары» , «Қазақстанның саяси құрылымы мен тарихының материалдары» «XV – XVIII ғасырлардағы қазақ хандығы тарихының материалдары» этнографиялық және статистикалық және статистиканың негізгі көздері болып атақты орыс статистигі Ф:А. Щербинның Қазақстанның 12 уезінен жинап құрастарған «қырғыз жерлерін қолдану материалдары» 13 томдық болып табылады. П.А. Скрыплевтің басшылығымен жиналған 4 томдық «сырдария облысындағы қырғыздардың жерді қолдану материалдары» П.П. Румяцевтің басшылығымен жиналған 4 томдық. «Жетісу облысындағы далалық және орыс шаруашылығының жерді қолдануды зерттеу материалдары», А.В. Переплетчикованың басшылығымен жиналған ІІІ томдық Сеймей облысының 1910 – 1911 жылдардағы қазғыздардың шаруашылығы мен жерді қолдануын зерттеу материалдары ІІІ томдық «1907 – 1909 жылдардағы қайта статистикалық зерттелген Ақмола облысының қырғыздардың шаруашылығы». Бәрін жалпы алғанда қазақ көшпенділері үшін 35 томдық статистикалары шығарылды. Көшпенділер қоғамының өмірін, материалды шаруашылықтың жүйесінің қызмет етуін, көшпенділер ортасындағы қоғамдық қатынастарды зерттеу болып табылады
Әдебиеттер мен сілтемелер тізімі
1. Тарақты Ақселеу «Көшпелілер тарихы». Алматы, 1995 ж 10 бет.
2. О. Сүлейменов «Көшпелілер және мәдениет» (Қазақ тарихындағы көшпенділердің тағы мен мәдениті). Парасат 1996 ж. №5 2 – 3 бет.
3. А. Бикенов «Көшпелілер мемлекеттілігінің кейбір этникалық мәселелері.//Қазақ тарихы 2004 ж. №3 31 – 34 бет
4. Н.Масанов «Кочевая цивилизация казахов» Алматы, Москва 1995 ж. 4 – 5 бет.
5. Бұл да сонда 7 бет.
6. Бұл да сонда 27 – 39 бет.
7. Бұл да сонда 55 – 58 бет.
8. Бұл да сонда 213 бет.
9. А.М. Хазанов «Кочевники и внешний мир» Алматы, 2000 ж. 20 – 21 бет.
10. Г.Е. Марков «Кочевники Азии» Москва 1976 ж. 35 бет.
11. Б.А. Литвинский «Древние кочевники крыши мира» Москва 1972 140 бет.
12. Т.И. Султанов «Кочевые племена Приаралья в XV – XVII в.в. Москва, 1965 г. 116 бет
13. Б.А. Ахметов «Государствокочевых узбеков» Москва, 1982 206 бет.
14. Арғынбаев «Этинографияческие очерки по скотоводству казахов» Алматы, 1969 ж. 171 бет.
15. Н.Т. «Кочевая община в Южной туве» Москва 1980 ж. 101 -107 бет.
16. Д. Е. Еремиев Юрюки: турецкие кочевники и полукочевники. Москва, 1969 ж. 104 бет.
17. Н.Л. «Судьба кочевой культуры» Москва 1990 ж. 112 бет.
18. И.Я. Златкин «Кочевой феодализм //Советская историческая энциклопедия» Москва 1965 ж. 1019 бет.
19. Казахско – русские отношения в VIII – XIX в Алматы 1964 ж. 575 бет.
20. Г.Е. Марков , Н:Е. Масанов «Значение относительной концентраций и дисперсности в хозяйственной» // Вестник МГУ. 1985 ж. №4 86 – 96 бет.
21. Н.Э. Масанов «Проблемы социально - экономический истории казахстана на рубеже XVIII – XIX в. Алматы, наука 1984 ж. 176 бет.
22. Н.Э. Масанов Структура институционных отнашений в кочевом обществе казахов // Краткое содержание докладов средниеазиатского - кавказский чтений 1989 , 55 – 81 бет.
23. Кляшторный, Султанов «Казахстан летопись трех тысячелетий» Алматы, 1992 ж. 210 бет.
24. Бұл да сонда 213 бет.
25. Худяков Ю.С. Вооружение средниевеовых кочевников Южной Сибири и центральной Азии» Москва, 1986 30 – 32 бет.
26. Шарахымбаев «Көшей деген кім еді? (Кошей - көшпелілер деген ұғым). // Жас алаш 1997 ж. №7 195.
27. Зиманов «Общественный строй казахов первой половины ХІХ века 135 бет.
28. Ж. Әлиханұлы (Номад дегеніміз – көшпелілер туралы). // Егемен Қазақстан 2003 ж. 15 бет.
29. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алматы, 1998 355 Бет.
30. Е. Ирина Виктровна «Казахские ханы и династий» 2003 3 бет.
1. Тарақты Ақселеу «Көшпелілер тарихы». Алматы, 1995 ж 10 бет.
2. О. Сүлейменов «Көшпелілер және мәдениет» (Қазақ тарихындағы көшпенділердің тағы мен мәдениті). Парасат 1996 ж. №5 2 – 3 бет.
3. А. Бикенов «Көшпелілер мемлекеттілігінің кейбір этникалық мәселелері.//Қазақ тарихы 2004 ж. №3 31 – 34 бет
4. Н.Масанов «Кочевая цивилизация казахов» Алматы, Москва 1995 ж. 4 – 5 бет.
5. Бұл да сонда 7 бет.
6. Бұл да сонда 27 – 39 бет.
7. Бұл да сонда 55 – 58 бет.
8. Бұл да сонда 213 бет.
9. А.М. Хазанов «Кочевники и внешний мир» Алматы, 2000 ж. 20 – 21 бет.
10. Г.Е. Марков «Кочевники Азии» Москва 1976 ж. 35 бет.
11. Б.А. Литвинский «Древние кочевники крыши мира» Москва 1972 140 бет.
12. Т.И. Султанов «Кочевые племена Приаралья в XV – XVII в.в. Москва, 1965 г. 116 бет
13. Б.А. Ахметов «Государствокочевых узбеков» Москва, 1982 206 бет.
14. Арғынбаев «Этинографияческие очерки по скотоводству казахов» Алматы, 1969 ж. 171 бет.
15. Н.Т. «Кочевая община в Южной туве» Москва 1980 ж. 101 -107 бет.
16. Д. Е. Еремиев Юрюки: турецкие кочевники и полукочевники. Москва, 1969 ж. 104 бет.
17. Н.Л. «Судьба кочевой культуры» Москва 1990 ж. 112 бет.
18. И.Я. Златкин «Кочевой феодализм //Советская историческая энциклопедия» Москва 1965 ж. 1019 бет.
19. Казахско – русские отношения в VIII – XIX в Алматы 1964 ж. 575 бет.
20. Г.Е. Марков , Н:Е. Масанов «Значение относительной концентраций и дисперсности в хозяйственной» // Вестник МГУ. 1985 ж. №4 86 – 96 бет.
21. Н.Э. Масанов «Проблемы социально - экономический истории казахстана на рубеже XVIII – XIX в. Алматы, наука 1984 ж. 176 бет.
22. Н.Э. Масанов Структура институционных отнашений в кочевом обществе казахов // Краткое содержание докладов средниеазиатского - кавказский чтений 1989 , 55 – 81 бет.
23. Кляшторный, Султанов «Казахстан летопись трех тысячелетий» Алматы, 1992 ж. 210 бет.
24. Бұл да сонда 213 бет.
25. Худяков Ю.С. Вооружение средниевеовых кочевников Южной Сибири и центральной Азии» Москва, 1986 30 – 32 бет.
26. Шарахымбаев «Көшей деген кім еді? (Кошей - көшпелілер деген ұғым). // Жас алаш 1997 ж. №7 195.
27. Зиманов «Общественный строй казахов первой половины ХІХ века 135 бет.
28. Ж. Әлиханұлы (Номад дегеніміз – көшпелілер туралы). // Егемен Қазақстан 2003 ж. 15 бет.
29. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алматы, 1998 355 Бет.
30. Е. Ирина Виктровна «Казахские ханы и династий» 2003 3 бет.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Көшпенділік қоғамның генезисі және эволюциясы
1.1. Қазақстанның табиғаты және көшпелі
тұрғындары ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Көшпелілердің өндірістік және қоғамдық
қатынастары ... ... ... ... ..18
ІІ тарау. Көшпенділер институтының зерттеліну тарихы
2.1. XVIII – XX ғасыр басындағы көшпенділер өркениеті мәселелері
Ресей
тарихнамасында ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
2.2. Көшпенділер кеңестік және батыс
тарихнамасында ... ... ... ... ... . ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Көшпенділікті зерттеудің ғылыми
маңыздылығы сонда, әлемнің 30 – н аса көп елдерінде , көшпенді
мал шаруашылығы өзінің дамуын ары қарай жалғастырып
келеді. Табиғи географиялық және қоғамдық экономикалық
факторлардың көшпенділер өміріндегі орнын зерттеу үлкен
қызығушылық тудырып отыр. Көшпенділердің материалды шаруашылығы
қоғамдық қатынастары және көшпенді халықтарды зерттеу бүкіл
әлемдік тарихи процестің қоғамдық – экономикалық кезеңдік
ерекшелікті түсінуге мүмкіндік береді. ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың басы көшпенділердің тұрмыстық және шаруашылық
өмірі жайлы әртүрлі көзқарастардың пайда болуымен
сипатталады.
Мақсаты мен міндеті: Көшпенділер өркениетінің қоғамдық
экономикалық процестердің механизмдерін зерттеу , көшпенді қоғамның
өмірін, шаруашылық жүйелерін зерттеу.
Көшпенділіктің әлемдік тарихтағы , қоғамдағы орнын анықтау.
Сондай – ақ XVIII ғасырдың саны мен ХІХ ғасыр басындағы
әдебиеттерде көшпенді қазақстардың шаруашылықтағы тұрмыстық
өмірін суреттеу және географиялық ортаға байланысты , олардың
тарихи мәдени дамуын сипаттау. Көшпенділердің тарихи
дамуының заңдылықтарын зерттеу және материалды өндіріс
жүйесін, қоғамдық құрылымы, көшіп – қонудың цивилизациялық және
сатылық дамуын зерттеу.
Тарихнамасы: Көшпенділер жайлы еңбектердің негізінде
тарихи – этнографиялық, археологиялық материалдар, статистикалық
мәліметтер, архив дерек кездері, географиялық, экологиялық
ауылшаруашылығы зерттеулері жатыр. Орыстың ревалюцияға дейінгі
әдебиеттерінде үлкен этнографиялық материалдар бар. Әсіресе
П.И. Рычкова, П.С. Палласа, И.С. Георги , И.Г. Андреева Я.Гавердовский,
г.И. Спасского, Е.К. Мейендорфа , А.И. Левшин, Я, Ханыков, М. Иванина, Л.
Мейер А.К. Гейне, И. Алтынсарина, Х. Кустанаева, М.Чорманова,
И.Казанцева, А. Биваева, Н.Коншина, Р.Картуца, Румянцев, Б.А. Скалов т.б.
мыңдаған орыс авторларын атап өтсек болады.
Көптеген факт материалдар Н.И. Гродеков , Л. Баллюзектің , П.
Маковцевтің, Я. Гурлендтың, т.б. еңбектерінде бар. Мұнда
төмендегідей материалдар қолданылды: Россия империясы
заңдылықтарын толық жинағы, Қызғыз далалы аймақтарының
заңдастрылыуы жайлы жинақ, Қазақ Сср тарихы, Қазақ заңдарының
материалдары, XVI – XVII ғасырлардағы Қазақ – орыс қатынастары ,
Қазақстанның саяси құрылымы мен тарихының материалдары XV –
XVIII ғасырлардағы қазақ хандығы тарихының материалдары
этнографиялық және статистикалық және статистиканың негізгі
көздері болып атақты орыс статистигі Ф:А. Щербинның
Қазақстанның 12 уезінен жинап құрастарған қырғыз жерлерін
қолдану материалдары 13 томдық болып табылады. П.А. Скрыплевтің
басшылығымен жиналған 4 томдық сырдария облысындағы қырғыздардың
жерді қолдану материалдары П.П. Румяцевтің басшылығымен
жиналған 4 томдық. Жетісу облысындағы далалық және орыс
шаруашылығының жерді қолдануды зерттеу материалдары, А.В.
Переплетчикованың басшылығымен жиналған ІІІ томдық Сеймей
облысының 1910 – 1911 жылдардағы қазғыздардың шаруашылығы мен
жерді қолдануын зерттеу материалдары ІІІ томдық 1907 – 1909
жылдардағы қайта статистикалық зерттелген Ақмола облысының
қырғыздардың шаруашылығы. Бәрін жалпы алғанда қазақ көшпенділері
үшін 35 томдық статистикалары шығарылды. Көшпенділер қоғамының
өмірін, материалды шаруашылықтың жүйесінің қызмет етуін,
көшпенділер ортасындағы қоғамдық қатынастарды зерттеу болып
табылады.
І – тарау. Көшпенділік қоғамның генезисі мен эволюциясы.
1.1. Қазақстанның табиғаты және көшпелі тұрғындары.
Көшпенділер қауымының тіршілік әрекетінің барлық саласын
қамтитын табиғи географиялық және әлеуметтік экономикалық
факторлардың өзара қатынастық жүйесі номадизм эвалюциясымен
генезисінің мәселелерін талдамастан, меңгерместен толық жан – жақты
зерттеледі. Көшпенділердің пайда болу уақыт кеңістігін және
тіршілік ету заңдылықтарын зерттеу Евразияның аридты аймағының
шаруашылық процестерін адам меңгеруінің және номадизмнің
экологиялық детерминанттарын зерттеу үшін, сонымен қатар осы
аймақ халқының тарихи даму динамикасын талдау үшін қажет.
Қазіргі тарих жазбаларында Выразиядағы мал шаруашылығымен
айналыстардың бірден көшпенділікке ауысу мәселесін әртүрлі
оның үстіне бір – біріне қарама - қарсы гипотезаларымен
көрсетілген. Мысалы қазіргі таңға дейін мал шаруашылығымен
айналысатын әр түрлі тайпалардың шаруашылықтың дәстүрлі типін
өзгертуіне не себеп болғаны беймәсіл болып отыр. Кейбір
зерттеушілердің пікірі бойынша мал шаруашылығымен
айналысатындардың малдарының көбейуіне байланысты жаңа
жайылымдарды игеруге мәжбүр болғандығы отырықшы мал
шаруашылығының номадизмге ауысуының бастап себебі деп
есептейді. Бір қатар зерттеушілер бұл процесте шешуші ролді
Блит Сернандер жүйесі бойынша супариальды кезеңнен
супатлантикалық кезеңге өтуі және ксеротерм дәуірінің
климаттық өөзгерістері атқарады деп есептейді. Срокин 1962 ж;
Сольников , 1967; Вереш, 1979; Викторова, 1980; Хабдулина , Зданович, 1984
және тағы басқалар . Климатологиялық концепцияның дамуы Л.Н.
Гумилев еңбектерінен кеңінен алынды. [1]
Сонымен қатар номадизмнің пайда болуы алғашқы қауымдық
қатынастардың не егіншілікпен айналысатын Оңтүстік жақтағы
мемлекеттердің экономикалық және саяси қысымның салдарынан
деген көзқарастар бар. өзінің кезегінде Л.С. Клейн
көшпенділердің әскери артықшылығын сезінуінен көреді. Біздің
көзқарасқа Г.Е. Марковтың концепциясы негізділеу болып көрінеді:
мал өсіруші және мал бағушы халықтардың номадизмге өтуі
факторлар жиынтығына - климатогенді , антропогенді , әлеуметтік -
экономикалық, саяси мәдени жағы басқаларға негізделген және
осыардың жиынтығы көшпелілер генезисін қамтамасыз етеді дейді
ол. Сонымен қатар мал өсірушілердің қоныстану баймақтарында
климаттық аридизация жағдайындағы егіншілік шаруашылығы
тауысылған кездегі географиялық ортадағы объективті өзгерістер
тікелей түрткі болады.
Бұл салада Шнирельманның көзқарасы сөзсіз қозғаушылық
танытады. Көшпенділердің даму факторы әртүрлі аймақта нақты
болмаған. Оларға номадизм генезисінің 4 типологиялық үлесі
ұсынылған. Біріншіден жер мәселелерінің өршуіне және егеншілік
мал шаруашылық бірлігінен жылжытуға байланысты шетке жер
аудару процесінде өзінің әрекетінде мал шаруашылығын
күшейтетін халық тобы ажыратылы.
Екіншіден диқаншылар өздерінің малдарын көршілеріне
жайылымға бере алатын еді немесе белсенді түрде ауыса
беретін болады. Мұның барлығы егіншілік шеттерде мал
шаруашылығын күшейтті. Бұл үлгілердің барлығы авторды
біріншілік көшпенділік деп атауға жетеледі. Басқа 2 үлгі
осыдан туындаған , екінші көшпенділік еді. [2]
Біріншіден мал өсірушілік халықтың мал өсіруші топтарын
қарым – қатынас нәтижесінде күшейді. Екіншіден кейбір ролдерді
халықтың аңшылар топтары атқарды. (Шнирельман 1988 ж.)
Барлық зерттеушілер мал шаруашылығының эволюциялық даму
процесінің алғашқы түрткісі болып б.э.д. V – IV – мың жылдық
белесте түрткі болып, б.э.д. ІІ – І мың жылдық белесте
көшпенділердің пайда болуына әкеледі. Б.э.д. І мың жылдықтың
ортасында номадизм бүкіл әлемдік тарихта нақты тарихи
көрініс болады. (Хозанов 1975, Марков 1979, т.б.). В. П. Шиловтың көз
қарасы бойынша төменгі Повальжедегі көне мәдениет
ұстаушылар көшпенділер ретінде идентифицерленуі мүмкін. [3]
В.П. Шиловтың командизм туындауының мың жылдан аса
көнертуі көшпенді танушылар арасында сүйеніш таппады.
Осылайша көшпенділердің тұратануы көпшілік зерттеушілердің
ойынша евразияның аридты аймағының барлық жерінде б.э.д. І
мыңжылдықта климат өзгерісінде болды. Номадизмнің пайда
болуын және оның тұрақтануының тарихи заңдылығына себепші
болған негізгі факторлардың арасында табиғи климаттық
факторды ажыратқан жөн. Мына ерекшеліктері аса маңызды
еді. Жазғы мезгілде жер бетін аса күйдіретін сәулесінің
жоғарғы баланс кезеңнен ауысатын атмосферлік құрғақшылық ауа
райының континенттілігі, су , өсімдік, топырақ ресурстарының
жетіспеушілігі фитоценездің функционалды мезгілдігі атмосфералық
жауын – шашын тағы басқалар. Барлық осы табиғи климаттық
факторлар мал шаруашылықсыз тіршілікке ең бастысы егіншілікке
мүмкіндік беріледі. Бұған куәгер ретінде мысалға қазіргі
кезде қазақстанда жайылым және шабындық жердің көлемі 190 мин
га. республикадағы барлық ьауыл шаруашылығы жерінің 85,5% - ы ал
егіншіліктің өнімділігі өте төмен және орташа 6 – 7 ц – га
құрайды. Осыған ұқсас жағдай әлемнің басқа аймақтарында да оырн
алған, көшпенді мал шаруашылығы қазірге дейін өзінің позициясын
сақтай қалып, аридты аймақтардағы табиғи ресурстардың қайта
өңдеуіндегі жалғыз өріс болып қалайын деп отыр. (Луспи Газдер
1984 24 – 35 беттер; Андрианов 1985 ж) жемнің жетіспеуіндегі , өсімдік
жамылғысының төмен өнімділігі болды.
Сондықтан азықты жүріп іздеуге байланысты кезеңмен жер
ауыстырып отырып. Ең кем дегенде бір жылда жайылым жерлер
бір малға 5 – 7 га құрады, ал шөп және жартылай шөлейт
жерлерде 12 – 24 га аймақты алып отырды. Жайылымның ауысып
отыруына су ресурстардың жетіспеушілігі де себепші болды.
Буланудың жоғарғынан беткей ағымның болмауынан атмосфералы
жуан – шашының аздығынан және су көзінің гидрохимиялық құрамының
жетіспеушілігінен су іздеу мақсатында ауысу қажеттілігі
тұрақтанды. Табиғи – климаттық континентік фактор көшпенділікті
жазықтықта меридиянды бағытта, ал таулы аймақтарда вертикальды
бағытта жетеледі. Қар жамылғысының тереңдігі мен тығыздығы малдарға
қысқы азықты дайындау ұйымдастыруды анықтады, өйткені ұсақ
малдар мысалға 10 – 12 см тереңдікте, ал жылқылар 30 – 40 см
тереңдікте ғана жүре алатын еді. Қар үстінде жүре
алмайтындықтан, қар жамылғысының көп немесе аз болуы номадтардың
тұрақтануына себебін тигізеді. Көшпенділердің алып отырған
экологиялық жерінің динамикасы тіршілік ортасындағы элемент
ресурстарының орналасуымен және мезгілді аймақты сипатта
функциялануымен анықталды. Атмосфералы жауын – шашынның су көзінің суы
мол болуы, бұлттылық және ауа салмағының айналымының жиынтықтары
номадизмнің тұрақтануындағы басты фактор болып табылады. [4]
Көшпенділердің көшу жоғарылығы тіршілік ортасында табиғи
ресурстар кеңістігінде өзгеруі әсіресе малды жеммен және сумен
қамтамасыз етуі ауытқуына қарсы тұра алды. (Радченко 1985 136 бет ж.
т.б.).
Осының салдарынан тұрақты әсер ететін номадизмнің
экологиялық детерминанттары жеткілікті анық байқалаып отырады.
(Капо Рей , 1958 жыл; Гумилев , 1966; Акишев, 1972 ж; Хазанов, 1972; ол ,
1975 А; Федорович, 1973; Назаревский, 1973; Клейн, 1974; Пуляркин, 1976;
Артомонов 1977; Грайворонский, 1979ж: Радченко, 1983; Адрианов, 1985 ж.
т.б.). [5]
Көшпенділердің пайда болуының әлеуметтік мәдени
аспектісінде жануарлардың деместикация процесімен мал шаруашылығымен
дамуы қоршаған орта ерекшеліктерінде өмір сүрумен малды
бағу білімінің жиналғаны алдын – ала анықталған еді. Табиғи
ресрустарды тану процесінде үйірдің құрылымын жасау, мал
шаруашылығының өнімін алу (Ет, сүт, жүн, көлік, т.б.) тіршілікті
ауытқудың қалыптасуы мен техника, технологияның жаңаруына
байланысты салтаттылық пайда болды т.б.. (Грязнов, 1957, Черников
1960; Сорокин, 1962; Шилов, 1975; Кузьшина, 1977; Смирнов, Кузьшина, 1977,
Траг 1980, ол 1988; Косарев,1981, 1984 ол. Зданович 1988 т.б. Еуразияның
аридты кеңістігінің экологиялық меңгерілген тәжірибесі мал –
егін шаруашылығынан жаңа саналы жағдайға көшуінде ақпаратты
жабдықты негіз болып көшпенділердің пайда болуының
мүмкіндігін қамтыды. Көшпенділердің даму этапындағы мал
өсірушілердің бастапқы позициясы қандай болғаны жайында
көп таластардан сұрақ туындайды. Көшіп – қону шаруашылығының ,
оның пайда болған уақытынан қазіргі шаруашылығынан , оның
пайда болған уақытынан қазіргі заманға ейінгі даму
мәселесі жайлы көзқарастар беркелкі болып келеді.
Әдебиеттердегі көзқарасқа сүйенер болсақ, халықтың көшіп -
қонуында ешқандай белгілі бір аумақтылық сақталған емес, халық
ең соңында бірте – бірте белгілі бір қыстақтарда қоныс теуіп,
белгілі бір жерде тұрақтап болған. Халықтың көшіп – қону
мәселесімен шұғылданғандар: М.П. Грязнов С.Е. Толыбеков, С.Н. Руденко
және кейінірек С.А. Плетнева, А.М. Хазанов т.б. С.А. Плетнев
схемасын қарастыратын болсақ бұл еңбекте номадизм өзінің
эволюциялық дамуында ең алдымен тобыр сатысынан өтеді. Яғни
тұтас жыл бойы көшуі және тұрақты қыстақтарда қоныстану
астысы. (Плетнева, 1982). Көшпенділіктің даму периодтарын
жеткілікті, бөлшекті түрде зерттелген А.М. Хазанов болды.
Плетеновтың схемасының кейбір туыстары әдебиетте қызу
талқылауға салынды. С.Е. Толыбековтың концепциясын алатын болса,
мұнда көшпелі қазақтар өздерінің тарихи- мәдени дамуында 3
сатыдан өтеді. Ең алдымен таза көшіп – қону сатысы қазақстан
территориясында XV – XVIII ғасырлар аралығында жүрген және
мезгілдік жайылымдар жоқ болуымен сипатталған.
Екіншіден жартылай көшпелі мал шаруашылығы сатысының
ерекшелігі мұнда халық 1 қоныста жылына 6 айдай қоныстанған. [3]
Шаруашылықтың пайда болуы XVIII ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басы аралығын қамтиды. Үшінші саты яғни ол
отырықшы мал шаруашылығы - көбіне таулы және халықтың
тұрақты қатысуымен, баспана тұрғызу мен және шөп жинау
жұмыстарын сипаттайды. (Толыбеков 1971 с 466 – 410).
Біздің жеке көзқарастарымыз, пікіріміз бұл пікірімен
келіспейді. Себебі XIX ғасырда моңғолдар қыс мерзімінде де
көшіп қонған, бұл олардың қазақтардан ерекшелігі. Ал қазақтар
қысты қыстақтарда өткізген, сирек жағдайларда ғана қыста көшіп
– қонған . Сбебі Монғолия биік тауларда орналасқандықтан қыс
кезінде күшті жерлер қар көшкіндерін ұшырап көшуге ешбір
кедергілер болмаған. (Мурзаев, 1952, С 105, 192 – 219 т.б.). Ал
қазақстандағы үлкен аумақтарды орташа есеппен жылына 6 айдай
басып жатқан қар жамылғысын жылдың бұл мезгілінде көшуге
кедергі келтірді. Сондықтан қазақстар қысты қыстақтарда өткізді.
Көшіп қонудың дәстүрлі яғни қазақстар мен монғолдардың да
табиғи - климатқа негізделген болатын және комадизмнің ғылыми -
эвалюциялық дамуымен байланысы жоқ еді. Сонымен қатар
археологиялық мәліметтер тобыллық көшуді мақулдамайды. Көшпенді
қазақтарда XV – XVII ғасырларда қысқы тұрақтар кең түрде тараған
болатын. (Жолдасбаев 1975). Екіншіден климаттық жағдай 1500 -1800
жылдарда кіші мұз эпохасы болып, бұл эпоха күннің сууымен,
ылғалдануынан тұратын болған.[6]
Сондықтан бұл жағдайларда ешқандай көшу жалы сөз
болмауы керек. еді. Ал тобырлау сатысы мен жыл бойы көшу бұл
ойдан шығарылғандай болады. Сондықтан Сонымен әртүрлі табиғи -
климаттық жағдайларда көше беру мүмкін емес болатын. Сонымен
көрсетілген схемалардың ешбіріде көшпелі мал шаруашылығының
дамуын жеткілікті түрде негіздеп түсіндіріп бере алмайды.
Барлық схемаларда седентаризация процесі командизмнің эволюциялық
дамуының соңғы сатысы тәрізді берілген аграрлы қоғам
шегінде жермен мұғылдану тек қана атмосфералық жауын – шашын
мөлшері 400 мм немесе су жүйесі бар аймақтарға ғана
мүмкін еді. Ал қазақстанды алатын болсақ оның аймағы 95 %
шөлді жерлер мен атмосфералық жауын – шашыны 400 мм аз болып
яғни гидрогеографиялық режимі нашар дамығандықтан (яғни Монғолия,
Жонғория, Араб шөлдер, Сахара шөлі т.б.) яғни қоныстануға ш бір
қолайлы жағдайлар туғызбайды. Номадизм эвалюция процесін
қарастыратын болсақ, біздің көзқарасымызда көшпенділік өзінің пайда
болу сәтінен қозғалғыштықтан көшпенділік бағытана қарай дамыды.
Мәселен, бірте – бірте көлік күштері болып саналатын аттар пайда бола
бастады, біртіндеп табиғи таулар, бірегей емес топырақ, тастар, өзендер
тіпті көлдер де көшпенділер үшін кедергі болудан қалды. Біртіндеп
көшпенділердің материалды мәдениетке өтуі (киіз үй, тұрмыстық заттар,
жиһаздарды қолдануы XV – XVI ғасырларда байқалған. Ал бұл аталған
жағдайлар көшудің жиілігі мен жылдамдығын арттырып, көшетін
аумақтардың кеңеюіне жол ашты. Осының нәтижесінде классикалық
көшпенділер типтері пайда болады, барлық зерттеушілер үшін этонол
болып қазақ көшпенділері адайлар, табындар, саба саналады. Бұл
аталған көшпенділер 2000 км және одан да көпқашықтықта көшіп қонған.
Номадизм эволюциясы процесінде номаттардың материалды мәдениеті
өмірдің жаңа бейнеі мал шаруашылықтың түріне өтуі болды. Эвалюция
процесінде материалды мәдениеттің ауыр заттарын жең материалдарға
ауыстыру (Тері, киіз, ағаш т.б.) және тез жиып , жазып жүре
беретін заттар (киіз үй, жиһаздар)кең қолданыла бастады. Міне осындай
өзгерістерге көшпенділердің мәнеиетінің элементтері ұшырады. Осы
арқылы біз сақтар және скифтердің, сарматтар және үйсіндердің
мәденитін салыстыра аламыз. Яғни б.э.І мың жылдықтың ортасында
Орталық Азиядағы классикалық номадизмнің орнауы Евразия және
Солтүстік Африкадағы халықтардың жағдыларында көшпенділердің ролін
күшейтіп олардың әлемдік тарих Б.э.д. IV – III мыңжылдықта
пайда болға материалды шаруашылық жүйесі дестабилизация(бұзылыс)
процесстеріне ұшырайды. Осының нәтижесінде осы шаруашылық мәдени
жүйенің бейімделу қасиетері төмендеп, оның қайта құрылу
процесстері жүреді. Бұлы б.э.д. ІІ – ші мың жылдықтың ІІ жартысын
(қола эпохасы) – б.э.д. І мың жылдықтың басын (ерте темір
эпохасына) сәйкес келеді. Бұл этаптың тарихи – мәдени дамуы мұнда
шаруашылық мәдени қызметтің әртүрлі түрлері кең тараған. Өзінің
ары қарай даму барысында инадаптивті топтар босаған (өзен
жағалаулары, төмен таулы аймақтарды), және қайта пайда болған ( дала
жазықтық) экологиялық бос жерлерді толтырып, сұрыптаудың қатаң
бақылауынан өтеді және өз тұрақтылығын сақтап қалуы тиіс.
Нәрижесінде мекендеу ортасы бейімделу сұрыптауынан шаруашылық
топтарды ысырап тастайды. Біздің көзқарасымыз бойынша аталған
географиялық жағдайларға және мәдениет пен қызметтің
барлық жақтарында өздерінің бейімділік механизмдерін көрсете
алатын топтар ғана бейімделе алады. Көбіне бейімділік қасиеттерін
танытқан шаруашлық топтар олар мал шаруашылығын аңшылықпен
бірге орындауды қажет етеді. Ол мезгілдік асқан ептілікті
қажет етеді, ал көпшіліктің қалған бөлігі қоныстарда өмір
сүреді. Мұның негізінде мезгілдік көшпенді ақшылықты мал
шаруашылығы түрі құрылады. Бұл шаруашылық түрі экологялық
бостықтау жануарлардан арылып, оның орнына халықтың көптеген
бөліктері орналасып және үш жануарларының (қой, ешкі, ат,
түйелердің ) көбіюіне алып келеді. Б.э.д І мыңжылдықтың ортасы
көшпенділіктің тұрақты түрде орнағандығын білдіреді.
Эвалюциялық номадизмнің келесі сатысы жүйенің
бейімделушілік мүмкіндіктерінің тереңдеуі деп аталады және ол
мәліметтің жиналып оның жаңа қасиеттеріне көшуін
білдіреді. Көшпенділік эвалюция аз қимылдан көп қимылға , аз
қозғалыстан неғұрлым ұзақтау қашықтағы қозғалыстарға дейін
дамыды. Егер алдыңғы атаған сатыда жайылым жерлерді мезгілдік
айдалану жүйесі қалыптасқан болса, бұл сатыда миграциялық
көшіп қонудың тығыздығы және аумақтардағы көшпенділердің
концентрациясы өсе түсті. Б.э.д І мыңжылдықпен – б.э І – ші
мыңжылдықтың ортасында қыстық жайылымдар, малдың сусыз
кеңістіктері меңгеріледі және вертикалды, радиалды элипс тәрізді,
меридионельді көшпенділік жүйелерінің құрылуы аяқталады. Б.э І
мыңжылдықтың ортасында көшу жүйесі өзінің дамуының шегіне
жетіп, келесі мыңжылдықта өзінің потенциалын түгел жойады.
[4]
Б.э. І мыңжылдықтың ортасында технологиялық иновация
түрінде жаңалықтың жаңа қоры айналады. (Оттық, құрал – жабдықтар,
терісіз және тағы басқа материалдық жаңа шикізаттар кең
таралады және экологиялық бейімделудің тәжірибесі көбейтіп
мекен ететін жердің табиғи ресурстары жайлы білім қоры
молаяды. Нәтижесінде көшпенді мал шаруашылығы классикалық
көшу деп аталатын жаңа даму саттысына көшеді. Номадизм
климат жағдайларына үлкен бейімділік пен жоғары мамандануды
көрсетеді. Жоғарғы мамандылық кейде шектік қалыпта да болуы
мүмкін. Яғни жылына 1000 – 2500 қашықтықта көшу , көшу саны
жылына 60 – 120 – ны құрайды). Көшпенділер Евразия континентіндегі
Азиядағы, Солтүстік Африка және Оңтүстік шығыс Европадағы
этно – саяси процесстерге белсенді қатысады. Бұл периодқа
номадизм өзінің даму жағынан тұрақтанып, өзінің потенциалының
жоғары деңгейіне жетеді. Атақты географиялық ашу және оқ
атушы қару – жарақтардың кең жаралуына дейінгі кезеңге
дейін көшпенділер Евразия халықтарының өмірінде басты ролді
ойнаған . Яғни көшпенділер сауданы ішкі бақылауға алған,
сонымен қатар керуен жолдарын да бақылауға алған. Яғни
олардың әскери шеңберінде де жетістіктері көп.
Көшпенділер өмірінде егін салмай қалған жұт жылдары да
болды. Бұл құбылыстар көбіне табиғи - климаттық өзгерістер
әсіренен туындайтын еді. Келесі даму сатысына тән белгі бұл
көшпенді тайпалардың біртіндеп ірі орталықтандырылған
мемлекеттер құрамына енуі болады. Атап айтқанда Ресей
империясының құрамына қазақ, түркімендер, қырғыздар кірді. Ал
қытайдың құрамына (моңғолдар мен жоңғарлар кірді).
Түркия құрамына (таяу шығыстың көшпенділері) Франция құрамына
(Солтүстік Африканың көшпенділері) кірді. Билік жүргізуші
мемлекеттерге көшпенділер бағынышты болды. Жаңа заманда
индустрия - урбанизацияланудың даму сатысында номадизмнің
дамуының соңғы сатысы болды. Өндірістік кәсіпорындар
көшпенділердің жерін иеленіп, оларды мал аймақтарына ығыстырып
көшіреді. Көшпенділер қоныс аудартудың қатаң тәжірибесі
нәтижесінде олар аштықтан жаппай қырылды.
Қазақстанның кең байтақ жері әр түрлі географиялық
аймақтарда орналаса отырып, табиғи климаттық және
геофизикалық жағдайларының алуан түрлілігі мен ерекшеленеді.
Евразия материгінің түбінде ішкі континенті яғни 40 – 50 С
шамасында және 46 – 87 С аралығында араласа отырып, Атлант және
тынық мұхит, Үнді мұхиты мен Солтүстік мұзды мұхиттан
айтарлықтай қашықтықта орналасқандықтан Қазақтсанның табиғаты
Басыс Сібір, шығыс Европа және Орталық Азия аралықтарында
өтпелі ретінде сипатталады.
Геофизикалық жағдайы жағынан Қазақстан негізінде төмен
таулардың ұшы – қиырсыз жазықтарымен алмасуымен сипатталады. Биік
ұшар бастарында қар жататын таулар Шығыс және Оңтүстік
Шығыс биліктерді алып жатыр. Қазақстан жерлерінің биік таулы
және төмен таулы аймақтары ұшы қиырсыз жазықтарымен
алмасып отырады. Жердің мұндай сипаты климаттың қалыптасуы мен
табиғи ландшафтардың жаралуында маңызды зор. Жазықты төмен
таулы аймақтарды Батыс - Сібір, Тұран ойпаты және Каспий
аумақтары алып жатыр. Мұнда ұсақ өзендер, ойпаттар, құмды жерлер
көптеп кездеседі. бұл аймақтардағы өзендердің сулы және
олар құмға сіңіп жоғалып кетеді. Қазақстан жерлерінің қомақты
бөлігін үстірттер алып жатыр. Торғай , Орал , Бетбақдала ,
Балқаш жазығы және жалпы Сырт үстіртінің бөлігі Бетбақ
дала , үстірт Балқаш жазықтарында сулы жерлер аз. Ал Торғай аймағы
болса өзендермен яғни Тобыл , есіл өзендерімен Орал аймағы
Енбі өзенімен және т.б. ұсақ өзендермен, жалпы сырт уралдың
көптеген ағыстарымен қамтылған.
Қазақстанның төме таулы аймақтары жазық аймақтарының
негізгі бөліктеріне кіреді және мұнда тау массалары қатты
бұзылыстарға қопарылыстарға ұшыраған. Яғни Мұғалжар мен
Маңғыстау тауларын атап айтсақ болады. Төмен таулы аймақтар
Солтүстік және Оңтүстік аралығында және Бастыс және Орталық
Қазақстан арасындағы климатты бөлушы аймақ болып саналады.
Қазақстанның биік таулы аймақтары Алта, Сауыр – Тарбағатай
тауларымен Жоңғар және Алатау, Тянь – Шань тауының Батыс
бөліктерімен сипатталады. Барлық тау жүйелерінің географиялық
құрылысы ең күрделі болып келеді және олар бір – бірінен
жауаралық ойпатарымен бөлінген. таулар бір – бірінен көптеген
өзен және көлдерімен , күрделі бедерлерімен сипаттарымен , қарлы
ұшар бастарымен ерекшеленеді. Жер бедерінің және
атмосфералық жауын – шашынның басқа да географиялық
факторллармен бірігуі Қазақстан территориясының географялық
факторларымен бірігуі Қазақстан территориясының гидрографиялық
режимін анықтайды. Су қорының негізгі бөлігі ішкі ағынға
жатады, тек қана аймақтың Солтүстік бөлігі ағын бассейініне
жатады. (Ертіс, Тобыл өзендерінің бассейіндері). Көптеген өзендр
бастауын таулардан алады. Бұл өзендердің үнемі толуын
қамтамасыз етеді. Таулардан шыққан жерде өзендер жазық секілді
болады және олардың толуы нашарлайды. Өзендердің көптеген
бөліктері ағымы көлдерге құяды немесе құмда жоғалып кетеді. Жазық
жерлердегі өзендер көбіне қардың еруімен шашын есебінен
жасады. Ал жаз мезгілінде жазық жерлердегі өзендер кеуіп
кетеді. Қазақстан аумағындағы өзендер, суқоймалар бетінен ьсудың
булануы жауын – шашынның түсу мөлшерінен де көбірек
болады. Өзен жүйелерінің солтүстіктегі оңтүстікке қарай
бағытталғанда азия түседі. Ол дала аймақтарында өзендер
әрбір 100 кв км – ге – 4 – 6 км - ден келеді. Қазақстанда өзендер
саны мезгіліне қарай да ауытқып отырады. Мәселен, көктемгі
ағыс 86 – 90 %, жазғы 5 – 7, күзгі – 1 – 3, қысқы 2 – 4 % - ке тең.
Қазақстанның жазық жерлерінде өзендер сирек кездеседі және ол
таулы өзендер (Іле, Шу, талас, Арыс, Қаратал, Лепсі, Шарын өзендерінде
өзен ағысы есеппен 60 – 60 % - ті құрайды. [7]
1.2. Көшпенділердің өндірістік және қоғамдық қатынастары
Капитализмге дейінгі қоғамның формациялық табиғатының
мәселесі үлкен ғылыми қызығушылықты тудырды, ерекше мәдени
тарихи феноменді тану үшін ғана , дүниежүзілік тарихи
үрдістің кеңістік - уақыттық таралуының жалпы заңдылықтарын
тану үшін қажет. Атап айту қажет осы мәселені тану
тәжірибесінде әсіресе осы соңғы екі он жылдықта құрамды
кестені критикалауда (алғашқы дәуір – құл иелену - феодализм –
капитализм – коммунизм) дискуссиялық бағыттылықпен және диаметрлі
қарама – қарсы пікірлердің көп болуы мен ерекшеленеді. (Шығыс
елдерінің тарихи дамуындағы жалпылық пен ерекшелік, 1966, Данилов ,
1968, Текей , 1975; Имошечкин, 1980 және т.б.). ВКП тарихының қысқа
құрсында айтылғадай капитализмге дейінгі қауымның феодалды
әдіспен идеальді модельге нақты тарихи жолдарының
дамуының әртүрлілігінің жасанды бесқұрамды кестенің
классикалық канондары орын алатыны көрсетілген. (Качановский
1971; никифоров 1977, Кобищанов 1966 және т.б.). Тек соңғы жылдары
ғана ғылымдардың индустрияға дейінгі қауымның формациялық
табиғаты жөнінде жаңа және сапалы творчестволық ізденістер
пайда болды.
Әсіресе көшпелі қауымның стадиялық кезеңдегі даму дәрежесі
туралы көп жоспарлы және күрделі дискуссиялық мәселе
болып табылады.
(Сүлейменов 1989 ж).
Талқылаудың бірегей болмауы, адекватсыз тексеру әдістеріне
және терминдер мен түсііктерді түсінуге полярлы
көзқараспен қарауға негізделіп отыр, мысалы, өндіру әдісі
көшпенділік, өзіндік қатынас , мемлекет, феодализм, қоғамдастық
және т.б. сонымен қатар номадты социзм бүтіндігі және оның
адам тарихындағы орны. Диахронды жоспарда тарих жазуда
көшпелі қауымның өзара қатынасында классыз жүйеде
номадтардан кластардан кластарға дейін ортаға дейін
эвалюцияланып , ал содан кейін маятник кері жаққа жүріп, ерте
кластық қауымды бөліп осы көрсеткіште тоқтады. Сонда тек бір
аспект қана талқыға салынып отырды. Қоғамның формациялық
даму мәселелері – кластық поляризациялық даму мәселелері –
кластық поляризацияның болу немесе болмауы. Көптеген арнайы
жұмыстарда орын алған, осы мәселені игерудегі тариқа орын
қалдыра отырып, бұны қазіргі көзқарастарды концептуальді
қарастыралық .
(Марков 1967, Марков 1976, Хазанов, 1975, Першиц 1976, Илбшечкин, 1980,
Коган, 1981, Исмаил, 1983, Крадин, 1987, Сүлейменов 1989 т.б). [6]
Бұл көзқарас, ревалюцияға дейінгі орыс және шетел тарих
жазуларында кең тараған. Мұнда негізінен қауымдық қарым –
қатынас осы таныған, жетілген мемлекеттіктің болмауы және
қауымдық өмірде демократиялық элементердің басым болған. Мысалы, А.Н.
Седельников бұл туралы былай жазды қырғыздардың қауымдық
құрылысы демократиялық деп айта аламыз. (Седельников 1903,214
б). П. Е. Маковецкий былай болжамдалған Қырғыздың барлық қауымдық
құрылысы, тайпалықтан бастау алады. (МКОП 1948, 262 б). Орыстың
көрнекті этнологы Аристов Н.А. бұл туралы концептұльды
формада былай жазған еді. Түрік көшпенділерінің патриархальді
тұрмысында , рулар және олардың рулық тайпалық бөлініп ,
бірлесуі барлық қатынаста да мәні жоғары болды (Аристов 1896
233 бет). Бірақ бұл көзқарас толығымен көшпелі халықтардың
дамуында негізгімодель ретінде қаралмады. Өйткені номадтардың
формациялық дамуындағы мәселелер орыстардың ревалюцияға дейінгі
тарих жазуындағы арнайы және өзіндік зертеу мәселесі
болмады. И.Пахомов бұны әділетті түрде ескеріп атты
Экономикалық құрылым мен эвалюцияны зерттеуде өте аз істер
жасалынды. (Пахамов 1911, 1 б). [8]
Одан ары бұл көзқарас 20 – 30 жж кейбір авторлардың
жұмысында жалғасын тапты. Осыбағыттаға зерттеушілердің бірі
П. Чулошников, ол көшпелі - қазақтардың қауымдық өмірімен кеңінен
танысқаннан кейін, мынадай тұжырымға келді: Патриархальді – рулық
қатынас көшпелілер тұрмысынан ажырамайды, барлық жерде және барлық
кезде бірге болады. (Чулошников 1924, 193 бет ). А. Ф. Резанов осыған
байланысты былай жазды: көшпелілерде, бірегей мемлекеттік билік болған
жоқ, қазақта рулық құрылыммен өмір сүрді. Рулық ұйымдастық
көшпелілер өмір сүруінің шынайы формасы және де сол кездегі
шаруашылық өмірге сәйкес келді. (Резанов 1926, 187 б). Алайда
мемлекеттегі қоғамдық
саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты 20 жылдарың соңында
номадты кластарға бөлінбек теориясы жоққа шығарылды, өткені
ол кезде қазақтың көшпелі ауылдарда кластық шиеленісті
күшейте көрсету және 30 – 20 ж. ревалюциялық қайта түзілеуді
дәлелдермен дәлелдеуді бірінші орынға қоюмен
байланыстырады.
Социалды тапсырыс кластық доминантта болды деп айтылды,
ал классыз қатынас бұрзуаз қауымдары патриархальді теңдік және
патериалистік тенденциялар туралы миф құрастырды де санады.
(Дахмилейгер, 1965,1969 және т.б.) Клстық курс советтік тарихи
келді. Басқаша осы күнге дейін негіз болып келді. Басқаша
айтқанда ХІХ – ХХ ғ басындағы көп зерттеушілердің қабылдануы
бойынша көшпенділердің қауымдық құрылымы классыз жүйеден тұрған
және олар номадтардың социалды дамуындағы заңдылық деп танылған,
мысалы, бұны Н.И.Зибер, К. Каутский, П.Кушнер, К.М. Тахтарев қолдаған,
алайда бұл пікір толық ғылыми концепция ретінде амып үлгемеді.
Кейінірек классыз жүйе туралы тезис Орта және Қиыр Шығыс
көщпенділер материалдарында жазылды. (Алитовский 1966, Васильев А.М.
1967, 1982 және т.б.) немесе номадтардың ерте дәуірінде деп жазылған.
(Черников 1978, Плетнева 1982 және т.б.). Бірақ бұл көзқараста барлық
номадтарға тән заттық дифференциация, жазбалар көзі түріндегі және
этнографиялық мағлұматтар сонымен қатар тарих кезеңдерінде барлық
халықтардың материалдарын археологиялық зерттегенде бұл теорияны
қолдайтын дәлелдер болмады. осыған байланысты классыз жүйе гипотеза
негізінде ерте класты қатынас теоряисы пайда болды.
Номадизм туралы Батыс тарих жазбаларында әлеуметтік -
экономикалық процестер туралы формациялық түсінік болмауымен , бірінші
кезден – ақ бұл мәселеге қызығушылық танытпаған . Көптеген зерттеушілік
әдетте көшпенділер қауымында әлеуметтік поляризация жоқ деген
тезиспен шектелген.
(Тарих жазу мәселелері: Першиц 1976 және басқалар). Қазақстардың
, монғолдардың көшпенділер қоғамында орта ғасырларда сөздік және
иелік диференциациясын жоққа шығармады. (Schuyler 1876. Vol I, Moser
1885. P.23 – 24; Atkinson, 1857, etc), сонда да көптеген зерттеушілер
номадтар ортасында рулық қатынас , катернамизм басым болды деп
санайды. (Czaplicka 1918; Hudson 1938 etc). Тек соңғы уақытта Бастыс
тарихи жазбаларында осы мәселе бойынша тереңдігінен
арнайыландырылған жұмыстар пайда бола бастады, алғашқы тарих жазба
ретінде (Feudalizm in Kazakhstan, 1961; Krader, 1958 P.76 – 99, etc), ал
кейінірек бұл номадты социзмнің формациялық дамуының әртүрлі
аспектілері қозғай түсті . Бұл жұмыстарда көшпелі қоғамның
әлеуметтік - экономикалық поллеризациясына мемлекеттік бақылау
тек ішкі эксплуатация жүйесінде ұйымдастыру қажет болғанда. (
Bacon 1958; Jdem ,1965, Krader 1963; Jdem 1966; Sounders 1971, Patai 1973
etc).
Концептуальді қарағанда Тарихты зертеу жұмысының авторы
Тоинби ұсынған тезистің мағынасын, онда көшпенділер
дифференциацияланбаған ұйым ретінде көрінеді және көрші отырықшы
елдерге толығымен қарама – қарсы болып табылады. (Тоинби 1991 ж).
Сондан кейін Саундери былай жазады: Қоғамдық , экономикалық дами
алмайтындықтан номадтар ғасырдан ғасырға бір шеңбермен айналып жүрді.
(Sounders 1971 Р. 12). Ал қазіргі уақытта батыс зерттеушілерінің
көбісі классыз жүйе туралы көзқарасты ұстанады. Соның ішінде А.Н.
Бурженің пайымдауынша көшпенділер қоғамы тең құқықлы кейбір
мәселелерді ескермегенде (Bourgeot 1978 Р.16.). Мұндай қорытындының
басты дәлелі ол номадтарда мемлекеттің болмауы және
сегменттік линидж жүйесінің болуы, иерархия мен теңсіздікті
дамытпайды деп пайымдады ол. (Jbid. Р.17 – 22). өз кезегінде Бонт П.
номадтар қоғамын стратифицирленгенмен , ал олардың әлеуметтік
және экономикалық статусы ерекшеленді, алайда тарбиғи ресурстарды
және қоғамдық өндіріс ұйымдары көпшілік болып қолданғанда әртүрлі
механизм арқылы теңсіздік дамуы теңдікпен теңеліп отырды. Осыдан
номадтар тең құқықлы және дифференциацияланбаған социзм болып
табылады, ал қоғамның поллеризацияға тенденциялы өзіндік
мағынаға ие болады және мемлекет түзілуіне көрші отырықшы
елдерді ішкі эксплуатациясын ұйымдастырғанда ғана әкеледі.
Қоғамдық дамудың феодалдық кезеңі. Малға жекеменшік және
көшпелілер ортасында қоғамның айқын бөлінуі, номадты социун
феодальды идентификация туындауының негізгі себептері болды. Феодализм
туралы алғаш рет айтқан Я. Гавердовский, ол 1803 жылы былай жазды:
қызғыз ордаларындағы өзіндік басқаруды феодальді басқаруға
жатқызуға болар еді, егер оны күштілер құқымен жасалмағанда
(Гавердовский 1803). Кейінірек орыстың атақты ғалымы П.П. Румянцев
бұл жағдай туралы былай деп жазды: қығыздардың әлеуметтік құрылымында
XV – XVIII ғасырларда екі қарама – қарсы негізден құрылған:
патриархальді - рулық және феодализм. Алайда соңғысы біріншілік формада
көрініс береді. (Румянце) әрі қарай ол былай қорытындылады,
қырғыздардың өмір салты мен шаруашылығы орта ғасырдағы Европа
шартарына қарама – қарсы және ол рулық құрылыммен феодализмнің
күресуіне оңтайы жағдай тудырмады, тек оны жеңіп қана феодализм
дами алады. Сонда да мынаны ескеру қажет Я.Говардевскийде,
Румянцевте феодализм деп өндіру әдісін түсінбеді, ал тек қоғамды
саяси институт жүйесі деп түсінді.
20 – 30 көшпенділерді зертеушілерде командтардың қоғамдық,
дамуында кластық жүйе бойынша жүрді деген түсінік
қалыптастыруды талап етті. С.П. Тостов ұсынған құл иеленушілік
қатынас көшпенділерге қолданыла алмайтындықтан теріске
шығарылды.
(Семенюк 1958,1959, Хазанов 1975, 1976 Першиц 1976; Крадин 1987
және басқалар). Ол Азиаттық өндіріс әдісіне тиым салынғандықтан ,
жалғыз ғана рұқсат берілген қоғамдық – экономикалық формация ретінде
кластық және капитализмге дейін - феодализм болды. Сондықтан да Б.Я.
Владимирцовтың көшпенділер феодализмі концепциясы және С.П. Толстов
феодалдық қатынас концепциясы туындауы өте орынды. Көшпелі
халықтардың қоғамдық қатынасы феодальді деп танылып , кең таралымға
ие болды. СССР номадтарының ревалюцияға дейінгі өткені болып
табылады. Ол барлық ғылыми және оқулық баспаларында жазылып
шығарылды. Ол негізінен мына санмен 4 баспада басылды Ежелгі
кезден осы күнге дейінгі Қазақ ССР тарихы , Қырғыз ССР тарих,
Қалмақ АССР тарихы, СССР тарихы, МНР тарихы және т.б.
Б.Я. Владимирцов айтқан көшпенділер феодализмі концепция
өндірістік қатынасқа негізделген, жерге қатысты және логикалық жалпы
түсінікке сай кең таралды. (Вайнштейн, Косминский, 1932;Поршнев, 1964
және т.б.).
Көшпенділер феодализмі негізінен жайлауларға феодалдық
меншіктік , яғни шаруашылық жерді пайдалануын бақылау, шаруалар
малды өз қожайындары айтқан жерлерге ғана баға алатын болған деген
сияқты әр түрлі пікірлерді айтқан (Владимирцов, 1934). [9]
С.П. Толстов, Б.Я. Владимирцовқа қарағанда номадтардыңқоғамдық
дамуын ескеруде, көшпенділердегі феодалдық қатынастың өзіндік
концепциясын шығарды. Оның негізінде болжамдауынша малға деген
меншіктік, ол бастауыш ретінде қауымдық қатынастар одан
феодалдық қатынастар туындайды деп батыс Европадағы феодалдық
қатынастың классикалық ретінде көрсетті. (Толстов 1934). Осы және
басқа да сылтаулармен көшпенділердегі феодализмді басқа да
көптеген ғалымдар қолдады. (Козьмин, 1934; Асфендияров 1935, Чулашников
1936; Вяткин).
Соғыстан кейінгі уақытта басталып ары қарай тереңдей түскен екі
көзқарас арасындағы поляризация оның бірі феодалдық қатынас жер
иеленуге меншіктік болумен қалыптасты деді, оны қолдаушылар С.З.
Зиманлов, А.Е. Еренов, М.П. Вяткин, С.В. Юшков, Ф.К. Жеребетьев және
басқа авторлар. Екінші көзқарас феодалдық қатынас мал иеленушілік
арқылы жүзеге асты деп те бұл туралы С.Е. толыбеков, С.Я. Фукс, -
В.Ф. Шахматовтың еңбектерінде көрініс берді.
1954 жылы Ташкентте өткен жиналыста көшпелі халықтардың
патриархальді - феодалдық қатынастың негізі туралы өте кең көлемде
дискуссияның тақырыбы болып табылды. Потапов Л.П. 2 пікірді
біріктіруді тырысқанымен нәтиже бермеді. (Потанов 1955). Уақыт өте
бұл 2 гипотеза монографиялық дәрежеде таралып әр қайсысы өз
дәлелдерін көрсетіп , (Златкин , 1964; Толыбеков 1971; және т.б.)
түсіндіріп отырды. Ол қазіргі уақытта феодализм концепциясы негізінен
Б.Я. Владимирцов ұсынған тұжырымдамалы көшпелілер қоғамын
зерттеушілер қолдады. Қазақстанда (Семенюк 1974, Пицулина, 1977; Сұлтанов
1982; Зиманов1982 және т.б).
Монғолияда (Зладкин 1982; 1983; Папов 1986; Карагодин 1988; және
т.б.). Көптеген ғалымдар феодализм концепцияны бес құрамды класттық
жүйе түрінде көрді, сондықтан да ол көптеген қолданысқа ие болды.
(Феодоров – Давыдов, 1973; Васильченко, Трубецкой 1977; Еремеев 1981;
Келібеков 1984).
Шынында көптеген ғалымдар номадтар ортасындағы қоғамдық
қатныастарды феодализмді ендірілгенін қаламады. Соның ішінде
көшпенділердің малға меншікті қатынасындағы әлеуметтік – экономикалық
диференциясын мойындап, В.П. Илючешкин оны рентті өзгерісін
әдісінің элементі ретінде қарастырады. Ю.И. Семенов өз кезегінде
саунды қатынастарды кабальды қатынастардың көрінісі деп есептеуді
ұсынды. Сонымен қатар номадтардың қоғамдық құрылымы ерекше
Азияттық өндіріскеде жатқызуды, ерекше әлеуметтік – экономикалық туралы
пікір айтылып жүрді. (Седов, 1977; Семенов 1985 және т.б.). Басқаша
айтқанда номадтар ортасында қатынас класттық деп келіскені мен
көшпенділердің қоғамдық дамуының ерекшелігіне келгенде пікірлері бір
жерден шықпайды. [10]
Номадтардың қоғамдық дамуындағы класқа дейінгі концепциядан
үзілді – кесілді бас тартқанан кейін және көптеген ғалымдардың
заңдастарылған 5 құрамды жүйе бойынша номадтар қауымында кластық
және феодалдық қатынастарды дәлелдеуге тырысуы, басқа көзі ашық
көшпенділерді танулы ғалымдарды қанағаттандырмады. Өйткені олар
көшпенді феодализм концепциясын ойдан шығарылғанын түсінетін еді.
Бұның айқын көрініс, біздің ойлауымызша, көптеген ғалымдардың
қатаң сыңға алынуына қарамастан малға меншікті қатынасты
жақтауынан көрініс алады. Нәтижесінде ерекше ерте кластық қатынас
концепциясының туындауы болды. Бұл номадттар ортасындағы айқын
әлеуметтік – экономикалық дифференция мен номадтар дамуындағы
патериалистік тенденциялары мемлекеттің болмауы және кластық күрес
арасындағы кампролис болды. бұл көзқарасты алғашқылардың бірі болып
айтқан Я.А. Седов, Г.Е. Марков, одан кейін артынша және
концептуальды түрде А.М. Хазанов айтты.
Бұл концепцияың жақтаушылары көшпенділер өздігімен тек ерте
кластық қатынақа дейінгі ғана дами алады. (Хазанов 1975), ол
жерге меншіктің малға монополды меншіктіліктің мемлекеттліктің,
клас түзілу аяқталмауымен кластық күрестің болмауымен және ұйымдар
, тайпа, рулық Арестократияның болуымен сипатталады. Номадтардың
әрі қарай дамуы олардың отырықшы егіншілер қоғамымен араласуына
байланысты (Хазанов 1973). Соның ішінде мемлекеттіліктің пайда болуы
сыртқы саяси экспанцияның отырықшы халықты эксплотациялау жүйесімен
және данникалық қатынастардың туындауымен байланыстырады.
Ерте клатық даму көшпенділер қоғамының эвалюциялық
қозғалысының шегі деген көзқарас қазіргі заманға тарих
жазбаларында болып және кең таралуына ие болды.
Совет ғалымдарының бұл пікірімен көптеген шет ел ғалымдарыда
келіседі, яғни көшпенділердің қоғамдық дамуын диффуциялды түсіндіру
бейім болды. Ол дегеніміз көшпелілер әлеуметтік және саяси
институттарды кршілерімен алды, болмаса отырықшы өркениетпен
араласып ғана дамыта алды. Алайда У.Айронс айтқандай бұның
механизмі әлі анықталмаған (Production postorale of societe 1978).
Номадтардың ерте кластық даму концепциясы көлемінде Г.Е.
Марков көшпенділердің әлеуметтік экономикалық эвалюциясының арнайылығы
немесе ерекшелігі туралы қызықты ойлар айтады. Онда өндірістің
жаңа әдісін анықтауға ұмтылғандығы көрінеді (Марков 1967). Ол былай
дейді: Өндірушілердің өндірістік заттарынан айыра бастауымен
көрініс берген, кластық қоғам түңіле бастағандықтан көшпенділік жеке
шаруашылық ретінде ыдырай бастады, ал мал бағушылар егіншілікке
ауыса бастады. (Марков 1976) [11]
Осылайша біз қазіргі тарих жазбаларында номадтардың
қоғамдық дамуында ең аз дегенде үш негізгі концепцияны ажыратамыз:
класқа дейінгі, ерте кластық және кластық (феодалдық) әртүрлі
варианттарды, класқа дейінгі және ерте кластық гипотезалары
тызығыз байланысып бір әдістің әртүрлі модификациясы болып
табылады. Келтірілген тарих жазбаларының қысқа анализінде
көрсетілгендей бөлікке бөлу қоғамдық мемлекетік және көшпенділердің
қоғамдық даму дәрежелері әртүрлі түсініктемелер кластық
дифференциямен жүрді. Шетел ғалымдары кшпенділер тарихына
марксистік әдіспен қарағанды қатты сынға алғанымен, өздері кеңес
тарих жазбаларында қабылданған формациялық анализ әдістері мен
критерияларын кеңінен қолданды. (Bourgeot 1970).
Ескерте кетуіміз қажет көптеген зерттеушілер бір мағлұматты
қолдана отырып, әртүрлі қорытынды шығарады. Бұл біздің ойлауымызша
фундаментальді ғылыми ағартушылық категорияларды догматикалық
түсінікпен қарауына байланысты. Мысалыға, қоғамдық экономикалық
фармацияны көптеген ғалымдар қоғамдық әсіресекластық қатынастардың
жүйесі ретінде қарайды, оған өндірістік күштің бірлігі немесе
өндірістік қатынас деп қарамайды. (Қоғамдық экономикалық
формациялардың теориясы). Меншіктік мағынасы таза заңдылық,
заттық түрде және иелік ету, қолдану және пайдалану
категорияларына жатқызылады, мемлекет бір әлеуметтік топтық екінші
топтық кластың қанауын ұйымдстыруға қабілеттілік ұйым ,
біріншілік қоғамда ғана орны болғандай, кластар заңды түрде
рәсімделген және детерминерленген болуы қажет; феодализм оның мәні
жерге меншіктің заңдастырылуы және эксплуатациялы мемлекеттік
иерархиялық құрылымы көшпенділер ортасындағы қоғамдық қатынастардың
дамымай қалған сендикаторы ретінде айқын көрінеді. Мұндай тарихи
үрдістің шындығын көрсетпейтін мағынасы шектелген жағдайлардың
көбін келтіруге болады. [12]
Осыдан әлеуметтік институттар мен қоғамдық даму заңдары
туындайды. Бізге осы күнге дейін мемлекеттің не істей алатынын,
әлемнің дамыған елдеріндегі оның орнын, соның ішінде, АҚШ ,
Ұлыбритания, Канада, Швеция, Голландия және т.б. елестету қиын. Мұның
ішінде кіші өндірушілердің құқығын қорғау, қоғамды орта және кіші
ұйымдардың қызмет атқаруына бетін бұру, өдіру заттарын
концентрация мен жиналу процесін өрістеуші салық салу жүйесі
арқылы тоқтату, материалды өндірістің жүйелілігіне көмектесу және
антитрестовтық заңдылықтарды қабылдау және т.б. Сонымен қатар
еркін нарық , және еркін кәсіпкерлік саясатын жүргізе отырып,
мемлекет қоғамдық өндіріске тіптен араласқысы келмейді және
қоғамның барлық топтарының бірлесіп өмір сүруі үшін кедейлердің
ұлттық және топтық адамдардың экономикалық жағдайын ескеріп саясат
жүргізеді. Бұл жағдайда мемлекет ескеріп саясат жүргізеді. Бұл
жағдайда мемлекет орыс ғалымдары дәлелдегісі келгендей
класттық қанаудың құрамы болып табылмайды, басты түрде еңбекті бөлу
жүйесіндегі координациялаушы жеке топтарды, қоғамның барлық
тәртібімен қаіпсідігін, әлеуметтік қақтығысты жою және әлеуметтік
кластық қатынасты бақылау, ішкі және сырты саяси қызметтерді атқару
болып табылады.
Шындығында біздің көзқарасымыз бойынша шаруашылықтың жеңісі
мен өндірістіктің пайда болғанға дейінгі, қоғамдық еңбек
бөлу жүйесінде аграрлы өркениет ретінде де босады. Қоғамдық
өндірістік аграрлы формалардың жалпылығы өндіруші мен өндіру
заттарының тығыз қатынасын материалды ұйымдастыру жүйесін
қалыптастырудың өз тығыздығын мемлекеттік құқықтық нормалардың,
өндірістік үрдістің шынай юқолданбалы бағыттылығын, техникалық
технологиялық және жұмысшылардың табиғи ресурстарды пайдалану
максимальді ыңғайлығымен көрсетеді. [13]
Бірегей аграрлық кезең идеясы немесе феодальды формация
дамуы жаңалық емес (Седов 1966). Аграрлық цивилизация өндірістің
он түрлі әдісін бөлген болар едік, олар әлеуметтік мәдени
адапатация ерекшеліктеріне, қоғамдық жұмыс болу жүйесіне және
кеңістіктік жұмыс үрдісін ұйымдастыру арнайылығы материалды
мәдениеттің, техникалық және технологияның синхроиды емс даму
дәрежесі, ал содан өндірістік қатынастарды, өмір сүру
ортасының ресурстарын әртүлі әдістермен утилизациялау, қабылдаудың
адеквадсыздығы және т.б. Бұл бағыттағы ізденіс ХКТ және
антропогеоценоз түсінігін терең түсінуге көмектесті, оны жаңа
мазмұндармен және өркениеттік даму теориясымен бойланыстыруға
мүмкіндік болды.[14]
Ерекше ғылыми категория ретінде өндірістің номадттыө әдісіне
тән көріністер алғаш рет басқа құрылыммен Г.М. Марков ұсынған
Марков 1967 келесілер қоғамдық өндірістің шынайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Көшпенділік қоғамның генезисі және эволюциясы
1.1. Қазақстанның табиғаты және көшпелі
тұрғындары ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Көшпелілердің өндірістік және қоғамдық
қатынастары ... ... ... ... ..18
ІІ тарау. Көшпенділер институтының зерттеліну тарихы
2.1. XVIII – XX ғасыр басындағы көшпенділер өркениеті мәселелері
Ресей
тарихнамасында ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
2.2. Көшпенділер кеңестік және батыс
тарихнамасында ... ... ... ... ... . ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Әдебиеттер мен сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Көшпенділікті зерттеудің ғылыми
маңыздылығы сонда, әлемнің 30 – н аса көп елдерінде , көшпенді
мал шаруашылығы өзінің дамуын ары қарай жалғастырып
келеді. Табиғи географиялық және қоғамдық экономикалық
факторлардың көшпенділер өміріндегі орнын зерттеу үлкен
қызығушылық тудырып отыр. Көшпенділердің материалды шаруашылығы
қоғамдық қатынастары және көшпенді халықтарды зерттеу бүкіл
әлемдік тарихи процестің қоғамдық – экономикалық кезеңдік
ерекшелікті түсінуге мүмкіндік береді. ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың басы көшпенділердің тұрмыстық және шаруашылық
өмірі жайлы әртүрлі көзқарастардың пайда болуымен
сипатталады.
Мақсаты мен міндеті: Көшпенділер өркениетінің қоғамдық
экономикалық процестердің механизмдерін зерттеу , көшпенді қоғамның
өмірін, шаруашылық жүйелерін зерттеу.
Көшпенділіктің әлемдік тарихтағы , қоғамдағы орнын анықтау.
Сондай – ақ XVIII ғасырдың саны мен ХІХ ғасыр басындағы
әдебиеттерде көшпенді қазақстардың шаруашылықтағы тұрмыстық
өмірін суреттеу және географиялық ортаға байланысты , олардың
тарихи мәдени дамуын сипаттау. Көшпенділердің тарихи
дамуының заңдылықтарын зерттеу және материалды өндіріс
жүйесін, қоғамдық құрылымы, көшіп – қонудың цивилизациялық және
сатылық дамуын зерттеу.
Тарихнамасы: Көшпенділер жайлы еңбектердің негізінде
тарихи – этнографиялық, археологиялық материалдар, статистикалық
мәліметтер, архив дерек кездері, географиялық, экологиялық
ауылшаруашылығы зерттеулері жатыр. Орыстың ревалюцияға дейінгі
әдебиеттерінде үлкен этнографиялық материалдар бар. Әсіресе
П.И. Рычкова, П.С. Палласа, И.С. Георги , И.Г. Андреева Я.Гавердовский,
г.И. Спасского, Е.К. Мейендорфа , А.И. Левшин, Я, Ханыков, М. Иванина, Л.
Мейер А.К. Гейне, И. Алтынсарина, Х. Кустанаева, М.Чорманова,
И.Казанцева, А. Биваева, Н.Коншина, Р.Картуца, Румянцев, Б.А. Скалов т.б.
мыңдаған орыс авторларын атап өтсек болады.
Көптеген факт материалдар Н.И. Гродеков , Л. Баллюзектің , П.
Маковцевтің, Я. Гурлендтың, т.б. еңбектерінде бар. Мұнда
төмендегідей материалдар қолданылды: Россия империясы
заңдылықтарын толық жинағы, Қызғыз далалы аймақтарының
заңдастрылыуы жайлы жинақ, Қазақ Сср тарихы, Қазақ заңдарының
материалдары, XVI – XVII ғасырлардағы Қазақ – орыс қатынастары ,
Қазақстанның саяси құрылымы мен тарихының материалдары XV –
XVIII ғасырлардағы қазақ хандығы тарихының материалдары
этнографиялық және статистикалық және статистиканың негізгі
көздері болып атақты орыс статистигі Ф:А. Щербинның
Қазақстанның 12 уезінен жинап құрастарған қырғыз жерлерін
қолдану материалдары 13 томдық болып табылады. П.А. Скрыплевтің
басшылығымен жиналған 4 томдық сырдария облысындағы қырғыздардың
жерді қолдану материалдары П.П. Румяцевтің басшылығымен
жиналған 4 томдық. Жетісу облысындағы далалық және орыс
шаруашылығының жерді қолдануды зерттеу материалдары, А.В.
Переплетчикованың басшылығымен жиналған ІІІ томдық Сеймей
облысының 1910 – 1911 жылдардағы қазғыздардың шаруашылығы мен
жерді қолдануын зерттеу материалдары ІІІ томдық 1907 – 1909
жылдардағы қайта статистикалық зерттелген Ақмола облысының
қырғыздардың шаруашылығы. Бәрін жалпы алғанда қазақ көшпенділері
үшін 35 томдық статистикалары шығарылды. Көшпенділер қоғамының
өмірін, материалды шаруашылықтың жүйесінің қызмет етуін,
көшпенділер ортасындағы қоғамдық қатынастарды зерттеу болып
табылады.
І – тарау. Көшпенділік қоғамның генезисі мен эволюциясы.
1.1. Қазақстанның табиғаты және көшпелі тұрғындары.
Көшпенділер қауымының тіршілік әрекетінің барлық саласын
қамтитын табиғи географиялық және әлеуметтік экономикалық
факторлардың өзара қатынастық жүйесі номадизм эвалюциясымен
генезисінің мәселелерін талдамастан, меңгерместен толық жан – жақты
зерттеледі. Көшпенділердің пайда болу уақыт кеңістігін және
тіршілік ету заңдылықтарын зерттеу Евразияның аридты аймағының
шаруашылық процестерін адам меңгеруінің және номадизмнің
экологиялық детерминанттарын зерттеу үшін, сонымен қатар осы
аймақ халқының тарихи даму динамикасын талдау үшін қажет.
Қазіргі тарих жазбаларында Выразиядағы мал шаруашылығымен
айналыстардың бірден көшпенділікке ауысу мәселесін әртүрлі
оның үстіне бір – біріне қарама - қарсы гипотезаларымен
көрсетілген. Мысалы қазіргі таңға дейін мал шаруашылығымен
айналысатын әр түрлі тайпалардың шаруашылықтың дәстүрлі типін
өзгертуіне не себеп болғаны беймәсіл болып отыр. Кейбір
зерттеушілердің пікірі бойынша мал шаруашылығымен
айналысатындардың малдарының көбейуіне байланысты жаңа
жайылымдарды игеруге мәжбүр болғандығы отырықшы мал
шаруашылығының номадизмге ауысуының бастап себебі деп
есептейді. Бір қатар зерттеушілер бұл процесте шешуші ролді
Блит Сернандер жүйесі бойынша супариальды кезеңнен
супатлантикалық кезеңге өтуі және ксеротерм дәуірінің
климаттық өөзгерістері атқарады деп есептейді. Срокин 1962 ж;
Сольников , 1967; Вереш, 1979; Викторова, 1980; Хабдулина , Зданович, 1984
және тағы басқалар . Климатологиялық концепцияның дамуы Л.Н.
Гумилев еңбектерінен кеңінен алынды. [1]
Сонымен қатар номадизмнің пайда болуы алғашқы қауымдық
қатынастардың не егіншілікпен айналысатын Оңтүстік жақтағы
мемлекеттердің экономикалық және саяси қысымның салдарынан
деген көзқарастар бар. өзінің кезегінде Л.С. Клейн
көшпенділердің әскери артықшылығын сезінуінен көреді. Біздің
көзқарасқа Г.Е. Марковтың концепциясы негізділеу болып көрінеді:
мал өсіруші және мал бағушы халықтардың номадизмге өтуі
факторлар жиынтығына - климатогенді , антропогенді , әлеуметтік -
экономикалық, саяси мәдени жағы басқаларға негізделген және
осыардың жиынтығы көшпелілер генезисін қамтамасыз етеді дейді
ол. Сонымен қатар мал өсірушілердің қоныстану баймақтарында
климаттық аридизация жағдайындағы егіншілік шаруашылығы
тауысылған кездегі географиялық ортадағы объективті өзгерістер
тікелей түрткі болады.
Бұл салада Шнирельманның көзқарасы сөзсіз қозғаушылық
танытады. Көшпенділердің даму факторы әртүрлі аймақта нақты
болмаған. Оларға номадизм генезисінің 4 типологиялық үлесі
ұсынылған. Біріншіден жер мәселелерінің өршуіне және егеншілік
мал шаруашылық бірлігінен жылжытуға байланысты шетке жер
аудару процесінде өзінің әрекетінде мал шаруашылығын
күшейтетін халық тобы ажыратылы.
Екіншіден диқаншылар өздерінің малдарын көршілеріне
жайылымға бере алатын еді немесе белсенді түрде ауыса
беретін болады. Мұның барлығы егіншілік шеттерде мал
шаруашылығын күшейтті. Бұл үлгілердің барлығы авторды
біріншілік көшпенділік деп атауға жетеледі. Басқа 2 үлгі
осыдан туындаған , екінші көшпенділік еді. [2]
Біріншіден мал өсірушілік халықтың мал өсіруші топтарын
қарым – қатынас нәтижесінде күшейді. Екіншіден кейбір ролдерді
халықтың аңшылар топтары атқарды. (Шнирельман 1988 ж.)
Барлық зерттеушілер мал шаруашылығының эволюциялық даму
процесінің алғашқы түрткісі болып б.э.д. V – IV – мың жылдық
белесте түрткі болып, б.э.д. ІІ – І мың жылдық белесте
көшпенділердің пайда болуына әкеледі. Б.э.д. І мың жылдықтың
ортасында номадизм бүкіл әлемдік тарихта нақты тарихи
көрініс болады. (Хозанов 1975, Марков 1979, т.б.). В. П. Шиловтың көз
қарасы бойынша төменгі Повальжедегі көне мәдениет
ұстаушылар көшпенділер ретінде идентифицерленуі мүмкін. [3]
В.П. Шиловтың командизм туындауының мың жылдан аса
көнертуі көшпенді танушылар арасында сүйеніш таппады.
Осылайша көшпенділердің тұратануы көпшілік зерттеушілердің
ойынша евразияның аридты аймағының барлық жерінде б.э.д. І
мыңжылдықта климат өзгерісінде болды. Номадизмнің пайда
болуын және оның тұрақтануының тарихи заңдылығына себепші
болған негізгі факторлардың арасында табиғи климаттық
факторды ажыратқан жөн. Мына ерекшеліктері аса маңызды
еді. Жазғы мезгілде жер бетін аса күйдіретін сәулесінің
жоғарғы баланс кезеңнен ауысатын атмосферлік құрғақшылық ауа
райының континенттілігі, су , өсімдік, топырақ ресурстарының
жетіспеушілігі фитоценездің функционалды мезгілдігі атмосфералық
жауын – шашын тағы басқалар. Барлық осы табиғи климаттық
факторлар мал шаруашылықсыз тіршілікке ең бастысы егіншілікке
мүмкіндік беріледі. Бұған куәгер ретінде мысалға қазіргі
кезде қазақстанда жайылым және шабындық жердің көлемі 190 мин
га. республикадағы барлық ьауыл шаруашылығы жерінің 85,5% - ы ал
егіншіліктің өнімділігі өте төмен және орташа 6 – 7 ц – га
құрайды. Осыған ұқсас жағдай әлемнің басқа аймақтарында да оырн
алған, көшпенді мал шаруашылығы қазірге дейін өзінің позициясын
сақтай қалып, аридты аймақтардағы табиғи ресурстардың қайта
өңдеуіндегі жалғыз өріс болып қалайын деп отыр. (Луспи Газдер
1984 24 – 35 беттер; Андрианов 1985 ж) жемнің жетіспеуіндегі , өсімдік
жамылғысының төмен өнімділігі болды.
Сондықтан азықты жүріп іздеуге байланысты кезеңмен жер
ауыстырып отырып. Ең кем дегенде бір жылда жайылым жерлер
бір малға 5 – 7 га құрады, ал шөп және жартылай шөлейт
жерлерде 12 – 24 га аймақты алып отырды. Жайылымның ауысып
отыруына су ресурстардың жетіспеушілігі де себепші болды.
Буланудың жоғарғынан беткей ағымның болмауынан атмосфералы
жуан – шашының аздығынан және су көзінің гидрохимиялық құрамының
жетіспеушілігінен су іздеу мақсатында ауысу қажеттілігі
тұрақтанды. Табиғи – климаттық континентік фактор көшпенділікті
жазықтықта меридиянды бағытта, ал таулы аймақтарда вертикальды
бағытта жетеледі. Қар жамылғысының тереңдігі мен тығыздығы малдарға
қысқы азықты дайындау ұйымдастыруды анықтады, өйткені ұсақ
малдар мысалға 10 – 12 см тереңдікте, ал жылқылар 30 – 40 см
тереңдікте ғана жүре алатын еді. Қар үстінде жүре
алмайтындықтан, қар жамылғысының көп немесе аз болуы номадтардың
тұрақтануына себебін тигізеді. Көшпенділердің алып отырған
экологиялық жерінің динамикасы тіршілік ортасындағы элемент
ресурстарының орналасуымен және мезгілді аймақты сипатта
функциялануымен анықталды. Атмосфералы жауын – шашынның су көзінің суы
мол болуы, бұлттылық және ауа салмағының айналымының жиынтықтары
номадизмнің тұрақтануындағы басты фактор болып табылады. [4]
Көшпенділердің көшу жоғарылығы тіршілік ортасында табиғи
ресурстар кеңістігінде өзгеруі әсіресе малды жеммен және сумен
қамтамасыз етуі ауытқуына қарсы тұра алды. (Радченко 1985 136 бет ж.
т.б.).
Осының салдарынан тұрақты әсер ететін номадизмнің
экологиялық детерминанттары жеткілікті анық байқалаып отырады.
(Капо Рей , 1958 жыл; Гумилев , 1966; Акишев, 1972 ж; Хазанов, 1972; ол ,
1975 А; Федорович, 1973; Назаревский, 1973; Клейн, 1974; Пуляркин, 1976;
Артомонов 1977; Грайворонский, 1979ж: Радченко, 1983; Адрианов, 1985 ж.
т.б.). [5]
Көшпенділердің пайда болуының әлеуметтік мәдени
аспектісінде жануарлардың деместикация процесімен мал шаруашылығымен
дамуы қоршаған орта ерекшеліктерінде өмір сүрумен малды
бағу білімінің жиналғаны алдын – ала анықталған еді. Табиғи
ресрустарды тану процесінде үйірдің құрылымын жасау, мал
шаруашылығының өнімін алу (Ет, сүт, жүн, көлік, т.б.) тіршілікті
ауытқудың қалыптасуы мен техника, технологияның жаңаруына
байланысты салтаттылық пайда болды т.б.. (Грязнов, 1957, Черников
1960; Сорокин, 1962; Шилов, 1975; Кузьшина, 1977; Смирнов, Кузьшина, 1977,
Траг 1980, ол 1988; Косарев,1981, 1984 ол. Зданович 1988 т.б. Еуразияның
аридты кеңістігінің экологиялық меңгерілген тәжірибесі мал –
егін шаруашылығынан жаңа саналы жағдайға көшуінде ақпаратты
жабдықты негіз болып көшпенділердің пайда болуының
мүмкіндігін қамтыды. Көшпенділердің даму этапындағы мал
өсірушілердің бастапқы позициясы қандай болғаны жайында
көп таластардан сұрақ туындайды. Көшіп – қону шаруашылығының ,
оның пайда болған уақытынан қазіргі шаруашылығынан , оның
пайда болған уақытынан қазіргі заманға ейінгі даму
мәселесі жайлы көзқарастар беркелкі болып келеді.
Әдебиеттердегі көзқарасқа сүйенер болсақ, халықтың көшіп -
қонуында ешқандай белгілі бір аумақтылық сақталған емес, халық
ең соңында бірте – бірте белгілі бір қыстақтарда қоныс теуіп,
белгілі бір жерде тұрақтап болған. Халықтың көшіп – қону
мәселесімен шұғылданғандар: М.П. Грязнов С.Е. Толыбеков, С.Н. Руденко
және кейінірек С.А. Плетнева, А.М. Хазанов т.б. С.А. Плетнев
схемасын қарастыратын болсақ бұл еңбекте номадизм өзінің
эволюциялық дамуында ең алдымен тобыр сатысынан өтеді. Яғни
тұтас жыл бойы көшуі және тұрақты қыстақтарда қоныстану
астысы. (Плетнева, 1982). Көшпенділіктің даму периодтарын
жеткілікті, бөлшекті түрде зерттелген А.М. Хазанов болды.
Плетеновтың схемасының кейбір туыстары әдебиетте қызу
талқылауға салынды. С.Е. Толыбековтың концепциясын алатын болса,
мұнда көшпелі қазақтар өздерінің тарихи- мәдени дамуында 3
сатыдан өтеді. Ең алдымен таза көшіп – қону сатысы қазақстан
территориясында XV – XVIII ғасырлар аралығында жүрген және
мезгілдік жайылымдар жоқ болуымен сипатталған.
Екіншіден жартылай көшпелі мал шаруашылығы сатысының
ерекшелігі мұнда халық 1 қоныста жылына 6 айдай қоныстанған. [3]
Шаруашылықтың пайда болуы XVIII ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басы аралығын қамтиды. Үшінші саты яғни ол
отырықшы мал шаруашылығы - көбіне таулы және халықтың
тұрақты қатысуымен, баспана тұрғызу мен және шөп жинау
жұмыстарын сипаттайды. (Толыбеков 1971 с 466 – 410).
Біздің жеке көзқарастарымыз, пікіріміз бұл пікірімен
келіспейді. Себебі XIX ғасырда моңғолдар қыс мерзімінде де
көшіп қонған, бұл олардың қазақтардан ерекшелігі. Ал қазақтар
қысты қыстақтарда өткізген, сирек жағдайларда ғана қыста көшіп
– қонған . Сбебі Монғолия биік тауларда орналасқандықтан қыс
кезінде күшті жерлер қар көшкіндерін ұшырап көшуге ешбір
кедергілер болмаған. (Мурзаев, 1952, С 105, 192 – 219 т.б.). Ал
қазақстандағы үлкен аумақтарды орташа есеппен жылына 6 айдай
басып жатқан қар жамылғысын жылдың бұл мезгілінде көшуге
кедергі келтірді. Сондықтан қазақстар қысты қыстақтарда өткізді.
Көшіп қонудың дәстүрлі яғни қазақстар мен монғолдардың да
табиғи - климатқа негізделген болатын және комадизмнің ғылыми -
эвалюциялық дамуымен байланысы жоқ еді. Сонымен қатар
археологиялық мәліметтер тобыллық көшуді мақулдамайды. Көшпенді
қазақтарда XV – XVII ғасырларда қысқы тұрақтар кең түрде тараған
болатын. (Жолдасбаев 1975). Екіншіден климаттық жағдай 1500 -1800
жылдарда кіші мұз эпохасы болып, бұл эпоха күннің сууымен,
ылғалдануынан тұратын болған.[6]
Сондықтан бұл жағдайларда ешқандай көшу жалы сөз
болмауы керек. еді. Ал тобырлау сатысы мен жыл бойы көшу бұл
ойдан шығарылғандай болады. Сондықтан Сонымен әртүрлі табиғи -
климаттық жағдайларда көше беру мүмкін емес болатын. Сонымен
көрсетілген схемалардың ешбіріде көшпелі мал шаруашылығының
дамуын жеткілікті түрде негіздеп түсіндіріп бере алмайды.
Барлық схемаларда седентаризация процесі командизмнің эволюциялық
дамуының соңғы сатысы тәрізді берілген аграрлы қоғам
шегінде жермен мұғылдану тек қана атмосфералық жауын – шашын
мөлшері 400 мм немесе су жүйесі бар аймақтарға ғана
мүмкін еді. Ал қазақстанды алатын болсақ оның аймағы 95 %
шөлді жерлер мен атмосфералық жауын – шашыны 400 мм аз болып
яғни гидрогеографиялық режимі нашар дамығандықтан (яғни Монғолия,
Жонғория, Араб шөлдер, Сахара шөлі т.б.) яғни қоныстануға ш бір
қолайлы жағдайлар туғызбайды. Номадизм эвалюция процесін
қарастыратын болсақ, біздің көзқарасымызда көшпенділік өзінің пайда
болу сәтінен қозғалғыштықтан көшпенділік бағытана қарай дамыды.
Мәселен, бірте – бірте көлік күштері болып саналатын аттар пайда бола
бастады, біртіндеп табиғи таулар, бірегей емес топырақ, тастар, өзендер
тіпті көлдер де көшпенділер үшін кедергі болудан қалды. Біртіндеп
көшпенділердің материалды мәдениетке өтуі (киіз үй, тұрмыстық заттар,
жиһаздарды қолдануы XV – XVI ғасырларда байқалған. Ал бұл аталған
жағдайлар көшудің жиілігі мен жылдамдығын арттырып, көшетін
аумақтардың кеңеюіне жол ашты. Осының нәтижесінде классикалық
көшпенділер типтері пайда болады, барлық зерттеушілер үшін этонол
болып қазақ көшпенділері адайлар, табындар, саба саналады. Бұл
аталған көшпенділер 2000 км және одан да көпқашықтықта көшіп қонған.
Номадизм эволюциясы процесінде номаттардың материалды мәдениеті
өмірдің жаңа бейнеі мал шаруашылықтың түріне өтуі болды. Эвалюция
процесінде материалды мәдениеттің ауыр заттарын жең материалдарға
ауыстыру (Тері, киіз, ағаш т.б.) және тез жиып , жазып жүре
беретін заттар (киіз үй, жиһаздар)кең қолданыла бастады. Міне осындай
өзгерістерге көшпенділердің мәнеиетінің элементтері ұшырады. Осы
арқылы біз сақтар және скифтердің, сарматтар және үйсіндердің
мәденитін салыстыра аламыз. Яғни б.э.І мың жылдықтың ортасында
Орталық Азиядағы классикалық номадизмнің орнауы Евразия және
Солтүстік Африкадағы халықтардың жағдыларында көшпенділердің ролін
күшейтіп олардың әлемдік тарих Б.э.д. IV – III мыңжылдықта
пайда болға материалды шаруашылық жүйесі дестабилизация(бұзылыс)
процесстеріне ұшырайды. Осының нәтижесінде осы шаруашылық мәдени
жүйенің бейімделу қасиетері төмендеп, оның қайта құрылу
процесстері жүреді. Бұлы б.э.д. ІІ – ші мың жылдықтың ІІ жартысын
(қола эпохасы) – б.э.д. І мың жылдықтың басын (ерте темір
эпохасына) сәйкес келеді. Бұл этаптың тарихи – мәдени дамуы мұнда
шаруашылық мәдени қызметтің әртүрлі түрлері кең тараған. Өзінің
ары қарай даму барысында инадаптивті топтар босаған (өзен
жағалаулары, төмен таулы аймақтарды), және қайта пайда болған ( дала
жазықтық) экологиялық бос жерлерді толтырып, сұрыптаудың қатаң
бақылауынан өтеді және өз тұрақтылығын сақтап қалуы тиіс.
Нәрижесінде мекендеу ортасы бейімделу сұрыптауынан шаруашылық
топтарды ысырап тастайды. Біздің көзқарасымыз бойынша аталған
географиялық жағдайларға және мәдениет пен қызметтің
барлық жақтарында өздерінің бейімділік механизмдерін көрсете
алатын топтар ғана бейімделе алады. Көбіне бейімділік қасиеттерін
танытқан шаруашлық топтар олар мал шаруашылығын аңшылықпен
бірге орындауды қажет етеді. Ол мезгілдік асқан ептілікті
қажет етеді, ал көпшіліктің қалған бөлігі қоныстарда өмір
сүреді. Мұның негізінде мезгілдік көшпенді ақшылықты мал
шаруашылығы түрі құрылады. Бұл шаруашылық түрі экологялық
бостықтау жануарлардан арылып, оның орнына халықтың көптеген
бөліктері орналасып және үш жануарларының (қой, ешкі, ат,
түйелердің ) көбіюіне алып келеді. Б.э.д І мыңжылдықтың ортасы
көшпенділіктің тұрақты түрде орнағандығын білдіреді.
Эвалюциялық номадизмнің келесі сатысы жүйенің
бейімделушілік мүмкіндіктерінің тереңдеуі деп аталады және ол
мәліметтің жиналып оның жаңа қасиеттеріне көшуін
білдіреді. Көшпенділік эвалюция аз қимылдан көп қимылға , аз
қозғалыстан неғұрлым ұзақтау қашықтағы қозғалыстарға дейін
дамыды. Егер алдыңғы атаған сатыда жайылым жерлерді мезгілдік
айдалану жүйесі қалыптасқан болса, бұл сатыда миграциялық
көшіп қонудың тығыздығы және аумақтардағы көшпенділердің
концентрациясы өсе түсті. Б.э.д І мыңжылдықпен – б.э І – ші
мыңжылдықтың ортасында қыстық жайылымдар, малдың сусыз
кеңістіктері меңгеріледі және вертикалды, радиалды элипс тәрізді,
меридионельді көшпенділік жүйелерінің құрылуы аяқталады. Б.э І
мыңжылдықтың ортасында көшу жүйесі өзінің дамуының шегіне
жетіп, келесі мыңжылдықта өзінің потенциалын түгел жойады.
[4]
Б.э. І мыңжылдықтың ортасында технологиялық иновация
түрінде жаңалықтың жаңа қоры айналады. (Оттық, құрал – жабдықтар,
терісіз және тағы басқа материалдық жаңа шикізаттар кең
таралады және экологиялық бейімделудің тәжірибесі көбейтіп
мекен ететін жердің табиғи ресурстары жайлы білім қоры
молаяды. Нәтижесінде көшпенді мал шаруашылығы классикалық
көшу деп аталатын жаңа даму саттысына көшеді. Номадизм
климат жағдайларына үлкен бейімділік пен жоғары мамандануды
көрсетеді. Жоғарғы мамандылық кейде шектік қалыпта да болуы
мүмкін. Яғни жылына 1000 – 2500 қашықтықта көшу , көшу саны
жылына 60 – 120 – ны құрайды). Көшпенділер Евразия континентіндегі
Азиядағы, Солтүстік Африка және Оңтүстік шығыс Европадағы
этно – саяси процесстерге белсенді қатысады. Бұл периодқа
номадизм өзінің даму жағынан тұрақтанып, өзінің потенциалының
жоғары деңгейіне жетеді. Атақты географиялық ашу және оқ
атушы қару – жарақтардың кең жаралуына дейінгі кезеңге
дейін көшпенділер Евразия халықтарының өмірінде басты ролді
ойнаған . Яғни көшпенділер сауданы ішкі бақылауға алған,
сонымен қатар керуен жолдарын да бақылауға алған. Яғни
олардың әскери шеңберінде де жетістіктері көп.
Көшпенділер өмірінде егін салмай қалған жұт жылдары да
болды. Бұл құбылыстар көбіне табиғи - климаттық өзгерістер
әсіренен туындайтын еді. Келесі даму сатысына тән белгі бұл
көшпенді тайпалардың біртіндеп ірі орталықтандырылған
мемлекеттер құрамына енуі болады. Атап айтқанда Ресей
империясының құрамына қазақ, түркімендер, қырғыздар кірді. Ал
қытайдың құрамына (моңғолдар мен жоңғарлар кірді).
Түркия құрамына (таяу шығыстың көшпенділері) Франция құрамына
(Солтүстік Африканың көшпенділері) кірді. Билік жүргізуші
мемлекеттерге көшпенділер бағынышты болды. Жаңа заманда
индустрия - урбанизацияланудың даму сатысында номадизмнің
дамуының соңғы сатысы болды. Өндірістік кәсіпорындар
көшпенділердің жерін иеленіп, оларды мал аймақтарына ығыстырып
көшіреді. Көшпенділер қоныс аудартудың қатаң тәжірибесі
нәтижесінде олар аштықтан жаппай қырылды.
Қазақстанның кең байтақ жері әр түрлі географиялық
аймақтарда орналаса отырып, табиғи климаттық және
геофизикалық жағдайларының алуан түрлілігі мен ерекшеленеді.
Евразия материгінің түбінде ішкі континенті яғни 40 – 50 С
шамасында және 46 – 87 С аралығында араласа отырып, Атлант және
тынық мұхит, Үнді мұхиты мен Солтүстік мұзды мұхиттан
айтарлықтай қашықтықта орналасқандықтан Қазақтсанның табиғаты
Басыс Сібір, шығыс Европа және Орталық Азия аралықтарында
өтпелі ретінде сипатталады.
Геофизикалық жағдайы жағынан Қазақстан негізінде төмен
таулардың ұшы – қиырсыз жазықтарымен алмасуымен сипатталады. Биік
ұшар бастарында қар жататын таулар Шығыс және Оңтүстік
Шығыс биліктерді алып жатыр. Қазақстан жерлерінің биік таулы
және төмен таулы аймақтары ұшы қиырсыз жазықтарымен
алмасып отырады. Жердің мұндай сипаты климаттың қалыптасуы мен
табиғи ландшафтардың жаралуында маңызды зор. Жазықты төмен
таулы аймақтарды Батыс - Сібір, Тұран ойпаты және Каспий
аумақтары алып жатыр. Мұнда ұсақ өзендер, ойпаттар, құмды жерлер
көптеп кездеседі. бұл аймақтардағы өзендердің сулы және
олар құмға сіңіп жоғалып кетеді. Қазақстан жерлерінің қомақты
бөлігін үстірттер алып жатыр. Торғай , Орал , Бетбақдала ,
Балқаш жазығы және жалпы Сырт үстіртінің бөлігі Бетбақ
дала , үстірт Балқаш жазықтарында сулы жерлер аз. Ал Торғай аймағы
болса өзендермен яғни Тобыл , есіл өзендерімен Орал аймағы
Енбі өзенімен және т.б. ұсақ өзендермен, жалпы сырт уралдың
көптеген ағыстарымен қамтылған.
Қазақстанның төме таулы аймақтары жазық аймақтарының
негізгі бөліктеріне кіреді және мұнда тау массалары қатты
бұзылыстарға қопарылыстарға ұшыраған. Яғни Мұғалжар мен
Маңғыстау тауларын атап айтсақ болады. Төмен таулы аймақтар
Солтүстік және Оңтүстік аралығында және Бастыс және Орталық
Қазақстан арасындағы климатты бөлушы аймақ болып саналады.
Қазақстанның биік таулы аймақтары Алта, Сауыр – Тарбағатай
тауларымен Жоңғар және Алатау, Тянь – Шань тауының Батыс
бөліктерімен сипатталады. Барлық тау жүйелерінің географиялық
құрылысы ең күрделі болып келеді және олар бір – бірінен
жауаралық ойпатарымен бөлінген. таулар бір – бірінен көптеген
өзен және көлдерімен , күрделі бедерлерімен сипаттарымен , қарлы
ұшар бастарымен ерекшеленеді. Жер бедерінің және
атмосфералық жауын – шашынның басқа да географиялық
факторллармен бірігуі Қазақстан территориясының географялық
факторларымен бірігуі Қазақстан территориясының гидрографиялық
режимін анықтайды. Су қорының негізгі бөлігі ішкі ағынға
жатады, тек қана аймақтың Солтүстік бөлігі ағын бассейініне
жатады. (Ертіс, Тобыл өзендерінің бассейіндері). Көптеген өзендр
бастауын таулардан алады. Бұл өзендердің үнемі толуын
қамтамасыз етеді. Таулардан шыққан жерде өзендер жазық секілді
болады және олардың толуы нашарлайды. Өзендердің көптеген
бөліктері ағымы көлдерге құяды немесе құмда жоғалып кетеді. Жазық
жерлердегі өзендер көбіне қардың еруімен шашын есебінен
жасады. Ал жаз мезгілінде жазық жерлердегі өзендер кеуіп
кетеді. Қазақстан аумағындағы өзендер, суқоймалар бетінен ьсудың
булануы жауын – шашынның түсу мөлшерінен де көбірек
болады. Өзен жүйелерінің солтүстіктегі оңтүстікке қарай
бағытталғанда азия түседі. Ол дала аймақтарында өзендер
әрбір 100 кв км – ге – 4 – 6 км - ден келеді. Қазақстанда өзендер
саны мезгіліне қарай да ауытқып отырады. Мәселен, көктемгі
ағыс 86 – 90 %, жазғы 5 – 7, күзгі – 1 – 3, қысқы 2 – 4 % - ке тең.
Қазақстанның жазық жерлерінде өзендер сирек кездеседі және ол
таулы өзендер (Іле, Шу, талас, Арыс, Қаратал, Лепсі, Шарын өзендерінде
өзен ағысы есеппен 60 – 60 % - ті құрайды. [7]
1.2. Көшпенділердің өндірістік және қоғамдық қатынастары
Капитализмге дейінгі қоғамның формациялық табиғатының
мәселесі үлкен ғылыми қызығушылықты тудырды, ерекше мәдени
тарихи феноменді тану үшін ғана , дүниежүзілік тарихи
үрдістің кеңістік - уақыттық таралуының жалпы заңдылықтарын
тану үшін қажет. Атап айту қажет осы мәселені тану
тәжірибесінде әсіресе осы соңғы екі он жылдықта құрамды
кестені критикалауда (алғашқы дәуір – құл иелену - феодализм –
капитализм – коммунизм) дискуссиялық бағыттылықпен және диаметрлі
қарама – қарсы пікірлердің көп болуы мен ерекшеленеді. (Шығыс
елдерінің тарихи дамуындағы жалпылық пен ерекшелік, 1966, Данилов ,
1968, Текей , 1975; Имошечкин, 1980 және т.б.). ВКП тарихының қысқа
құрсында айтылғадай капитализмге дейінгі қауымның феодалды
әдіспен идеальді модельге нақты тарихи жолдарының
дамуының әртүрлілігінің жасанды бесқұрамды кестенің
классикалық канондары орын алатыны көрсетілген. (Качановский
1971; никифоров 1977, Кобищанов 1966 және т.б.). Тек соңғы жылдары
ғана ғылымдардың индустрияға дейінгі қауымның формациялық
табиғаты жөнінде жаңа және сапалы творчестволық ізденістер
пайда болды.
Әсіресе көшпелі қауымның стадиялық кезеңдегі даму дәрежесі
туралы көп жоспарлы және күрделі дискуссиялық мәселе
болып табылады.
(Сүлейменов 1989 ж).
Талқылаудың бірегей болмауы, адекватсыз тексеру әдістеріне
және терминдер мен түсііктерді түсінуге полярлы
көзқараспен қарауға негізделіп отыр, мысалы, өндіру әдісі
көшпенділік, өзіндік қатынас , мемлекет, феодализм, қоғамдастық
және т.б. сонымен қатар номадты социзм бүтіндігі және оның
адам тарихындағы орны. Диахронды жоспарда тарих жазуда
көшпелі қауымның өзара қатынасында классыз жүйеде
номадтардан кластардан кластарға дейін ортаға дейін
эвалюцияланып , ал содан кейін маятник кері жаққа жүріп, ерте
кластық қауымды бөліп осы көрсеткіште тоқтады. Сонда тек бір
аспект қана талқыға салынып отырды. Қоғамның формациялық
даму мәселелері – кластық поляризациялық даму мәселелері –
кластық поляризацияның болу немесе болмауы. Көптеген арнайы
жұмыстарда орын алған, осы мәселені игерудегі тариқа орын
қалдыра отырып, бұны қазіргі көзқарастарды концептуальді
қарастыралық .
(Марков 1967, Марков 1976, Хазанов, 1975, Першиц 1976, Илбшечкин, 1980,
Коган, 1981, Исмаил, 1983, Крадин, 1987, Сүлейменов 1989 т.б). [6]
Бұл көзқарас, ревалюцияға дейінгі орыс және шетел тарих
жазуларында кең тараған. Мұнда негізінен қауымдық қарым –
қатынас осы таныған, жетілген мемлекеттіктің болмауы және
қауымдық өмірде демократиялық элементердің басым болған. Мысалы, А.Н.
Седельников бұл туралы былай жазды қырғыздардың қауымдық
құрылысы демократиялық деп айта аламыз. (Седельников 1903,214
б). П. Е. Маковецкий былай болжамдалған Қырғыздың барлық қауымдық
құрылысы, тайпалықтан бастау алады. (МКОП 1948, 262 б). Орыстың
көрнекті этнологы Аристов Н.А. бұл туралы концептұльды
формада былай жазған еді. Түрік көшпенділерінің патриархальді
тұрмысында , рулар және олардың рулық тайпалық бөлініп ,
бірлесуі барлық қатынаста да мәні жоғары болды (Аристов 1896
233 бет). Бірақ бұл көзқарас толығымен көшпелі халықтардың
дамуында негізгімодель ретінде қаралмады. Өйткені номадтардың
формациялық дамуындағы мәселелер орыстардың ревалюцияға дейінгі
тарих жазуындағы арнайы және өзіндік зертеу мәселесі
болмады. И.Пахомов бұны әділетті түрде ескеріп атты
Экономикалық құрылым мен эвалюцияны зерттеуде өте аз істер
жасалынды. (Пахамов 1911, 1 б). [8]
Одан ары бұл көзқарас 20 – 30 жж кейбір авторлардың
жұмысында жалғасын тапты. Осыбағыттаға зерттеушілердің бірі
П. Чулошников, ол көшпелі - қазақтардың қауымдық өмірімен кеңінен
танысқаннан кейін, мынадай тұжырымға келді: Патриархальді – рулық
қатынас көшпелілер тұрмысынан ажырамайды, барлық жерде және барлық
кезде бірге болады. (Чулошников 1924, 193 бет ). А. Ф. Резанов осыған
байланысты былай жазды: көшпелілерде, бірегей мемлекеттік билік болған
жоқ, қазақта рулық құрылыммен өмір сүрді. Рулық ұйымдастық
көшпелілер өмір сүруінің шынайы формасы және де сол кездегі
шаруашылық өмірге сәйкес келді. (Резанов 1926, 187 б). Алайда
мемлекеттегі қоғамдық
саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты 20 жылдарың соңында
номадты кластарға бөлінбек теориясы жоққа шығарылды, өткені
ол кезде қазақтың көшпелі ауылдарда кластық шиеленісті
күшейте көрсету және 30 – 20 ж. ревалюциялық қайта түзілеуді
дәлелдермен дәлелдеуді бірінші орынға қоюмен
байланыстырады.
Социалды тапсырыс кластық доминантта болды деп айтылды,
ал классыз қатынас бұрзуаз қауымдары патриархальді теңдік және
патериалистік тенденциялар туралы миф құрастырды де санады.
(Дахмилейгер, 1965,1969 және т.б.) Клстық курс советтік тарихи
келді. Басқаша осы күнге дейін негіз болып келді. Басқаша
айтқанда ХІХ – ХХ ғ басындағы көп зерттеушілердің қабылдануы
бойынша көшпенділердің қауымдық құрылымы классыз жүйеден тұрған
және олар номадтардың социалды дамуындағы заңдылық деп танылған,
мысалы, бұны Н.И.Зибер, К. Каутский, П.Кушнер, К.М. Тахтарев қолдаған,
алайда бұл пікір толық ғылыми концепция ретінде амып үлгемеді.
Кейінірек классыз жүйе туралы тезис Орта және Қиыр Шығыс
көщпенділер материалдарында жазылды. (Алитовский 1966, Васильев А.М.
1967, 1982 және т.б.) немесе номадтардың ерте дәуірінде деп жазылған.
(Черников 1978, Плетнева 1982 және т.б.). Бірақ бұл көзқараста барлық
номадтарға тән заттық дифференциация, жазбалар көзі түріндегі және
этнографиялық мағлұматтар сонымен қатар тарих кезеңдерінде барлық
халықтардың материалдарын археологиялық зерттегенде бұл теорияны
қолдайтын дәлелдер болмады. осыған байланысты классыз жүйе гипотеза
негізінде ерте класты қатынас теоряисы пайда болды.
Номадизм туралы Батыс тарих жазбаларында әлеуметтік -
экономикалық процестер туралы формациялық түсінік болмауымен , бірінші
кезден – ақ бұл мәселеге қызығушылық танытпаған . Көптеген зерттеушілік
әдетте көшпенділер қауымында әлеуметтік поляризация жоқ деген
тезиспен шектелген.
(Тарих жазу мәселелері: Першиц 1976 және басқалар). Қазақстардың
, монғолдардың көшпенділер қоғамында орта ғасырларда сөздік және
иелік диференциациясын жоққа шығармады. (Schuyler 1876. Vol I, Moser
1885. P.23 – 24; Atkinson, 1857, etc), сонда да көптеген зерттеушілер
номадтар ортасында рулық қатынас , катернамизм басым болды деп
санайды. (Czaplicka 1918; Hudson 1938 etc). Тек соңғы уақытта Бастыс
тарихи жазбаларында осы мәселе бойынша тереңдігінен
арнайыландырылған жұмыстар пайда бола бастады, алғашқы тарих жазба
ретінде (Feudalizm in Kazakhstan, 1961; Krader, 1958 P.76 – 99, etc), ал
кейінірек бұл номадты социзмнің формациялық дамуының әртүрлі
аспектілері қозғай түсті . Бұл жұмыстарда көшпелі қоғамның
әлеуметтік - экономикалық поллеризациясына мемлекеттік бақылау
тек ішкі эксплуатация жүйесінде ұйымдастыру қажет болғанда. (
Bacon 1958; Jdem ,1965, Krader 1963; Jdem 1966; Sounders 1971, Patai 1973
etc).
Концептуальді қарағанда Тарихты зертеу жұмысының авторы
Тоинби ұсынған тезистің мағынасын, онда көшпенділер
дифференциацияланбаған ұйым ретінде көрінеді және көрші отырықшы
елдерге толығымен қарама – қарсы болып табылады. (Тоинби 1991 ж).
Сондан кейін Саундери былай жазады: Қоғамдық , экономикалық дами
алмайтындықтан номадтар ғасырдан ғасырға бір шеңбермен айналып жүрді.
(Sounders 1971 Р. 12). Ал қазіргі уақытта батыс зерттеушілерінің
көбісі классыз жүйе туралы көзқарасты ұстанады. Соның ішінде А.Н.
Бурженің пайымдауынша көшпенділер қоғамы тең құқықлы кейбір
мәселелерді ескермегенде (Bourgeot 1978 Р.16.). Мұндай қорытындының
басты дәлелі ол номадтарда мемлекеттің болмауы және
сегменттік линидж жүйесінің болуы, иерархия мен теңсіздікті
дамытпайды деп пайымдады ол. (Jbid. Р.17 – 22). өз кезегінде Бонт П.
номадтар қоғамын стратифицирленгенмен , ал олардың әлеуметтік
және экономикалық статусы ерекшеленді, алайда тарбиғи ресурстарды
және қоғамдық өндіріс ұйымдары көпшілік болып қолданғанда әртүрлі
механизм арқылы теңсіздік дамуы теңдікпен теңеліп отырды. Осыдан
номадтар тең құқықлы және дифференциацияланбаған социзм болып
табылады, ал қоғамның поллеризацияға тенденциялы өзіндік
мағынаға ие болады және мемлекет түзілуіне көрші отырықшы
елдерді ішкі эксплуатациясын ұйымдастырғанда ғана әкеледі.
Қоғамдық дамудың феодалдық кезеңі. Малға жекеменшік және
көшпелілер ортасында қоғамның айқын бөлінуі, номадты социун
феодальды идентификация туындауының негізгі себептері болды. Феодализм
туралы алғаш рет айтқан Я. Гавердовский, ол 1803 жылы былай жазды:
қызғыз ордаларындағы өзіндік басқаруды феодальді басқаруға
жатқызуға болар еді, егер оны күштілер құқымен жасалмағанда
(Гавердовский 1803). Кейінірек орыстың атақты ғалымы П.П. Румянцев
бұл жағдай туралы былай деп жазды: қығыздардың әлеуметтік құрылымында
XV – XVIII ғасырларда екі қарама – қарсы негізден құрылған:
патриархальді - рулық және феодализм. Алайда соңғысы біріншілік формада
көрініс береді. (Румянце) әрі қарай ол былай қорытындылады,
қырғыздардың өмір салты мен шаруашылығы орта ғасырдағы Европа
шартарына қарама – қарсы және ол рулық құрылыммен феодализмнің
күресуіне оңтайы жағдай тудырмады, тек оны жеңіп қана феодализм
дами алады. Сонда да мынаны ескеру қажет Я.Говардевскийде,
Румянцевте феодализм деп өндіру әдісін түсінбеді, ал тек қоғамды
саяси институт жүйесі деп түсінді.
20 – 30 көшпенділерді зертеушілерде командтардың қоғамдық,
дамуында кластық жүйе бойынша жүрді деген түсінік
қалыптастыруды талап етті. С.П. Тостов ұсынған құл иеленушілік
қатынас көшпенділерге қолданыла алмайтындықтан теріске
шығарылды.
(Семенюк 1958,1959, Хазанов 1975, 1976 Першиц 1976; Крадин 1987
және басқалар). Ол Азиаттық өндіріс әдісіне тиым салынғандықтан ,
жалғыз ғана рұқсат берілген қоғамдық – экономикалық формация ретінде
кластық және капитализмге дейін - феодализм болды. Сондықтан да Б.Я.
Владимирцовтың көшпенділер феодализмі концепциясы және С.П. Толстов
феодалдық қатынас концепциясы туындауы өте орынды. Көшпелі
халықтардың қоғамдық қатынасы феодальді деп танылып , кең таралымға
ие болды. СССР номадтарының ревалюцияға дейінгі өткені болып
табылады. Ол барлық ғылыми және оқулық баспаларында жазылып
шығарылды. Ол негізінен мына санмен 4 баспада басылды Ежелгі
кезден осы күнге дейінгі Қазақ ССР тарихы , Қырғыз ССР тарих,
Қалмақ АССР тарихы, СССР тарихы, МНР тарихы және т.б.
Б.Я. Владимирцов айтқан көшпенділер феодализмі концепция
өндірістік қатынасқа негізделген, жерге қатысты және логикалық жалпы
түсінікке сай кең таралды. (Вайнштейн, Косминский, 1932;Поршнев, 1964
және т.б.).
Көшпенділер феодализмі негізінен жайлауларға феодалдық
меншіктік , яғни шаруашылық жерді пайдалануын бақылау, шаруалар
малды өз қожайындары айтқан жерлерге ғана баға алатын болған деген
сияқты әр түрлі пікірлерді айтқан (Владимирцов, 1934). [9]
С.П. Толстов, Б.Я. Владимирцовқа қарағанда номадтардыңқоғамдық
дамуын ескеруде, көшпенділердегі феодалдық қатынастың өзіндік
концепциясын шығарды. Оның негізінде болжамдауынша малға деген
меншіктік, ол бастауыш ретінде қауымдық қатынастар одан
феодалдық қатынастар туындайды деп батыс Европадағы феодалдық
қатынастың классикалық ретінде көрсетті. (Толстов 1934). Осы және
басқа да сылтаулармен көшпенділердегі феодализмді басқа да
көптеген ғалымдар қолдады. (Козьмин, 1934; Асфендияров 1935, Чулашников
1936; Вяткин).
Соғыстан кейінгі уақытта басталып ары қарай тереңдей түскен екі
көзқарас арасындағы поляризация оның бірі феодалдық қатынас жер
иеленуге меншіктік болумен қалыптасты деді, оны қолдаушылар С.З.
Зиманлов, А.Е. Еренов, М.П. Вяткин, С.В. Юшков, Ф.К. Жеребетьев және
басқа авторлар. Екінші көзқарас феодалдық қатынас мал иеленушілік
арқылы жүзеге асты деп те бұл туралы С.Е. толыбеков, С.Я. Фукс, -
В.Ф. Шахматовтың еңбектерінде көрініс берді.
1954 жылы Ташкентте өткен жиналыста көшпелі халықтардың
патриархальді - феодалдық қатынастың негізі туралы өте кең көлемде
дискуссияның тақырыбы болып табылды. Потапов Л.П. 2 пікірді
біріктіруді тырысқанымен нәтиже бермеді. (Потанов 1955). Уақыт өте
бұл 2 гипотеза монографиялық дәрежеде таралып әр қайсысы өз
дәлелдерін көрсетіп , (Златкин , 1964; Толыбеков 1971; және т.б.)
түсіндіріп отырды. Ол қазіргі уақытта феодализм концепциясы негізінен
Б.Я. Владимирцов ұсынған тұжырымдамалы көшпелілер қоғамын
зерттеушілер қолдады. Қазақстанда (Семенюк 1974, Пицулина, 1977; Сұлтанов
1982; Зиманов1982 және т.б).
Монғолияда (Зладкин 1982; 1983; Папов 1986; Карагодин 1988; және
т.б.). Көптеген ғалымдар феодализм концепцияны бес құрамды класттық
жүйе түрінде көрді, сондықтан да ол көптеген қолданысқа ие болды.
(Феодоров – Давыдов, 1973; Васильченко, Трубецкой 1977; Еремеев 1981;
Келібеков 1984).
Шынында көптеген ғалымдар номадтар ортасындағы қоғамдық
қатныастарды феодализмді ендірілгенін қаламады. Соның ішінде
көшпенділердің малға меншікті қатынасындағы әлеуметтік – экономикалық
диференциясын мойындап, В.П. Илючешкин оны рентті өзгерісін
әдісінің элементі ретінде қарастырады. Ю.И. Семенов өз кезегінде
саунды қатынастарды кабальды қатынастардың көрінісі деп есептеуді
ұсынды. Сонымен қатар номадтардың қоғамдық құрылымы ерекше
Азияттық өндіріскеде жатқызуды, ерекше әлеуметтік – экономикалық туралы
пікір айтылып жүрді. (Седов, 1977; Семенов 1985 және т.б.). Басқаша
айтқанда номадтар ортасында қатынас класттық деп келіскені мен
көшпенділердің қоғамдық дамуының ерекшелігіне келгенде пікірлері бір
жерден шықпайды. [10]
Номадтардың қоғамдық дамуындағы класқа дейінгі концепциядан
үзілді – кесілді бас тартқанан кейін және көптеген ғалымдардың
заңдастарылған 5 құрамды жүйе бойынша номадтар қауымында кластық
және феодалдық қатынастарды дәлелдеуге тырысуы, басқа көзі ашық
көшпенділерді танулы ғалымдарды қанағаттандырмады. Өйткені олар
көшпенді феодализм концепциясын ойдан шығарылғанын түсінетін еді.
Бұның айқын көрініс, біздің ойлауымызша, көптеген ғалымдардың
қатаң сыңға алынуына қарамастан малға меншікті қатынасты
жақтауынан көрініс алады. Нәтижесінде ерекше ерте кластық қатынас
концепциясының туындауы болды. Бұл номадттар ортасындағы айқын
әлеуметтік – экономикалық дифференция мен номадтар дамуындағы
патериалистік тенденциялары мемлекеттің болмауы және кластық күрес
арасындағы кампролис болды. бұл көзқарасты алғашқылардың бірі болып
айтқан Я.А. Седов, Г.Е. Марков, одан кейін артынша және
концептуальды түрде А.М. Хазанов айтты.
Бұл концепцияың жақтаушылары көшпенділер өздігімен тек ерте
кластық қатынақа дейінгі ғана дами алады. (Хазанов 1975), ол
жерге меншіктің малға монополды меншіктіліктің мемлекеттліктің,
клас түзілу аяқталмауымен кластық күрестің болмауымен және ұйымдар
, тайпа, рулық Арестократияның болуымен сипатталады. Номадтардың
әрі қарай дамуы олардың отырықшы егіншілер қоғамымен араласуына
байланысты (Хазанов 1973). Соның ішінде мемлекеттіліктің пайда болуы
сыртқы саяси экспанцияның отырықшы халықты эксплотациялау жүйесімен
және данникалық қатынастардың туындауымен байланыстырады.
Ерте клатық даму көшпенділер қоғамының эвалюциялық
қозғалысының шегі деген көзқарас қазіргі заманға тарих
жазбаларында болып және кең таралуына ие болды.
Совет ғалымдарының бұл пікірімен көптеген шет ел ғалымдарыда
келіседі, яғни көшпенділердің қоғамдық дамуын диффуциялды түсіндіру
бейім болды. Ол дегеніміз көшпелілер әлеуметтік және саяси
институттарды кршілерімен алды, болмаса отырықшы өркениетпен
араласып ғана дамыта алды. Алайда У.Айронс айтқандай бұның
механизмі әлі анықталмаған (Production postorale of societe 1978).
Номадтардың ерте кластық даму концепциясы көлемінде Г.Е.
Марков көшпенділердің әлеуметтік экономикалық эвалюциясының арнайылығы
немесе ерекшелігі туралы қызықты ойлар айтады. Онда өндірістің
жаңа әдісін анықтауға ұмтылғандығы көрінеді (Марков 1967). Ол былай
дейді: Өндірушілердің өндірістік заттарынан айыра бастауымен
көрініс берген, кластық қоғам түңіле бастағандықтан көшпенділік жеке
шаруашылық ретінде ыдырай бастады, ал мал бағушылар егіншілікке
ауыса бастады. (Марков 1976) [11]
Осылайша біз қазіргі тарих жазбаларында номадтардың
қоғамдық дамуында ең аз дегенде үш негізгі концепцияны ажыратамыз:
класқа дейінгі, ерте кластық және кластық (феодалдық) әртүрлі
варианттарды, класқа дейінгі және ерте кластық гипотезалары
тызығыз байланысып бір әдістің әртүрлі модификациясы болып
табылады. Келтірілген тарих жазбаларының қысқа анализінде
көрсетілгендей бөлікке бөлу қоғамдық мемлекетік және көшпенділердің
қоғамдық даму дәрежелері әртүрлі түсініктемелер кластық
дифференциямен жүрді. Шетел ғалымдары кшпенділер тарихына
марксистік әдіспен қарағанды қатты сынға алғанымен, өздері кеңес
тарих жазбаларында қабылданған формациялық анализ әдістері мен
критерияларын кеңінен қолданды. (Bourgeot 1970).
Ескерте кетуіміз қажет көптеген зерттеушілер бір мағлұматты
қолдана отырып, әртүрлі қорытынды шығарады. Бұл біздің ойлауымызша
фундаментальді ғылыми ағартушылық категорияларды догматикалық
түсінікпен қарауына байланысты. Мысалыға, қоғамдық экономикалық
фармацияны көптеген ғалымдар қоғамдық әсіресекластық қатынастардың
жүйесі ретінде қарайды, оған өндірістік күштің бірлігі немесе
өндірістік қатынас деп қарамайды. (Қоғамдық экономикалық
формациялардың теориясы). Меншіктік мағынасы таза заңдылық,
заттық түрде және иелік ету, қолдану және пайдалану
категорияларына жатқызылады, мемлекет бір әлеуметтік топтық екінші
топтық кластың қанауын ұйымдстыруға қабілеттілік ұйым ,
біріншілік қоғамда ғана орны болғандай, кластар заңды түрде
рәсімделген және детерминерленген болуы қажет; феодализм оның мәні
жерге меншіктің заңдастырылуы және эксплуатациялы мемлекеттік
иерархиялық құрылымы көшпенділер ортасындағы қоғамдық қатынастардың
дамымай қалған сендикаторы ретінде айқын көрінеді. Мұндай тарихи
үрдістің шындығын көрсетпейтін мағынасы шектелген жағдайлардың
көбін келтіруге болады. [12]
Осыдан әлеуметтік институттар мен қоғамдық даму заңдары
туындайды. Бізге осы күнге дейін мемлекеттің не істей алатынын,
әлемнің дамыған елдеріндегі оның орнын, соның ішінде, АҚШ ,
Ұлыбритания, Канада, Швеция, Голландия және т.б. елестету қиын. Мұның
ішінде кіші өндірушілердің құқығын қорғау, қоғамды орта және кіші
ұйымдардың қызмет атқаруына бетін бұру, өдіру заттарын
концентрация мен жиналу процесін өрістеуші салық салу жүйесі
арқылы тоқтату, материалды өндірістің жүйелілігіне көмектесу және
антитрестовтық заңдылықтарды қабылдау және т.б. Сонымен қатар
еркін нарық , және еркін кәсіпкерлік саясатын жүргізе отырып,
мемлекет қоғамдық өндіріске тіптен араласқысы келмейді және
қоғамның барлық топтарының бірлесіп өмір сүруі үшін кедейлердің
ұлттық және топтық адамдардың экономикалық жағдайын ескеріп саясат
жүргізеді. Бұл жағдайда мемлекет ескеріп саясат жүргізеді. Бұл
жағдайда мемлекет орыс ғалымдары дәлелдегісі келгендей
класттық қанаудың құрамы болып табылмайды, басты түрде еңбекті бөлу
жүйесіндегі координациялаушы жеке топтарды, қоғамның барлық
тәртібімен қаіпсідігін, әлеуметтік қақтығысты жою және әлеуметтік
кластық қатынасты бақылау, ішкі және сырты саяси қызметтерді атқару
болып табылады.
Шындығында біздің көзқарасымыз бойынша шаруашылықтың жеңісі
мен өндірістіктің пайда болғанға дейінгі, қоғамдық еңбек
бөлу жүйесінде аграрлы өркениет ретінде де босады. Қоғамдық
өндірістік аграрлы формалардың жалпылығы өндіруші мен өндіру
заттарының тығыз қатынасын материалды ұйымдастыру жүйесін
қалыптастырудың өз тығыздығын мемлекеттік құқықтық нормалардың,
өндірістік үрдістің шынай юқолданбалы бағыттылығын, техникалық
технологиялық және жұмысшылардың табиғи ресурстарды пайдалану
максимальді ыңғайлығымен көрсетеді. [13]
Бірегей аграрлық кезең идеясы немесе феодальды формация
дамуы жаңалық емес (Седов 1966). Аграрлық цивилизация өндірістің
он түрлі әдісін бөлген болар едік, олар әлеуметтік мәдени
адапатация ерекшеліктеріне, қоғамдық жұмыс болу жүйесіне және
кеңістіктік жұмыс үрдісін ұйымдастыру арнайылығы материалды
мәдениеттің, техникалық және технологияның синхроиды емс даму
дәрежесі, ал содан өндірістік қатынастарды, өмір сүру
ортасының ресурстарын әртүлі әдістермен утилизациялау, қабылдаудың
адеквадсыздығы және т.б. Бұл бағыттағы ізденіс ХКТ және
антропогеоценоз түсінігін терең түсінуге көмектесті, оны жаңа
мазмұндармен және өркениеттік даму теориясымен бойланыстыруға
мүмкіндік болды.[14]
Ерекше ғылыми категория ретінде өндірістің номадттыө әдісіне
тән көріністер алғаш рет басқа құрылыммен Г.М. Марков ұсынған
Марков 1967 келесілер қоғамдық өндірістің шынайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz