Іі-дүние жүзілік соғыс және жаңаша көзқарас
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.9 бб.
І.Тарау: Ресей тарихнамасындағы ІІ.дүние жүзілік соғыс.
1.1. Соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы туралы еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.21 бб.
1.2. Ресей тарихнамасындағы ІІ.дүние жүзілік соғыстың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.30 бб.
ІІ.Тарау: Шетел тарихнамасындағы ІІ.дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.
2.1. Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.44 бб.
2.2. Шетел тарихнамасындағы соғыс барысы ... ... ... ... ...45.54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.57 бб.
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.60 бб.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.9 бб.
І.Тарау: Ресей тарихнамасындағы ІІ.дүние жүзілік соғыс.
1.1. Соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы туралы еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.21 бб.
1.2. Ресей тарихнамасындағы ІІ.дүние жүзілік соғыстың зерттелу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.30 бб.
ІІ.Тарау: Шетел тарихнамасындағы ІІ.дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.
2.1. Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.44 бб.
2.2. Шетел тарихнамасындағы соғыс барысы ... ... ... ... ...45.54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55.57 бб.
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.60 бб.
Кіріспе
Биыл ІІ-дүние жүзілік соғыс басталғанына, яғни Ұлы Отан соғысына 60 жыл толады. Әлемді толықтай қамтыған бұл соғыстың әлеуметтік-экономикалық, саяси алғышарттарын Ресей тарихшылары да, шетел тарихшылары да жан-жақты зерттеген болатын. Қаншалықты зерттелсе де аталған тақырыпқа қызығушылық, оның қыр-сырын, тарихи шындығын ашып көрсетуге, оны талдауға дегенге қызығушылық бүгінгі күні толастамай отыр. Кейінгі жылдардың өзінде ІІ-дүние жүзілік соғысқа қатысты зерттеулер жаңа құжаттар мен деректерге сүйене отырып, қайта қарастырылу үстінде. Кеңестер Одағы кезеңінде жазылған кітаптарды сынға алып, қайтадан қарап шығу, оған идеологиялық баға беру бүгінгі күннің талабы.
Соғыс қарсаңындағы халықаралық жағдай белгісіз, түсініксіз фактілерге толы, зерттеушілер бұл кезеңге қайғылы оқиға ретінде талдаужасап жүр.
Бұрынғы зерттеулер мен қазіргі зерттеулер арасында көптеген айырмашылықтар бар. Шетел тарихшылары мен Ресей тарихшылары арасындағы қайшылықтар да аз емес. Тарихымызда болып өткен осы бір әлемдік соғыстардың басталу себептері, алғышарттарын түбегейлі оқу, зерттеу қазіргі таңның өзекті мәселелерінің бірі. Адамзат басынан өткізген қанкешті соғыстарды қайта болдырмау, соғыстың жаһанға тигізген зұламатын, осы күнгі ұрпаққа жеткізу тарихшылардың міндеті. ІІ-дүние жүзілік соғысқа объективті баға беру, салыстырмалы сараптау оны халыққа таныту бүгінгі күннің талабы.
Кейбір кездері өткен оқиғаларды шындықтан алыс мифтік тұрғыда жазу да кездесіп отырады. Бұл көп жағдайда соғыстың басталуы Кеңестер Одағына “алдын-ала ескертілді ме, жоқ па?” деген сұраққа келгенде қозғалып жатады.
Өткенді зерттеу барысында тарихи оқиғаға талдау жасалғанда зерттеуші сол уақыттың заңдылықтарына сүйенген жағдайда да, өзіндік жеке тұжырымдар жасайды. Ал бұл тұжырымның идеология ықпалына түспей, таза тарихи логикада зерттелуі қажет, сонда ғана өткенге нақты баға берілуі мүмкін.
ІІ-дүние жүзілік соғыс кезеңін зерттеуде барлық қатысқан елдердің саяси жағдайын білумен қоса, болған фактілерді, жеке тұлғаларды түбегейлі зерттемей, аталған тақырыпты айқындай алмаймыз.
Версаль жүйесі ыдырап, әлемде әскери өндіріс ұлғайып, әлемдік деңгейде жеткен, жалпы саны 64 мемлекет қатысқан бұл тарихи оқиға, ІІ-дүниежүзілік соғыс деген атпен жаһанға танылды1.
Қазіргі таңда ІІ-дүние жүзілік соғыс жайында, сондай-ақ соғыс қарсаңындағы әлемдегі геосаяси жөнінде зерттеушілер арасында ортақ көзқарас қалыптасып отырған жоқ. Тарихшылардың бір бөлігі соғысты екі полистік мазмұнда қарастырады. Екі полистік махмұнда қарастырушылар негізінде марксистер болып табылады. Олардың пікірінше әлемде екі әлеуметтік-саяси жүйе қалыптасқан. Ол: социализм мен капитализм. Сондай-ақ соғыстың басталуына және негізгі қыздырушы ошағы ретінде олар әлемдегі капиталистік қатынастар жүйесінің екі мемлекеті Европада – Германия, ал Азияда – Жапония деп қарастырады. Тарихшылардың ендігі бір бөлігі соғыс қарсаңында әлемде үш саяси жүйе болған деп тұжырымдайды. Олар: демократиялық-буржуазиялық, социалистік және фашистік милитаризм. Бұл жүйелер арасындағы қатынастар өте нәзік еді, олардың арасындағы күш әлемді толықтай талқандауы мүмкін болды. Тарихшылар арасында егер буржуазиялық-демократиялық жүйе мен социалистер біріккен жағдайда ІІ-дүние жүзілік соғыстың өршуі бәсеңдеуі мүмкін дегенді айтады. Бірақ мұндай бейбіт альянс құрылмады. Буржуазиа-демократиялық елдер соғысқа дейін кеңестік тотолитаризмді үлкен қауіп деп танып, фашистік идеологияның қатерін ескермеді деген көзқарастар да аз емес. Соғысқа дейінгі әртүрлі жасырын және ашық келісімдердің астарында үлкен болашақтың стратегияларлы жатты, оларды әр тарихшы, әр зерттеуші әртүрлі жағынан зерттеді.
Менің мақсатым, жоғарыда айтылған пікірлерді өз жұмысымда айқын, ашықтап салыстыра отырып, зерттеу.
Сергей Залигиннің айтқанында шындық жазылған сыңайлы. Оның айтуынша, «социалистік консерватизмнің» ең бір ірі белгісі ол ойдың бір жақтылығы деген-ді2. Бұл біржақтылық саясатта да, жазба ісінде де кең етек жайды. Бұл зерттеудің аясын тарылтып, шындықтан алыстауға жол беруі ықтимал. Тарихи оқиғаға салыстырмалы зерттеу әдісі шындыққа жақындауға үлкен мүмкіндік береді. Ал Кеңес Одағы кезіндегі зерттеулерде салыстырмалалық көптеп кездеспейді. Жұмыс басты мақсаты ІІ-дүниежүзілік соғысқа арнайы жазылған зерттеулерді салыстырмалы түрде қарап талдап шығу. Батыс зерттеулері мен Кеңестер, яғни Отандық зерттеушілердің еңбектері арасындағы айырмашылықтарды , қайшылықтар мен ұқсастықтарды ашып көрсету жұмыстың басты міндеті болып табылады.
ІІ-дүние жүзілік соғысты зерттеу, оның шындығын айтып, ашып жазу мүмкін болмаса да, қазіргі күні бұл тақырып жөніндегі зерттеулерді саралап шығуға мүмкіндік бар.
Соғыс қарсағындағы Кеңестер Одағының әскери дайындығы жөнінде 90-жылдардан бері мерзімді басылымдарда Ресей тарихшыларының зерттеу жұмыстары жарық көруде. «Новая история» , «Отечественная история» журналдарында Н. Лебедев, В. Соколов, С.Горлов, Ю.Давыдов сынды тарихшылардың мақалалары жарық көре бастады.
1950- жылдардың соңында Кеңестер Одағының үкіметінің АҚШ президенттерімен және Ұлыбритания премьер-министрлерімен арада болған хаттар, Тегеран және Ялта конференцияларының құжаттары Кеңестер Одағы тарихшыларының еңбектерінде талдана бастады.
Жалпы соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының дайындығы мен сыртқы саясаты жөнінде Ресей тарихшылары көп еңбектер жазған. Бұл еңбектерде ІІ-дүние жүзілік соғыс себептері мен антифашистік коалицияның құрылуы жайлы аз кездеспейді.
Ескі әдебиеттер мен қазіргі көзқарастарды салыстыра зерттеуді мақсат етуімізге байланысты жұмысты жазу барысында 60-80жж.-дағы Кеңес тарихшыларының зерттеулерін қарастырып шықтық.Кеңес тарихшылары ІІ-дүние жүзілік соғысты жекелеп бір-бір оқиғаларға немесе жан-жақты мәселелерге тоқтала зерттеген. В.Г. Фомин империалистік елдердің 1939 жылы Польшаға шабуылын Фашистік Германияның Батыс Европаға агрессиясын өзінің 1952 жылы Мәскеуде шыққан “Империалистическая агрессия против Польшии в 1939 году” және 1963 жылы шыққан “Агрессия фашистской Германии в Европе 1933-1939 годах” кітаптарында ашып жазып көрсетеді. ІІ-дүние жүзілік соғыстың әскери-саяси жақтары Г.А. Феборлиннің 1958 жылғы Мәскеуде жарық көрген “Вторая мировая война” еңбегінде негізге алынған.
Соғыстың қарсаңындағы Кеңестер Одағының жоспары жөнінде Г.К. Жуковтың, А.М. Василевскийдің, В.А. Аннфиловтың, С.М. Штеменконың тарихи зерттеулерінен мәлімет алуға болады. Г.К. Жуковтың “Вопоминания и размышления” еңбегінде Кеңестер Одағының соғыс қарсаңында жасаған әскери жобалары жан-жақты зерттелген, сондай-ақ В.А. Анфиловтың “Крушение похода Гитлера по Москву” және “Незабываемый сорок первый” шығармаларында әскери алаңдардың дайындағы мен Сталиннің соғысқа деген болжамдары, жоспардың құрылу тарихы бойынша мол, әрі дәлірек зерттелмеген деуге әбден мүмкіндік бар.
Кейінгі кездері танымал әрі даулы еңбек В.Суворовтың «Ледокол» кітабында соғыс қарсаңындағы Сталиннің әскери қызметі жаңаша қарастырылған.Сонымен қатар бұл бағыттағы М.И.Мелтюхов, В.А.Невежин, Б.В.Соколов, В.Д.Даниловтардың сыни зерттеулері де назардан тыс қалмады.
Сталиннің жалпы соғыстағы ролі Кеңестер Одағының соғыс барысындағы Сталиннің қолбасшылық іс-әрекеттері туралы зерттеген кеңес тарихшылары аз емес. А.Н. Мерцоловтың құрастыруымен шыққан “История Сталинизма” кітабында Сталин жайлы бірнеше мақалалар топтастырылған. Солардың ішінде В.М. Кулиштің Ұлы Отан соғысының өзекті мәселелеріне тоқталады. Аталған кітапта Сталиннің соғыс барысында жасаған бұйрықтары мен дипломатиялық қарым-қатынасы толықтай қамтылған. Сталиннің ІІ-дүние жүзілік соғыс жылдарындағы халықаралық қатынастағы ролі жөнінде М.И. Семиряганың “Тайны Сталинской дипломатии 1939-1941 годах” атты еңбегінен көп мәлімет жинақтауға мүмкіндік бар. Кітапта соғыс жылдарындағы келіссөздердің толықтай мәні мен мазмұнын оқып білуге болады.
Бұдан басқа Д.А. Волкогоновтың “Триумф и Трагедия” шетел және Ресей тарихшыларының мақалалар жинағынан тұратын “Осмыслить культ Сталина” атты зерттеулерден Сталиннің тарихи тұлғалық бейнесін анықтауға болады.
Шетел зерттеушілері арасында Сталиннің портреті мен жалпы соғыстағы шеберлігі мен қаталдғын, айлакерлігі мен саяси қадамдары туралы венгрлік Ласло Белади Гамаш Кроустың “Сталин” атты кітабында толықтай сныи көзқараспен жазылған.
ІІ-дүние жүзілік соғысқа талдау және салыстырмалы түрде ағылшын, американ зерттеулерінің еңбектері “А что, если бы?” атты кітапта Джон Киган, Уильямсон Мюррей, Дэвид Франклин, Теодор Ф., Эльхью Роуз, Роберт Коулилардың мақалалар жинағы топтастырылған. Біұл кітаптың құндылығы Батыс және мұхиттың арғы шетіндегі тарихшылардың ІІ-дүние жүзілік соғысқа берген бағасы мен жіберіп алған мүмкіндіктері және қателіктерге талдау жасауы болып табылады. Мақалаларда соғыс кезінде болып өткен айтулы оқиғалаларға жекелеп тоқталып, кеңінен зерттелген.
Дерек көздері ретінде қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалар басшылыққа алынды. Зерттеу барысында Г. Гопкинс естеліктеріне сүйеніп жазылған мақалалар қарастырылды. Е.Я.Трояновскаяның 1990-жылы Мәскеуде жарық көрген «Вторая мировая война в воспоминаниях» атты еңбегі бітіру жұмысымның басты дерегі, әрі тарихнамасы болып табылады. Кітапта Уинстон Черчиллдің, Шарл де Гольдің, Корделла Хэллдің, Уильям Легидің, Дуайт Эйзенхауердің естеліктері берілген.Естеліктерде соғыстың жалпы жағдайы мен әр елдің ұстанған бағыттары , астыртын жасаған келісімдері жайында көптеген мәліметтер берілген. Сонымен қатар ІІ-дүние жүзілік соғыс кезіндегі халықаралық құжаттар жайында зерттелген “Отечественная история”, “Новая история” сынды журналдардың беттерінен жарық көрген мақалалар да кеңінен пайдаланылды.
Жұмыс негізінен 1939 жыл мен 1945 жылдар аралығын қамтиды. Европадағы соғыс ошақтарының басталуынан, Кеңестер Одағының жеңіске жетуіне дейінгі аралықты зерттеген тарихшылардың еңбектеріне талдау жасалынды.
Жұмыстың құрылымына тоқталар болсақ, жалпы зерттеуіміз кіріспе, негізгі, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім өз ішінде 2 бөлімді қамтиды. І-тарау Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыс.Ол өз ішінен екі бөлімшеден тұрады.Бірінші бөлімшеде соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы жөніндегі еңбектер зерделенсе, екінші бөлімшеде Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелу мәселелері қарастырылады. ІІ-тарау Шетел тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.Бұл тарау да екі бөлімшеден құралған.Бірінші бөлімшеде Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция мәселелері қарастырылса, екінші бөлімшеде шетел тарихнамасындағы соғыс барысына талдау жасалынған. Соңы жұмыстың жалпы қорытындысымен аяқталады.
Биыл ІІ-дүние жүзілік соғыс басталғанына, яғни Ұлы Отан соғысына 60 жыл толады. Әлемді толықтай қамтыған бұл соғыстың әлеуметтік-экономикалық, саяси алғышарттарын Ресей тарихшылары да, шетел тарихшылары да жан-жақты зерттеген болатын. Қаншалықты зерттелсе де аталған тақырыпқа қызығушылық, оның қыр-сырын, тарихи шындығын ашып көрсетуге, оны талдауға дегенге қызығушылық бүгінгі күні толастамай отыр. Кейінгі жылдардың өзінде ІІ-дүние жүзілік соғысқа қатысты зерттеулер жаңа құжаттар мен деректерге сүйене отырып, қайта қарастырылу үстінде. Кеңестер Одағы кезеңінде жазылған кітаптарды сынға алып, қайтадан қарап шығу, оған идеологиялық баға беру бүгінгі күннің талабы.
Соғыс қарсаңындағы халықаралық жағдай белгісіз, түсініксіз фактілерге толы, зерттеушілер бұл кезеңге қайғылы оқиға ретінде талдаужасап жүр.
Бұрынғы зерттеулер мен қазіргі зерттеулер арасында көптеген айырмашылықтар бар. Шетел тарихшылары мен Ресей тарихшылары арасындағы қайшылықтар да аз емес. Тарихымызда болып өткен осы бір әлемдік соғыстардың басталу себептері, алғышарттарын түбегейлі оқу, зерттеу қазіргі таңның өзекті мәселелерінің бірі. Адамзат басынан өткізген қанкешті соғыстарды қайта болдырмау, соғыстың жаһанға тигізген зұламатын, осы күнгі ұрпаққа жеткізу тарихшылардың міндеті. ІІ-дүние жүзілік соғысқа объективті баға беру, салыстырмалы сараптау оны халыққа таныту бүгінгі күннің талабы.
Кейбір кездері өткен оқиғаларды шындықтан алыс мифтік тұрғыда жазу да кездесіп отырады. Бұл көп жағдайда соғыстың басталуы Кеңестер Одағына “алдын-ала ескертілді ме, жоқ па?” деген сұраққа келгенде қозғалып жатады.
Өткенді зерттеу барысында тарихи оқиғаға талдау жасалғанда зерттеуші сол уақыттың заңдылықтарына сүйенген жағдайда да, өзіндік жеке тұжырымдар жасайды. Ал бұл тұжырымның идеология ықпалына түспей, таза тарихи логикада зерттелуі қажет, сонда ғана өткенге нақты баға берілуі мүмкін.
ІІ-дүние жүзілік соғыс кезеңін зерттеуде барлық қатысқан елдердің саяси жағдайын білумен қоса, болған фактілерді, жеке тұлғаларды түбегейлі зерттемей, аталған тақырыпты айқындай алмаймыз.
Версаль жүйесі ыдырап, әлемде әскери өндіріс ұлғайып, әлемдік деңгейде жеткен, жалпы саны 64 мемлекет қатысқан бұл тарихи оқиға, ІІ-дүниежүзілік соғыс деген атпен жаһанға танылды1.
Қазіргі таңда ІІ-дүние жүзілік соғыс жайында, сондай-ақ соғыс қарсаңындағы әлемдегі геосаяси жөнінде зерттеушілер арасында ортақ көзқарас қалыптасып отырған жоқ. Тарихшылардың бір бөлігі соғысты екі полистік мазмұнда қарастырады. Екі полистік махмұнда қарастырушылар негізінде марксистер болып табылады. Олардың пікірінше әлемде екі әлеуметтік-саяси жүйе қалыптасқан. Ол: социализм мен капитализм. Сондай-ақ соғыстың басталуына және негізгі қыздырушы ошағы ретінде олар әлемдегі капиталистік қатынастар жүйесінің екі мемлекеті Европада – Германия, ал Азияда – Жапония деп қарастырады. Тарихшылардың ендігі бір бөлігі соғыс қарсаңында әлемде үш саяси жүйе болған деп тұжырымдайды. Олар: демократиялық-буржуазиялық, социалистік және фашистік милитаризм. Бұл жүйелер арасындағы қатынастар өте нәзік еді, олардың арасындағы күш әлемді толықтай талқандауы мүмкін болды. Тарихшылар арасында егер буржуазиялық-демократиялық жүйе мен социалистер біріккен жағдайда ІІ-дүние жүзілік соғыстың өршуі бәсеңдеуі мүмкін дегенді айтады. Бірақ мұндай бейбіт альянс құрылмады. Буржуазиа-демократиялық елдер соғысқа дейін кеңестік тотолитаризмді үлкен қауіп деп танып, фашистік идеологияның қатерін ескермеді деген көзқарастар да аз емес. Соғысқа дейінгі әртүрлі жасырын және ашық келісімдердің астарында үлкен болашақтың стратегияларлы жатты, оларды әр тарихшы, әр зерттеуші әртүрлі жағынан зерттеді.
Менің мақсатым, жоғарыда айтылған пікірлерді өз жұмысымда айқын, ашықтап салыстыра отырып, зерттеу.
Сергей Залигиннің айтқанында шындық жазылған сыңайлы. Оның айтуынша, «социалистік консерватизмнің» ең бір ірі белгісі ол ойдың бір жақтылығы деген-ді2. Бұл біржақтылық саясатта да, жазба ісінде де кең етек жайды. Бұл зерттеудің аясын тарылтып, шындықтан алыстауға жол беруі ықтимал. Тарихи оқиғаға салыстырмалы зерттеу әдісі шындыққа жақындауға үлкен мүмкіндік береді. Ал Кеңес Одағы кезіндегі зерттеулерде салыстырмалалық көптеп кездеспейді. Жұмыс басты мақсаты ІІ-дүниежүзілік соғысқа арнайы жазылған зерттеулерді салыстырмалы түрде қарап талдап шығу. Батыс зерттеулері мен Кеңестер, яғни Отандық зерттеушілердің еңбектері арасындағы айырмашылықтарды , қайшылықтар мен ұқсастықтарды ашып көрсету жұмыстың басты міндеті болып табылады.
ІІ-дүние жүзілік соғысты зерттеу, оның шындығын айтып, ашып жазу мүмкін болмаса да, қазіргі күні бұл тақырып жөніндегі зерттеулерді саралап шығуға мүмкіндік бар.
Соғыс қарсағындағы Кеңестер Одағының әскери дайындығы жөнінде 90-жылдардан бері мерзімді басылымдарда Ресей тарихшыларының зерттеу жұмыстары жарық көруде. «Новая история» , «Отечественная история» журналдарында Н. Лебедев, В. Соколов, С.Горлов, Ю.Давыдов сынды тарихшылардың мақалалары жарық көре бастады.
1950- жылдардың соңында Кеңестер Одағының үкіметінің АҚШ президенттерімен және Ұлыбритания премьер-министрлерімен арада болған хаттар, Тегеран және Ялта конференцияларының құжаттары Кеңестер Одағы тарихшыларының еңбектерінде талдана бастады.
Жалпы соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының дайындығы мен сыртқы саясаты жөнінде Ресей тарихшылары көп еңбектер жазған. Бұл еңбектерде ІІ-дүние жүзілік соғыс себептері мен антифашистік коалицияның құрылуы жайлы аз кездеспейді.
Ескі әдебиеттер мен қазіргі көзқарастарды салыстыра зерттеуді мақсат етуімізге байланысты жұмысты жазу барысында 60-80жж.-дағы Кеңес тарихшыларының зерттеулерін қарастырып шықтық.Кеңес тарихшылары ІІ-дүние жүзілік соғысты жекелеп бір-бір оқиғаларға немесе жан-жақты мәселелерге тоқтала зерттеген. В.Г. Фомин империалистік елдердің 1939 жылы Польшаға шабуылын Фашистік Германияның Батыс Европаға агрессиясын өзінің 1952 жылы Мәскеуде шыққан “Империалистическая агрессия против Польшии в 1939 году” және 1963 жылы шыққан “Агрессия фашистской Германии в Европе 1933-1939 годах” кітаптарында ашып жазып көрсетеді. ІІ-дүние жүзілік соғыстың әскери-саяси жақтары Г.А. Феборлиннің 1958 жылғы Мәскеуде жарық көрген “Вторая мировая война” еңбегінде негізге алынған.
Соғыстың қарсаңындағы Кеңестер Одағының жоспары жөнінде Г.К. Жуковтың, А.М. Василевскийдің, В.А. Аннфиловтың, С.М. Штеменконың тарихи зерттеулерінен мәлімет алуға болады. Г.К. Жуковтың “Вопоминания и размышления” еңбегінде Кеңестер Одағының соғыс қарсаңында жасаған әскери жобалары жан-жақты зерттелген, сондай-ақ В.А. Анфиловтың “Крушение похода Гитлера по Москву” және “Незабываемый сорок первый” шығармаларында әскери алаңдардың дайындағы мен Сталиннің соғысқа деген болжамдары, жоспардың құрылу тарихы бойынша мол, әрі дәлірек зерттелмеген деуге әбден мүмкіндік бар.
Кейінгі кездері танымал әрі даулы еңбек В.Суворовтың «Ледокол» кітабында соғыс қарсаңындағы Сталиннің әскери қызметі жаңаша қарастырылған.Сонымен қатар бұл бағыттағы М.И.Мелтюхов, В.А.Невежин, Б.В.Соколов, В.Д.Даниловтардың сыни зерттеулері де назардан тыс қалмады.
Сталиннің жалпы соғыстағы ролі Кеңестер Одағының соғыс барысындағы Сталиннің қолбасшылық іс-әрекеттері туралы зерттеген кеңес тарихшылары аз емес. А.Н. Мерцоловтың құрастыруымен шыққан “История Сталинизма” кітабында Сталин жайлы бірнеше мақалалар топтастырылған. Солардың ішінде В.М. Кулиштің Ұлы Отан соғысының өзекті мәселелеріне тоқталады. Аталған кітапта Сталиннің соғыс барысында жасаған бұйрықтары мен дипломатиялық қарым-қатынасы толықтай қамтылған. Сталиннің ІІ-дүние жүзілік соғыс жылдарындағы халықаралық қатынастағы ролі жөнінде М.И. Семиряганың “Тайны Сталинской дипломатии 1939-1941 годах” атты еңбегінен көп мәлімет жинақтауға мүмкіндік бар. Кітапта соғыс жылдарындағы келіссөздердің толықтай мәні мен мазмұнын оқып білуге болады.
Бұдан басқа Д.А. Волкогоновтың “Триумф и Трагедия” шетел және Ресей тарихшыларының мақалалар жинағынан тұратын “Осмыслить культ Сталина” атты зерттеулерден Сталиннің тарихи тұлғалық бейнесін анықтауға болады.
Шетел зерттеушілері арасында Сталиннің портреті мен жалпы соғыстағы шеберлігі мен қаталдғын, айлакерлігі мен саяси қадамдары туралы венгрлік Ласло Белади Гамаш Кроустың “Сталин” атты кітабында толықтай сныи көзқараспен жазылған.
ІІ-дүние жүзілік соғысқа талдау және салыстырмалы түрде ағылшын, американ зерттеулерінің еңбектері “А что, если бы?” атты кітапта Джон Киган, Уильямсон Мюррей, Дэвид Франклин, Теодор Ф., Эльхью Роуз, Роберт Коулилардың мақалалар жинағы топтастырылған. Біұл кітаптың құндылығы Батыс және мұхиттың арғы шетіндегі тарихшылардың ІІ-дүние жүзілік соғысқа берген бағасы мен жіберіп алған мүмкіндіктері және қателіктерге талдау жасауы болып табылады. Мақалаларда соғыс кезінде болып өткен айтулы оқиғалаларға жекелеп тоқталып, кеңінен зерттелген.
Дерек көздері ретінде қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған мақалалар басшылыққа алынды. Зерттеу барысында Г. Гопкинс естеліктеріне сүйеніп жазылған мақалалар қарастырылды. Е.Я.Трояновскаяның 1990-жылы Мәскеуде жарық көрген «Вторая мировая война в воспоминаниях» атты еңбегі бітіру жұмысымның басты дерегі, әрі тарихнамасы болып табылады. Кітапта Уинстон Черчиллдің, Шарл де Гольдің, Корделла Хэллдің, Уильям Легидің, Дуайт Эйзенхауердің естеліктері берілген.Естеліктерде соғыстың жалпы жағдайы мен әр елдің ұстанған бағыттары , астыртын жасаған келісімдері жайында көптеген мәліметтер берілген. Сонымен қатар ІІ-дүние жүзілік соғыс кезіндегі халықаралық құжаттар жайында зерттелген “Отечественная история”, “Новая история” сынды журналдардың беттерінен жарық көрген мақалалар да кеңінен пайдаланылды.
Жұмыс негізінен 1939 жыл мен 1945 жылдар аралығын қамтиды. Европадағы соғыс ошақтарының басталуынан, Кеңестер Одағының жеңіске жетуіне дейінгі аралықты зерттеген тарихшылардың еңбектеріне талдау жасалынды.
Жұмыстың құрылымына тоқталар болсақ, жалпы зерттеуіміз кіріспе, негізгі, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім өз ішінде 2 бөлімді қамтиды. І-тарау Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыс.Ол өз ішінен екі бөлімшеден тұрады.Бірінші бөлімшеде соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы жөніндегі еңбектер зерделенсе, екінші бөлімшеде Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелу мәселелері қарастырылады. ІІ-тарау Шетел тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.Бұл тарау да екі бөлімшеден құралған.Бірінші бөлімшеде Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция мәселелері қарастырылса, екінші бөлімшеде шетел тарихнамасындағы соғыс барысына талдау жасалынған. Соңы жұмыстың жалпы қорытындысымен аяқталады.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Анфилов В.А. Грозное лето 41-го. М., 1995г.
2. Анфилов В.А. Крушение похода Гитлера по Москву. Москва 1989г.
3. Анфилов В.А. Незабываемый сорок первый. 2-е изд. М., 1989г.
4. Архивы раскрывают тайны //Сост. Попов И. М. 1991 г.
5. А что, если бы?.. Альтернативная история (Сост. Р.Наули; Пер. с. англ. В.Волковского. М., 2002г.
6. Безыменский Л.А. “Советско-Германские договоры 1939г”. Новые документы и старые проблемы //Новая и новейшая история, 1998г ¹3
7. Бережков В. Просчет Сталина // Международная жизнь 1989г. №8
8. Богомолов В., Кортунов С. О национальной ядерной стратегии. // Международная жизнь. 1998 №6
9. Васильевский А.М. Накануне войны. // Новая и новейшая история 1996 ¹9
10. Васильевский А.М. Накануне 22 июня 1991г. // Новая и новейшая история 1994г ¹6.
11. Великая Отечественная Война 1941-1945.Событие. Люди. Документы. Краткий исторический справочник / Андронов В.И. и др. М., 1990г.
12. Великая Отечественная Война. Краткий научно-популярный очерк. / Под ред. Л.А. Жилина. М., 1983.
13. Вишлев О.В. Речь И.В. Сталина 5 мая 1941 г. Российские докуметы // Новая и новейшая история 1998 №4
14. Волкогонов Д.А. Драма решений 1939 г. // Нов.и новейшая история 1989 №4
15. Волкогонов Д.А. Триумф и трагедия. Кн. 2.ч.1.М.,1989г.
16. Вопросы истории и историографии Великой Отечественной Войны. Менвузовский сборник. Под ред. И.А. Росенко, Г.Л. Соболева. Л., 1989г.
17. Всемирная история: Учебник для вузов /Под ред. Г.Б. Воляка, А.Н.Марковой. М., 1997.
18. Второвая мировая война в воспоминаниях Уистона Черчилля, Шарля де Голля, Корделла Хэлла, Уильяма Леги, Дуайта Эйзенхауэра М.,1990г.
19. Горьков Ю.А. Готовил ли Сталин превентивных против Гитлера в 1991г // Новая и новейшая история. 1993г. ¹3
20. Гончаров А.Л. Что произошло с командующим... // Новая и новейшая история. 1992г. ¹5
21. Городецкий Г. Миф “Ледокола” М., 1995г.
22. Данилов В.Д. Сталинская стратегия начала войны: планы и реальность // Отечественная история 1995 №3.
23. Жуков Г.Р. Воспоминание и размышление. Т-1. М., 1992г.
24. Захаров М.В. Генштаб в предвоенные годы. М., 1989г.
25. К истории заключения советско-германского договора о ненападении 23 августа 1939 года (документальный обзор). // Новая и новейшая история. 1989 №6
26. Киршнер Л.А. Канун и начало войны. Документы и материалы. Л., 1991.
27. Круглый стол: Вторая мировая война – истоки и причины. Вопросы истории 1989 №6
28. Кулиш В.М. О некоторых актуальных проблемах историографии Великой Отечественной Войны //История и сталинизм М.,1991.
29. Ласло Белоди, Гамаш Кроус. Сталин М.,1989г.
30. Медведьев Р.А. Они окружали Сталина. М. 1990 г.
31. Мельтюхов М.И. Споры вокруг 1941года. Опыт критического осмыслений одной дискуссии // Отечественная история. 1999. ¹3
32. Невежин В.А. Речь Сталина 5 мая 1941 г. и аналогия наступательной войны // Отечественная история 1995 №2
33. Невежин В.А. Синдром наступательной войны // Отечественная история 1998г. №3
34. Невежин В.А. Советско-германские дипломатические контакты 1939-1941 годов. Новейшие исследование. // преподавание истории в школе. 1992 №1-2
35. Сахаров А.Н. Война и советская дипломатия // Вопросы истории 1995 №7
36. Семиряга М.И. Тайны советской дипломатии 1939-1941 гг. М., 1992
37. Суворов В. Ледокол. М., 1995г.
38. Проэктор Д.М. Тайны сталинской дипломатии 1939-1941 М., 1992
39. В.К. Шацилло. Новейшая история ХХ века М., 2003г.
40. 1941 год: Сост. Л.Е. Решин и др; Под. Ред. В.П. Наумов. М., 1991
41. http://yandex.ru - http://nilitera.lib.ru /h/samsonov2/2html
42. http://rambler.ru - http://www.historia.ru /2003/02/zimonim.html
43. http://aport.ru - http://predprinimatel-cd.com.ru /r/History/35600:html.
1. Анфилов В.А. Грозное лето 41-го. М., 1995г.
2. Анфилов В.А. Крушение похода Гитлера по Москву. Москва 1989г.
3. Анфилов В.А. Незабываемый сорок первый. 2-е изд. М., 1989г.
4. Архивы раскрывают тайны //Сост. Попов И. М. 1991 г.
5. А что, если бы?.. Альтернативная история (Сост. Р.Наули; Пер. с. англ. В.Волковского. М., 2002г.
6. Безыменский Л.А. “Советско-Германские договоры 1939г”. Новые документы и старые проблемы //Новая и новейшая история, 1998г ¹3
7. Бережков В. Просчет Сталина // Международная жизнь 1989г. №8
8. Богомолов В., Кортунов С. О национальной ядерной стратегии. // Международная жизнь. 1998 №6
9. Васильевский А.М. Накануне войны. // Новая и новейшая история 1996 ¹9
10. Васильевский А.М. Накануне 22 июня 1991г. // Новая и новейшая история 1994г ¹6.
11. Великая Отечественная Война 1941-1945.Событие. Люди. Документы. Краткий исторический справочник / Андронов В.И. и др. М., 1990г.
12. Великая Отечественная Война. Краткий научно-популярный очерк. / Под ред. Л.А. Жилина. М., 1983.
13. Вишлев О.В. Речь И.В. Сталина 5 мая 1941 г. Российские докуметы // Новая и новейшая история 1998 №4
14. Волкогонов Д.А. Драма решений 1939 г. // Нов.и новейшая история 1989 №4
15. Волкогонов Д.А. Триумф и трагедия. Кн. 2.ч.1.М.,1989г.
16. Вопросы истории и историографии Великой Отечественной Войны. Менвузовский сборник. Под ред. И.А. Росенко, Г.Л. Соболева. Л., 1989г.
17. Всемирная история: Учебник для вузов /Под ред. Г.Б. Воляка, А.Н.Марковой. М., 1997.
18. Второвая мировая война в воспоминаниях Уистона Черчилля, Шарля де Голля, Корделла Хэлла, Уильяма Леги, Дуайта Эйзенхауэра М.,1990г.
19. Горьков Ю.А. Готовил ли Сталин превентивных против Гитлера в 1991г // Новая и новейшая история. 1993г. ¹3
20. Гончаров А.Л. Что произошло с командующим... // Новая и новейшая история. 1992г. ¹5
21. Городецкий Г. Миф “Ледокола” М., 1995г.
22. Данилов В.Д. Сталинская стратегия начала войны: планы и реальность // Отечественная история 1995 №3.
23. Жуков Г.Р. Воспоминание и размышление. Т-1. М., 1992г.
24. Захаров М.В. Генштаб в предвоенные годы. М., 1989г.
25. К истории заключения советско-германского договора о ненападении 23 августа 1939 года (документальный обзор). // Новая и новейшая история. 1989 №6
26. Киршнер Л.А. Канун и начало войны. Документы и материалы. Л., 1991.
27. Круглый стол: Вторая мировая война – истоки и причины. Вопросы истории 1989 №6
28. Кулиш В.М. О некоторых актуальных проблемах историографии Великой Отечественной Войны //История и сталинизм М.,1991.
29. Ласло Белоди, Гамаш Кроус. Сталин М.,1989г.
30. Медведьев Р.А. Они окружали Сталина. М. 1990 г.
31. Мельтюхов М.И. Споры вокруг 1941года. Опыт критического осмыслений одной дискуссии // Отечественная история. 1999. ¹3
32. Невежин В.А. Речь Сталина 5 мая 1941 г. и аналогия наступательной войны // Отечественная история 1995 №2
33. Невежин В.А. Синдром наступательной войны // Отечественная история 1998г. №3
34. Невежин В.А. Советско-германские дипломатические контакты 1939-1941 годов. Новейшие исследование. // преподавание истории в школе. 1992 №1-2
35. Сахаров А.Н. Война и советская дипломатия // Вопросы истории 1995 №7
36. Семиряга М.И. Тайны советской дипломатии 1939-1941 гг. М., 1992
37. Суворов В. Ледокол. М., 1995г.
38. Проэктор Д.М. Тайны сталинской дипломатии 1939-1941 М., 1992
39. В.К. Шацилло. Новейшая история ХХ века М., 2003г.
40. 1941 год: Сост. Л.Е. Решин и др; Под. Ред. В.П. Наумов. М., 1991
41. http://yandex.ru - http://nilitera.lib.ru /h/samsonov2/2html
42. http://rambler.ru - http://www.historia.ru /2003/02/zimonim.html
43. http://aport.ru - http://predprinimatel-cd.com.ru /r/History/35600:html.
Тақырыбы: ІІ-дүние жүзілік соғыс және жаңаша көзқарас:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4-9 бб.
І-Тарау: Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыс.
1.1. Соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы туралы
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-21 бб.
1.2. Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .22-30 бб.
ІІ-Тарау: Шетел тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.
2.1. Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 31-44 бб.
2.2. Шетел тарихнамасындағы соғыс барысы ... ... ... ... ...45-54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 55-57 бб.
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.58-60 бб.
Кіріспе
Биыл ІІ-дүние жүзілік соғыс басталғанына, яғни Ұлы Отан соғысына 60 жыл
толады. Әлемді толықтай қамтыған бұл соғыстың әлеуметтік-экономикалық,
саяси алғышарттарын Ресей тарихшылары да, шетел тарихшылары да жан-жақты
зерттеген болатын. Қаншалықты зерттелсе де аталған тақырыпқа қызығушылық,
оның қыр-сырын, тарихи шындығын ашып көрсетуге, оны талдауға дегенге
қызығушылық бүгінгі күні толастамай отыр. Кейінгі жылдардың өзінде ІІ-дүние
жүзілік соғысқа қатысты зерттеулер жаңа құжаттар мен деректерге сүйене
отырып, қайта қарастырылу үстінде. Кеңестер Одағы кезеңінде жазылған
кітаптарды сынға алып, қайтадан қарап шығу, оған идеологиялық баға беру
бүгінгі күннің талабы.
Соғыс қарсаңындағы халықаралық жағдай белгісіз, түсініксіз фактілерге
толы, зерттеушілер бұл кезеңге қайғылы оқиға ретінде талдаужасап жүр.
Бұрынғы зерттеулер мен қазіргі зерттеулер арасында көптеген
айырмашылықтар бар. Шетел тарихшылары мен Ресей тарихшылары арасындағы
қайшылықтар да аз емес. Тарихымызда болып өткен осы бір әлемдік соғыстардың
басталу себептері, алғышарттарын түбегейлі оқу, зерттеу қазіргі таңның
өзекті мәселелерінің бірі. Адамзат басынан өткізген қанкешті соғыстарды
қайта болдырмау, соғыстың жаһанға тигізген зұламатын, осы күнгі ұрпаққа
жеткізу тарихшылардың міндеті. ІІ-дүние жүзілік соғысқа объективті баға
беру, салыстырмалы сараптау оны халыққа таныту бүгінгі күннің талабы.
Кейбір кездері өткен оқиғаларды шындықтан алыс мифтік тұрғыда жазу да
кездесіп отырады. Бұл көп жағдайда соғыстың басталуы Кеңестер Одағына
“алдын-ала ескертілді ме, жоқ па?” деген сұраққа келгенде қозғалып жатады.
Өткенді зерттеу барысында тарихи оқиғаға талдау жасалғанда зерттеуші
сол уақыттың заңдылықтарына сүйенген жағдайда да, өзіндік жеке тұжырымдар
жасайды. Ал бұл тұжырымның идеология ықпалына түспей, таза тарихи логикада
зерттелуі қажет, сонда ғана өткенге нақты баға берілуі мүмкін.
ІІ-дүние жүзілік соғыс кезеңін зерттеуде барлық қатысқан елдердің саяси
жағдайын білумен қоса, болған фактілерді, жеке тұлғаларды түбегейлі
зерттемей, аталған тақырыпты айқындай алмаймыз.
Версаль жүйесі ыдырап, әлемде әскери өндіріс ұлғайып, әлемдік
деңгейде жеткен, жалпы саны 64 мемлекет қатысқан бұл тарихи оқиға, ІІ-
дүниежүзілік соғыс деген атпен жаһанға танылды1.
Қазіргі таңда ІІ-дүние жүзілік соғыс жайында, сондай-ақ соғыс
қарсаңындағы әлемдегі геосаяси жөнінде зерттеушілер арасында ортақ көзқарас
қалыптасып отырған жоқ. Тарихшылардың бір бөлігі соғысты екі полистік
мазмұнда қарастырады. Екі полистік махмұнда қарастырушылар негізінде
марксистер болып табылады. Олардың пікірінше әлемде екі әлеуметтік-саяси
жүйе қалыптасқан. Ол: социализм мен капитализм. Сондай-ақ соғыстың
басталуына және негізгі қыздырушы ошағы ретінде олар әлемдегі капиталистік
қатынастар жүйесінің екі мемлекеті Европада – Германия, ал Азияда – Жапония
деп қарастырады. Тарихшылардың ендігі бір бөлігі соғыс қарсаңында әлемде үш
саяси жүйе болған деп тұжырымдайды. Олар: демократиялық-буржуазиялық,
социалистік және фашистік милитаризм. Бұл жүйелер арасындағы қатынастар өте
нәзік еді, олардың арасындағы күш әлемді толықтай талқандауы мүмкін болды.
Тарихшылар арасында егер буржуазиялық-демократиялық жүйе мен социалистер
біріккен жағдайда ІІ-дүние жүзілік соғыстың өршуі бәсеңдеуі мүмкін дегенді
айтады. Бірақ мұндай бейбіт альянс құрылмады. Буржуазиа-демократиялық елдер
соғысқа дейін кеңестік тотолитаризмді үлкен қауіп деп танып, фашистік
идеологияның қатерін ескермеді деген көзқарастар да аз емес. Соғысқа
дейінгі әртүрлі жасырын және ашық келісімдердің астарында үлкен болашақтың
стратегияларлы жатты, оларды әр тарихшы, әр зерттеуші әртүрлі жағынан
зерттеді.
Менің мақсатым, жоғарыда айтылған пікірлерді өз жұмысымда айқын,
ашықтап салыстыра отырып, зерттеу.
Сергей Залигиннің айтқанында шындық жазылған сыңайлы. Оның айтуынша,
социалистік консерватизмнің ең бір ірі белгісі ол ойдың бір жақтылығы
деген-ді2. Бұл біржақтылық саясатта да, жазба ісінде де кең етек жайды. Бұл
зерттеудің аясын тарылтып, шындықтан алыстауға жол беруі ықтимал. Тарихи
оқиғаға салыстырмалы зерттеу әдісі шындыққа жақындауға үлкен мүмкіндік
береді. Ал Кеңес Одағы кезіндегі зерттеулерде салыстырмалалық көптеп
кездеспейді. Жұмыс басты мақсаты ІІ-дүниежүзілік соғысқа арнайы жазылған
зерттеулерді салыстырмалы түрде қарап талдап шығу. Батыс зерттеулері мен
Кеңестер, яғни Отандық зерттеушілердің еңбектері арасындағы
айырмашылықтарды , қайшылықтар мен ұқсастықтарды ашып көрсету жұмыстың
басты міндеті болып табылады.
ІІ-дүние жүзілік соғысты зерттеу, оның шындығын айтып, ашып жазу мүмкін
болмаса да, қазіргі күні бұл тақырып жөніндегі зерттеулерді саралап шығуға
мүмкіндік бар.
Соғыс қарсағындағы Кеңестер Одағының әскери дайындығы жөнінде 90-
жылдардан бері мерзімді басылымдарда Ресей тарихшыларының зерттеу жұмыстары
жарық көруде. Новая история , Отечественная история журналдарында Н.
Лебедев, В. Соколов, С.Горлов, Ю.Давыдов сынды тарихшылардың мақалалары
жарық көре бастады.
1950- жылдардың соңында Кеңестер Одағының үкіметінің АҚШ
президенттерімен және Ұлыбритания премьер-министрлерімен арада болған
хаттар, Тегеран және Ялта конференцияларының құжаттары Кеңестер Одағы
тарихшыларының еңбектерінде талдана бастады.
Жалпы соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының дайындығы мен сыртқы саясаты
жөнінде Ресей тарихшылары көп еңбектер жазған. Бұл еңбектерде ІІ-дүние
жүзілік соғыс себептері мен антифашистік коалицияның құрылуы жайлы аз
кездеспейді.
Ескі әдебиеттер мен қазіргі көзқарастарды салыстыра зерттеуді мақсат
етуімізге байланысты жұмысты жазу барысында 60-80жж.-дағы Кеңес
тарихшыларының зерттеулерін қарастырып шықтық.Кеңес тарихшылары ІІ-дүние
жүзілік соғысты жекелеп бір-бір оқиғаларға немесе жан-жақты мәселелерге
тоқтала зерттеген. В.Г. Фомин империалистік елдердің 1939 жылы Польшаға
шабуылын Фашистік Германияның Батыс Европаға агрессиясын өзінің 1952 жылы
Мәскеуде шыққан “Империалистическая агрессия против Польшии в 1939 году”
және 1963 жылы шыққан “Агрессия фашистской Германии в Европе 1933-1939
годах” кітаптарында ашып жазып көрсетеді. ІІ-дүние жүзілік соғыстың әскери-
саяси жақтары Г.А. Феборлиннің 1958 жылғы Мәскеуде жарық көрген “Вторая
мировая война” еңбегінде негізге алынған.
Соғыстың қарсаңындағы Кеңестер Одағының жоспары жөнінде Г.К. Жуковтың,
А.М. Василевскийдің, В.А. Аннфиловтың, С.М. Штеменконың тарихи
зерттеулерінен мәлімет алуға болады. Г.К. Жуковтың “Вопоминания и
размышления” еңбегінде Кеңестер Одағының соғыс қарсаңында жасаған әскери
жобалары жан-жақты зерттелген, сондай-ақ В.А. Анфиловтың “Крушение похода
Гитлера по Москву” және “Незабываемый сорок первый” шығармаларында әскери
алаңдардың дайындағы мен Сталиннің соғысқа деген болжамдары, жоспардың
құрылу тарихы бойынша мол, әрі дәлірек зерттелмеген деуге әбден мүмкіндік
бар.
Кейінгі кездері танымал әрі даулы еңбек В.Суворовтың Ледокол
кітабында соғыс қарсаңындағы Сталиннің әскери қызметі жаңаша
қарастырылған.Сонымен қатар бұл бағыттағы М.И.Мелтюхов, В.А.Невежин,
Б.В.Соколов, В.Д.Даниловтардың сыни зерттеулері де назардан тыс қалмады.
Сталиннің жалпы соғыстағы ролі Кеңестер Одағының соғыс барысындағы
Сталиннің қолбасшылық іс-әрекеттері туралы зерттеген кеңес тарихшылары аз
емес. А.Н. Мерцоловтың құрастыруымен шыққан “История Сталинизма” кітабында
Сталин жайлы бірнеше мақалалар топтастырылған. Солардың ішінде В.М.
Кулиштің Ұлы Отан соғысының өзекті мәселелеріне тоқталады. Аталған кітапта
Сталиннің соғыс барысында жасаған бұйрықтары мен дипломатиялық қарым-
қатынасы толықтай қамтылған. Сталиннің ІІ-дүние жүзілік соғыс жылдарындағы
халықаралық қатынастағы ролі жөнінде М.И. Семиряганың “Тайны Сталинской
дипломатии 1939-1941 годах” атты еңбегінен көп мәлімет жинақтауға мүмкіндік
бар. Кітапта соғыс жылдарындағы келіссөздердің толықтай мәні мен мазмұнын
оқып білуге болады.
Бұдан басқа Д.А. Волкогоновтың “Триумф и Трагедия” шетел және Ресей
тарихшыларының мақалалар жинағынан тұратын “Осмыслить культ Сталина” атты
зерттеулерден Сталиннің тарихи тұлғалық бейнесін анықтауға болады.
Шетел зерттеушілері арасында Сталиннің портреті мен жалпы соғыстағы
шеберлігі мен қаталдғын, айлакерлігі мен саяси қадамдары туралы венгрлік
Ласло Белади Гамаш Кроустың “Сталин” атты кітабында толықтай сныи
көзқараспен жазылған.
ІІ-дүние жүзілік соғысқа талдау және салыстырмалы түрде ағылшын,
американ зерттеулерінің еңбектері “А что, если бы?” атты кітапта Джон
Киган, Уильямсон Мюррей, Дэвид Франклин, Теодор Ф., Эльхью Роуз, Роберт
Коулилардың мақалалар жинағы топтастырылған. Біұл кітаптың құндылығы Батыс
және мұхиттың арғы шетіндегі тарихшылардың ІІ-дүние жүзілік соғысқа берген
бағасы мен жіберіп алған мүмкіндіктері және қателіктерге талдау жасауы
болып табылады. Мақалаларда соғыс кезінде болып өткен айтулы оқиғалаларға
жекелеп тоқталып, кеңінен зерттелген.
Дерек көздері ретінде қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланған мақалалар басшылыққа алынды. Зерттеу барысында Г. Гопкинс
естеліктеріне сүйеніп жазылған мақалалар қарастырылды. Е.Я.Трояновскаяның
1990-жылы Мәскеуде жарық көрген Вторая мировая война в воспоминаниях атты
еңбегі бітіру жұмысымның басты дерегі, әрі тарихнамасы болып табылады.
Кітапта Уинстон Черчиллдің, Шарл де Гольдің, Корделла Хэллдің, Уильям
Легидің, Дуайт Эйзенхауердің естеліктері берілген.Естеліктерде соғыстың
жалпы жағдайы мен әр елдің ұстанған бағыттары , астыртын жасаған
келісімдері жайында көптеген мәліметтер берілген. Сонымен қатар ІІ-дүние
жүзілік соғыс кезіндегі халықаралық құжаттар жайында зерттелген
“Отечественная история”, “Новая история” сынды журналдардың беттерінен
жарық көрген мақалалар да кеңінен пайдаланылды.
Жұмыс негізінен 1939 жыл мен 1945 жылдар аралығын қамтиды. Европадағы
соғыс ошақтарының басталуынан, Кеңестер Одағының жеңіске жетуіне дейінгі
аралықты зерттеген тарихшылардың еңбектеріне талдау жасалынды.
Жұмыстың құрылымына тоқталар болсақ, жалпы зерттеуіміз кіріспе,
негізгі, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім өз
ішінде 2 бөлімді қамтиды. І-тарау Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік
соғыс.Ол өз ішінен екі бөлімшеден тұрады.Бірінші бөлімшеде соғыс
қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы жөніндегі еңбектер
зерделенсе, екінші бөлімшеде Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік
соғыстың зерттелу мәселелері қарастырылады. ІІ-тарау Шетел тарихнамасындағы
ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.Бұл тарау да екі бөлімшеден
құралған.Бірінші бөлімшеде Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция
мәселелері қарастырылса, екінші бөлімшеде шетел тарихнамасындағы соғыс
барысына талдау жасалынған. Соңы жұмыстың жалпы қорытындысымен аяқталады.
І-тарау
Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыс
1.1. Соғыс қарсаңындағы КСРО-ның әскери-саяси дайындықтары туралы
еңбектер.
Ресей тарихнамасында батысгермандық “ревизионистер” аргументтері
қайталанатын еңбектер 90-жылдардың басында шыға бастады. Ғалымдар арасында
бұл үлкен дау тудырды, ал В.Суворвтың (В.Резун) “ Ледокол ” кітабының
орыс тілінде басылып шығуы және осы бағытта тарихнама көрнекті өкілі Й.
Хоффманның (ГФР) “Отечественная история ” [15] журналындағы мақала түрткі
болды.
“Ледокол” кітабының негізгі идеясы 30-шы жылдардағы сыртқы саясатта
Сталиннің бүкіл әлемді басқаруға ұмтылғандығын ашықтауға негізделген. II
дүние жүзілік соғыстың болуына Кеңес өкіметі өзіне тиімді деп есептеп, оны
революциялық соғысқа айландырмақ ойлары болатын.
Сондай-ақ Кеңестер Одағы 1941 жылы Барбаросса жоспары іспетті
агрессивтік бағыт ұстанған жоспарлары болды. Егер Гитлер 22 маусымда
Кеңестер Одағына шабуыл жасамаған жағдайда Қызыл Армия Коммунизмді
насихаттау барысында Герман жерлеріне шабуыл жасау әбден мүмкін деп жазады.
Суворовтың деректермен жұмыс істеуіне тарихшылар әр түрлі баға берді. Қалай
десек те Ресей тарихшылар арасынан аталған идеяны қолдаушылар да болды. Бас
штабтың хабарлауынша “Суворов гипотезасы” құжаттық дәлелдеуден өткен,
сондай-ақ ғылыми жаңалық ретінде қарастырылады. Бұл пікірдің жақтаушылары
болып В.Д.Данилов, М.И.Мелтюхов, В.А.Невежин, Б.В.Соколов сынды тарихшылар
табылады. Ескі тарихнамаларда соғыс уақытындағы Кеңестер Одағының негізгі
ойы соғысты болдырмау немесе болдырмау уақытын созу болса, кейінгі
зерттеулерде Сталин басқарушылары әлемдік революция идеясы мен
континенттегі үстемдігін жүргізуге тырысты. В.Д.Даниловтың жазған
еңбектеріне сүйенсек, И.В.Сталиннің соғысты өзі бастауға ниетті болғандығын
баяндайды. Коммунистік амбициясы басым, даму деңгейі жоғары дәрежеге
жетпеген Кеңестер Одағына агрессорлармен 1941 жылы соғысу қажеттілік
әкелмеді, бірақ әлемдік билікке ұмтылу бұл жағдайды жеделдетті деп
түсіндіреді. Бұл пікірді М.И.Мелтюхов та қостайды.Бұл көзқарас мерзімді
басылымдарда жиі талқыланып, сынға да ұшыраған кездері көп.
Ресей Ғылым Академиясының мүшесі А.Н.Сахаров жоғарыда аталған
авторлардың еңбегіне сүйене отырып мынадай тұжырымға келеді: “1941-жылғы
Кеңестер Одағының соққысы аз шығынмен және жылдам, әрі шұғыл түрде жеңіске
жетудің түрі еді” А.С.Сахаров Сталиннің отан алдындағы ең бір қателігі ел
қажетті түрде қорғанысты ретке келтіре алмады. Сонымен қатар ертерек соққы
беру 1945 жылғы тек Рейхстахқа ту тігу жеңісімен емес басқаша болар еді.
Ерте шабуыл елдегі миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалушы деп
есептейді . Алдын-ала соққы бере алмау Сталиннің қағілес еместігін айтады.
Мелтюховтың айтуынша Германияда Кеңестер Одағы да қарсыластарының басып
кіретіндігін білмеді, сондықтан да бұл соғысқа хабар беруші немесе “ сес
көрсету, соққы ” деп атауды жоққа шығарады.
Бұнымен қоса дискуссия барысында “сес көрсету, соққы” мағынасы
анықталмаған , нақты түсінік бермейтін ұғым деп тапты.
В.Д.Данилов, М.И.Мельтюхов, В.А.Невежин қолданатын аргументтері
“Ледокол” еңбегі және И.Хоффман мақаласының негізгі идеясын ашып береді.
Бұл жердегі бір ғана айырмашылық кеңес әскері тұтқындарының айтқандарына
көзқарастың әр түрлі болуы. Хоффман олардың айтқандары ресей архивіндегі
құжаттардан артық деп есептесе, В.А.Невежин мен М.И.Мельтюхов архив
материалдарын өз ойлары бойынша талқылап беріп, тек қорытындысында
И.В.Сталиннің және оның қарамағындағы кісілердің бетін ашу үшін
тұтқындардың айтқанын пайдаланады. Жаңағы екі автор пікірінше Кеңес Одағы
соғыс алдында қорытынды дайындық жүргізіп, 1941 жыл соғыс бастауға
дайындалды. Қызыл Армияның Бас штабы И.В.Сталин бұйрығымен Германияға
шабуыл жоспарын дайындаған болатын. Бұл жоспар “Соображения по плану
стратегического развертывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” 15 мамыр 1941 жылдың құжатымен расталады. Бас штаб басқаруымен
сәуір-мамыр айларында шабуылды бастауға нақты жұмыстар жүргізілді. Атап
айтқанда: 800 мың запастағы әскери қызметкерлер қарулы күштер қатарына
шақырылды, РГК-ның Төрт армиясы (16-шы, 19-шы, 21-ші, 22-ші) батыстағы
шекараға көшірілді, әуе күштерін жаңа жүйеге өткізуді ұйымдастырды. Сонымен
қатар “Польшаны азат ету” үшін арнайы поляктардан құралған атқыштар
дивизиясын жасақтады.
Бұл жұмыстардың барлығы маусым айының басында аяқталуы тиіс болатын.
Бұдан М.И.Мельтюхов, Б.В.Соколов және В.Д.Данилов сынды кісілер. Германияға
шабуыл 1941 жылдың маусым айының ортасында басталуы керек болатын.
Тарихшы өз жұмыстарында 1941 жылы КСРО толығымен “әділетті, жойқын күші бар
басқыншылық соғыс” ұғымын КСРО тарапынан социализмнің шекараларын кеңейту
мақсатында жүргізілген соғыс деп табады. Содан бастап “басқыншылық”,
“басқыншылық соғыс”, “басқыншылық саясат”, “басқыншылық іс - әректтер”
деген сөздер бар құжаттарда Кеңес Өкіметінің Германияға соғыс ашуға
дайындығын көрсетеді. Осы 1941 жылдың көктемгі және жазғы басқыншылық сипат
алған пропагандалық материалдары, мамырдағы “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” құжатымен қатарласа жазылады.
2000 жылы басылып шыққан “Упущенный шанс Сталина” атты кітапта
М.И.Мельтюхов өз аргументтерін толықтырады. Дәлірек айтсақ, “Соображение
по плану стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны
с Германией” құжатында мына бір фактіге көңіл аударады , яғни басып кіру
тек толық дайындықтан кейін болуы тиіс еді, оған 20 күн қажет болған.Осы
аралықта шекаралық аймақтарда әскери қорғаныс шептерін нығайту керек еді,
өз концепциясына сәйкес талқылауға талпынды. “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” біріншіден, “Қызыл әскер қарсылас жақтан болатын қимылдарынан
бейхабарлығын” көрсетті, деп санайды Мельтюхов. Екіншіден, неміс әскері
“Сосредоточивающиеся” терминімен белгіленген, бұдан қорытатын ойы соғыс
“инициативасы, яғни соғыс алаңында бірінші болып” бастау, оны аяқтау
кеңестерге байланысты болады, делінген және ең соңғысы, “әскерге қорғаныс
керек кезде шабуыл қимылдарының қаншалықты керек екендігі түсініксіз,
өйткені қорғаныс кезінде соғыс алаңындағы қандай болары белгісіз...”.
Ш.М. Мельтюхов және басым көпшілігі отандық ғалымдардан тұратын
“Ледокол” концепциясының басқа да жақтарының аргументтері толық сендіретін
дәрежеде болмады. Басты назар нақты анықталмаған “бақыншылық” және
“агрессия” анықтамасына аударылған. Мысалы,
Л.А. Мерцалов бұл ұғымды әскери ғылымда анықтай алуды, түртіп өтеді.
ХIХ ғасыр басындағы Европалық әскери теоритиктер А.Жомин және
К.Клаузевиц, соғыстың көрінісі екі жақтық әскери қимылдарын емес, олардың
мақсаттарымен анықталады, деп айтқан. Әділетті және әділетсіз, басшылық
немесе азат ету соғыстарында әскер шабуылдай және қорғана алады. Кез-келген
Бас штаб соғыс іс-қимылдарын жүргізуде барлық мүмкіндіктерді пайдаланулары
тиіс. К.Клаузевиц “шабуылдың артықшылықтары ” туралы да жазған. Сондықтан
шабуыл – ангрессия емес. Л.А.Мерцалов былай деп жазады: “Кім-кімді упредил”
емес, кім-кімге “басып кірді”, “кімнің әскері кімнің территориясында”. 1941-
1945 жылдар АҚШ Германияға, КСРО Жапонияға басып кірді. Дегенмен, оларды
ешкім агрессорлар деп айтпады. Агрессияның алдын-алу немесе бейтін қайтару
мақсатында жүргізілген бір мемлекеттің іс-қимылы халықаралық құқық
нормасына “қайшы деп қарастырылмайды”, -дейді әскери энциклопедия
авторлары.
Айта кететін тағы бір жайт, М.И.Мельтюхов жоспарлау құжаттарының
бірінде “Қызыл Армия соғысты бастауында да, аяқтауда да бірінші болып қадам
жасайды” деп көрсетілмейді. 15-мамырда шыққан “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” құжатында Германия әскерінің ұйымдасуы Кеңес Одағынан әлдеқайда
алда екендігін көрсетеді. Сондықтан 15-мамырда қабылданған құжатта да соғыс
қимылдарындағы басты инициатор Қызыл Армия “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” жоспарын Кеңес өкіметінің агрессиялық әрекет қатарына жатқызуға
болмайды. Тіпті КСРО-ның бірінші болып соғыс ашса да, бұны агрессиялық іс-
қимылға жатқызуға мүмкін емес. Баяндамада Кеңес әскері Германия тарапынан
туындайтын агрессияға қарсы жауап қайтарады деп есептеді.
“Соображение по плану стратегического развёртывания сил Советского
Союза на случай войны с Германией” құжатында былай деп жазылады: “Жаудың
кенеттен жасалған соққысынан қорғану мақсатында әскерді топтастыруы мен
шоғырландыруын жасыру және шабуылға көшуге дайындық міндетті түрде қажет,
ол үшін ...”. Бұл жоспардың авторлары Кеңес әскерінің алдына тек Польша
және Пруссия шығысындағы жау әскерін талқандауды қояды. “Германияны жаулап
алуды қажет етпейді” деп жазады А.Ю.Горков. Осы сияқты басқа да аргументтер
1941 жылы жазда КСРО-ның Германияға шабуыл жасамақ ойы бар екендігін
дәлелдей алмайды. Ал резервтегі әскерді жинау, төрт армияны шекара шебіне
жіберу сияқты басқа да әректтер орындалуы тиіс, әрі дұрыс шаралар екндігін
Г.Н.Жуковтың өзі айтады. В.Д.Данилов пен М.И.Мельтюхов бұл оймен
келіспейді. Олар құжаттарда не жазылғанына қарамау керек, нақты қандай
жұмыстар жүргізілді, соған қарау керек дейді. Қалай дегенмен де Данилов пен
Мельтюховтың, Сталинді – соғыс бастамақ ойы болды деген тұжырымды нақты
фактілер мен дәлелдеулері керек, содан кейін ғана барып оның әректтеріне
баға беруге болады.
Сонымен қатар көптеген мәселелерді талқылау өз жалғасын тапты. Атап
айтсақ, О.В.Вишлёв түсініктемесінде И.В.Сталин әскердің соғысқа “толық
дайындық” бұйрығын уақыттан кеш берген. Неміс басшылығы Кеңестермен болған
келіспеушілікті, бейбітті түрде шешуге болады деген ой қалыптастырмақшы
болды. И.В.Сталин бұлай болмаған жағдайдың өзінде, әскери іс-қимылдың
басталуын дипломатиялық жолмен шешеді деп есептеді.
О.В.Вишлёв Кеңес басшыларының берген мәліметтерінен, бұрын зерттеуге
алынбаған герман архивіндегі құжаттарды сараптай келе, И.В.Сталин,
жіберілген дезинформацияға сеніп, Германия тарапынан келетін ультиматумды
күтті деген қорытындыға келеді. О.В.Вишлёв баспаға шығарған неміс
құжаттарында КСРО 1941 жылы жазда соғыс басталмайтындығы жазылды және
алыстағы әскерді шекара шебіне жинап алып, оларды алғашқы қақтығыстарда
талқандауды көздеді. Герман басшылығы бұндай жалған пікірді тарату сәтті
жұмыс деп бағалады.
Сөйтіп, қазіргі таңда Кеңес Өкіметінің соғыс алдындағы жоспарларға
байланысты жаңаша көзқарас қалыптасып, белгілі бір тұжырымға келетін
сыңайлы, 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басындағы мұрағатта
жатқан көптеген құпия құжаттардың жарық көруі кеңестік тарихи көзқарасында
біршама өзгеріс тудырды.
Мәселен, 1939 жылғы шабуыл жасамау пактісіне Сталиннің көзсіз сенді
деген түсінік жоққа шықты. Зерттелген құжаттарды Германия өз күштерін КСРО
шекарасына жақындатып жатқанын білген Кеңес Өкіметінің басшылары оған қарсы
қарқынды дайындық жүргізгендігі жайында жазылған.
Сонымен қатар 1941-жылғы 22 маусымдағы Германияның шабуылы Кеңес
басшыларына аяқ-асты болуы Сталиннің тиянақсыздығы және қырағы емес деп
тараған ұғым күмән тудырады. Тарихшылардың қолындағы құжаттар Кеңес
Өкіметінің Оңтүстік Батыста өз күштерін топтастыруы толық зерттеліп дұрыс
жоспарланған деген шешімге әкеледі.
Бұнымен қоса, 1941 жылы қаңтарда тек қорғануға байланысты арнайы
стратегиялық ойындар жүргізілді деген көзқарасқа түзетулер енгізілді. Жаңа
құжаттарда 1940 жылы желтоқсанда болған жоғарғы басшылық кеңесінде де,
жедел-стратегиялық ойындарда да соғыс бастапқы кезіндегі мәселелер
талқыланды. Тек Қызыл Армия агрессорлардың бетін қайтарғаннан кейін
Батыстағы және Оңтүстік батыстағы бағытта екі операцияның нұсқаулары
қарастырылды.
Қазіргі кездегі зерттеулермен ғана шектеліп қалу қателік болар.
Бұрынғы кездегі тарихнамаға талдау жавсағанды жөн көрдік.Ескі мен жаңа
көзқарастарды салыстыра зерттеу нақты обьективті зерттеуге мүмкіндік
береді.Кеңестер Одағы зерттеулері саяси және идеологиялық біржақты
жазылғанымен де одағы мәліметтерді саралап, зерттеп ортақ мәміле шығаруға
әбден болады.
Ресейлік, яғни Кеңестер Одағы тарихшылары ІІ-дүниежүзілік соғыс
қарсаңындағы әлемдік жағдай мен Кеңестер Одағының соғысқа дайындығы жөнінде
аз еңбектер жазылмады. 1940 жылдарға дейінгі зерттеулерде біржақтылық,
компартияның, саясаттың ықпалынан шыға алмау басымырақ.
Совет-герман қарым-қатынастар болсын, жалпы біздің елімізде 30-40
жылдарды сүреңсіз жылдар деп бағалайды. Тарихшының нағыз зерттеумен
айналысатын мұрағаттардағы деректер толықтай берілмеді1.
Кеңестер тарихнамасында көп жағдайда КСРО-ның әскери дайындығы емес,
Германияның әскери дайындығы зерттелген. Сондай-ақ Герман Генштабының
құжаттары да бірнеше мәрте жарық көрген болатын.
Бұл жөнінде көп жазған – “Ұлы Отан соғысының тарихы” және “ІІ-дүние
жүзілік соғыс тарихы” атты кітаптар болатын. “Ұлы Отан соғысының тарихы”
атты кітабында ешбір құжатқа сүйенбестен былай деп келтіріледі: “КСРО
өзінің батыс шекарасын қорғауға сырттан күш әсер еткен жағдайда қарсы
тұруға Қызыл Армияның негізгі күші жұмылдырылған еді.”2 Қарсы тұра
алмағандықтың себебін – аяқ астынан жасалынған шабуылды себепкер етеді,
сонымен қатар, соғыстың басталғанын немесе соғыстың шынайы басталарын
білген жағдайда Кеңестер әскері қорғаныс қабілетін арттырар еді деп
баяндалған.3 Кеңестер әскері уақтылы бұйрық ала алмаудың нәтижесінде батыс
шекарада әлсіздік байқалған, міне “Ұлы Отан соғысының тарихы” кітабы КСРО-
ның әскери-саяси дайындығын осылайша суреттейді.
Ал “ІІ-дүние жүзілік соғыс тарихы” кітабында КСРО-ның дайындығына
арналған жеке тарау бар. Бұл тарау Г.К. Жуков пен А.М. Васильевскийдің
мемуарларына сүйеніп жазылған.4
Кеңестер Одағының 1940-41жылдардағы Батыс және Шығыстағы әскери
қорғанысының реттелуі ешқандай датасы ескерілген. Кітаптарда әскери іс-
қимылдар соғыс басталысымен іске көшірілді. Мобилизация өалай жүргендігіне
көңіл бөлінген. Он беті 1940 жылғы желтоқсанда болған Қызыл Армияның
Жоғарғы командаваниясының жиылысына арналған.
Жалпы алғанда “ІІ-дүние жүзілік соғыс тарихы” кітабының авторлары
Кеңестер тарапынан кеткен қателікті соғыс басталғанға дейінгі әскерді
реттеуде кеткен кемшіліктерден іздейді. Бұл Кеңестер Одағының ешқай елге
соғыс ашуға ниетті болмағандығын көрсетеді деп түсіндіріледі. Соғыстың
бастапқы кезеңінде қорғанысты күшейтуге мән берілгендігін тілге тиек
етеді.5
Жекелеген монографияларда соғыс қарсаңындағы КСРО жайлы терең
зерттелмеген. В.А. Анфиловтың “Крушение похода Гитлера по Москву”
монографиясында Кеңес әскери жоспарын 1940 жылдың күзі деп белгілейді,
яғни, КСРО-ға Германия мен Жапония тарпынан қарсылық туу кезеңі мен
байланыстырады. В.А. Анфилов Германия 170 дивизиясын, Жапония 50 диивзиясын
бізге қарсы қояды деп мәлімдейді. Негізгі қауіпті Шығыс Пруссия арқылы
Рига, Каунас одан келе, Минск болу керектігі жоспарланған. Сонымен бірге
негізгі соққы ретінде берілуі мүмкін жоспар Полесьяның оңтүстігінен Дубна,
Броу болғандығын жазады. Бас штаб Оңтүстік Полесья арқылы Киевке шабуыл
болатындығын жасырмағандығы жайлы деректер келтіреді. 1940 жылы Басштаб пен
халық комитеті Сталинге қорғаныс шептерінің орналасуын көрсеткен. Сталин
екінші вариантты таңдаған. Осылайша 1941 жылдың көктемінде әскери-
стратегиялық жоспар дайындалып бітеді. Бұл құжат “1941 жылғы мемлекеттік
шекара қорғанысы жоспары” деп аталынған. Бұл құжат шекаралық аймақтарға осы
жылдың мамыр айында ғана жеткен.6 В.А. Анфилов өз зерттеуінде біз осы толық
аяқталмаған жоспармен соғысқа кірістік деп тұжырымдайды.
Кейбір зерттеулерде құжаттарға сүйенбестен соғысқа қатысушы адамдардың
естеліктерінен түйін жасайды. Естеліктер бойынша 30-жылдары құрылған жоспар
1940 жылғы саяси өзгерістерге байланысты қайта жасалынды. Бұл жоспар
бойынша Батыс Украина емес, Оңтүстік-Батыс Украинаны өте қауіпті аймақ деп
тапқан. Г.К. Жуков өз еңбегінде Батыс Украинаға толықтай қажетті мөлшерде
әскер түсіре алмағандығын ескертеді. Сондай-ақ Сталиннің таңдаған бағытының
дұрыстығына ешкім күмән келтіре алмағандығынан болған жайт дегенді де
айтады. Осылайша Сталиннің қателік жібергендігін дәлелдеп шығады.7
1940 жылғы соғыс қарсаңындағы жағдай жөнінде А.М. Васильевский нақтырақ
тоқталады. 1940 жылдың сәуір айының ортасында Басштаб агрессияға тойтарыс
беру жоспарын партияның Орталық комитетіне көрсетуге аяқтаған болатын деп
жазады.8 1940 жылдың қыркүйегінде аталған жобаны С.К. Тимошенко, К.М.
Мерецков, А.М. Васильевский және А.Ф. Анфиловтар И.В. Сталинге баяндайды.
А.М. Васильевскийдің жазуына орай Сталин жобамен келісіп, жобаны толыққанды
іске асыруға Басштабқа жүктейді. Бұл жұмыс 1940 жылдың желтоқсанында
аяқталуы тиіс болды, 1941 жылдың 1-ші қаңтарында жоспар өз ісіне аяқ басуы
тиіс дейді Васильевский.
А.М. Васильевский Қызыл Армияның 1941 жылғы жеңілісінен бірқалыпты
қарайды. Ол Басштабтың қателігін соғыс басталғаннан кейінгі әскерді дұрыс
орналастырмағандығынан іздейді.9
С.М. Штеменко өз кітабында К.М. Мерецковтың куәлігіне жүгіне отырып
былай жазады: Оның айтуынша “1940 жылдың 5 қазанында Басштабтың дайын
жоспарында” С.К. Тимошенко мен К.М. Мерецковтың тарапынан И.В. Сталинге
баяндалды. Жоспар бойынша Қызыл Армия шекаралық әскер жаудың соққысына
төтеп беріп, еліміздің территориясына сұғынуға жол бермейді. Жоспар бойынша
жаудың іс-қимылы жөнінде дұрыс шешім қабылданды, ол бойынша Германия
Украинаны басып алуға ұмтылады, сондықтан да, қажетті әскерді топтастырудың
қажеттігін И.В. Сталин ескертті, ал оған С.К. Тимошенко мен К.М. Мерецков
қарсы болмады деп жазылған еді.10
Өкінішке орай, К.М. Мерецков өз естеліктерінде “мемлекеттік шекараны
қорғау жоспары” жөнінде, яғни, 1941 жылғы жоспар барысы жайында аз
қарастырған.
Кеңестер Одағының соғыс қарсаңындағы жоспары жайлы Маршалл М.В.
Захаровтың естеліктерінде нақты жазылған. Автордың жазған мемуары көзі
тірісінде шықпай, ол дүниеден өткеннен кейін жарық көрді. Бұл шығарма
барлық дерлік тарихшылардың көңілін өзіне аударды. Ол 1940 жылғы
желтоқсандағы жиналыс пен әскери-стратегиялық жоспар жайына көп көңіл
бөлді.11
Сондай-ақ 1940жылғы желтоқсан жиналысында Қызыл Армияның шұғыл
стратегиялық соғыс алаңы картаға түсірілген болатын. Соғыс алаңы жайлы
ақпараттар өте аз-тұғын. “ІІ-дүние жүзілік соғыс тарихы” кітабының
авторлары бұл туралы тек хабар береді. Тек бізге мәлім болғаны ол ойын
алаңы И.В. Сталин тарапынан бекітілгендігі. Г.К. Жуков пен А.М.
Васильевскийдің естеліктерінде 1941 жылдың басындағы ойынды өткізу, яғни
соғыс алаңын дайындау, ол тек жұмыстың, жоспарды алғашқы қадамдары,
соғыстың алғашқы кезеңдерінде қорғау болған-тұғын деп жазады.12 Ең алғаш
баспаға бұл операцияның негізгі мақсаты жайында, ойын есебінде соғыс
алаңдарын нақтылау әскери іс-қимылдар жайындағы мәліметтер М.В. Захаровтың
қаламынан шыққан еді.
Бірақ, құрылған жоспарлы ойынның нәтижесі ешкімге беймәлім еді. Г.К.
Жуков өзінің “Вопоминания” кітабында бұл жайында былай келтіреді. Жоспар
1941 жылғы 22 маусымда болған оқиғамен ұқсастау келеді делінген.13
В.А. Анфиловтың 1970-80 жылдары шығарылған еңбектерінде ешқандай
құжаттарға сүйенбестен жоспар жөнінде өз ойларын жеткізген еді. 1941 жылдың
қаңтарының ортасынан бастап жоспар іске асырыла бастады. Бұл жоспардың
міндеті КСРО-ға шабуыл жасаудың ықтималдықтары еді. Онда “Шығыс” алаңын
штаб бастығы Климовский басқарса, “Батыс” бөлігін Г.К. Жуков шабуылға
дайындау керек болатын. В.А. Анфиловтың жазуына қарағанда батыстықтарға
шығыстықтардың гроднендік немесе белостептік группировкаларды талқандауға
сәті түсті, олар Лида ауданына шыға алды, тек осыдан кейін ғана соғыстың
қосымша міндеттерін атқаруға мүмкіндік туындады.
1941-43 жылдары “Военно-исторический” журналы мен “Новая и новая
история” журналдарында 1940 жылдың күзі мен 1941 жылдың көктеміндегі КСРО-
ның соғыс қарсаңындағы дайындығы жайында анықтап жазылған тарихшылардың
мақалалары жарияланды.
Жоғарыда аталып өткен КСРО-ның қорғануы мен қауіпті болып табылатын
төрт варияанты және 1941 жылдың 15 мамырындағы КСРО-ның Балтық бойы ерекше
әскери аймағын Балтық бойы командалық әскері арқылы қорғауы жөніндегі
бұйрығы да бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көрді. Ал жалпы мол
құжаттар жинағы, ірі публикация ретінде 1998 жылы В.П. Наумовтың ғылыми
редакциялығы мен “1941 год” деген атаумен кітап басып шықты.Қаншалықты бір
жақты қарастырылған деп айтсақ та Кеңестер Одағы тарихнамасында Ұлы Отан
соғысы атымен берілетін бұл соғыс жайлы көп мәліметтер аламыз.Сонымен қатар
Кеңестер Одағының тылдағы еңбектері жайында мағлұматтар молынан кездеседі.
2.1. Ресей тарихнамасындағы II дүние жүзілік
соғыстың зерттелу мәселелері
Жалпы алғанда Ресей тарихшыларының II дүние жүзілік соғысты
зерттеулерінде өздеріне тән ерекшеліктері аз емес. 90- жылдарға дейін көп
жағдайда Кеңестер Одағын көтермелеп жазса, аталған уақыттан кейін ресей
тарихшыларының арасында соғыстың барысы емес, соғыстың басталуы жайында
дау туындай бастайды. Соғыстың барысы жөнінде көп қарастырылмады. Соғыс
барысы жайында статистикалық немесе баға беру сынды мақалалармен шектелді.
Мерзімді басылымдарда Н.Лебедев, Л.Стегнин, В.Соколов, С.А.Горлов,
Ю.П.Давыдов сынды тарихшылар тек соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының
халықаралық жағдайына таңдалған бірнеше мақалалар жазып шығарды. 90-
жылдардан бері II дүние жүзілік соғыс жайлы Фролов М.И, сонымен қатар
Сталиннің соғыс барысындағы істері мен дипломатиясы жайында М.Кулин,
М.И.Семирага, Д.Волкогановтардың кеңестерін толтыра қарап шығуға болады.
Жоғарыда аталған зерттеулердің барлығы дерлік бұрынғы Кеңестік көзқарастан
аршылып, тарихшылардың өзіндік жеке көзқарастар қалыптастырғандықтарын
байқауға болады.
Қалай болғанда да 90 – жылдары , яғни қазіргі кездегі әдебиеттерде
көбінесе Сталиннің 1941 жылғы 5-мамырдағы Қызыл Армияның әскери
академиясының түлектері алдындағы сөз бүткіл Ресей және Батыс
тарихшыларының даулы мәселесіне айналды. Сталиннің бұл сөйлеген сөзін
тарихшылар үш түрлі топшылап отыр.
Біріншілері егер Кеңестер Одағы қақтығыстарды болдырмау , яғни
Германиямен ымыраласуға негіз салған дегенді жөн көрушілер.
Екіншілерінің көзқарастары мүлдем бөлек десе де болады. Онда егер
Сталин түлектер алдында Германияға Кеңестер Одағы шабуыл жасайтындығы ,
тіпті оның 1941 жылғы тамыз айында болатынын баяндады деушілер. Бұлпікір
негізінен Герман тарихшысы И.Хоррман және В.суворовтың еңбектеріндегі
зерттеулерге жазып келеді.
Үшінші бір тарихшылардың тобы бірінші көзқарас пен екінші пікірдің
ортақ синтезіне бас иеді.Олардың айтуынша Сталин әскери академияның
түлектерінің алдында сөйлеген сөзінде Германияның Кеңестер Одағына шабуыл
жасау мүмкіндігінің мол екендігін, сонымен қатар Қызыл Армияның
қарсыластарды жеңу мүмкіндігінің зор екендігін баяндайды деп қарастырады.
Осылайша жалпы II дүние жүзілік соғысты зерттеуде кейінгі көп
шиеленістер мен мәселелер молайып отыр.Жалпы сында соғыстың барысы жөнінде
негізгі фактілерді тізе берумен ғана тоқталады. Тек 1942- жылғы Сталинград
жеңісінен кейін Кеңестер Одағының шабуылды одан әрі жүргізуі төңірегінде де
көптеген даулар да туындап отыр.
Қайта құрулардан кейін , қазіргі кездегі тарихшылардың II дүние
жүзілік соғыс жайында жаңа көзқарастар туындағаны рас. Көптеген жаңа
құжаттардың жарық көруімен қоса шетел әдебиеттерін саралап, оныоқи алу
мүмкіндігінің молаюы да бұған өз септігін аз тигізген жоқ. Шет елдерге
шығудың жеңілдеуі , сонымен қатар Кеңестер Одағының тарихшыларының сырттағы
ғылыми орталықтарда жұмыс істеуі , бұрынғы сияқты тек өзіміздің
әдебиеттерді оқумен ғана шектеледі, олар салыстырмалы талдау жасауға қол
жеткізді.Осыған байланысты Ресей тарихшыларының арасында көптеген даулы
мәселелер туындады.
Қалай дегенде де Ресей тарихшылары II дүние жүзілік соғысқа жалпылама
сипаттаумен ғана тоқталғанымен де Кеңестер Одағының соғыстағы рөлі мен
В.И.Сталин жайында көп жазған.
Соның ішінде Д.Волкогановтың “ Триумф и трагедия ” монографиясы II
дүние жүзілік соғыстағы Кеңестер Одағының әскери –іс қимылдары мен
Сталиннің қателіктерін ашып көрсеткен. Бұғанға дейінгі Кеңестер Одағының
зерттеулері Сталинге сыни көзқараспен қарай алмағандығы бәрімізге аян.
Сталин соғыстан біздің елді жеңіске жеткізуші ұлы адам ретінде ғана
белгіленетін еді. Д.Волкогановтың еңбегінде Сталиннің соғыс кезіндегі әмір-
бұйрықтары сол бетінше берілген соңында оған талдау жазылады. Зерттеуде де
көптеген мәселелер қарастырылады. Онда былай деләнгенді: 1941-жылдың жазы
өте қатал болды. Біз бұл туралы өз кітаптарымыз бен оқулықтарымызда тек “
жарқылдың сөнуі ”,“ Гитлерлік жоспардың күйреуі ”, “ біздің әскердің
уақытша жеңілуі ” сияқты айдарлармен жазылған болатын.Тарихқа перде тартуға
болмайды. Ұлы Отан соғысында тек бір ғана түпкілікті негіз бар: ол –
ақиқат, ол уақыт өте өз шындығын табады. Бұрынғы монографиялар мен
көптомдықтарда “ жеңілу ”, “ катастрофа ”, “ паника ”, “ қамауға түсу
”сияқты сөздер мүлдем қолданылмады. Олар жоқ емес бар еді. Болғанда қандай
бұл жеңіс қанмен , аз емес көп қанмен , жеңіліспен әзер жеткен еді.
Осылайша автор ақиқатқа жетуге тырысады.
Аталған кітаптың ең бір ерекшелігі Сталиннің шабуыл жасауға немесе
соғысқа байланыстыберілген үкімдері сол бетінше берілген, оған қарап
адамның өзі де сараптама жасауға болады.
Д. Волкогонов “Тримуф и Трагедия” еңбегінде бұрыңғы Кеңестер Одағы
кезіндегі партия билігіне бағынатын зерттеу жүргізбегені ашық байқалады. Ол
Сталиннің жеңіске сенімді болмағанын ашық баяндайды. Мысалы: “Сталинді
алғанда жеңілістер абдыратты. Ол қазан айындағы астана түбіне жеткен
шабуылға тойтарыс бере білгеннен кейін, біраз сенімдірек болды. Ол кезде
Жоғарғы билеуші өзінің ішкі сенімсіздігіне емес, оны сенімсіздік қорқытты.
Сталин Москва түбіндегі ірі шайқасты жеңгенге дейін сенімді болды деп айту
қиын” деген-ді. Соғыс кезеңінде Кеңестер Одағының басшысы Сталиннің
қаншалықты сенімді болғандығы бізге беймәлім. Бірақ кейінгі кездері
жарияланып, үлкен дайға ұшыраған тақырыптардың бірі осы еді.
90-жылдары Израйль ғалымы Г. Гогродецкийдің “превентивная война”,
яғни арнайы жасалынған соғыс деген түсінігі ғалымдар арасында тартыс
тудырған еді. Оған қоса В. Р. Данилов, М.И. Мельтюхов және В. А.
Невешиндердің пікірінше Сталиннің соғысқа дайыдығы жөнінде және қандай
жағдай болмасын Кеңестер Одағының соғысқа әзір болғандығын, коммунистердің,
Қызыл Армияның Германдықтар шабуыл жасамаған жағдайда да Кеңестер Одағы
басшылығының соғыс ашу мүмкіндігінің бостандығын баса жазады. Осы жерлерде
біршама адамды ойландыратын жайт туындайды. Егер Сталин соғысқа әзірленген
жағдайда неге жеңілістің мол болғандығы зертеушіні ойландыруы тиіс.
Сондай-ақ Кеңестер Одағы зерттеушілері Сталинді халықтан бөлек
қарастырады, бұндай мақалалар Советдәуірінде көптеп кездеседі, бұл
негізінен қате, зертеу үстінде мүлдем біржақтылық шындыққа жетелемейді, 30-
40 жылдары басшыны халықтан бөлек қарастыруға бола ма? Ол социализмнің,
елдің бедері болуға тырысыты деп тұжырым жасайды Волкогонов.
Аталған монографияда II дүние жүзілік соғыстың бағасы сыни
тұрқыдаберіледі. Еңбекте бұл жөнінде былай сарапталады: “Сталин 1946 жылы 7
миллион адамның өмірі қиында десе, Хрущев өз хатында 20 миллионнан да
астам адам деп жазады”. Автордың өзінің тұжырымдауынша 20-миллионнан да
артық дегенге жүгінеді.
Қазіргі кездері тарихшылар арасындағы әлі күнге дейін нақты
зерттелмеген мәселелердің бірі осы соғыстағы адам шығыны болып отыр. Із-
түссіз жоғалған, хабар-ошарсыз кеткен адамдардың саны да белгіленбеген.
Жалпылама мөлшерде 26-28 миллион адам құрбан болды деген мәліметтер көптеп
кездеседі.
Барлық зерртеуші ғалымдар 1942-жылғы өлім соны ең бір көп қаза
әкелген жыл деп санайды.
1984-1990 жылдары Н.С.Лебедева, Ю.Н.Зоре, В.С.Парсоданова сынды
Ресей тарихшылары Катынь трагедиясы жайында жаңа құжаттар тауып , сол
жайында мақалалар жазған еді.
Ресей тарихшылары Ю.Н.Зорей мен КСРО-ның Орталық мұрағатының
директоры А.С.Прокопенко бұл зұламат жайында мақалалар тауып, оны жарыққа
шығарған болатын. 1943-жылы орын алған “ Катынь зұламаты ” жайында да
деректер өте аз. Ресей және Поляк зерттеулерінде де бұл мәселе бүгінгі
күнге дейін толықтай зерттеліп бітпеген мәселелердің бірі болып табылады.
Ресей тарихнамасында II дүние жүзілік соғысты зерттеу барысындағы
тағы бір келелі мәселелердің бірі Сталиннің дипломатиялық қызметімен тығыз
байланысты. Соғыс қарсаңындағы және соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі
Сталиннің халықаралық байланыстары толықтай зерттеліп бітпеген.
Бұл тақырып аясында М.И.Семиряганың 1992-жылы Мәскеуде жарық көрген
“ Тайны сталинской дипломатии ” атты монографиясы жаңа деректермен , жаңа
көзқараста жазылған еңбектің бірі. Кітап негізінен 1939-1941 жылдар
аралығындағы Сталиннің дипломатиялық қызмет төңірегінде.
М.И.Семиряганың еңбегінде мынадай мәселелер көтеріледі: “1941-1943
жылғы Ленинград трагедиясы және Кеңестер, солтүстік бағытындағы әскери
стратегиялық жағдайының күрт төмендеуі Кеңестер Одағының 1939-1940
жылдардағы Финляндиядағы қарсы агрессияның нәтижесінде болғандығын, сондай-
ақ фин және Кеңестер Одағы арасындағы шиеленістер II дүние жүзілік соғыс
уақытында бірге қатарласа жүрді, бірақ бұл соғыс II дүние жүзілік соғысына
қатыссыз локальді түрде жүрді деп топшалайды. Негізінен қазіргі кездегі
жаңаша көзқарастардың қалыптасуы соғыстың жүру барысына емес, басталар
қарсаңындағы Батыс Европа елдерінің және Кеңестер Одағының дипломатиялық
қатынастарының төңірегінде өрбиді ”.
В.К.Шоуллонның “ Новейшая история ХХ-века ” атты кітабында II дүние
жүзілік соғыс екі жүйеде зерттеліп, зерделенген. 2003-жылы жарық көрген
В.К.Шоуллонның бұл кітабында соғыс барысын Европадағы 1939-1940 жылдардағы
Европадағы соғыстың басталуы мен Тынық мұхитындағы соғыс және антигитлерлік
коалицияның лидерлерінің саясаттары арқылы сипаттаған. Ол II дүние жүзілік
соғыс жайында тек батыс мемлекеттеріндегі соғыстың жүргізілуі мен ондағы
шығындар мен негізгі фактілерді тірегін ғана бере білген. Лидерлердің
жүргізген саясаттары да жұтаң берілген. Болған оқиға мен соғысқа баға
берілмеген.
Қазіргі күнгі көзқарастарды өткен, яғни Кеңестер Одағы
кезеңіндегі Ресей тарихшыларының зерттеулеріндегі мәселелермен салыстыра
отырып, зерттемесек, қазіргі күнгі пікірлерді бағалау қиынға түседі. 1991-
жылы Мәскеуде шыққан “Сталин и сталинизм ” атты мақалдар жинағында
В.И.Кумиктің “О некоторых актуальных проблемах историографии великой
отечественной войны” атты мақаласында Ресей және Кеңестер Одағы
тарихнамасындағы мәселелерді қамтуға тырысады.
Кітапта В.Кумик Сталиннің библиографиясындағы артық кетушіліктерді
ашып көрсетуге ұмтылады.оның жазуына жүгінсек былай делінеді:“ Сталиннің өз
библиографиясына өзі өзгеріс ендіргені көп елге белгілі жай еді, идея ғана
емес, сын да өз тарапынан жазылады.”
Кумиктің алға қоятын ең үлкен мәселелерінің бірі –ол , соғыс
аяқталғаннан кейінгі жазылған әдебиет пен тарихнамалардағы Сталиннің жеке
басына табынушылықтың өсуімен түсіндірер. Сондықтан да Кеңестер Одағының
соғыстағы рөлін, сондай Батыс мемлекеттерінің саяси хал-ахуалы мен
идеологиясы , гитлерлік Германия мен фашистік одаққа мүше елдердің әскери
іс-қимылдарын бұрынғы тарихнамалық тұрғыда қарап шығу қиындыққа
ұшырататынын баса айтады.
Автор 1997 жылы шыққан И.Минцтің “Великая Отечественная война
Советского Союза” және 1952 жылы жарық көрген “Выдающиеся победы Советской
Армии в Великой Отечественной войне” атты кітаптардағы зерттеулердің
ғылымилылықтың аздығын баян етеді. Бұл жылдары зерттеу үшін көптеген
тылдағы және соғыстағы құжаттар соғысты жазып шығуға беріледі, бірақ
негізгі құжаттардың әлі де мұрағаттардан босатылмауына байланысты тек бір
жақты зерттеу жасалынды және тұжырымдар айтады.
Бұған қоса В.И.Молотовтың, А.А.Ждановтың, И.А.Булганиннің мақалалары
да шыға бастады. Олардың не жазып қандай тақырып төңірегінде
қарастыратындықтары алдын-ала белгіленіп қойылатын. Сондықтан да олардың
жазған мақалалары Сталиннің жазып қалдырғандарын көп жағдайда қайталайтын
еді. Бұл ғылыми жұмыстардың барлығы соғыс аяқталғаннан кейінгі он жыл
ішінде жасалынған еді. Бүгінгі күнгі осы жазылған еңбектерді қайта қарап,
осы күнгі жаңаша көзқараспен мойындау қажеттілігі туындап отыр. Жоғарыда
аталған авторлардың еңбектерін жоққа шығаруға болмайды, тек оларға
объективті түрде қарауымыз қажет.
Ұлы Отан соғысына зерттеулер жүргізудің екінші кезеңі 1956 жылдың
ақпанынан басталады. Бұл Кеңестер Одағының коммунистік партиясының ХХ
съезінен бастау алады, яғни Сталиннің жеке басына табынушылыққа жол бермеу
кезеңінен кейін Ресей тарихнамасында өзіндік бір қайта қараулар
басталады.Бұл кездері соғысты Сталиннің қайраткерлігін ғана емес, жалпы
совет қоғамының ерлігі ретінде суреттеуге көшеді. Сонымен қоса жаңадан
тарихи журналдар шығару қайта алынады. Аз уақыт ішінде көптеген
монографиялық еңбектер жарық көрді. Кейбір жағдайда тіпті асыра
сілтеушілік, соғыс барысын зерттеуде шындыққа жанаспайтын тұжырымдар да
кездесіп жатты.
Мысалы: Ф.Р.Воробьев және В.М.Кровцовтың алғы сөзінде Ұлы Отан соғысы
жөнінде біршама тарихқа басқаша қарап жазғандары кездеседі. Олар өз
кітаптарында тарихи оқиғаларға объективті зерттеудің кем болғаны анық
байқалады. Біздің әскерлердің, яғни Қызыл Армияның қиындыққа ұшыраған
немесе кейін шегінген кездерін, арнайы соғыс тактикасын немесе жауды алдау
мақсатындағы алдын-ала белгіленген “белсенді қозғалыс” ойыны ретінде
қарастырылады.
Қалай айтсақ та, соғыс қимылдарына қате баға беру, догмалық сипатта
қарауды азайта алмадық. Тек Сталиннің культінің әсерінен ғана құтылғандай
болдық. Сондықтан да соғыс тарихнамасын жазудың екінші кезеңін де қайта
қарап, сыни тұрғыда зерттеу мәселесі әлі толық жолға қойылды деу қиын.
60 жылдардың екінші жартысында Ұлы Отан соғысына баға беру мен
тарихнамасына мән беру , оны зерттеудің үшінші кезеңі басталды. Бұл кезең
20-жылдай уақытты қамтыды. Бұл зерттеулердегі негізгі мәселе көбінесе
қателіктер мен елдегі моральдік және саяси жағдайға көптеп тоқталады.
1970-жылы Деборян және Гельпуховский бірлесіп “ Итоги и уроки Великой
Отечественной войны” атты кітап жазып шыққан болатын. Бұл кітаптың басқа
зерттеулерден қарағанда артықшылығы Кеңестер Одағының, яғни Ресей
тарихшыларының II дүние жүзілік соғысқа деген алғашқы объективті көзқарас
таныта білген шығарма ретінде қарастыруға негіз бар. Олар Германия
тарапынан Кеңес Армиясын алдауға түсірген және тұтқиылдан шабуылдарын еш
әсірелеусіз суреттей білген. Бірақ авторлар мынадай сараптамалар келтіреді:
“Көптеген мәліметтер бойынша Кеңестер Одағы Герман Үкіметінің шабуыл
жасайтындығынан хабарсыз қалды. ”Бұнымен қоса жағдайды әрі былай сабақтайды
“шабуылдың соңғы уақыттарына дейін” Кеңестер Одағы АҚШ пен Англияның
қандай ойлары барын күткендігімен түсіндіреді. Осылайша ағылшын және
американ үкіметіне кінә тағумен аяқтайды. Реборин мен Тельпуховскийдің
аталған монографиясына да кеңінен талдау жасап, Англия мен АҚШ-тың жалпы
1941-1945 жылғы Кеңестер Одағына қарасты саяси бағыттарын қарап шығу
мәселесі де өз кезегін күтіп тұрған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4-9 бб.
І-Тарау: Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыс.
1.1. Соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы туралы
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-21 бб.
1.2. Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .22-30 бб.
ІІ-Тарау: Шетел тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.
2.1. Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 31-44 бб.
2.2. Шетел тарихнамасындағы соғыс барысы ... ... ... ... ...45-54 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 55-57 бб.
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.58-60 бб.
Кіріспе
Биыл ІІ-дүние жүзілік соғыс басталғанына, яғни Ұлы Отан соғысына 60 жыл
толады. Әлемді толықтай қамтыған бұл соғыстың әлеуметтік-экономикалық,
саяси алғышарттарын Ресей тарихшылары да, шетел тарихшылары да жан-жақты
зерттеген болатын. Қаншалықты зерттелсе де аталған тақырыпқа қызығушылық,
оның қыр-сырын, тарихи шындығын ашып көрсетуге, оны талдауға дегенге
қызығушылық бүгінгі күні толастамай отыр. Кейінгі жылдардың өзінде ІІ-дүние
жүзілік соғысқа қатысты зерттеулер жаңа құжаттар мен деректерге сүйене
отырып, қайта қарастырылу үстінде. Кеңестер Одағы кезеңінде жазылған
кітаптарды сынға алып, қайтадан қарап шығу, оған идеологиялық баға беру
бүгінгі күннің талабы.
Соғыс қарсаңындағы халықаралық жағдай белгісіз, түсініксіз фактілерге
толы, зерттеушілер бұл кезеңге қайғылы оқиға ретінде талдаужасап жүр.
Бұрынғы зерттеулер мен қазіргі зерттеулер арасында көптеген
айырмашылықтар бар. Шетел тарихшылары мен Ресей тарихшылары арасындағы
қайшылықтар да аз емес. Тарихымызда болып өткен осы бір әлемдік соғыстардың
басталу себептері, алғышарттарын түбегейлі оқу, зерттеу қазіргі таңның
өзекті мәселелерінің бірі. Адамзат басынан өткізген қанкешті соғыстарды
қайта болдырмау, соғыстың жаһанға тигізген зұламатын, осы күнгі ұрпаққа
жеткізу тарихшылардың міндеті. ІІ-дүние жүзілік соғысқа объективті баға
беру, салыстырмалы сараптау оны халыққа таныту бүгінгі күннің талабы.
Кейбір кездері өткен оқиғаларды шындықтан алыс мифтік тұрғыда жазу да
кездесіп отырады. Бұл көп жағдайда соғыстың басталуы Кеңестер Одағына
“алдын-ала ескертілді ме, жоқ па?” деген сұраққа келгенде қозғалып жатады.
Өткенді зерттеу барысында тарихи оқиғаға талдау жасалғанда зерттеуші
сол уақыттың заңдылықтарына сүйенген жағдайда да, өзіндік жеке тұжырымдар
жасайды. Ал бұл тұжырымның идеология ықпалына түспей, таза тарихи логикада
зерттелуі қажет, сонда ғана өткенге нақты баға берілуі мүмкін.
ІІ-дүние жүзілік соғыс кезеңін зерттеуде барлық қатысқан елдердің саяси
жағдайын білумен қоса, болған фактілерді, жеке тұлғаларды түбегейлі
зерттемей, аталған тақырыпты айқындай алмаймыз.
Версаль жүйесі ыдырап, әлемде әскери өндіріс ұлғайып, әлемдік
деңгейде жеткен, жалпы саны 64 мемлекет қатысқан бұл тарихи оқиға, ІІ-
дүниежүзілік соғыс деген атпен жаһанға танылды1.
Қазіргі таңда ІІ-дүние жүзілік соғыс жайында, сондай-ақ соғыс
қарсаңындағы әлемдегі геосаяси жөнінде зерттеушілер арасында ортақ көзқарас
қалыптасып отырған жоқ. Тарихшылардың бір бөлігі соғысты екі полистік
мазмұнда қарастырады. Екі полистік махмұнда қарастырушылар негізінде
марксистер болып табылады. Олардың пікірінше әлемде екі әлеуметтік-саяси
жүйе қалыптасқан. Ол: социализм мен капитализм. Сондай-ақ соғыстың
басталуына және негізгі қыздырушы ошағы ретінде олар әлемдегі капиталистік
қатынастар жүйесінің екі мемлекеті Европада – Германия, ал Азияда – Жапония
деп қарастырады. Тарихшылардың ендігі бір бөлігі соғыс қарсаңында әлемде үш
саяси жүйе болған деп тұжырымдайды. Олар: демократиялық-буржуазиялық,
социалистік және фашистік милитаризм. Бұл жүйелер арасындағы қатынастар өте
нәзік еді, олардың арасындағы күш әлемді толықтай талқандауы мүмкін болды.
Тарихшылар арасында егер буржуазиялық-демократиялық жүйе мен социалистер
біріккен жағдайда ІІ-дүние жүзілік соғыстың өршуі бәсеңдеуі мүмкін дегенді
айтады. Бірақ мұндай бейбіт альянс құрылмады. Буржуазиа-демократиялық елдер
соғысқа дейін кеңестік тотолитаризмді үлкен қауіп деп танып, фашистік
идеологияның қатерін ескермеді деген көзқарастар да аз емес. Соғысқа
дейінгі әртүрлі жасырын және ашық келісімдердің астарында үлкен болашақтың
стратегияларлы жатты, оларды әр тарихшы, әр зерттеуші әртүрлі жағынан
зерттеді.
Менің мақсатым, жоғарыда айтылған пікірлерді өз жұмысымда айқын,
ашықтап салыстыра отырып, зерттеу.
Сергей Залигиннің айтқанында шындық жазылған сыңайлы. Оның айтуынша,
социалистік консерватизмнің ең бір ірі белгісі ол ойдың бір жақтылығы
деген-ді2. Бұл біржақтылық саясатта да, жазба ісінде де кең етек жайды. Бұл
зерттеудің аясын тарылтып, шындықтан алыстауға жол беруі ықтимал. Тарихи
оқиғаға салыстырмалы зерттеу әдісі шындыққа жақындауға үлкен мүмкіндік
береді. Ал Кеңес Одағы кезіндегі зерттеулерде салыстырмалалық көптеп
кездеспейді. Жұмыс басты мақсаты ІІ-дүниежүзілік соғысқа арнайы жазылған
зерттеулерді салыстырмалы түрде қарап талдап шығу. Батыс зерттеулері мен
Кеңестер, яғни Отандық зерттеушілердің еңбектері арасындағы
айырмашылықтарды , қайшылықтар мен ұқсастықтарды ашып көрсету жұмыстың
басты міндеті болып табылады.
ІІ-дүние жүзілік соғысты зерттеу, оның шындығын айтып, ашып жазу мүмкін
болмаса да, қазіргі күні бұл тақырып жөніндегі зерттеулерді саралап шығуға
мүмкіндік бар.
Соғыс қарсағындағы Кеңестер Одағының әскери дайындығы жөнінде 90-
жылдардан бері мерзімді басылымдарда Ресей тарихшыларының зерттеу жұмыстары
жарық көруде. Новая история , Отечественная история журналдарында Н.
Лебедев, В. Соколов, С.Горлов, Ю.Давыдов сынды тарихшылардың мақалалары
жарық көре бастады.
1950- жылдардың соңында Кеңестер Одағының үкіметінің АҚШ
президенттерімен және Ұлыбритания премьер-министрлерімен арада болған
хаттар, Тегеран және Ялта конференцияларының құжаттары Кеңестер Одағы
тарихшыларының еңбектерінде талдана бастады.
Жалпы соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының дайындығы мен сыртқы саясаты
жөнінде Ресей тарихшылары көп еңбектер жазған. Бұл еңбектерде ІІ-дүние
жүзілік соғыс себептері мен антифашистік коалицияның құрылуы жайлы аз
кездеспейді.
Ескі әдебиеттер мен қазіргі көзқарастарды салыстыра зерттеуді мақсат
етуімізге байланысты жұмысты жазу барысында 60-80жж.-дағы Кеңес
тарихшыларының зерттеулерін қарастырып шықтық.Кеңес тарихшылары ІІ-дүние
жүзілік соғысты жекелеп бір-бір оқиғаларға немесе жан-жақты мәселелерге
тоқтала зерттеген. В.Г. Фомин империалистік елдердің 1939 жылы Польшаға
шабуылын Фашистік Германияның Батыс Европаға агрессиясын өзінің 1952 жылы
Мәскеуде шыққан “Империалистическая агрессия против Польшии в 1939 году”
және 1963 жылы шыққан “Агрессия фашистской Германии в Европе 1933-1939
годах” кітаптарында ашып жазып көрсетеді. ІІ-дүние жүзілік соғыстың әскери-
саяси жақтары Г.А. Феборлиннің 1958 жылғы Мәскеуде жарық көрген “Вторая
мировая война” еңбегінде негізге алынған.
Соғыстың қарсаңындағы Кеңестер Одағының жоспары жөнінде Г.К. Жуковтың,
А.М. Василевскийдің, В.А. Аннфиловтың, С.М. Штеменконың тарихи
зерттеулерінен мәлімет алуға болады. Г.К. Жуковтың “Вопоминания и
размышления” еңбегінде Кеңестер Одағының соғыс қарсаңында жасаған әскери
жобалары жан-жақты зерттелген, сондай-ақ В.А. Анфиловтың “Крушение похода
Гитлера по Москву” және “Незабываемый сорок первый” шығармаларында әскери
алаңдардың дайындағы мен Сталиннің соғысқа деген болжамдары, жоспардың
құрылу тарихы бойынша мол, әрі дәлірек зерттелмеген деуге әбден мүмкіндік
бар.
Кейінгі кездері танымал әрі даулы еңбек В.Суворовтың Ледокол
кітабында соғыс қарсаңындағы Сталиннің әскери қызметі жаңаша
қарастырылған.Сонымен қатар бұл бағыттағы М.И.Мелтюхов, В.А.Невежин,
Б.В.Соколов, В.Д.Даниловтардың сыни зерттеулері де назардан тыс қалмады.
Сталиннің жалпы соғыстағы ролі Кеңестер Одағының соғыс барысындағы
Сталиннің қолбасшылық іс-әрекеттері туралы зерттеген кеңес тарихшылары аз
емес. А.Н. Мерцоловтың құрастыруымен шыққан “История Сталинизма” кітабында
Сталин жайлы бірнеше мақалалар топтастырылған. Солардың ішінде В.М.
Кулиштің Ұлы Отан соғысының өзекті мәселелеріне тоқталады. Аталған кітапта
Сталиннің соғыс барысында жасаған бұйрықтары мен дипломатиялық қарым-
қатынасы толықтай қамтылған. Сталиннің ІІ-дүние жүзілік соғыс жылдарындағы
халықаралық қатынастағы ролі жөнінде М.И. Семиряганың “Тайны Сталинской
дипломатии 1939-1941 годах” атты еңбегінен көп мәлімет жинақтауға мүмкіндік
бар. Кітапта соғыс жылдарындағы келіссөздердің толықтай мәні мен мазмұнын
оқып білуге болады.
Бұдан басқа Д.А. Волкогоновтың “Триумф и Трагедия” шетел және Ресей
тарихшыларының мақалалар жинағынан тұратын “Осмыслить культ Сталина” атты
зерттеулерден Сталиннің тарихи тұлғалық бейнесін анықтауға болады.
Шетел зерттеушілері арасында Сталиннің портреті мен жалпы соғыстағы
шеберлігі мен қаталдғын, айлакерлігі мен саяси қадамдары туралы венгрлік
Ласло Белади Гамаш Кроустың “Сталин” атты кітабында толықтай сныи
көзқараспен жазылған.
ІІ-дүние жүзілік соғысқа талдау және салыстырмалы түрде ағылшын,
американ зерттеулерінің еңбектері “А что, если бы?” атты кітапта Джон
Киган, Уильямсон Мюррей, Дэвид Франклин, Теодор Ф., Эльхью Роуз, Роберт
Коулилардың мақалалар жинағы топтастырылған. Біұл кітаптың құндылығы Батыс
және мұхиттың арғы шетіндегі тарихшылардың ІІ-дүние жүзілік соғысқа берген
бағасы мен жіберіп алған мүмкіндіктері және қателіктерге талдау жасауы
болып табылады. Мақалаларда соғыс кезінде болып өткен айтулы оқиғалаларға
жекелеп тоқталып, кеңінен зерттелген.
Дерек көздері ретінде қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланған мақалалар басшылыққа алынды. Зерттеу барысында Г. Гопкинс
естеліктеріне сүйеніп жазылған мақалалар қарастырылды. Е.Я.Трояновскаяның
1990-жылы Мәскеуде жарық көрген Вторая мировая война в воспоминаниях атты
еңбегі бітіру жұмысымның басты дерегі, әрі тарихнамасы болып табылады.
Кітапта Уинстон Черчиллдің, Шарл де Гольдің, Корделла Хэллдің, Уильям
Легидің, Дуайт Эйзенхауердің естеліктері берілген.Естеліктерде соғыстың
жалпы жағдайы мен әр елдің ұстанған бағыттары , астыртын жасаған
келісімдері жайында көптеген мәліметтер берілген. Сонымен қатар ІІ-дүние
жүзілік соғыс кезіндегі халықаралық құжаттар жайында зерттелген
“Отечественная история”, “Новая история” сынды журналдардың беттерінен
жарық көрген мақалалар да кеңінен пайдаланылды.
Жұмыс негізінен 1939 жыл мен 1945 жылдар аралығын қамтиды. Европадағы
соғыс ошақтарының басталуынан, Кеңестер Одағының жеңіске жетуіне дейінгі
аралықты зерттеген тарихшылардың еңбектеріне талдау жасалынды.
Жұмыстың құрылымына тоқталар болсақ, жалпы зерттеуіміз кіріспе,
негізгі, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім өз
ішінде 2 бөлімді қамтиды. І-тарау Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік
соғыс.Ол өз ішінен екі бөлімшеден тұрады.Бірінші бөлімшеде соғыс
қарсаңындағы Кеңестер Одағының әскери саяси дайындығы жөніндегі еңбектер
зерделенсе, екінші бөлімшеде Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік
соғыстың зерттелу мәселелері қарастырылады. ІІ-тарау Шетел тарихнамасындағы
ІІ-дүние жүзілік соғыстың зерттелуі.Бұл тарау да екі бөлімшеден
құралған.Бірінші бөлімшеде Шетел тарихнамасындағы антигитлерлік коалиция
мәселелері қарастырылса, екінші бөлімшеде шетел тарихнамасындағы соғыс
барысына талдау жасалынған. Соңы жұмыстың жалпы қорытындысымен аяқталады.
І-тарау
Ресей тарихнамасындағы ІІ-дүние жүзілік соғыс
1.1. Соғыс қарсаңындағы КСРО-ның әскери-саяси дайындықтары туралы
еңбектер.
Ресей тарихнамасында батысгермандық “ревизионистер” аргументтері
қайталанатын еңбектер 90-жылдардың басында шыға бастады. Ғалымдар арасында
бұл үлкен дау тудырды, ал В.Суворвтың (В.Резун) “ Ледокол ” кітабының
орыс тілінде басылып шығуы және осы бағытта тарихнама көрнекті өкілі Й.
Хоффманның (ГФР) “Отечественная история ” [15] журналындағы мақала түрткі
болды.
“Ледокол” кітабының негізгі идеясы 30-шы жылдардағы сыртқы саясатта
Сталиннің бүкіл әлемді басқаруға ұмтылғандығын ашықтауға негізделген. II
дүние жүзілік соғыстың болуына Кеңес өкіметі өзіне тиімді деп есептеп, оны
революциялық соғысқа айландырмақ ойлары болатын.
Сондай-ақ Кеңестер Одағы 1941 жылы Барбаросса жоспары іспетті
агрессивтік бағыт ұстанған жоспарлары болды. Егер Гитлер 22 маусымда
Кеңестер Одағына шабуыл жасамаған жағдайда Қызыл Армия Коммунизмді
насихаттау барысында Герман жерлеріне шабуыл жасау әбден мүмкін деп жазады.
Суворовтың деректермен жұмыс істеуіне тарихшылар әр түрлі баға берді. Қалай
десек те Ресей тарихшылар арасынан аталған идеяны қолдаушылар да болды. Бас
штабтың хабарлауынша “Суворов гипотезасы” құжаттық дәлелдеуден өткен,
сондай-ақ ғылыми жаңалық ретінде қарастырылады. Бұл пікірдің жақтаушылары
болып В.Д.Данилов, М.И.Мелтюхов, В.А.Невежин, Б.В.Соколов сынды тарихшылар
табылады. Ескі тарихнамаларда соғыс уақытындағы Кеңестер Одағының негізгі
ойы соғысты болдырмау немесе болдырмау уақытын созу болса, кейінгі
зерттеулерде Сталин басқарушылары әлемдік революция идеясы мен
континенттегі үстемдігін жүргізуге тырысты. В.Д.Даниловтың жазған
еңбектеріне сүйенсек, И.В.Сталиннің соғысты өзі бастауға ниетті болғандығын
баяндайды. Коммунистік амбициясы басым, даму деңгейі жоғары дәрежеге
жетпеген Кеңестер Одағына агрессорлармен 1941 жылы соғысу қажеттілік
әкелмеді, бірақ әлемдік билікке ұмтылу бұл жағдайды жеделдетті деп
түсіндіреді. Бұл пікірді М.И.Мелтюхов та қостайды.Бұл көзқарас мерзімді
басылымдарда жиі талқыланып, сынға да ұшыраған кездері көп.
Ресей Ғылым Академиясының мүшесі А.Н.Сахаров жоғарыда аталған
авторлардың еңбегіне сүйене отырып мынадай тұжырымға келеді: “1941-жылғы
Кеңестер Одағының соққысы аз шығынмен және жылдам, әрі шұғыл түрде жеңіске
жетудің түрі еді” А.С.Сахаров Сталиннің отан алдындағы ең бір қателігі ел
қажетті түрде қорғанысты ретке келтіре алмады. Сонымен қатар ертерек соққы
беру 1945 жылғы тек Рейхстахқа ту тігу жеңісімен емес басқаша болар еді.
Ерте шабуыл елдегі миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалушы деп
есептейді . Алдын-ала соққы бере алмау Сталиннің қағілес еместігін айтады.
Мелтюховтың айтуынша Германияда Кеңестер Одағы да қарсыластарының басып
кіретіндігін білмеді, сондықтан да бұл соғысқа хабар беруші немесе “ сес
көрсету, соққы ” деп атауды жоққа шығарады.
Бұнымен қоса дискуссия барысында “сес көрсету, соққы” мағынасы
анықталмаған , нақты түсінік бермейтін ұғым деп тапты.
В.Д.Данилов, М.И.Мельтюхов, В.А.Невежин қолданатын аргументтері
“Ледокол” еңбегі және И.Хоффман мақаласының негізгі идеясын ашып береді.
Бұл жердегі бір ғана айырмашылық кеңес әскері тұтқындарының айтқандарына
көзқарастың әр түрлі болуы. Хоффман олардың айтқандары ресей архивіндегі
құжаттардан артық деп есептесе, В.А.Невежин мен М.И.Мельтюхов архив
материалдарын өз ойлары бойынша талқылап беріп, тек қорытындысында
И.В.Сталиннің және оның қарамағындағы кісілердің бетін ашу үшін
тұтқындардың айтқанын пайдаланады. Жаңағы екі автор пікірінше Кеңес Одағы
соғыс алдында қорытынды дайындық жүргізіп, 1941 жыл соғыс бастауға
дайындалды. Қызыл Армияның Бас штабы И.В.Сталин бұйрығымен Германияға
шабуыл жоспарын дайындаған болатын. Бұл жоспар “Соображения по плану
стратегического развертывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” 15 мамыр 1941 жылдың құжатымен расталады. Бас штаб басқаруымен
сәуір-мамыр айларында шабуылды бастауға нақты жұмыстар жүргізілді. Атап
айтқанда: 800 мың запастағы әскери қызметкерлер қарулы күштер қатарына
шақырылды, РГК-ның Төрт армиясы (16-шы, 19-шы, 21-ші, 22-ші) батыстағы
шекараға көшірілді, әуе күштерін жаңа жүйеге өткізуді ұйымдастырды. Сонымен
қатар “Польшаны азат ету” үшін арнайы поляктардан құралған атқыштар
дивизиясын жасақтады.
Бұл жұмыстардың барлығы маусым айының басында аяқталуы тиіс болатын.
Бұдан М.И.Мельтюхов, Б.В.Соколов және В.Д.Данилов сынды кісілер. Германияға
шабуыл 1941 жылдың маусым айының ортасында басталуы керек болатын.
Тарихшы өз жұмыстарында 1941 жылы КСРО толығымен “әділетті, жойқын күші бар
басқыншылық соғыс” ұғымын КСРО тарапынан социализмнің шекараларын кеңейту
мақсатында жүргізілген соғыс деп табады. Содан бастап “басқыншылық”,
“басқыншылық соғыс”, “басқыншылық саясат”, “басқыншылық іс - әректтер”
деген сөздер бар құжаттарда Кеңес Өкіметінің Германияға соғыс ашуға
дайындығын көрсетеді. Осы 1941 жылдың көктемгі және жазғы басқыншылық сипат
алған пропагандалық материалдары, мамырдағы “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” құжатымен қатарласа жазылады.
2000 жылы басылып шыққан “Упущенный шанс Сталина” атты кітапта
М.И.Мельтюхов өз аргументтерін толықтырады. Дәлірек айтсақ, “Соображение
по плану стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны
с Германией” құжатында мына бір фактіге көңіл аударады , яғни басып кіру
тек толық дайындықтан кейін болуы тиіс еді, оған 20 күн қажет болған.Осы
аралықта шекаралық аймақтарда әскери қорғаныс шептерін нығайту керек еді,
өз концепциясына сәйкес талқылауға талпынды. “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” біріншіден, “Қызыл әскер қарсылас жақтан болатын қимылдарынан
бейхабарлығын” көрсетті, деп санайды Мельтюхов. Екіншіден, неміс әскері
“Сосредоточивающиеся” терминімен белгіленген, бұдан қорытатын ойы соғыс
“инициативасы, яғни соғыс алаңында бірінші болып” бастау, оны аяқтау
кеңестерге байланысты болады, делінген және ең соңғысы, “әскерге қорғаныс
керек кезде шабуыл қимылдарының қаншалықты керек екендігі түсініксіз,
өйткені қорғаныс кезінде соғыс алаңындағы қандай болары белгісіз...”.
Ш.М. Мельтюхов және басым көпшілігі отандық ғалымдардан тұратын
“Ледокол” концепциясының басқа да жақтарының аргументтері толық сендіретін
дәрежеде болмады. Басты назар нақты анықталмаған “бақыншылық” және
“агрессия” анықтамасына аударылған. Мысалы,
Л.А. Мерцалов бұл ұғымды әскери ғылымда анықтай алуды, түртіп өтеді.
ХIХ ғасыр басындағы Европалық әскери теоритиктер А.Жомин және
К.Клаузевиц, соғыстың көрінісі екі жақтық әскери қимылдарын емес, олардың
мақсаттарымен анықталады, деп айтқан. Әділетті және әділетсіз, басшылық
немесе азат ету соғыстарында әскер шабуылдай және қорғана алады. Кез-келген
Бас штаб соғыс іс-қимылдарын жүргізуде барлық мүмкіндіктерді пайдаланулары
тиіс. К.Клаузевиц “шабуылдың артықшылықтары ” туралы да жазған. Сондықтан
шабуыл – ангрессия емес. Л.А.Мерцалов былай деп жазады: “Кім-кімді упредил”
емес, кім-кімге “басып кірді”, “кімнің әскері кімнің территориясында”. 1941-
1945 жылдар АҚШ Германияға, КСРО Жапонияға басып кірді. Дегенмен, оларды
ешкім агрессорлар деп айтпады. Агрессияның алдын-алу немесе бейтін қайтару
мақсатында жүргізілген бір мемлекеттің іс-қимылы халықаралық құқық
нормасына “қайшы деп қарастырылмайды”, -дейді әскери энциклопедия
авторлары.
Айта кететін тағы бір жайт, М.И.Мельтюхов жоспарлау құжаттарының
бірінде “Қызыл Армия соғысты бастауында да, аяқтауда да бірінші болып қадам
жасайды” деп көрсетілмейді. 15-мамырда шыққан “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” құжатында Германия әскерінің ұйымдасуы Кеңес Одағынан әлдеқайда
алда екендігін көрсетеді. Сондықтан 15-мамырда қабылданған құжатта да соғыс
қимылдарындағы басты инициатор Қызыл Армия “Соображение по плану
стратегического развёртывания сил Советского Союза на случай войны с
Германией” жоспарын Кеңес өкіметінің агрессиялық әрекет қатарына жатқызуға
болмайды. Тіпті КСРО-ның бірінші болып соғыс ашса да, бұны агрессиялық іс-
қимылға жатқызуға мүмкін емес. Баяндамада Кеңес әскері Германия тарапынан
туындайтын агрессияға қарсы жауап қайтарады деп есептеді.
“Соображение по плану стратегического развёртывания сил Советского
Союза на случай войны с Германией” құжатында былай деп жазылады: “Жаудың
кенеттен жасалған соққысынан қорғану мақсатында әскерді топтастыруы мен
шоғырландыруын жасыру және шабуылға көшуге дайындық міндетті түрде қажет,
ол үшін ...”. Бұл жоспардың авторлары Кеңес әскерінің алдына тек Польша
және Пруссия шығысындағы жау әскерін талқандауды қояды. “Германияны жаулап
алуды қажет етпейді” деп жазады А.Ю.Горков. Осы сияқты басқа да аргументтер
1941 жылы жазда КСРО-ның Германияға шабуыл жасамақ ойы бар екендігін
дәлелдей алмайды. Ал резервтегі әскерді жинау, төрт армияны шекара шебіне
жіберу сияқты басқа да әректтер орындалуы тиіс, әрі дұрыс шаралар екндігін
Г.Н.Жуковтың өзі айтады. В.Д.Данилов пен М.И.Мельтюхов бұл оймен
келіспейді. Олар құжаттарда не жазылғанына қарамау керек, нақты қандай
жұмыстар жүргізілді, соған қарау керек дейді. Қалай дегенмен де Данилов пен
Мельтюховтың, Сталинді – соғыс бастамақ ойы болды деген тұжырымды нақты
фактілер мен дәлелдеулері керек, содан кейін ғана барып оның әректтеріне
баға беруге болады.
Сонымен қатар көптеген мәселелерді талқылау өз жалғасын тапты. Атап
айтсақ, О.В.Вишлёв түсініктемесінде И.В.Сталин әскердің соғысқа “толық
дайындық” бұйрығын уақыттан кеш берген. Неміс басшылығы Кеңестермен болған
келіспеушілікті, бейбітті түрде шешуге болады деген ой қалыптастырмақшы
болды. И.В.Сталин бұлай болмаған жағдайдың өзінде, әскери іс-қимылдың
басталуын дипломатиялық жолмен шешеді деп есептеді.
О.В.Вишлёв Кеңес басшыларының берген мәліметтерінен, бұрын зерттеуге
алынбаған герман архивіндегі құжаттарды сараптай келе, И.В.Сталин,
жіберілген дезинформацияға сеніп, Германия тарапынан келетін ультиматумды
күтті деген қорытындыға келеді. О.В.Вишлёв баспаға шығарған неміс
құжаттарында КСРО 1941 жылы жазда соғыс басталмайтындығы жазылды және
алыстағы әскерді шекара шебіне жинап алып, оларды алғашқы қақтығыстарда
талқандауды көздеді. Герман басшылығы бұндай жалған пікірді тарату сәтті
жұмыс деп бағалады.
Сөйтіп, қазіргі таңда Кеңес Өкіметінің соғыс алдындағы жоспарларға
байланысты жаңаша көзқарас қалыптасып, белгілі бір тұжырымға келетін
сыңайлы, 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басындағы мұрағатта
жатқан көптеген құпия құжаттардың жарық көруі кеңестік тарихи көзқарасында
біршама өзгеріс тудырды.
Мәселен, 1939 жылғы шабуыл жасамау пактісіне Сталиннің көзсіз сенді
деген түсінік жоққа шықты. Зерттелген құжаттарды Германия өз күштерін КСРО
шекарасына жақындатып жатқанын білген Кеңес Өкіметінің басшылары оған қарсы
қарқынды дайындық жүргізгендігі жайында жазылған.
Сонымен қатар 1941-жылғы 22 маусымдағы Германияның шабуылы Кеңес
басшыларына аяқ-асты болуы Сталиннің тиянақсыздығы және қырағы емес деп
тараған ұғым күмән тудырады. Тарихшылардың қолындағы құжаттар Кеңес
Өкіметінің Оңтүстік Батыста өз күштерін топтастыруы толық зерттеліп дұрыс
жоспарланған деген шешімге әкеледі.
Бұнымен қоса, 1941 жылы қаңтарда тек қорғануға байланысты арнайы
стратегиялық ойындар жүргізілді деген көзқарасқа түзетулер енгізілді. Жаңа
құжаттарда 1940 жылы желтоқсанда болған жоғарғы басшылық кеңесінде де,
жедел-стратегиялық ойындарда да соғыс бастапқы кезіндегі мәселелер
талқыланды. Тек Қызыл Армия агрессорлардың бетін қайтарғаннан кейін
Батыстағы және Оңтүстік батыстағы бағытта екі операцияның нұсқаулары
қарастырылды.
Қазіргі кездегі зерттеулермен ғана шектеліп қалу қателік болар.
Бұрынғы кездегі тарихнамаға талдау жавсағанды жөн көрдік.Ескі мен жаңа
көзқарастарды салыстыра зерттеу нақты обьективті зерттеуге мүмкіндік
береді.Кеңестер Одағы зерттеулері саяси және идеологиялық біржақты
жазылғанымен де одағы мәліметтерді саралап, зерттеп ортақ мәміле шығаруға
әбден болады.
Ресейлік, яғни Кеңестер Одағы тарихшылары ІІ-дүниежүзілік соғыс
қарсаңындағы әлемдік жағдай мен Кеңестер Одағының соғысқа дайындығы жөнінде
аз еңбектер жазылмады. 1940 жылдарға дейінгі зерттеулерде біржақтылық,
компартияның, саясаттың ықпалынан шыға алмау басымырақ.
Совет-герман қарым-қатынастар болсын, жалпы біздің елімізде 30-40
жылдарды сүреңсіз жылдар деп бағалайды. Тарихшының нағыз зерттеумен
айналысатын мұрағаттардағы деректер толықтай берілмеді1.
Кеңестер тарихнамасында көп жағдайда КСРО-ның әскери дайындығы емес,
Германияның әскери дайындығы зерттелген. Сондай-ақ Герман Генштабының
құжаттары да бірнеше мәрте жарық көрген болатын.
Бұл жөнінде көп жазған – “Ұлы Отан соғысының тарихы” және “ІІ-дүние
жүзілік соғыс тарихы” атты кітаптар болатын. “Ұлы Отан соғысының тарихы”
атты кітабында ешбір құжатқа сүйенбестен былай деп келтіріледі: “КСРО
өзінің батыс шекарасын қорғауға сырттан күш әсер еткен жағдайда қарсы
тұруға Қызыл Армияның негізгі күші жұмылдырылған еді.”2 Қарсы тұра
алмағандықтың себебін – аяқ астынан жасалынған шабуылды себепкер етеді,
сонымен қатар, соғыстың басталғанын немесе соғыстың шынайы басталарын
білген жағдайда Кеңестер әскері қорғаныс қабілетін арттырар еді деп
баяндалған.3 Кеңестер әскері уақтылы бұйрық ала алмаудың нәтижесінде батыс
шекарада әлсіздік байқалған, міне “Ұлы Отан соғысының тарихы” кітабы КСРО-
ның әскери-саяси дайындығын осылайша суреттейді.
Ал “ІІ-дүние жүзілік соғыс тарихы” кітабында КСРО-ның дайындығына
арналған жеке тарау бар. Бұл тарау Г.К. Жуков пен А.М. Васильевскийдің
мемуарларына сүйеніп жазылған.4
Кеңестер Одағының 1940-41жылдардағы Батыс және Шығыстағы әскери
қорғанысының реттелуі ешқандай датасы ескерілген. Кітаптарда әскери іс-
қимылдар соғыс басталысымен іске көшірілді. Мобилизация өалай жүргендігіне
көңіл бөлінген. Он беті 1940 жылғы желтоқсанда болған Қызыл Армияның
Жоғарғы командаваниясының жиылысына арналған.
Жалпы алғанда “ІІ-дүние жүзілік соғыс тарихы” кітабының авторлары
Кеңестер тарапынан кеткен қателікті соғыс басталғанға дейінгі әскерді
реттеуде кеткен кемшіліктерден іздейді. Бұл Кеңестер Одағының ешқай елге
соғыс ашуға ниетті болмағандығын көрсетеді деп түсіндіріледі. Соғыстың
бастапқы кезеңінде қорғанысты күшейтуге мән берілгендігін тілге тиек
етеді.5
Жекелеген монографияларда соғыс қарсаңындағы КСРО жайлы терең
зерттелмеген. В.А. Анфиловтың “Крушение похода Гитлера по Москву”
монографиясында Кеңес әскери жоспарын 1940 жылдың күзі деп белгілейді,
яғни, КСРО-ға Германия мен Жапония тарпынан қарсылық туу кезеңі мен
байланыстырады. В.А. Анфилов Германия 170 дивизиясын, Жапония 50 диивзиясын
бізге қарсы қояды деп мәлімдейді. Негізгі қауіпті Шығыс Пруссия арқылы
Рига, Каунас одан келе, Минск болу керектігі жоспарланған. Сонымен бірге
негізгі соққы ретінде берілуі мүмкін жоспар Полесьяның оңтүстігінен Дубна,
Броу болғандығын жазады. Бас штаб Оңтүстік Полесья арқылы Киевке шабуыл
болатындығын жасырмағандығы жайлы деректер келтіреді. 1940 жылы Басштаб пен
халық комитеті Сталинге қорғаныс шептерінің орналасуын көрсеткен. Сталин
екінші вариантты таңдаған. Осылайша 1941 жылдың көктемінде әскери-
стратегиялық жоспар дайындалып бітеді. Бұл құжат “1941 жылғы мемлекеттік
шекара қорғанысы жоспары” деп аталынған. Бұл құжат шекаралық аймақтарға осы
жылдың мамыр айында ғана жеткен.6 В.А. Анфилов өз зерттеуінде біз осы толық
аяқталмаған жоспармен соғысқа кірістік деп тұжырымдайды.
Кейбір зерттеулерде құжаттарға сүйенбестен соғысқа қатысушы адамдардың
естеліктерінен түйін жасайды. Естеліктер бойынша 30-жылдары құрылған жоспар
1940 жылғы саяси өзгерістерге байланысты қайта жасалынды. Бұл жоспар
бойынша Батыс Украина емес, Оңтүстік-Батыс Украинаны өте қауіпті аймақ деп
тапқан. Г.К. Жуков өз еңбегінде Батыс Украинаға толықтай қажетті мөлшерде
әскер түсіре алмағандығын ескертеді. Сондай-ақ Сталиннің таңдаған бағытының
дұрыстығына ешкім күмән келтіре алмағандығынан болған жайт дегенді де
айтады. Осылайша Сталиннің қателік жібергендігін дәлелдеп шығады.7
1940 жылғы соғыс қарсаңындағы жағдай жөнінде А.М. Васильевский нақтырақ
тоқталады. 1940 жылдың сәуір айының ортасында Басштаб агрессияға тойтарыс
беру жоспарын партияның Орталық комитетіне көрсетуге аяқтаған болатын деп
жазады.8 1940 жылдың қыркүйегінде аталған жобаны С.К. Тимошенко, К.М.
Мерецков, А.М. Васильевский және А.Ф. Анфиловтар И.В. Сталинге баяндайды.
А.М. Васильевскийдің жазуына орай Сталин жобамен келісіп, жобаны толыққанды
іске асыруға Басштабқа жүктейді. Бұл жұмыс 1940 жылдың желтоқсанында
аяқталуы тиіс болды, 1941 жылдың 1-ші қаңтарында жоспар өз ісіне аяқ басуы
тиіс дейді Васильевский.
А.М. Васильевский Қызыл Армияның 1941 жылғы жеңілісінен бірқалыпты
қарайды. Ол Басштабтың қателігін соғыс басталғаннан кейінгі әскерді дұрыс
орналастырмағандығынан іздейді.9
С.М. Штеменко өз кітабында К.М. Мерецковтың куәлігіне жүгіне отырып
былай жазады: Оның айтуынша “1940 жылдың 5 қазанында Басштабтың дайын
жоспарында” С.К. Тимошенко мен К.М. Мерецковтың тарапынан И.В. Сталинге
баяндалды. Жоспар бойынша Қызыл Армия шекаралық әскер жаудың соққысына
төтеп беріп, еліміздің территориясына сұғынуға жол бермейді. Жоспар бойынша
жаудың іс-қимылы жөнінде дұрыс шешім қабылданды, ол бойынша Германия
Украинаны басып алуға ұмтылады, сондықтан да, қажетті әскерді топтастырудың
қажеттігін И.В. Сталин ескертті, ал оған С.К. Тимошенко мен К.М. Мерецков
қарсы болмады деп жазылған еді.10
Өкінішке орай, К.М. Мерецков өз естеліктерінде “мемлекеттік шекараны
қорғау жоспары” жөнінде, яғни, 1941 жылғы жоспар барысы жайында аз
қарастырған.
Кеңестер Одағының соғыс қарсаңындағы жоспары жайлы Маршалл М.В.
Захаровтың естеліктерінде нақты жазылған. Автордың жазған мемуары көзі
тірісінде шықпай, ол дүниеден өткеннен кейін жарық көрді. Бұл шығарма
барлық дерлік тарихшылардың көңілін өзіне аударды. Ол 1940 жылғы
желтоқсандағы жиналыс пен әскери-стратегиялық жоспар жайына көп көңіл
бөлді.11
Сондай-ақ 1940жылғы желтоқсан жиналысында Қызыл Армияның шұғыл
стратегиялық соғыс алаңы картаға түсірілген болатын. Соғыс алаңы жайлы
ақпараттар өте аз-тұғын. “ІІ-дүние жүзілік соғыс тарихы” кітабының
авторлары бұл туралы тек хабар береді. Тек бізге мәлім болғаны ол ойын
алаңы И.В. Сталин тарапынан бекітілгендігі. Г.К. Жуков пен А.М.
Васильевскийдің естеліктерінде 1941 жылдың басындағы ойынды өткізу, яғни
соғыс алаңын дайындау, ол тек жұмыстың, жоспарды алғашқы қадамдары,
соғыстың алғашқы кезеңдерінде қорғау болған-тұғын деп жазады.12 Ең алғаш
баспаға бұл операцияның негізгі мақсаты жайында, ойын есебінде соғыс
алаңдарын нақтылау әскери іс-қимылдар жайындағы мәліметтер М.В. Захаровтың
қаламынан шыққан еді.
Бірақ, құрылған жоспарлы ойынның нәтижесі ешкімге беймәлім еді. Г.К.
Жуков өзінің “Вопоминания” кітабында бұл жайында былай келтіреді. Жоспар
1941 жылғы 22 маусымда болған оқиғамен ұқсастау келеді делінген.13
В.А. Анфиловтың 1970-80 жылдары шығарылған еңбектерінде ешқандай
құжаттарға сүйенбестен жоспар жөнінде өз ойларын жеткізген еді. 1941 жылдың
қаңтарының ортасынан бастап жоспар іске асырыла бастады. Бұл жоспардың
міндеті КСРО-ға шабуыл жасаудың ықтималдықтары еді. Онда “Шығыс” алаңын
штаб бастығы Климовский басқарса, “Батыс” бөлігін Г.К. Жуков шабуылға
дайындау керек болатын. В.А. Анфиловтың жазуына қарағанда батыстықтарға
шығыстықтардың гроднендік немесе белостептік группировкаларды талқандауға
сәті түсті, олар Лида ауданына шыға алды, тек осыдан кейін ғана соғыстың
қосымша міндеттерін атқаруға мүмкіндік туындады.
1941-43 жылдары “Военно-исторический” журналы мен “Новая и новая
история” журналдарында 1940 жылдың күзі мен 1941 жылдың көктеміндегі КСРО-
ның соғыс қарсаңындағы дайындығы жайында анықтап жазылған тарихшылардың
мақалалары жарияланды.
Жоғарыда аталып өткен КСРО-ның қорғануы мен қауіпті болып табылатын
төрт варияанты және 1941 жылдың 15 мамырындағы КСРО-ның Балтық бойы ерекше
әскери аймағын Балтық бойы командалық әскері арқылы қорғауы жөніндегі
бұйрығы да бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көрді. Ал жалпы мол
құжаттар жинағы, ірі публикация ретінде 1998 жылы В.П. Наумовтың ғылыми
редакциялығы мен “1941 год” деген атаумен кітап басып шықты.Қаншалықты бір
жақты қарастырылған деп айтсақ та Кеңестер Одағы тарихнамасында Ұлы Отан
соғысы атымен берілетін бұл соғыс жайлы көп мәліметтер аламыз.Сонымен қатар
Кеңестер Одағының тылдағы еңбектері жайында мағлұматтар молынан кездеседі.
2.1. Ресей тарихнамасындағы II дүние жүзілік
соғыстың зерттелу мәселелері
Жалпы алғанда Ресей тарихшыларының II дүние жүзілік соғысты
зерттеулерінде өздеріне тән ерекшеліктері аз емес. 90- жылдарға дейін көп
жағдайда Кеңестер Одағын көтермелеп жазса, аталған уақыттан кейін ресей
тарихшыларының арасында соғыстың барысы емес, соғыстың басталуы жайында
дау туындай бастайды. Соғыстың барысы жөнінде көп қарастырылмады. Соғыс
барысы жайында статистикалық немесе баға беру сынды мақалалармен шектелді.
Мерзімді басылымдарда Н.Лебедев, Л.Стегнин, В.Соколов, С.А.Горлов,
Ю.П.Давыдов сынды тарихшылар тек соғыс қарсаңындағы Кеңестер Одағының
халықаралық жағдайына таңдалған бірнеше мақалалар жазып шығарды. 90-
жылдардан бері II дүние жүзілік соғыс жайлы Фролов М.И, сонымен қатар
Сталиннің соғыс барысындағы істері мен дипломатиясы жайында М.Кулин,
М.И.Семирага, Д.Волкогановтардың кеңестерін толтыра қарап шығуға болады.
Жоғарыда аталған зерттеулердің барлығы дерлік бұрынғы Кеңестік көзқарастан
аршылып, тарихшылардың өзіндік жеке көзқарастар қалыптастырғандықтарын
байқауға болады.
Қалай болғанда да 90 – жылдары , яғни қазіргі кездегі әдебиеттерде
көбінесе Сталиннің 1941 жылғы 5-мамырдағы Қызыл Армияның әскери
академиясының түлектері алдындағы сөз бүткіл Ресей және Батыс
тарихшыларының даулы мәселесіне айналды. Сталиннің бұл сөйлеген сөзін
тарихшылар үш түрлі топшылап отыр.
Біріншілері егер Кеңестер Одағы қақтығыстарды болдырмау , яғни
Германиямен ымыраласуға негіз салған дегенді жөн көрушілер.
Екіншілерінің көзқарастары мүлдем бөлек десе де болады. Онда егер
Сталин түлектер алдында Германияға Кеңестер Одағы шабуыл жасайтындығы ,
тіпті оның 1941 жылғы тамыз айында болатынын баяндады деушілер. Бұлпікір
негізінен Герман тарихшысы И.Хоррман және В.суворовтың еңбектеріндегі
зерттеулерге жазып келеді.
Үшінші бір тарихшылардың тобы бірінші көзқарас пен екінші пікірдің
ортақ синтезіне бас иеді.Олардың айтуынша Сталин әскери академияның
түлектерінің алдында сөйлеген сөзінде Германияның Кеңестер Одағына шабуыл
жасау мүмкіндігінің мол екендігін, сонымен қатар Қызыл Армияның
қарсыластарды жеңу мүмкіндігінің зор екендігін баяндайды деп қарастырады.
Осылайша жалпы II дүние жүзілік соғысты зерттеуде кейінгі көп
шиеленістер мен мәселелер молайып отыр.Жалпы сында соғыстың барысы жөнінде
негізгі фактілерді тізе берумен ғана тоқталады. Тек 1942- жылғы Сталинград
жеңісінен кейін Кеңестер Одағының шабуылды одан әрі жүргізуі төңірегінде де
көптеген даулар да туындап отыр.
Қайта құрулардан кейін , қазіргі кездегі тарихшылардың II дүние
жүзілік соғыс жайында жаңа көзқарастар туындағаны рас. Көптеген жаңа
құжаттардың жарық көруімен қоса шетел әдебиеттерін саралап, оныоқи алу
мүмкіндігінің молаюы да бұған өз септігін аз тигізген жоқ. Шет елдерге
шығудың жеңілдеуі , сонымен қатар Кеңестер Одағының тарихшыларының сырттағы
ғылыми орталықтарда жұмыс істеуі , бұрынғы сияқты тек өзіміздің
әдебиеттерді оқумен ғана шектеледі, олар салыстырмалы талдау жасауға қол
жеткізді.Осыған байланысты Ресей тарихшыларының арасында көптеген даулы
мәселелер туындады.
Қалай дегенде де Ресей тарихшылары II дүние жүзілік соғысқа жалпылама
сипаттаумен ғана тоқталғанымен де Кеңестер Одағының соғыстағы рөлі мен
В.И.Сталин жайында көп жазған.
Соның ішінде Д.Волкогановтың “ Триумф и трагедия ” монографиясы II
дүние жүзілік соғыстағы Кеңестер Одағының әскери –іс қимылдары мен
Сталиннің қателіктерін ашып көрсеткен. Бұғанға дейінгі Кеңестер Одағының
зерттеулері Сталинге сыни көзқараспен қарай алмағандығы бәрімізге аян.
Сталин соғыстан біздің елді жеңіске жеткізуші ұлы адам ретінде ғана
белгіленетін еді. Д.Волкогановтың еңбегінде Сталиннің соғыс кезіндегі әмір-
бұйрықтары сол бетінше берілген соңында оған талдау жазылады. Зерттеуде де
көптеген мәселелер қарастырылады. Онда былай деләнгенді: 1941-жылдың жазы
өте қатал болды. Біз бұл туралы өз кітаптарымыз бен оқулықтарымызда тек “
жарқылдың сөнуі ”,“ Гитлерлік жоспардың күйреуі ”, “ біздің әскердің
уақытша жеңілуі ” сияқты айдарлармен жазылған болатын.Тарихқа перде тартуға
болмайды. Ұлы Отан соғысында тек бір ғана түпкілікті негіз бар: ол –
ақиқат, ол уақыт өте өз шындығын табады. Бұрынғы монографиялар мен
көптомдықтарда “ жеңілу ”, “ катастрофа ”, “ паника ”, “ қамауға түсу
”сияқты сөздер мүлдем қолданылмады. Олар жоқ емес бар еді. Болғанда қандай
бұл жеңіс қанмен , аз емес көп қанмен , жеңіліспен әзер жеткен еді.
Осылайша автор ақиқатқа жетуге тырысады.
Аталған кітаптың ең бір ерекшелігі Сталиннің шабуыл жасауға немесе
соғысқа байланыстыберілген үкімдері сол бетінше берілген, оған қарап
адамның өзі де сараптама жасауға болады.
Д. Волкогонов “Тримуф и Трагедия” еңбегінде бұрыңғы Кеңестер Одағы
кезіндегі партия билігіне бағынатын зерттеу жүргізбегені ашық байқалады. Ол
Сталиннің жеңіске сенімді болмағанын ашық баяндайды. Мысалы: “Сталинді
алғанда жеңілістер абдыратты. Ол қазан айындағы астана түбіне жеткен
шабуылға тойтарыс бере білгеннен кейін, біраз сенімдірек болды. Ол кезде
Жоғарғы билеуші өзінің ішкі сенімсіздігіне емес, оны сенімсіздік қорқытты.
Сталин Москва түбіндегі ірі шайқасты жеңгенге дейін сенімді болды деп айту
қиын” деген-ді. Соғыс кезеңінде Кеңестер Одағының басшысы Сталиннің
қаншалықты сенімді болғандығы бізге беймәлім. Бірақ кейінгі кездері
жарияланып, үлкен дайға ұшыраған тақырыптардың бірі осы еді.
90-жылдары Израйль ғалымы Г. Гогродецкийдің “превентивная война”,
яғни арнайы жасалынған соғыс деген түсінігі ғалымдар арасында тартыс
тудырған еді. Оған қоса В. Р. Данилов, М.И. Мельтюхов және В. А.
Невешиндердің пікірінше Сталиннің соғысқа дайыдығы жөнінде және қандай
жағдай болмасын Кеңестер Одағының соғысқа әзір болғандығын, коммунистердің,
Қызыл Армияның Германдықтар шабуыл жасамаған жағдайда да Кеңестер Одағы
басшылығының соғыс ашу мүмкіндігінің бостандығын баса жазады. Осы жерлерде
біршама адамды ойландыратын жайт туындайды. Егер Сталин соғысқа әзірленген
жағдайда неге жеңілістің мол болғандығы зертеушіні ойландыруы тиіс.
Сондай-ақ Кеңестер Одағы зерттеушілері Сталинді халықтан бөлек
қарастырады, бұндай мақалалар Советдәуірінде көптеп кездеседі, бұл
негізінен қате, зертеу үстінде мүлдем біржақтылық шындыққа жетелемейді, 30-
40 жылдары басшыны халықтан бөлек қарастыруға бола ма? Ол социализмнің,
елдің бедері болуға тырысыты деп тұжырым жасайды Волкогонов.
Аталған монографияда II дүние жүзілік соғыстың бағасы сыни
тұрқыдаберіледі. Еңбекте бұл жөнінде былай сарапталады: “Сталин 1946 жылы 7
миллион адамның өмірі қиында десе, Хрущев өз хатында 20 миллионнан да
астам адам деп жазады”. Автордың өзінің тұжырымдауынша 20-миллионнан да
артық дегенге жүгінеді.
Қазіргі кездері тарихшылар арасындағы әлі күнге дейін нақты
зерттелмеген мәселелердің бірі осы соғыстағы адам шығыны болып отыр. Із-
түссіз жоғалған, хабар-ошарсыз кеткен адамдардың саны да белгіленбеген.
Жалпылама мөлшерде 26-28 миллион адам құрбан болды деген мәліметтер көптеп
кездеседі.
Барлық зерртеуші ғалымдар 1942-жылғы өлім соны ең бір көп қаза
әкелген жыл деп санайды.
1984-1990 жылдары Н.С.Лебедева, Ю.Н.Зоре, В.С.Парсоданова сынды
Ресей тарихшылары Катынь трагедиясы жайында жаңа құжаттар тауып , сол
жайында мақалалар жазған еді.
Ресей тарихшылары Ю.Н.Зорей мен КСРО-ның Орталық мұрағатының
директоры А.С.Прокопенко бұл зұламат жайында мақалалар тауып, оны жарыққа
шығарған болатын. 1943-жылы орын алған “ Катынь зұламаты ” жайында да
деректер өте аз. Ресей және Поляк зерттеулерінде де бұл мәселе бүгінгі
күнге дейін толықтай зерттеліп бітпеген мәселелердің бірі болып табылады.
Ресей тарихнамасында II дүние жүзілік соғысты зерттеу барысындағы
тағы бір келелі мәселелердің бірі Сталиннің дипломатиялық қызметімен тығыз
байланысты. Соғыс қарсаңындағы және соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі
Сталиннің халықаралық байланыстары толықтай зерттеліп бітпеген.
Бұл тақырып аясында М.И.Семиряганың 1992-жылы Мәскеуде жарық көрген
“ Тайны сталинской дипломатии ” атты монографиясы жаңа деректермен , жаңа
көзқараста жазылған еңбектің бірі. Кітап негізінен 1939-1941 жылдар
аралығындағы Сталиннің дипломатиялық қызмет төңірегінде.
М.И.Семиряганың еңбегінде мынадай мәселелер көтеріледі: “1941-1943
жылғы Ленинград трагедиясы және Кеңестер, солтүстік бағытындағы әскери
стратегиялық жағдайының күрт төмендеуі Кеңестер Одағының 1939-1940
жылдардағы Финляндиядағы қарсы агрессияның нәтижесінде болғандығын, сондай-
ақ фин және Кеңестер Одағы арасындағы шиеленістер II дүние жүзілік соғыс
уақытында бірге қатарласа жүрді, бірақ бұл соғыс II дүние жүзілік соғысына
қатыссыз локальді түрде жүрді деп топшалайды. Негізінен қазіргі кездегі
жаңаша көзқарастардың қалыптасуы соғыстың жүру барысына емес, басталар
қарсаңындағы Батыс Европа елдерінің және Кеңестер Одағының дипломатиялық
қатынастарының төңірегінде өрбиді ”.
В.К.Шоуллонның “ Новейшая история ХХ-века ” атты кітабында II дүние
жүзілік соғыс екі жүйеде зерттеліп, зерделенген. 2003-жылы жарық көрген
В.К.Шоуллонның бұл кітабында соғыс барысын Европадағы 1939-1940 жылдардағы
Европадағы соғыстың басталуы мен Тынық мұхитындағы соғыс және антигитлерлік
коалицияның лидерлерінің саясаттары арқылы сипаттаған. Ол II дүние жүзілік
соғыс жайында тек батыс мемлекеттеріндегі соғыстың жүргізілуі мен ондағы
шығындар мен негізгі фактілерді тірегін ғана бере білген. Лидерлердің
жүргізген саясаттары да жұтаң берілген. Болған оқиға мен соғысқа баға
берілмеген.
Қазіргі күнгі көзқарастарды өткен, яғни Кеңестер Одағы
кезеңіндегі Ресей тарихшыларының зерттеулеріндегі мәселелермен салыстыра
отырып, зерттемесек, қазіргі күнгі пікірлерді бағалау қиынға түседі. 1991-
жылы Мәскеуде шыққан “Сталин и сталинизм ” атты мақалдар жинағында
В.И.Кумиктің “О некоторых актуальных проблемах историографии великой
отечественной войны” атты мақаласында Ресей және Кеңестер Одағы
тарихнамасындағы мәселелерді қамтуға тырысады.
Кітапта В.Кумик Сталиннің библиографиясындағы артық кетушіліктерді
ашып көрсетуге ұмтылады.оның жазуына жүгінсек былай делінеді:“ Сталиннің өз
библиографиясына өзі өзгеріс ендіргені көп елге белгілі жай еді, идея ғана
емес, сын да өз тарапынан жазылады.”
Кумиктің алға қоятын ең үлкен мәселелерінің бірі –ол , соғыс
аяқталғаннан кейінгі жазылған әдебиет пен тарихнамалардағы Сталиннің жеке
басына табынушылықтың өсуімен түсіндірер. Сондықтан да Кеңестер Одағының
соғыстағы рөлін, сондай Батыс мемлекеттерінің саяси хал-ахуалы мен
идеологиясы , гитлерлік Германия мен фашистік одаққа мүше елдердің әскери
іс-қимылдарын бұрынғы тарихнамалық тұрғыда қарап шығу қиындыққа
ұшырататынын баса айтады.
Автор 1997 жылы шыққан И.Минцтің “Великая Отечественная война
Советского Союза” және 1952 жылы жарық көрген “Выдающиеся победы Советской
Армии в Великой Отечественной войне” атты кітаптардағы зерттеулердің
ғылымилылықтың аздығын баян етеді. Бұл жылдары зерттеу үшін көптеген
тылдағы және соғыстағы құжаттар соғысты жазып шығуға беріледі, бірақ
негізгі құжаттардың әлі де мұрағаттардан босатылмауына байланысты тек бір
жақты зерттеу жасалынды және тұжырымдар айтады.
Бұған қоса В.И.Молотовтың, А.А.Ждановтың, И.А.Булганиннің мақалалары
да шыға бастады. Олардың не жазып қандай тақырып төңірегінде
қарастыратындықтары алдын-ала белгіленіп қойылатын. Сондықтан да олардың
жазған мақалалары Сталиннің жазып қалдырғандарын көп жағдайда қайталайтын
еді. Бұл ғылыми жұмыстардың барлығы соғыс аяқталғаннан кейінгі он жыл
ішінде жасалынған еді. Бүгінгі күнгі осы жазылған еңбектерді қайта қарап,
осы күнгі жаңаша көзқараспен мойындау қажеттілігі туындап отыр. Жоғарыда
аталған авторлардың еңбектерін жоққа шығаруға болмайды, тек оларға
объективті түрде қарауымыз қажет.
Ұлы Отан соғысына зерттеулер жүргізудің екінші кезеңі 1956 жылдың
ақпанынан басталады. Бұл Кеңестер Одағының коммунистік партиясының ХХ
съезінен бастау алады, яғни Сталиннің жеке басына табынушылыққа жол бермеу
кезеңінен кейін Ресей тарихнамасында өзіндік бір қайта қараулар
басталады.Бұл кездері соғысты Сталиннің қайраткерлігін ғана емес, жалпы
совет қоғамының ерлігі ретінде суреттеуге көшеді. Сонымен қоса жаңадан
тарихи журналдар шығару қайта алынады. Аз уақыт ішінде көптеген
монографиялық еңбектер жарық көрді. Кейбір жағдайда тіпті асыра
сілтеушілік, соғыс барысын зерттеуде шындыққа жанаспайтын тұжырымдар да
кездесіп жатты.
Мысалы: Ф.Р.Воробьев және В.М.Кровцовтың алғы сөзінде Ұлы Отан соғысы
жөнінде біршама тарихқа басқаша қарап жазғандары кездеседі. Олар өз
кітаптарында тарихи оқиғаларға объективті зерттеудің кем болғаны анық
байқалады. Біздің әскерлердің, яғни Қызыл Армияның қиындыққа ұшыраған
немесе кейін шегінген кездерін, арнайы соғыс тактикасын немесе жауды алдау
мақсатындағы алдын-ала белгіленген “белсенді қозғалыс” ойыны ретінде
қарастырылады.
Қалай айтсақ та, соғыс қимылдарына қате баға беру, догмалық сипатта
қарауды азайта алмадық. Тек Сталиннің культінің әсерінен ғана құтылғандай
болдық. Сондықтан да соғыс тарихнамасын жазудың екінші кезеңін де қайта
қарап, сыни тұрғыда зерттеу мәселесі әлі толық жолға қойылды деу қиын.
60 жылдардың екінші жартысында Ұлы Отан соғысына баға беру мен
тарихнамасына мән беру , оны зерттеудің үшінші кезеңі басталды. Бұл кезең
20-жылдай уақытты қамтыды. Бұл зерттеулердегі негізгі мәселе көбінесе
қателіктер мен елдегі моральдік және саяси жағдайға көптеп тоқталады.
1970-жылы Деборян және Гельпуховский бірлесіп “ Итоги и уроки Великой
Отечественной войны” атты кітап жазып шыққан болатын. Бұл кітаптың басқа
зерттеулерден қарағанда артықшылығы Кеңестер Одағының, яғни Ресей
тарихшыларының II дүние жүзілік соғысқа деген алғашқы объективті көзқарас
таныта білген шығарма ретінде қарастыруға негіз бар. Олар Германия
тарапынан Кеңес Армиясын алдауға түсірген және тұтқиылдан шабуылдарын еш
әсірелеусіз суреттей білген. Бірақ авторлар мынадай сараптамалар келтіреді:
“Көптеген мәліметтер бойынша Кеңестер Одағы Герман Үкіметінің шабуыл
жасайтындығынан хабарсыз қалды. ”Бұнымен қоса жағдайды әрі былай сабақтайды
“шабуылдың соңғы уақыттарына дейін” Кеңестер Одағы АҚШ пен Англияның
қандай ойлары барын күткендігімен түсіндіреді. Осылайша ағылшын және
американ үкіметіне кінә тағумен аяқтайды. Реборин мен Тельпуховскийдің
аталған монографиясына да кеңінен талдау жасап, Англия мен АҚШ-тың жалпы
1941-1945 жылғы Кеңестер Одағына қарасты саяси бағыттарын қарап шығу
мәселесі де өз кезегін күтіп тұрған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz