Франклин Д. рузвельттің саяси портреті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ф.РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ САЯСИ ӘЛЕМГЕ БЕТ АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Әскери.теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Рузвельт . Нью . Йорк штатының губернаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 РУЗВЕЛЬТ : ҚҰРАМА ШТАТТАР ПРЕЗИДЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1 «Жаңа бағыт» және билікке жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Рузвельттің сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ф.РУЗВЕЛЬТ ЖӘНЕ САЯСИ ӘЛЕМГЕ БЕТ АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Әскери.теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Рузвельт . Нью . Йорк штатының губернаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 РУЗВЕЛЬТ : ҚҰРАМА ШТАТТАР ПРЕЗИДЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1 «Жаңа бағыт» және билікке жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Рузвельттің сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихта тұлғалардың тарихы ерекше орынды иеленді. Әсіресе, мемлекеттік және саяси қайраткерлігімен ерекшеленген ірі саяситұлғалар әрқашанда ел тарихында шешуші ролді атқара білген.
«Қырғи қабақ соғыс» жойылып, посткеңестік мемлекеттерде саяси идеологияның құрсауы тарих ғылымынан оқщауланғанан кейін, қазіргі заман тарихын зерттеуде, соның ішінде ірі саяси қайраткерлерді жаңаша тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы туды. Осындай тарихи тұлғалардың бірі, есімі кеңес дәуірінде аса жоғары деңгейде айтылмай, айтыла қалса да тек сыни тұрғыда аталып келген Франклин Делано Рузвельт болды.
Ф.Д. Рузвельт (тарихи әдебиеттерде «Ф.Д.Р» деп атаған). Құрама Штаттардың тарихында өз орны бар, мемлекеттің экономикасы мен мәдениетінің дамуына, әскери өндірістік кешенімен әлеуметтік деңгейін, көтеруге өз елеулі үлесін қосқан ірі мемлекет қайраткері. Ол бастапқыда әртүрлі қызметтерде, кейін саяси қызметке араласып, АҚШ – тың жоғарғы мемлекеттік басқару жүйелерінде ұзақ жылдар бойы қызмет жасады. Ал, 1932 – 1945 жылдары АҚШ – тың президентігіне алғаш ел тарихында 4 рет қатарынан президент болып сайланды. Мұның өзі бұл аталмыш тұлғаның мемлекеттік бейнесін жоғарлата түседі.
Франклин Рузвельт АҚШ – тың президенті бола жүріп, сол уақыттағы елдегі күрделі әлеуметтік – экономикалық қиындықтарға тап келіп сол қиындықтарды шешумен ерекшеленді. 1924 – 1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарымен күресіп, «жаңа бағыт» саясатын жүргізді. Осы саясатының негізінде ол Құрама Штаттарда бірқатар реформалар жүргізіп, елді үлкен қауіп – қатерден аман алып қалды. Міне, осындай ірі мемлекеттік, саяси қайраткердің өмірі мен мемлекеттік қызметін қарастыру бүгінгі таңдағы қазіргі заман тарихы ғылымындағы өзекті мәселелері болып табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жұмысты қарастыру барысында В.Л. Мальковтың «Новый курс» в США» [21], «Путь к императорству: Америка в первой половине XX века» [20] ғылыми еңбектері негізге алынып, қарастырылды.
Мұнда автор, Ф. Рузвельттің саяси портретін суреттей отырып, Құрама Штаттардың бүкіл саяси тарихын көрсетіп, жан – жақты талдауға тырысқан. Ф. Рузвельттің өмір баянын суреттеп, оның жан – жақты саяси қайраткер болып қалыптасуның алғы – шарттарын іздеуге тырысқандығы байқалады. Мұнда ол оның әкесінің жоғарғы саяси элиталармен байланысы болғандығының арқасында ғана жете алды деген көзқарастан таймайды. «Новый курс» в США» атты еңбегі кеңестік идеология тұрғысынан жазылып, ал келесі еңбегі «Путь к императорству: Америка в первой половине XX века» атты ғылыми жұмысы «қырғи – қабақ соғыстан» кейін де шықсада автор мұнда сло баяғы анти батыстық немесе анти американдық бағытынан таймаған. Керісінше Ф. Рузвельттің капитализмнің негізгі жетекшісі деп бағалайды.
Дегенмен, ғалым – тарихшы Ф. Рузвельттің саяси портреті мен мемлекеттік қызметін жан – жақты талдап, негізгі іс - әрекеттерін көрсете алған. Мұнда оның өмірінен кездесетін қызықты дипломатиялық оқиғалар да суреттелген.
Келесі ғылыми жұмыстарға А. И. Уткиннің «Рузвельт» [29] шығармасын жатқызамыз. Қарастырылып отырған жұмысқа осы автордың тұлға тарихына арналған бірнеше ғылыми мақалалары қолданысқа алынып, талдау жасалды.
Атап айтқанда А. И. Уткиннің «Рузвельт и белый Дом» [30] ( // Новая и новейшая история журналында, 1998 жыл. - № 5.), «Рузвельт: дорога к губернаторству» [31] (// Новая и новейшая история. 1999 жыл. - № 1.), сондай – ақ, «Новый курс» Рузвельта» [32] (// Новая и новейшая история. – 2006 жыл. - № 5.) атты ғылыми мақалалары ерекше қолдауға тұрарлық. Ғалым кең мұрағаттық және шет ел тілдерінде (ағылшын, неміс) шыққан деректер негізінде үлкен жұмыс жасаған. Дегенмен, А. И. Уткиннің мақалаларының мазмұнын түсіну қиынға соқты, өте күрделі жазылған.
Сонымен қатар, Н.Н. Яковлевтің «Франклин Рузвельт: человек и политик. Новое прочтение» [37, 38] 1975 және 1981 жылдары екі рет жарық көрген ғылыми монографиясын да атап кетуге болады. Н.Н. Яковлевтің бұл еңбектерінің тілі тартымды, әрі қызықты жазылған. Бір кемшілігі кеңестік заман идеологиясы өз іздерін көрсетіп қалып жатады.
Жұмысты қарастыру барысында бұданда басқа ғылыми мақалалар мен ғылыми монографиялар қолданысқа енгізілді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Франклин Рузвельттің саяси портретін көрсетіп, мемлекеттік қызметіне талдау жасау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылды:
- Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдеріне: жастық шағын қарастыра отырып, болашағына әсер еткен алғы – шарттарды анықтау;
- Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметін қарастыра отырып, мұндағы атқарған қызметіне талдау жасап, қосқан үлестерін көрсету;
- Нью - Йорк штатының губернаторы болудағы саяси науқандарына, одан губернатор болғандағы іс - әрекеттерін көрсету;
- «Жаңа бағыт» арқылы АҚШ халқын қиындықтан алып шығудағы негізгі күрестеріне тоқталып, шынайы баға беру;
- Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы және соғыс барысындағы Ф.Рузвельттің жүргізген сыртқы саясатына тоқталу.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Аталмыш жұмысты қарастыру барысында бірқатар ғылыми әдіс – тәсілдер қолданысқа алынды: нақты тарихи, тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны – Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және саяси портреті. Мерзімі – дүниеге келген уақытынан бастап (1882 жыл), өмірінің соңғы уақыттарына (1945 жыл) дейінгі жылдар аралығын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және саяси портретін ашуға арналған бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметіне арналған бұл жұмыста тұлғаның саяси сахнаға келу жолдары, оның «Жаңа бағыт» саясаты, АҚШ – тың ішкі және сыртқы саясатына қатысты іс - әрекеттері және тағыда басқа мәселелері қарастырылып, талдау жасалған. Сондықтан, зерттеу жұмысында жасалған қорытындылармен тұжырымдарды, ізденіс нәтижелерін қазіргі заман тарихы және басқа да тарихи пәндерде қосымша сабақтар жүргізуде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Тақырыптың өзектілігі. Тарихта тұлғалардың тарихы ерекше орынды иеленді. Әсіресе, мемлекеттік және саяси қайраткерлігімен ерекшеленген ірі саяситұлғалар әрқашанда ел тарихында шешуші ролді атқара білген.
«Қырғи қабақ соғыс» жойылып, посткеңестік мемлекеттерде саяси идеологияның құрсауы тарих ғылымынан оқщауланғанан кейін, қазіргі заман тарихын зерттеуде, соның ішінде ірі саяси қайраткерлерді жаңаша тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы туды. Осындай тарихи тұлғалардың бірі, есімі кеңес дәуірінде аса жоғары деңгейде айтылмай, айтыла қалса да тек сыни тұрғыда аталып келген Франклин Делано Рузвельт болды.
Ф.Д. Рузвельт (тарихи әдебиеттерде «Ф.Д.Р» деп атаған). Құрама Штаттардың тарихында өз орны бар, мемлекеттің экономикасы мен мәдениетінің дамуына, әскери өндірістік кешенімен әлеуметтік деңгейін, көтеруге өз елеулі үлесін қосқан ірі мемлекет қайраткері. Ол бастапқыда әртүрлі қызметтерде, кейін саяси қызметке араласып, АҚШ – тың жоғарғы мемлекеттік басқару жүйелерінде ұзақ жылдар бойы қызмет жасады. Ал, 1932 – 1945 жылдары АҚШ – тың президентігіне алғаш ел тарихында 4 рет қатарынан президент болып сайланды. Мұның өзі бұл аталмыш тұлғаның мемлекеттік бейнесін жоғарлата түседі.
Франклин Рузвельт АҚШ – тың президенті бола жүріп, сол уақыттағы елдегі күрделі әлеуметтік – экономикалық қиындықтарға тап келіп сол қиындықтарды шешумен ерекшеленді. 1924 – 1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарымен күресіп, «жаңа бағыт» саясатын жүргізді. Осы саясатының негізінде ол Құрама Штаттарда бірқатар реформалар жүргізіп, елді үлкен қауіп – қатерден аман алып қалды. Міне, осындай ірі мемлекеттік, саяси қайраткердің өмірі мен мемлекеттік қызметін қарастыру бүгінгі таңдағы қазіргі заман тарихы ғылымындағы өзекті мәселелері болып табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жұмысты қарастыру барысында В.Л. Мальковтың «Новый курс» в США» [21], «Путь к императорству: Америка в первой половине XX века» [20] ғылыми еңбектері негізге алынып, қарастырылды.
Мұнда автор, Ф. Рузвельттің саяси портретін суреттей отырып, Құрама Штаттардың бүкіл саяси тарихын көрсетіп, жан – жақты талдауға тырысқан. Ф. Рузвельттің өмір баянын суреттеп, оның жан – жақты саяси қайраткер болып қалыптасуның алғы – шарттарын іздеуге тырысқандығы байқалады. Мұнда ол оның әкесінің жоғарғы саяси элиталармен байланысы болғандығының арқасында ғана жете алды деген көзқарастан таймайды. «Новый курс» в США» атты еңбегі кеңестік идеология тұрғысынан жазылып, ал келесі еңбегі «Путь к императорству: Америка в первой половине XX века» атты ғылыми жұмысы «қырғи – қабақ соғыстан» кейін де шықсада автор мұнда сло баяғы анти батыстық немесе анти американдық бағытынан таймаған. Керісінше Ф. Рузвельттің капитализмнің негізгі жетекшісі деп бағалайды.
Дегенмен, ғалым – тарихшы Ф. Рузвельттің саяси портреті мен мемлекеттік қызметін жан – жақты талдап, негізгі іс - әрекеттерін көрсете алған. Мұнда оның өмірінен кездесетін қызықты дипломатиялық оқиғалар да суреттелген.
Келесі ғылыми жұмыстарға А. И. Уткиннің «Рузвельт» [29] шығармасын жатқызамыз. Қарастырылып отырған жұмысқа осы автордың тұлға тарихына арналған бірнеше ғылыми мақалалары қолданысқа алынып, талдау жасалды.
Атап айтқанда А. И. Уткиннің «Рузвельт и белый Дом» [30] ( // Новая и новейшая история журналында, 1998 жыл. - № 5.), «Рузвельт: дорога к губернаторству» [31] (// Новая и новейшая история. 1999 жыл. - № 1.), сондай – ақ, «Новый курс» Рузвельта» [32] (// Новая и новейшая история. – 2006 жыл. - № 5.) атты ғылыми мақалалары ерекше қолдауға тұрарлық. Ғалым кең мұрағаттық және шет ел тілдерінде (ағылшын, неміс) шыққан деректер негізінде үлкен жұмыс жасаған. Дегенмен, А. И. Уткиннің мақалаларының мазмұнын түсіну қиынға соқты, өте күрделі жазылған.
Сонымен қатар, Н.Н. Яковлевтің «Франклин Рузвельт: человек и политик. Новое прочтение» [37, 38] 1975 және 1981 жылдары екі рет жарық көрген ғылыми монографиясын да атап кетуге болады. Н.Н. Яковлевтің бұл еңбектерінің тілі тартымды, әрі қызықты жазылған. Бір кемшілігі кеңестік заман идеологиясы өз іздерін көрсетіп қалып жатады.
Жұмысты қарастыру барысында бұданда басқа ғылыми мақалалар мен ғылыми монографиялар қолданысқа енгізілді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Франклин Рузвельттің саяси портретін көрсетіп, мемлекеттік қызметіне талдау жасау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылды:
- Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдеріне: жастық шағын қарастыра отырып, болашағына әсер еткен алғы – шарттарды анықтау;
- Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметін қарастыра отырып, мұндағы атқарған қызметіне талдау жасап, қосқан үлестерін көрсету;
- Нью - Йорк штатының губернаторы болудағы саяси науқандарына, одан губернатор болғандағы іс - әрекеттерін көрсету;
- «Жаңа бағыт» арқылы АҚШ халқын қиындықтан алып шығудағы негізгі күрестеріне тоқталып, шынайы баға беру;
- Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы және соғыс барысындағы Ф.Рузвельттің жүргізген сыртқы саясатына тоқталу.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Аталмыш жұмысты қарастыру барысында бірқатар ғылыми әдіс – тәсілдер қолданысқа алынды: нақты тарихи, тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны – Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және саяси портреті. Мерзімі – дүниеге келген уақытынан бастап (1882 жыл), өмірінің соңғы уақыттарына (1945 жыл) дейінгі жылдар аралығын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және саяси портретін ашуға арналған бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметіне арналған бұл жұмыста тұлғаның саяси сахнаға келу жолдары, оның «Жаңа бағыт» саясаты, АҚШ – тың ішкі және сыртқы саясатына қатысты іс - әрекеттері және тағыда басқа мәселелері қарастырылып, талдау жасалған. Сондықтан, зерттеу жұмысында жасалған қорытындылармен тұжырымдарды, ізденіс нәтижелерін қазіргі заман тарихы және басқа да тарихи пәндерде қосымша сабақтар жүргізуде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Асматов И. К. Рузвельт и Черчиль / И. К.Асматов // Эхо планеты. – 2000. - № 5. – С. 18 – 19.
2. Абдулатипов М. Л. Вашингтон и Лондон: вчера, сегодня, завтра / М. Л. Абдулатипов. – М.: РОСПЭН, 2005. – 325 с.
3. Великая Отечественная война. Вопросы и ответы. М.: Наука, 1990. – 226
4. Великая Отечественная война. Энциклопедический словарь. М.:Наука, 1979. – 556 с.
5. Виноградов В. М. Эпизоды из дипломатической практики / В. М. Виноградов. - М.: Наука, 1993. – 335 с.
6. Внешняя политика Советского Союза в годы Второй мировой войны. – М.: Наука, 1970. – Т. 2. – 562 с.
7. Внешняя политика Советского Союза в годы Отечественной войны. – М.: Наука, 1961. – Т. 1. – 682 с.
8. Дипломатический словарь. Т. I-III. - М.: Наука, 1985. - 685 с.
9. Земсков И. Дипломатическая история второго фронта / И.Земсков. – М.: Наука, 1989. – 345 с.
10. Зонова Т.В. Дипломатия иностранных государств / Т.В. Зонова. - М.: РОСПЭН, 2004. - 541 с.
11. Иванов Р.Ф. Д. Эйзенхауэр и советско-американские союзнические
отношения / Р.Ф. Иванов // США, экономика, политика, идеология – 1995. - №– С. 43 - 54.
12. История дипломатии / Под ред. А.А. Громыко. – М.: Политиздат, 1975. – 752 с.
13. История второй мировой войны 1939–1945. т. 1–12. М., 1973–1982.
14. Канатов А.А. Франклин Рузвельт / А.А. Канатов // Поиск. Серия гуманитарных наук. – 2005. - № 5. – С. 5 – 9.
15. Карягин В. Дипломатическая служба: вчера, сегодня, завтра / В. Карягин. //Международная жизнь. - № 10. - 1994. – С. 14 – 19.
16. Колосов Ю. М., Кривчикова Э. С. Международное право / Ю. М. Колосов, Э. С. Кривчикова. - М.: Международные отношения, 2001. – 245 с.
17. Кулиш В.М. История второго фронта / В.М.Кулиш. – М.: Просвещение, 1985. – 459 с.
18. Лидеры войны. Сталин, Рузвельт ,Черчиль, Гитлер, Муссолини. – М.:, Просвещение, 1995. – 645 с.
19. Макконнелл К.Р. Экономикс / К.Р. Макконнелл, С.Л. Брю. М.: Республика, 1992. – 470 с.
20. Мальков В.Л. Путь к императорству: Америка в первой половине XX века / В.Л. Мальков.–М.: Наука, 2004. – 249 с.
21. Мальков В.Л. «Новый курс» в США / В.Л. Мальков. – М.: Наука, 1973. – 232 с.
22. Мэтлофф М. Стратегическое планирование в коалиционной войне 1941 – 1942 гг. / М.Мэтлофф, Э. Снелл. – М.: Наука, 1979. – 455 с.
23. От первой мировой войны до современности / Под ред. С.Т. Подласова. – М.: Книгоиздат, 1999. – 129 с.
24. Паперно А.Х. О ленд-лизе и тихоокеанской транспортной эпопее / А.Х. Паперно // Отечественная история. – 1997. – № 5. – С. 17 – 19.
25. Тегеран – Ялта – Потсдам. Сборник документов. – М.: , 1971. – 554 с.
26. Торкунов А. В. Дипломатическая служба / А. В. Торкунов. Учебное пособие. - М.: РОСПЭН, 2002. – 235 с.
27. Урланис Б.Ц. История военных потерь / Б.Ц.Урланис. – СПб.: Фонд Сорос, 1998. – 359 с.
28. Урланис Б.Ц. История военных потерь / Б.Ц.Урланис. Дополн. издание. – СПб.: Фонд Сорос, 2005. – 594 с.
29. Уткин А. И. Рузвельт / А. И.Уткин. – СПб.: Фонд Сорос, 1998. – 259 с.
30. Уткин А. И. Рузвельт и белый Дом / А. И.Уткин // Новая и новейшая история. – 1998. № 5. – С. 15 – 19.
31. Уткин А. И. Рузвельт: дорога к губернаторству / А. И.Уткин // Новая и новейшая история. – 1999. - № 1. – С. 12 – 35.
32. Уткин А. И. «Новый курс» Рузвельта / А. И.Уткин // Новая и новейшая история. – 2006. - № 5. – С. 25 – 35.
33. Федоров В. А. Франклин Рузвельт / В. А. Федоров // Звезда. – 2000. - № 2. – С. 15 – 25.
34. Экономическая история: Учебное пособие/ В.Г. Сарычев, А.А. Успенский, В.Т. Чунтулов- М., Высшая школа, 1985. – 483 с.
35. Эрман Дж. Большая стратегия / Дж.Эрман. – М.: Наука, 1980. – 645 с.
36. Юнкер Д. Франклин Рузвельт и Гопкинс / Д. Юнкер, Дж. Смайлс. – Ростов на Дону: Книга, 1998. – 452 с.
37. Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт: человек и политик. Новое прочтение / Н.Н. Яковлев. – М.: Международные отношения, 1975. – 358 с.
38. Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт: человек и политик. Новое прочтение / Н.Н. Яковлев. Дополн. перераб. – М.: Международные отношения, 1981. – 416 с.
39. Шервуд Р. Л. Рузвельт и Гопкинс / Р.Шервуд. – М.: Наука, 1969. – 358 с.
40. Шемятина Л. Д. Америка между прошлым и будущем / Л. Д. Шемятина. – М.: Наука, 1989. – 478 с.
1. Асматов И. К. Рузвельт и Черчиль / И. К.Асматов // Эхо планеты. – 2000. - № 5. – С. 18 – 19.
2. Абдулатипов М. Л. Вашингтон и Лондон: вчера, сегодня, завтра / М. Л. Абдулатипов. – М.: РОСПЭН, 2005. – 325 с.
3. Великая Отечественная война. Вопросы и ответы. М.: Наука, 1990. – 226
4. Великая Отечественная война. Энциклопедический словарь. М.:Наука, 1979. – 556 с.
5. Виноградов В. М. Эпизоды из дипломатической практики / В. М. Виноградов. - М.: Наука, 1993. – 335 с.
6. Внешняя политика Советского Союза в годы Второй мировой войны. – М.: Наука, 1970. – Т. 2. – 562 с.
7. Внешняя политика Советского Союза в годы Отечественной войны. – М.: Наука, 1961. – Т. 1. – 682 с.
8. Дипломатический словарь. Т. I-III. - М.: Наука, 1985. - 685 с.
9. Земсков И. Дипломатическая история второго фронта / И.Земсков. – М.: Наука, 1989. – 345 с.
10. Зонова Т.В. Дипломатия иностранных государств / Т.В. Зонова. - М.: РОСПЭН, 2004. - 541 с.
11. Иванов Р.Ф. Д. Эйзенхауэр и советско-американские союзнические
отношения / Р.Ф. Иванов // США, экономика, политика, идеология – 1995. - №– С. 43 - 54.
12. История дипломатии / Под ред. А.А. Громыко. – М.: Политиздат, 1975. – 752 с.
13. История второй мировой войны 1939–1945. т. 1–12. М., 1973–1982.
14. Канатов А.А. Франклин Рузвельт / А.А. Канатов // Поиск. Серия гуманитарных наук. – 2005. - № 5. – С. 5 – 9.
15. Карягин В. Дипломатическая служба: вчера, сегодня, завтра / В. Карягин. //Международная жизнь. - № 10. - 1994. – С. 14 – 19.
16. Колосов Ю. М., Кривчикова Э. С. Международное право / Ю. М. Колосов, Э. С. Кривчикова. - М.: Международные отношения, 2001. – 245 с.
17. Кулиш В.М. История второго фронта / В.М.Кулиш. – М.: Просвещение, 1985. – 459 с.
18. Лидеры войны. Сталин, Рузвельт ,Черчиль, Гитлер, Муссолини. – М.:, Просвещение, 1995. – 645 с.
19. Макконнелл К.Р. Экономикс / К.Р. Макконнелл, С.Л. Брю. М.: Республика, 1992. – 470 с.
20. Мальков В.Л. Путь к императорству: Америка в первой половине XX века / В.Л. Мальков.–М.: Наука, 2004. – 249 с.
21. Мальков В.Л. «Новый курс» в США / В.Л. Мальков. – М.: Наука, 1973. – 232 с.
22. Мэтлофф М. Стратегическое планирование в коалиционной войне 1941 – 1942 гг. / М.Мэтлофф, Э. Снелл. – М.: Наука, 1979. – 455 с.
23. От первой мировой войны до современности / Под ред. С.Т. Подласова. – М.: Книгоиздат, 1999. – 129 с.
24. Паперно А.Х. О ленд-лизе и тихоокеанской транспортной эпопее / А.Х. Паперно // Отечественная история. – 1997. – № 5. – С. 17 – 19.
25. Тегеран – Ялта – Потсдам. Сборник документов. – М.: , 1971. – 554 с.
26. Торкунов А. В. Дипломатическая служба / А. В. Торкунов. Учебное пособие. - М.: РОСПЭН, 2002. – 235 с.
27. Урланис Б.Ц. История военных потерь / Б.Ц.Урланис. – СПб.: Фонд Сорос, 1998. – 359 с.
28. Урланис Б.Ц. История военных потерь / Б.Ц.Урланис. Дополн. издание. – СПб.: Фонд Сорос, 2005. – 594 с.
29. Уткин А. И. Рузвельт / А. И.Уткин. – СПб.: Фонд Сорос, 1998. – 259 с.
30. Уткин А. И. Рузвельт и белый Дом / А. И.Уткин // Новая и новейшая история. – 1998. № 5. – С. 15 – 19.
31. Уткин А. И. Рузвельт: дорога к губернаторству / А. И.Уткин // Новая и новейшая история. – 1999. - № 1. – С. 12 – 35.
32. Уткин А. И. «Новый курс» Рузвельта / А. И.Уткин // Новая и новейшая история. – 2006. - № 5. – С. 25 – 35.
33. Федоров В. А. Франклин Рузвельт / В. А. Федоров // Звезда. – 2000. - № 2. – С. 15 – 25.
34. Экономическая история: Учебное пособие/ В.Г. Сарычев, А.А. Успенский, В.Т. Чунтулов- М., Высшая школа, 1985. – 483 с.
35. Эрман Дж. Большая стратегия / Дж.Эрман. – М.: Наука, 1980. – 645 с.
36. Юнкер Д. Франклин Рузвельт и Гопкинс / Д. Юнкер, Дж. Смайлс. – Ростов на Дону: Книга, 1998. – 452 с.
37. Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт: человек и политик. Новое прочтение / Н.Н. Яковлев. – М.: Международные отношения, 1975. – 358 с.
38. Яковлев Н.Н. Франклин Рузвельт: человек и политик. Новое прочтение / Н.Н. Яковлев. Дополн. перераб. – М.: Международные отношения, 1981. – 416 с.
39. Шервуд Р. Л. Рузвельт и Гопкинс / Р.Шервуд. – М.: Наука, 1969. – 358 с.
40. Шемятина Л. Д. Америка между прошлым и будущем / Л. Д. Шемятина. – М.: Наука, 1989. – 478 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ФРАНКЛИН Д. РУЗВЕЛЬТТІҢ: САЯСИ ПоРТРЕТІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ф.Рузвельт және саяси әлемге бет
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Ф.Рузвельт өмірінің басты
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..7
2. Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Рузвельт – Нью - Йорк штатының
губернаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 Рузвельт : құрама штаттар
президенті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..32
2.1 Жаңа бағыт және билікке
жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
2
2.2 Рузвельттің сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихта тұлғалардың тарихы ерекше орынды
иеленді. Әсіресе, мемлекеттік және саяси қайраткерлігімен ерекшеленген ірі
саяситұлғалар әрқашанда ел тарихында шешуші ролді атқара білген.
Қырғи қабақ соғыс жойылып, посткеңестік мемлекеттерде саяси
идеологияның құрсауы тарих ғылымынан оқщауланғанан кейін, қазіргі заман
тарихын зерттеуде, соның ішінде ірі саяси қайраткерлерді жаңаша тұрғыдан
зерттеудің маңыздылығы туды. Осындай тарихи тұлғалардың бірі, есімі кеңес
дәуірінде аса жоғары деңгейде айтылмай, айтыла қалса да тек сыни тұрғыда
аталып келген Франклин Делано Рузвельт болды.
Ф.Д. Рузвельт (тарихи әдебиеттерде Ф.Д.Р деп атаған). Құрама
Штаттардың тарихында өз орны бар, мемлекеттің экономикасы мен мәдениетінің
дамуына, әскери өндірістік кешенімен әлеуметтік деңгейін, көтеруге өз
елеулі үлесін қосқан ірі мемлекет қайраткері. Ол бастапқыда әртүрлі
қызметтерде, кейін саяси қызметке араласып, АҚШ – тың жоғарғы мемлекеттік
басқару жүйелерінде ұзақ жылдар бойы қызмет жасады. Ал, 1932 – 1945 жылдары
АҚШ – тың президентігіне алғаш ел тарихында 4 рет қатарынан президент болып
сайланды. Мұның өзі бұл аталмыш тұлғаның мемлекеттік бейнесін жоғарлата
түседі.
Франклин Рузвельт АҚШ – тың президенті бола жүріп, сол уақыттағы
елдегі күрделі әлеуметтік – экономикалық қиындықтарға тап келіп сол
қиындықтарды шешумен ерекшеленді. 1924 – 1933 жылдардағы әлемдік
экономикалық дағдарыстың салдарымен күресіп, жаңа бағыт саясатын
жүргізді. Осы саясатының негізінде ол Құрама Штаттарда бірқатар реформалар
жүргізіп, елді үлкен қауіп – қатерден аман алып қалды. Міне, осындай ірі
мемлекеттік, саяси қайраткердің өмірі мен мемлекеттік қызметін қарастыру
бүгінгі таңдағы қазіргі заман тарихы ғылымындағы өзекті мәселелері болып
табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жұмысты қарастыру барысында В.Л.
Мальковтың Новый курс в США [21], Путь к императорству: Америка в
первой половине XX века [20] ғылыми еңбектері негізге алынып,
қарастырылды.
Мұнда автор, Ф. Рузвельттің саяси портретін суреттей отырып, Құрама
Штаттардың бүкіл саяси тарихын көрсетіп, жан – жақты талдауға тырысқан. Ф.
Рузвельттің өмір баянын суреттеп, оның жан – жақты саяси қайраткер болып
қалыптасуның алғы – шарттарын іздеуге тырысқандығы байқалады. Мұнда ол оның
әкесінің жоғарғы саяси элиталармен байланысы болғандығының арқасында ғана
жете алды деген көзқарастан таймайды. Новый курс в США атты еңбегі
кеңестік идеология тұрғысынан жазылып, ал келесі еңбегі Путь к
императорству: Америка в первой половине XX века атты ғылыми жұмысы
қырғи – қабақ соғыстан кейін де шықсада автор мұнда сло баяғы анти
батыстық немесе анти американдық бағытынан таймаған. Керісінше Ф.
Рузвельттің капитализмнің негізгі жетекшісі деп бағалайды.
Дегенмен, ғалым – тарихшы Ф. Рузвельттің саяси портреті мен
мемлекеттік қызметін жан – жақты талдап, негізгі іс - әрекеттерін көрсете
алған. Мұнда оның өмірінен кездесетін қызықты дипломатиялық оқиғалар да
суреттелген.
Келесі ғылыми жұмыстарға А. И. Уткиннің Рузвельт [29] шығармасын
жатқызамыз. Қарастырылып отырған жұмысқа осы автордың тұлға тарихына
арналған бірнеше ғылыми мақалалары қолданысқа алынып, талдау жасалды.
Атап айтқанда А. И. Уткиннің Рузвельт и белый Дом [30] ( Новая
и новейшая история журналында, 1998 жыл. - № 5.), Рузвельт: дорога к
губернаторству [31] ( Новая и новейшая история. 1999 жыл. - № 1.),
сондай – ақ, Новый курс Рузвельта [32] ( Новая и новейшая история. –
2006 жыл. - № 5.) атты ғылыми мақалалары ерекше қолдауға тұрарлық. Ғалым
кең мұрағаттық және шет ел тілдерінде (ағылшын, неміс) шыққан деректер
негізінде үлкен жұмыс жасаған. Дегенмен, А. И. Уткиннің мақалаларының
мазмұнын түсіну қиынға соқты, өте күрделі жазылған.
Сонымен қатар, Н.Н. Яковлевтің Франклин Рузвельт: человек и
политик. Новое прочтение [37, 38] 1975 және 1981 жылдары екі рет жарық
көрген ғылыми монографиясын да атап кетуге болады. Н.Н. Яковлевтің бұл
еңбектерінің тілі тартымды, әрі қызықты жазылған. Бір кемшілігі кеңестік
заман идеологиясы өз іздерін көрсетіп қалып жатады.
Жұмысты қарастыру барысында бұданда басқа ғылыми мақалалар мен
ғылыми монографиялар қолданысқа енгізілді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Франклин Рузвельттің саяси портретін
көрсетіп, мемлекеттік қызметіне талдау жасау. Аталған мақсатқа жету үшін
төмендегі міндеттер қойылды:
- Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдеріне: жастық шағын қарастыра
отырып, болашағына әсер еткен алғы – шарттарды анықтау;
- Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметін қарастыра
отырып, мұндағы атқарған қызметіне талдау жасап, қосқан үлестерін көрсету;
- Нью - Йорк штатының губернаторы болудағы саяси науқандарына, одан
губернатор болғандағы іс - әрекеттерін көрсету;
- Жаңа бағыт арқылы АҚШ халқын қиындықтан алып шығудағы негізгі
күрестеріне тоқталып, шынайы баға беру;
- Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы және соғыс барысындағы
Ф.Рузвельттің жүргізген сыртқы саясатына тоқталу.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Аталмыш жұмысты қарастыру
барысында бірқатар ғылыми әдіс – тәсілдер қолданысқа алынды: нақты тарихи,
тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және жүйелеу
әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны –
Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және саяси портреті. Мерзімі – дүниеге
келген уақытынан бастап (1882 жыл), өмірінің соңғы уақыттарына (1945 жыл)
дейінгі жылдар аралығын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және
саяси портретін ашуға арналған бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген
жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметіне
арналған бұл жұмыста тұлғаның саяси сахнаға келу жолдары, оның Жаңа бағыт
саясаты, АҚШ – тың ішкі және сыртқы саясатына қатысты іс - әрекеттері және
тағыда басқа мәселелері қарастырылып, талдау жасалған. Сондықтан, зерттеу
жұмысында жасалған қорытындылармен тұжырымдарды, ізденіс нәтижелерін
қазіргі заман тарихы және басқа да тарихи пәндерде қосымша сабақтар
жүргізуде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1 Ф.Рузвельт және саяси әлемге бет алу
1.1 Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдері
Франклин Делано Рузвельт 1882 жылдың 30 қаңтарында Гайд – паркта
(Нью – Йорк штатында) ауқатты жер иеленуші және кәсіпкер болып табылатын
отбасында дүниеге келген. Бұл отбасының солтүстік – шығыс штаттағы
саясаткерлермен тығыз байланысы болған. Олардың үйі Гудзон өзенінің
жағалауында Нью – Йорк пен Олбанидің аралығында табиғаты жасыл алқапқа
бөленген жерде орналасқан. Франклин екінші некеден туған бала болды. Әкесі
Джеймс Рузвельт 54 жасында өзінен 26 жас кіші Сара ханымға үйленіп, онымен
қоса бір миллион АҚШ доллары бар жасауын алған [37, 12 б.].
Джеймс Рузвельт жан – жақты адам болып, өмірдің барлық қызығын
көруге тырысқан адам болып шықты. Елді мекенінде, яғни селолықта аймақта
тұра жүріп, ол селолық дворян өмірін кешті. Ол бір уақытта фермер, саудамен
айналысатын ірі саудагер және жоғарғы саяси қайраткерлермен кездесіп, ірі
беделді адам да бола білген. Сондықтан болар Дж.Рузвельт операмен театрды
жақсы көріп, әйелі Сарамен үнемі Нью – Йоркқа және Құрама Штаттардың басқа
қалаларына саяхатқа шыққанды сол қалалардың мәдени өмірімен танысып,
операмен театрға үзбей барып отырған. Сондықтан кейбір адамдар оны фермер
немесе саудагер деуден аулақ болып, жоғарғы деңгейдегі қайраткерлердің бірі
екенін мойындайтын.
Джеймс пен Сара өздерінің тұңғыш ұлдарына бар махаббатын беріп,
тәрбиелеп өсіреді. Олар Франклинді барынша жақсы көріп, барын соған берді.
Олар шынымен де отбасы жағдайы ауқатты еді. Әрине сол уақыттардағы
Вандербильттердей және Рокфеллердердей аса бай бола алмаса да, өз заманының
танымал азаматтарының біріне сай байлығы да жетерлік еді. Міне, осындай
байлық пен молшылықта Франклин Рузвельт өсіп, тәрбиеленеді.
Ұлдары жеті жасқа жеткенде анасы Сара оны оқытуға бел буады. Сөйтіп,
ол он төрт жасқа жеткенше анасынан алғашқы сауатын ашқан. Дегенмен оның
балалық шағы байлыққа толы болса да, әке – шешесі ұлдарының қатты заманының
ыстығы мен суғына төзімді бола білетін азамат тәрбиелеп шығу мақсатында,
оған арнап қатаң режим орнатты : таңғы жетіде тұру, сағат сегізде таңғы ас,
түс мезгіліне дейін екі – үш пәндермен сабақ оқу. Сағат он екіден бірге
дейін дем алу, ал сағат бірде күндізгі асын ішіп, тағы да сағат төртке
дейін бітпейтін сабақтар еді.
Сонымен қатар әке – шешесі ұлдарының жан – жануарды аялап өту үшін
арнайы шотландық пони мен асыл тұқымды сеттерді сатып берген. Сөйтіп, ол
жан – жануарға деген ыстық махаббатын оятқан.Тіпті, әке – шешесі оған
бұларға өзі жауап беретіндігін және оларға өзі қарайтындығын тапсырған.
Франклин балалық шағында екі шет тілін меңгеріп шықты: неміс және
француз. Неміс тілін Рейнхардт атты гувернантка, ал француз тілін
швейцарлық мадемуазель Сандоц үйретті. Әрине, Франклин бұл тілді жетік
меңгеріп шықты.
Жас жігітке пианино мен сурет салуды да ата – анасы үйретпекші
болып, арнайы оқытушыларды жалдаған. Бірақ, Франклиннің музыкаға деген
қызығушылығы болмай, ол үнемі пианинода ойнаудан қашумен болды.
Мұның барлығы ата – анасының өз ұлдарының болашағын ойлап, болашақта
мықты бизнесмен жасауды ойластырған болатын. Мұның барлығы өте қажет деп
шешкен.
Рузвельттер отбасы үнемі Еуропаға саяхатқа шығып отырған. Олар үш
жасынан ұлдарында алып, Парижге, Лондонға, Германияға барып отырған. Бірде
Германияға барғанда ұлдарының неміс тілін жаттықтыру үшін оны алты аптаға
неміс мектебіне берген. Мұнда барлық пәндер неміс тілінде жүргізілген.
Мұнда оның ата – анасымен көп келгені соншалық, ол тіпті, бірде рейн өзені
бойымен жалғыз велосипед серуендеп те қайтқан. Сондықтан болар ол екйін
1941 жылы: Маған Германия қазір ұнамаса да, ол Англия мен Францияға
қарағанда әлдеқайда ыстық көрінеді, - деп өз одақтастарына бар сырын
айтқан.
Еуропада саяхаттай жүріп, Рузвельттер отбасы бірқатар жоғарғы әлем
өкілдерімен : герцогтармен, министірлермен, титулдарға ие болған
ақсүйектермен үнемі кезігіп, ал, Франклин өзінің екі шет тілін, яғни неміс
және француз тілдерін іс – тәжірбиеден өткізіп отырған. Оның тілдерді жетік
меңгеріруі кейін көп көмегін тигізген. Әсіресе, 1944 жылы ол АҚШ – тың
Францияға эсминецтерді беру құрметінде французша сөз сөйлеп, өзін
американдық саясаткерлерден ерекшелей түскен.
Фанклин жастайынан кітапқа құмар болып өсті. Он жасында ол теңізге
қатысты кітаптарды оқумен айналысты. Тіпті, ол американдық журналдарға
жаудай тиіп, үнемі оқумен болады. Оның ұнатқан журналы Сайн тифин
америкэн болды. Оның жасындағы құрбылары ол уақытта далада доп теуіп
жүрген еді.
Оның теңізге ғашық екендігін сезген әкесі, Компобелла аралын ұлына
сатып әперіп, қосымша Хаф мун атты яхтасын сыйлаған. Жас Фанклин әкесінің
бұл сыйлығына қатты қуанған. Ал, он алты жасында әкесі тағы 7 метрлі Нью
мун яхтасын сыйлады. Бұл уақыттары Франклин нағыз теңізшіге айналып,
теңізге қатысты барлық ақпаратпен қаруланған.
1896 – 1900 жылдары Франклин Делано Рузвельт әке – шешесінің
қаражатының арқасында елдегі ең беделді білімі жағынан сапалы, әрі сол
сапасы үшін аса жоғары қаражаттарды алатын Гротондағы жеке меншік
мектебінде оқыған.
Гротондағы мектеп оқушыларды 12 жасынан қабылдап, алты жыл оқытып,
18 жасында мектептің түлегі атанатын. Франклин мұнда 14 жасында келіп,
үшінші сыныпқа қабылданды. Бұл жеке меншік беделді мектептің ректоры
Эндикот Пибоди мырза болды. Ол өз мектебінде дін, спорт және ғылым деген
бғытта оқытып, өз оқушыларын Американың болашақ саяси элиталары деп атаған.
Бірақ бұл мектептің түлектерінен тек Ф.Рузвельт, С.Уэллес, Дж.Грю,
А.Гарриман сынды азаматтар ғана АҚШ – тың саяси олимпінен орын ала алған.
Ал, қалған түлектері, әке – шешелерінің ісін жалғастырып іскер адамдарға
айналған.
Мұнда Ф.Рузвельт орташа балл В - ға, яғни төртке оқып тұрды.
өйткені өзін жоғары көрсету бұл мектептің жоғарғы сынып оқушылардың
қаһарына ұшырау еді. Сондықтан Франклин олардың да таба білген.
Мектепте спортты басты міндет деп қойғаннан кейін ол барлық
американдықтарға сай футболмен айналысып, осы салада өзін ерекше көрсетуге
тырысады. Алайда, ол ешқандай жетістіктерге қол жеткізе алмаған.
Мектеп ректоры Эндикот Пибоди дінді қатты уағыздағандықтан, оның
оқушылары да күнделікті шіркеуге барып Құдайға жалбарынды. Ф.Рузвельтте бұл
әдеттен қалмай, кейін өмірінің соңына дейін шіркеуге барып тұрған.
Гротонда оқи жүріп Франклин ерекше қабілеттерге ие болды : пікір
талас жүргізу. Ол мектептегі соңғы жылында бұл іспен үнемі шұғылданып, 1897
жылдан бері АҚШ – та басталған шовинистік ағымға қосылып кетті. Ол мектеп
қабырғасында жүріп, Американың сыртқы саясатына қатысты тақырыптарда пікір
таластар өткізіп, нағыз шешенге айналды. Мәселен ол : АҚШ өз әскери –
теңіз флотын күшейтуді қажет, АҚШ – тың Гавй аралдарын аннексиялап алуы
тиіс және тағы да басқалар. Сөйтіп, мұнда да ол өзінің теңізге құштарлығын
көрсетті. Мұнда жүріп ол адмирал А.Мэхэннің еңбектерін толықтай зерттеп
шықты. Елде соғыс басталғанда Франклин бірнеше жолдасымен Гротаннан қашып
кетіп, флотқа оқуға түспекші болады. Алайда, ойлаған ойлары жүзеге аспай
қалады.
1900 жылы ол Гротон мектебін аяқтап, көзілдірктің орнына пенсне
тағып, ал аузына сигарета салып, үлкен азамат болғандығын елге көрсетуге
тырысады. Франклинмен қоштасқан Э.Пибоди, оның атестатына : Он был честным
учеником и весьма удовлетворительным членом коллектива на протежении всей
учебы, - деп жазады.
Ал, 1900 – 1904 жылдары Гарвардтың колледжінде оқып, жан – жақты
білім алып, ерекше талпынысымен оқып шығады.
Кембридждегі Гарвардта АҚШ – тың ең танымал мектептерін бітірген
оқушылар оқыған. Мұнда оқи жүріп Ф.Рузвельт қосымша ағылшын және француз
әдебиетін, латын тілін, геологияны, палитологияны және шешендік шеберлікті
оқиды. Сондай – ақ ол мемлекеттік құқықпен экономикаға да көңіл бөледі.
Франклин Гарвардтада ең алдымен оқу емес, спорт екендігін түсініп, осы
бағытта ол тағы да футболға бар күшін салып көреді. Алайда оның денсаулығы
бұған жол бермейді. Сөйтіп оған деген Гарвардтың Порцеллиан атты танымал
футбол клубының есігі жабылады.
1900 жылы 7 желтоқсанда жетпіс екі жастағы әкесі қайтыс болып, өз
аманатында ұлын анасының қамқорлығына қалдырады. Ал, анасы ұлына жақын
қалаға Бостонға көшіп келеді.
Шамасы футболға келмегенен кейін ол студенттік газет Кримсонға
жұмысқа тұрып, барлығы 68 студент – журналистерден ерекшелене түсіп, тіпті
1900 жылы президенттік сайлауға қатысты университет ректорынан интервью
алған. Бұл батыл қадам еді, ешкім одан оған дейін батыл кабинетіне кіріп
көрмеген. Франклинге ректор, өзінің республикандықтарға дауыс беретіндігін
айтып, У.Манклиді президенттіке, ал Т.Рузвельтті вице – президенттіке
ұсынатындығын мәлімдеген. Бұл туралы мақала қала газеттерінде шығып, 1 курс
студенті Ф.Рузвельтті танымал журналистке айналдырған.
Колледжді 1904 жылы жақсы бітірген Рузвельт келесі кезекте 1904 –
1907 жылдары Колумбия университетінің құқықтану факультетіне түсіп, заңгер
мамандығын таңдайды. Мұнда ол ерекше ықыласпен құқықтану ғылымына
қызығушылық танытады. Американың және тағы басқа мемлекеттердің құқық
тарихын оқып, құқықтану саласындағы ірі қайраткерлердің еңбегін оқып, өз
болашақ көзқарастарының қалыптасуына жағдай жасайды [37, 59 б.].
Алайда, әке – шешесінің байлығы ма, әлде американдықтарға біткен
қасиет пе белгісіз ол өз оқуының академиялық аяқталуына жол бермей, нью –
йорктік адвокаттар палатасында экзамен тапсырып, 1907 жылы атақты нью –
йорктың адвокаттық контораға жұмысқа тұрады. Нью – йорктық конторадағы
жұмысы стажер болды. Мұнда ол стажерге сай шығып жалақы алып отырған.
Бұл уақыттары оның құқықтануға деген қызығушылығы жоғалып, тек
саясатқа деген назары ауа бастаған. Бұған негізгі зерттеушілердің ойынша,
Франклин Рузвельт барлық жағынан қамтамасыз етілген американдық бай
азматтардың бірі болды. Сондықтан, ол қолында қаржы болғанан кейін құқыққа
да, басқа жаққа да қарамай тек, саяси әлемге жалтақтаумен болған. Бұған
негізгі себептерде жетерлік еді. Мәселен, оның алыс туысы саналатын АҚШ
президенті болған Теодор Рузвельт. Франклин және Элеонора үнемі Ақ үйге
барып, онымен кездесіп отырған.
Бұл отбасы Франклинге өзіне деген сенімділікті, алдағы уақытқа деген
үмітке және қиындықтарды жеңуге үйретті. Франклин басқа ауқатты американдық
отбасында тәрбиеленген баладай еркетотай болмай, әкесі мен шешесінің
айтқанын екі етпей, берген тәрбиесін жылы қабылдаумен өсті.
Өз бойында сенімділікті қалыптастыра білген Рузвельтке бұл әке –
шешесінің тәрбиесі үлкен көмегін оның болашағында көп көмектескен болатын.
Әсіресе, ол 1921 жылы полимилеит ауруымен қатты ауырып, зардап шеккті, оны
ол мұзды суға түсемін деп тауып алған болатын[20, 152 б.]. Франклин
қаншалықты осы аурумен күрессе де түк шықпай, көптеген жылдар бойы зардап
шегіп, барлық энергиясын осыған жұмсаған болатын. Алайда, денсаулығы мұндай
жағдайына ол мойымай күрессе де Франклин Рузвельт мүгедектер арбасына
мәңгілікке таңылып, жүре алмай қалады. Болат шиналардың көмегімен ғана ол
тұра алып, онсыз ол аяғымен нық тұрмады. Оның салмағы да көп – көрім еді –
он фут шамасында болған. Тек, балдақ ағаш таяқшалардың көмегімен ғана ол
әрең қозғалған. Ол іштей қаншалықты күйзелсе де ешқашанда сыртқа білдірмей,
тағдырға қанша налыса да ешкімге мұңын шақпаған. Франклин Рузвельт өз әке –
шешесінен алған тәрбиедегі сенімділік пен үмітті басты күшіне алып, үнемі
өз денсаулығының тәуір болатынына сенумен болған.
Рузвельттің ауыруы әйелі Элеонордың және олардың отбасын да
өзгерткен болатын. Франклин Элеонор Рузвельтке, яғни өзінің алыс туысы
(Гудзон даласы аймағынан шыққан) және танымал Құрама Штаттардың президенті
болған Теодор Рузвельттің (1858 – 1919) немере қарындасына 1905 жылы
үйленіп, неке құрған болатын [29, 55 б.].
Франклин мен Элеонораның отбасында 1906 жылы алғашқы балалары –
қыздары дүниеге келіп, ал келесі он жылдықта тағы 5 бала – ұлдары дүгиеге
келген. Алайда, олардың біреуі 8 айдан кейін қайтыс болған.
Бастапқыда Эленора Рузвельт қоғам алдында үнемі жасқаншақтау және үй
шаруасымен айналысатын әйел адамдардың қатарына жатса да, кейін келе
Эленора үй шаруасындағы әйел мен ана бейнесінен біртіндеп Эленор ханым
қалыптасып шықты. Бұл ханымға ХХ ғасырдың 30 – 40 жылдары Құрама Штаттардың
халқы ерекше ықыласпен айта алатын адамдардың біріне айналды.
Эленора Рузвельт өз күйеуі Франклинге көмектесе жүріп жан – жақты
азаматқа айналды. Ол жан – жақты әлеуметтік – саяси қызметтермен айналыса
жүріп, Құрама Штаттардағы әйел адамдардың және кәсіподақтардың қозғалысының
құқықтары үшін, тіпті, үстем тап өкілдеріне тапталушы азаматтардың, қорлық
көрген және американдық қоғамдағы кедей адамдардың құқықтары үшін жан алмай
күресіп, елдегі әлеуметтік – саяси істерге бас қойып араласып кеткен.
Осылайша ол елдегі әлеуметтік – саяси істерде жүріп, ол танымал шешенге де
айналды, сонымен қатар мұғалімдік, яғни педагогтік қызметті де атқарып
шықты. Шешен, әрі педагог бола жүріп, бір жағынан күйеуі Ф.Рузвельтке
қарайласа жүріп, ол бірнеше алдыңғы қатарлы мақалалардың авторы болды. Атап
айтқанда Күннің атауы, Әйел – қоғамның асыл жаны, Әйел теңдігіне
жетудегі күрделі мәселелер, Әйел – ол адам, Арыстан мен жолбарыс және
тағы басқа теңдік пен әйел құқытарына қатысты бірқатар мақалалары болды.
Франклин Рузвельт мұндай Элеонор атты ханымын 1922 жылдан бастап
1928 жылға қарай өзіне орынбасар етіп алып, демократиялық партиямен
байланысудың асыл бейнесіне айналған. Олардың бұл некесі саяси жұмысшы
ынтымақтастығына айналғандай болды. Мұнда Элеонора християндық - әлеуметтік
негіздері басты көзқарастарына айналдырып Ф.Рузвельттің солшыл бағыттарын
өз бойына сіңіре білген. Элеонора ханым сөйтіп, өз беделін жылдан – жылға
өсіре білсе де ол Франклиннің алдында, яғни күйеуінің алдында оның саяси
беделді және саяси бірінші екендігін мойындап отырған.
Ал, Франклин Рузвельт болса өз әйелі Элеонора сынды шын мәнінде
таза, әйнектей мөлдіреген жан емес еді. Оны бір шетінен қарап, екінші
шетінен көру мүмкін емес еді. Бірінші дүниежүзілік соғыс барысында Франклин
тартымды да әдемі американдық азаматтардың бірі бола жүріп, өз ханымы
Элеонораға басқа ханшалармен ұятты істерге барған болатын. Мұны бүкіл
Америка халқы білгенімен олар кешіре білді. Элеонора ханым да өз күйеуін
ерекше жақсы көріп, бұл ісін ұмытуға тырысқан. Бірақ, ол Рузвельттен үнемі
не ойлағанын біле алмайтын. Ф.Рузвельт ешкімге де, өз жанындай жақсы көрген
әйелі Элеонораға өз сырларын ашып айтып көрмеген.
Рузвельт беделді саяси қайраткерге айнала отырып, бұған ол өзінің
магнит сияқты тартымды көркімен, сондай – ақ шешен тілдерімен адамдарды
тартып өзінің саяси амбициялары үшін аямай оларды қолдана білген.
Рузвельт Ақ үйге үнемі барып жүріп, тегін жатпай қалай да Теодор
Рузвельттей ұлы адам болуды ойлайды. Саяси олимпке көтерілуді ойлап, оған
шығудың жосапрын да сызып – пішіп алады. Демократиялық партияға ыңғайлы жыл
болған уақытта осы партияның атынан Нью – Йорк штатындағы парламентке
депутат болып сайлануды, одан оның карьерасы Теодор Рузвельт сияқты тасы
жоғары өрлеуі тиіс болды. Яғни, ең алдымен әскери – теңіз флоты
министірлігінде мемлекеттік хатшы, одан барып Нью – Йорк шататының
губернаторы болып, ал соңында президенттікке де қол жеткізу қажет болды.
Рузвельт жоспарлағандай оның сәті түсіп, ол үлкен жетістіктерге
жетті. 1910 жылы қараша айының аяқ кезіне қарай Нью – Йорк шататының
хатшысы болып сайланады. Бұл Франклин Рузвельт үшін үлкен жетістікке қол
жеткізу еді. Рузвельт Нью – Йорк шататының парламентінде өз тағдырын енді
прогрессивті демократтармен құра бастаған болатын. Мұнда Франклин
демократтық партияның көптеген белсенді өкілдерімен танысып, өзі де
белсенділік танытып, тығыз қарым – қатынасқа түседі. Мемлекеттік хатшы
қызметін үш жыл бойы адал атқарып, көптеген алғыс хаттар мен қолпаштауларға
ие болды. Демократиялық партияның көзқарастарымен жан – жақты танысып,
олардың позицияларын қолдауға тырысады. Сөйтіп бұл қызметте Рузвельт үш
жылдай мемлекеттік хатшы болып қызмет жасап, демократтардың өкілдері
арқасында алғашқы саяси білімін алып, оны жан – жақты дамытып шығады. Яғни,
олардың бағдарламалары мен еңбектерін оқып, саяси ақпараттанып шығады.
1913 жылы наурыз айының ортасына қарай, шамамен 14 – 15 – не қарай
Рузвельттің еңбектері ескеріліп, ол әскери – теңіз флотының министірлігіне
мемлекеттік хатшы болып тағайындалады. Мұнда ол шамамен жеті жылдай
мемлекеттік хатшы атқарып, бұл жұмысын ерекше ықыласпен істеп, бұл туралы
жора – жолдастарымен кездескен ерекше мақтан тұтатындығын айтып жүрген [37,
85 б.]. Бұл уақыттары мемлекеттің басшысы В.Вильсон болатын. Рузвельт
әскери – теңіз флотының министірлігінде жүре отырып В.Вильсонның АҚШ теңіз
күштеріне қатысты саясатын қолдап шықты. Ол да әскери – теңіз күштерінің
мықты болуы үшін жанталасып, бар күшімен қызмет жасады. Ол мұның келешекте
өзі ел президенті болғанда үлкен көмегі тиеді деп ойлаған. Сөйтіп, ол Нью –
Йорк шататындағы парламентте қызмет ете жүріп, ол саяси білім жинақтаса, ал
әскери – теңіз флотында жүріп ол әскери – теңіз күштеріне қатысты әскери
білімін тереңдетіп, болашақ қызметіне ылайық аппараттар ала алды.
Сөйтіп, Ф. Рузвельт беделді саясаткерге айналып, Демократиялық
партияның белсенді мүшесіне айналды. Ол Демократиялық партияның толық
сеніміне кіреді.
1920 жылы Демократиялық партияның мүшелері оны Құрама Штаттардың
вице – президенті постына кандидат етіп Демократиялық партия атынан
ұсынады. Алайда, бұл жолы оның жолы болмай сәтсіздіктерге ұшырайды. Ол
сонда да мойымай жеке құқықтық іс – тәжірбиесін жалғастырып, жеке
кәсіпкерлікпен айналысады.
Үлкен әлемге аяқ басқан Франклинге әке – шешесі оған оның таңдаулы
екендігін айтып, американдық қоғамның элитасына жататындығын айтып,
санасына құя білген.
Франклин балалық шағында не ішем, не жеймін демей ата – анасының
қамқорлығымен барлығында көтеріп өсті. Ол үнемі кәрі әкесімен қыдырып,
американдық қоғамның жоғарғы өкілдерімен танысты. Сондықтан болар ол өз
құрдастарымен сирек кездесіп тұрды. Туған ағасы 28 жас үлкен болып,
бауырына өз баласындай сезім танытты.
Джеймс ұлы Фраклинді өзі сынды джентельмен болуға ұқсатуға тырысып,
оны жазда атпен серуендеуге, велосипед тебуге, ал қыста шаңғы тебуге
тартып, спортқа қызықтырады. Анасы да оны қатты жақсы көріп, тіпті жиырма
жыл бойы арнайы күнделік бастап, оның әр қимылын жазуға тырысқандай болды.
Әкесі бірде оны Ақ үйге алып барып, президент Г. Кливлендпен
таныстырған. Ал, ол оның басына қолын қойып тұрып : Мой маленький мужчина.
Я выскажу тебе странное пожелание. Пусть ты никогда не будешь президентом
Соединенных Штатов - деп тілегін білдірген екен [40, 135 б.]. Бірақ, бұл
тілеге кейін керсінше болған.
1932 жылы сайлаудан кейін анасы Сарадан оның ұлы президент
болатындығын бұрын біліппе еді деп сұрағанда, ол Ешқашан мұндай оқиға
болатындығын білмеген едік. Оның саясатпен араласатынын да білген жоқ
едік, - деп жауап берген.
Франклиннің ата – анасы үшін жалпы сол уақыттағы қалталы азаматтар
үшін өз балалары саясатпен айналысқаннан гөрі, өз бизнестерін жалғастырушы
азамат болуын қалаған. Бірде жас Франклин әкесіне өзінің әскери теңізші
болғысы келетіндігін және сол үшін әскери – теңіз акдемиясына барғысы
келетіндігін айтқанда әкесі шошып кеткен. Сонда оның ұлына айтқаны, офицер
болып жылтырауық мундир тағып жүрсе де оның кедейлігі, ал, қарапайым
сюртюкпен қалтасы ақша толы бизнесменнің артықтығын мысалға келтірген.
1.2 Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметі
1913 жылы наурызда Франклин әскери-теңіз флоты министрінің орынбасы
болып, небәрі отыз жаста болатын. Бұл орында кезінде Теодор Рузвельтте
отырып, испан-американдық бастапқы науқандарын жоспарлап, күндіз-түні жұмыс
істеген болатын. Мұнда келісімен Франклин Рузвельт, ешкімге де
Рузвельттердің үстінен сөз айтпайтындай, олардың ерекше әулет екендігін
көрсеткісі келіп, бұл жұмысқа шыға салысымен, сонымен қатар министрліктің
басшысының жоқтығын пайдаланып, өз кабинетіне журналистерді шақырып,
министрліктегі келешектегі жұмыс жоспары мен елдегі саяси жағдайларға
тоқталып, ағасы Теодор Рузвельттің ізін басатынды айтты. Сөйтіп ол бұл
жұмысқа шыға салысымен өзін жоғары әлемге бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы таныстыра бастады.
Вашингтонда Франклиннің отбасы келісімен өте жақсы үй сатып алып,
алғашқыда өте ауқатты көрінгенімен де, мұнда олардың отбасының жағдайы тым
ауқатты адам деңгейінен сәл төменірек болды. Франклин Рузвельт пен оның
ханымы Элеонораның жылдық табысы – 27 мың америнкан долларын құрады. Оның
бес мың доллары әскери-теңіз министрлігінде орынбасар Франклиннің жалақысы
болса, ал 7,5 мың доллары Элеонораның қаражаттай келген жасауын тиімді
салудың арқасында түскен жылдық пайдалар[1, 18 б.]. Ал, қалғандары
Рузвельтің қосымша қағаз немесе саяси мақалаларынан түскен және тағы да
басқа жағдайлармен келген қаражаттар. Олардың тұрған мекендері
Вашингтондағы ең ауқатты деген адамдар тұратын ауданда орналасып, сонымен
қатар, үйлері де кең сарайдай болып, ал, олардың жылдық тапқан табысы – 27
мың американ доллары мүлдем жетпеді. Кең-зәулім үйді алу бұл бір жағынан
Рузвельтер отбасы үшін атақ-дәреже, мұнда тұрмаса онда Франклиннің әскери-
теңіз министрінің орынбасарлығы да бос сөсз болған болар еді. Өйткені
қызмет бабымен қатар, сол уақыттары Америкада әр мемлекеттік шенеуніктің
сыртқы иммиджі де талай нәрсені шешуге мүмкіндіктер беретін.
Сонымен қатар, олар өз отбасында оннан астам үй қызметшілерін
ұстады. Әрине, мұнын барлығын қамтамасыз ету Рузвельттер отбасы үшін
бастапқы да оңай соқпады. Бұл уақыттары да анасы Сара улы Франклинді
үнемділікке үйретіп, ал, Франклин тіпті, түскі асын үйіне келіп, ішіп
жүрген. Сондай-ақ, министр орынбасары трамваймен жүруге мәжбір болған.
Көптеген мемлекеттік қайраткерлер Франклиннің бұл жұмысқа келісімен-
ақ, оның бұл министрлікте ұзаққа шыдамайтындығын айтып, көңіл білдірген.
Өйткені, бұл министрліктің басшысы Дж. Дэниэлс басқа тұрғыдағы адам болды:
мұнда ол Франклиннен жиырма жас үлкен болып, аса қатымыр адам еді.
Шындығында Франклин мен Дж. Дэниэлс ақ пен қара, яғни бір-біріне
қарамақарсы көзғарастағы адамдар болды. Дэниэлс қызмет баспалдығымен өсуге
үлкен қиындықтармен жетсе, ал Ф. Рузвельтте бұл жағдай керісінше еді.
Министрлікте оны адмиралдар ұнатпады. Сөйтіп, пуритандық-министрдің қол
астына Ф. Рузвельт барған.
Франклин Рузвельт жұмыста өз министрін үнемі кездесулерде жоғары
шенеуніктер арасында мазаққа қалдырғысы келетін. Әсіресе, оның кмім кию
үлгісін (селолық фермер деп), жүріс тұрысын халық алдында көшірмесін
жасап, елді ду күлкіге қалдыратын. Міне Ф. Рузвельттің адамға деген
көзқарасы осындай болған. Әрине, Дж. Дэниэлс мұның барлығын білген.
Дегенімен, министр мен оның орынбасары уақытөте келе әке мен баладай
болып, жұмыстары жүріп кетті. Рузвельт оның жан-сарайын түсініп,
айналасындағы таң қалдырып, мұнда ұзақ жылдар бойы қызмет жасады. Екеуінің
арасында бірде-бір қайшылықтар болмаған.
Әскери-теңіз флот – бұл Рузвельт үшін ең қол жеткізбес арманның
орындалуы еді. Оның жас кезінен көп оқып, түйгені бұл министрлікте үлкен
пайдасы тиіп, қызметінің өсуіне алғы-шарттар жасап берген.
Флотқа келген Рузвельт АҚШ әскери-теңіз күштерінің байқап, оның саны
мен сапасының жоғарылуына көп көңіл бөлді. Мэхэннің теорияларында
тәрбиеленіп өскен Рузвельт белсенді қызмет жасай жүріп, 1913 жылы күз
айларында 30 әскери эсминецтердің, 15 әскери ең асты кемелерін Құрама
Штаттардың әскери-теңіз күштеріне қоса алды. Мұны байқаған Дж. Дэниэлс
өзінің бұл жас азаматтың алдында әлзіздігін байқап, оның болашаққа үлкен
белестерге жететініне сенді.
Рузвельт жалпы 1913-1914 жылдар аралығында АҚШ Әскери-теңіз
күштерінің 10пайызының, яғни теңіздік әлеуетінің қайтадан жаңаруына қол
жеткізіп, бірқатр әскери кемелері мен оларды құрастыратын, жөндеу
жұмыстарын жүргізетін станциялар мен зауыттарды ретке келдірді. Сөйтіп, бұл
жылдары 270 ұсақ әскери-теңіз кемелерін жөңдеуден өткізіп, сол заманға сай
құралдармен жабдықтатты. Рузвельттің қызметі барысында АҚШ әскери-теңіз
күштерінде тек, оның әскери-техникалық және жабдықталу сапасы ғана
көтеріліп қана қоймай, сонымен қатар, оның жұмысқа алу қабілеті де
жоғарылады.
Іс - әрекетке көшкен әскери кемелерге мыңдаған теңізшілер мен
бірнеше жүзден астам жоғары деңгейдегі әскери-теңіз күштерінің офицерлеріне
деген қажеттілік туды. Сөйтіп, Рузвельттің 1913-1914 жылдарыдағы белсенді
қызметінің арқасында АҚШ әскери-теңіз күштеріне 2500 әскери теңізшілер, 500
қарапайым жұмысшылар, сондай-ақ, 478 әскери-теңіз офицерлері жұмысқа
қабылданды. Осылайша, Франклин Рузвельт әскери-теңіз күштерін күшейте
отырып, мұндағы қарапайым теңізші-жауынгерден бастап, жоғары деңгейдегі
адмиралға дейінгі азаматтардың алғысына бөленді.
1914 жылы қаңтарда Ф. Рузвельт өз отандастары алдында сөйлеген
сөзінде: Біздің ұлттық қорғанысымыз Батыс жарты шарының барлығын
қамтыпалуы тиіс, оның зонасы ашық теңізге бірнеше мыңдаған мильге жетуі
тиіс. Ол өзіне американдық сауда кемелері баратын жерлердің барлығын, яғни
Филиппиндерді және барлық теңіздерді өзіне қосып алуы тиіс. Панама каналын,
Алясканы, американдық Самоаны, Гуаманы, Пуэрто-Риконы, Гуантанамо теңіз
базасы мен Филиппиндер аралдарын өз қолымызға ұстап тұру үшін линкорларды,
басқа да мықты әскери кемелерді иеленуіміз қажет. Өйтпеген жағдайда біз өз
жауап бер зоналарымызға қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмаймыз. Флот тек
біздің жағалауларымызды қорғау үшін ғана емес, сонымен қатар, ол біздің,
яғни АҚШ-тың басқа мемлекеттермен әскери шиеленісі туған жағдайда сауда
кемелерімізді, олар қайда болмасын қорғауды қажет, – деп Құрама Штаттардың
әскери-теңіз әлеуетінің күшеюіне үлкен істер жасаған.
Әрине, Флотты күшейту қажет, алайда АҚШ-та Флот пен әскери-теңіз
әскерлерінің көлемінен халықта, тіпті мемлекеттік адамдарға шоши бастады.
Шындығын айту қажет, сол уақыттары – 95 мың жеке құрама болса, ол салық
төлеуші халықтың қалтасына 255 миллион долларға келген. Бұл халық үшін, АҚШ-
тың әскери бюджеті үшін үлкен болып отыр. Дж. Дэниэльсте Ф. Рузвельтке өз
көңілін оңға бұрса да, оның амбициясының арқасында жеткен теңіз -
күштерінің бұл мөлшеріне ерекше қауіппен қараған.
Теңіз офицерлерімен қатар министрдің орынбасарына ерекше ықыласпен
қабылдағандардың қатарында АҚШ-тың Теңіз лигасы болды. Лига болат өндіруші
магнаттар мен кеме құрылысының өнеркәсіпиелерінің, қаржы корольдерінің
көзқарастарын қорғаған Флот солардың ірі асыраушысы болатын. Мемлекеттік
ірі тапсырыстарды алып орындап отырған. Бұл Лиганың төрағасы Р. Тамсон
болып, ол Халықаралық никель өндірісі корпорациясының басшылар комитетінде
президент болды. Р. Томсон үнемі министр орынбасары мен кездесіп, тіпті
тығыз байланыстар орнатып, теңіз күштерін кеңейтуде үлкен істер атқарды.
Осындай оқиғалардың өрбуі барасында 1914 жылдың 1 тамызы да жетіп,
Еуропа бірінші дүние жүзілік соғыс басталды. Бастапқыда Франклин Рузвельт
бұл жағдайға көңіл бөлмей өзі Вашингтонда жүре тұрып, қыркүйек айының
соңына дейін Құрама Штаттардың сенатына сайлауға ұсынды. Осыған байланысты
ол бірде Вашингтонда, бірде Нью-Йоркте жүріп, халыққа үйт-насихат таратты.
Оның әскери-теңіз флотындағы үлкен шаралары халық алдында, әскерлердің
алдында жасаған саяси рекламасы сындыболса да, оның мұндағы жетістіктері
саяси аренада ешқандай биіктерге апара алмады. Дегенмен, оның беделі
келешекте өз көмектерін тигізе алады.
Сөйтіп ол 1914 жылы Нью-Йорк штатында сенатқа сайлауға түсіп алайда
жеңілістерге ұшырап қайтадан әскери-теңіз министрлігіне қайтуға мәжбүр
болды.
Мұнда жүріп ол тағы да әскери – теңіз флотын күшейту қажеттігі үшін
ұсыныс жасады. Алайда бұл жолы оның сәті түспеді. Өйткені, оның сайлауға
қатысып, одан жеңіліске ұшырауы – міне, осының барлығы оның конгресс пен ел
басшысына деген сөзінің жүруіне кері әсерін тигізді.
Дегенмен Ф. Рузвельт мұнымен қоймай, ол 1915 жылы қаңтарда АҚШ
Сенатының мүшелеріне, атап айтқанда сенатор Г. Лоджға, сонымен қатар
қарсыласушы республикашылдарға АҚШ флоты, жайындағы құпия құжаттарды біріп
қояды. Бұлардың барлығы В. Вильсон әкімшілігінің нағыз қарсыластары
болатын. Осылайша, ол флотқа қатысты өз бағдарламаларын жүзеге асырғысы
келді.
1915 жылы 7 мамырда германдық сүңгуір қайық американдық Лузитания
кемесін батырғаннан кейін Рузвельттің көңілінде шек болмады. Ол өз
позициясының ендігі жерде өсетіндігіне кәміл сенді. 7 мамырдағы оқиғадан
кейін Ақ үйдің өзі де әскери – теңіз флоты мәселесін ойлана бастады. Ақ
үйдің шеңберінде әскери – теңіз күштерін нығайту және ұлттық қорғанысты
қамтамасыз етудің арнайы органы құрылды. 1916 жылдың тамызынан бастап бұл
орган Рузвельтпенде арнайы кездесіп, теңіз күштері мәселесін шешіп отырды.
Рузвельттің тікелей қатысуымен 1916 жылы жазда Әскери – теңіз
министрлігі шеңберінде теңіз күштерінің 50 мыңдық резерві құрылып, олар
флоттық әскери жаттығуларына қатысты [21, 200 б.].
Осылайша Франклин өз беделін қайтадан қайтарып, саяси аренаға қайта
кіре бастады. Ол үнемі әскери – теңіз күштері жайлы жалынды баяндамалар
жасап, ұлттық қауіпсіздік жайлы сөздер сөйледі. Оның сөздері газет
беттерінде жарық көріп, оны американдық халық ерекше ықыласпен қабылдады.
1916 жылы кезекті президенттік сайлауда Рузвельт демократиялық
партияның арасында жікшілдікті жоюға басты адам болып ұсыныс жасап, ақыры
ол демократиялық партияның бөлімшелерін сайлау науқаны барысында белсенді
қызметке тарта алды. Тіпті, Рузвельт Таммани өкілдерімен, жетекшілерімен
кездесіп, олардың мемлекеттік қызметтерде маңызды орындарды иеленуге
жағдайын жасады. Нәтижесінде АҚШ – тың демократиялық партиясы ерекше күшке
айналып, республикашыл партияның үстінен жеңіске жетті. Ал, В. Вильсон тағы
да жеңіске жетіп, Құрама Штаттардың президентіне сайланды. Оның жинаған
дауысы – 9 миллион 129 мың 606 адам болса, ал, республикандықтар жағынан
шыққан – Ч. Юздің дауысы 8 миллион 538 мың 221 адам болды. Бұл
демократиялық партияның жеңісі оларды одан ары біріктіре түсті.
1917 жылы 1 ақпанда Германия АҚШ – қа су асты соғысын жариялады. Ал,
18 наурызда Германия АҚШ – тың 3 кемесін батырды. 20 наурызда Конгресс
Германиямен соғысу қажет деп шешіп, бірақ ол даулы мәселеге айналды. 6
сәуірде Конгресс Германиямен соғысудың қалайда шешу керек деп президентке
ұсыныс тастады. Бірақ, ол жауапсыз қалып, мұхитта кемелері шайқасы жүріп
жатты. Тек, сәуірде ғана АҚШ соғысты жариялады.
Бұл уақыттары Рузвельт министрліктің теңіз күштеріне тағы бірнеше
ондаған мың теңізшілерді қосып, ведомстваның қызметін кеңейтті. Франклин
теңіз шайқастарына жіберуді өтінді. Алайда, министрмен президент В. Вильсон
оның ведомстваға қажет екендігін айтып, сонымен қатар, оның беделі мұнда
тым жоғарылап кетуінен қауіптенді. Ф. Рузвельт Теодор Рузвельттің теңіз
соғыстарына қатысып, атағы шығып, президент болғанын білетін. Сондықтан, ол
осы жолды таңдамақшы болды. Алайда, президент тыйым салды.
Рузвельттің ұсынысымен германдық кемелердің Атлант мұхитына шығы
алмас үшін Солтүстік теңіз арқылы – Англиядан Норвегияға дейін миллиондаған
миналар қойылды. Ол Құрама Штаттардың – 500 миллион долларын шығаруға әкеп
соқты. Әрине, мұның барлығын орнату қиынға соқты. Мәселен, Ф. Рузвельт бұл
ақшаны алу үшін талай кабинеттердің қиындықтарынан өтті. Миналарды орнатуда
Англияның Сыртқы істер министрі де қарсы шығып, Норвегияның теңіздік
аймақтарына кіру – бұл халықаралық құқыққа қарсы деп өз ойын білдірді. Бұл
орайда Ф. Рузвельт: Егер, Норвегия өз суларынан Германияның әскери
кемелерін өткізіп, оны тоқтата алмаса, онда бұл істі біз атқаруымыз қажет,
- деп, халықаралық құқықты өз жағына тартты. Сөйтіп, ақыры ол барлық
қиындықтарды жеңіп, ал миналар соғыс аяқталғанша орнатылған.
Миналар соғыста өз рөлін атқарды, олар германдық әскери кемелерді
жойып қана қоймай, Германиядағы әскери теңізшілердің бүлікке шығуына
әкелді. Яғни, германдық теңізшілер мұхитта өз сүйектерін шашшылып қалуын
қаламады. Бұл Германияның соғыста жеңілуіне де үлкен үлесін қоса алды.
1918 жылдың жазында ғана Атлантиканың арғы жағалауына барып, соғысқа
кіріседі. Сөйтіп, оның арманы орындалады. Алайда, оның соғысты жүргізуде
тәжірибесі жоқ болатын. Сондықтан ол шағын әскери кемелерге басшылық
жасайды. Бұл туралы, оның теңіз шайқастары жайлы ешкімде және ешқандай
тарихи деректер жазылмаған. Тарихшы – ғалымдар Рузвельттің бұл шайқастарда
ерекшеленбегенін айтып, сондықтан тұлғаның осы кезеңге қатысты өмірінен
мәліметтер жоқ деп түсіндіреді. Ал, 1918 жылы 11 қарашада бірінші дүние
жүзілік соғыста аяқталып, әлемді дүр сілкіндірген соғыс осылайша
Рузвельттің өмірінің маңызды сәттеріне әсерін тигізді.
Оның соғысқа қатысқаны туралы Гротандағы мектеп түлектері соғысқа
қатысушылары деген тақырыпта құрастырылған құрметті тақтадан көрінді. Оның
өзі бас болып, өз аты – жөнінің бірінші қатардан орын алуы үшін күш
жұмсады.
Еуропада негізгі мемлекеттер жиналып, өткізген конференцияға, яғни
Парижге Ф. Рузвельт барса да, мұнда ол басқа шаруалармен айналысты. Оны
Париждік конференцияға кіргізгісі келмеді (В. Вильсон және Әскери – теңіз
министрі). Парижде ол АҚШ – тың әскери кемелері мен басқа да қару –
жабдықтарын қайтару ісімен айналысты. Осы маңызды шаруаларды бітіре жүріп,
ол Париж конференциясына қатыспағанына өкінбеген.
Сөйтіп, оның Әскери – теңіз министрлігіндегі қызметі осындай қызу –
қанды жұмыстармен өтті. Оның белсенділігі және амбициясы арқасында АҚШ –
тың Әскери – теңіз күштері ерекше дәрежеге жетті. АҚШ флоты әлемдегі мықты
теңіз күштеріне айналды. Әскери – техникалық жабдықталуымен қатар, ол мықты
әскери – теңізшілерге ие болды. Әскери - өндірістік кешенде өз жоғарғы
деңгейіне жетіп, флотты әскери – техникалық жабдықтау мәселесі шешілді.
Осылайша, Рузвельт Әскери – теңіз күштері министрлігінде министрдің
орынбасары бола жүріп, үлкен істер атқарды.
1.3 Рузвельт – Нью - Йорк штатының губернаторы
1861 – 1865 жылдардағы азамат соғысынан кейін АҚШ президенттері
болғандардың тоғызы президент болмас бұрын Нью – Йорк губернаторы болған.
Бұл маңызды губернатор орнын иелену үшін Франклин Рузвельтте саяси шайқасқа
белсене араласып кетті. Қазан айында өз ол кандидатурасын ұсынды. Алайда,
ол 1928 жылы республикашылдар жеңіске жету мүмкін екендігін де жақсы
түсінді.
Рузвельт өзінің жақтастарымен үгіт – насихат жұмыстарымен бүкіл
штатты аралап шығып, үлкен жұмыстар атқарды. Ол бұл іске берілгендігі
сонша, тіпті ол республикашылдарды қатты сынға алып, Құрама Штаттардың
маңызды мәселелерімен де айналысы, сөйтіп штаттан тыс сұрақтарды шешумен
айналысып кетті. Үгіт – насихат жұмысымен Рузвельт және оның көмекшілері
айналысқанына үш – төрт күн өткеннен кейін, демократиялық партияның
басшылығы Рузвельтті федералдық саясаттың аспанынан Нью – Йорк штатының
жеріне түсетіндей телеграмманы оның көмекшілеріне жіберді. Яғни, олар: Өз
кандидаттарыңызға айтыңыздар – ол АҚШ – тың президенттігіне емес, керісінше
ол Нью – Йорк штатының губернаторлығына сайланғалы жүр. Сондықтан, ол өз
үгіт – насихаттарын штаттық деңгейде жүргізсін! [37, 95 б.] – міне,
осындай телеграмма болмаған жағдайда Франклин Рузвельт басқа да істерді
бүлдіретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: ФРАНКЛИН Д. РУЗВЕЛЬТТІҢ: САЯСИ ПоРТРЕТІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ф.Рузвельт және саяси әлемге бет
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Ф.Рузвельт өмірінің басты
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..7
2. Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Рузвельт – Нью - Йорк штатының
губернаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 Рузвельт : құрама штаттар
президенті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..32
2.1 Жаңа бағыт және билікке
жол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
2
2.2 Рузвельттің сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихта тұлғалардың тарихы ерекше орынды
иеленді. Әсіресе, мемлекеттік және саяси қайраткерлігімен ерекшеленген ірі
саяситұлғалар әрқашанда ел тарихында шешуші ролді атқара білген.
Қырғи қабақ соғыс жойылып, посткеңестік мемлекеттерде саяси
идеологияның құрсауы тарих ғылымынан оқщауланғанан кейін, қазіргі заман
тарихын зерттеуде, соның ішінде ірі саяси қайраткерлерді жаңаша тұрғыдан
зерттеудің маңыздылығы туды. Осындай тарихи тұлғалардың бірі, есімі кеңес
дәуірінде аса жоғары деңгейде айтылмай, айтыла қалса да тек сыни тұрғыда
аталып келген Франклин Делано Рузвельт болды.
Ф.Д. Рузвельт (тарихи әдебиеттерде Ф.Д.Р деп атаған). Құрама
Штаттардың тарихында өз орны бар, мемлекеттің экономикасы мен мәдениетінің
дамуына, әскери өндірістік кешенімен әлеуметтік деңгейін, көтеруге өз
елеулі үлесін қосқан ірі мемлекет қайраткері. Ол бастапқыда әртүрлі
қызметтерде, кейін саяси қызметке араласып, АҚШ – тың жоғарғы мемлекеттік
басқару жүйелерінде ұзақ жылдар бойы қызмет жасады. Ал, 1932 – 1945 жылдары
АҚШ – тың президентігіне алғаш ел тарихында 4 рет қатарынан президент болып
сайланды. Мұның өзі бұл аталмыш тұлғаның мемлекеттік бейнесін жоғарлата
түседі.
Франклин Рузвельт АҚШ – тың президенті бола жүріп, сол уақыттағы
елдегі күрделі әлеуметтік – экономикалық қиындықтарға тап келіп сол
қиындықтарды шешумен ерекшеленді. 1924 – 1933 жылдардағы әлемдік
экономикалық дағдарыстың салдарымен күресіп, жаңа бағыт саясатын
жүргізді. Осы саясатының негізінде ол Құрама Штаттарда бірқатар реформалар
жүргізіп, елді үлкен қауіп – қатерден аман алып қалды. Міне, осындай ірі
мемлекеттік, саяси қайраткердің өмірі мен мемлекеттік қызметін қарастыру
бүгінгі таңдағы қазіргі заман тарихы ғылымындағы өзекті мәселелері болып
табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Жұмысты қарастыру барысында В.Л.
Мальковтың Новый курс в США [21], Путь к императорству: Америка в
первой половине XX века [20] ғылыми еңбектері негізге алынып,
қарастырылды.
Мұнда автор, Ф. Рузвельттің саяси портретін суреттей отырып, Құрама
Штаттардың бүкіл саяси тарихын көрсетіп, жан – жақты талдауға тырысқан. Ф.
Рузвельттің өмір баянын суреттеп, оның жан – жақты саяси қайраткер болып
қалыптасуның алғы – шарттарын іздеуге тырысқандығы байқалады. Мұнда ол оның
әкесінің жоғарғы саяси элиталармен байланысы болғандығының арқасында ғана
жете алды деген көзқарастан таймайды. Новый курс в США атты еңбегі
кеңестік идеология тұрғысынан жазылып, ал келесі еңбегі Путь к
императорству: Америка в первой половине XX века атты ғылыми жұмысы
қырғи – қабақ соғыстан кейін де шықсада автор мұнда сло баяғы анти
батыстық немесе анти американдық бағытынан таймаған. Керісінше Ф.
Рузвельттің капитализмнің негізгі жетекшісі деп бағалайды.
Дегенмен, ғалым – тарихшы Ф. Рузвельттің саяси портреті мен
мемлекеттік қызметін жан – жақты талдап, негізгі іс - әрекеттерін көрсете
алған. Мұнда оның өмірінен кездесетін қызықты дипломатиялық оқиғалар да
суреттелген.
Келесі ғылыми жұмыстарға А. И. Уткиннің Рузвельт [29] шығармасын
жатқызамыз. Қарастырылып отырған жұмысқа осы автордың тұлға тарихына
арналған бірнеше ғылыми мақалалары қолданысқа алынып, талдау жасалды.
Атап айтқанда А. И. Уткиннің Рузвельт и белый Дом [30] ( Новая
и новейшая история журналында, 1998 жыл. - № 5.), Рузвельт: дорога к
губернаторству [31] ( Новая и новейшая история. 1999 жыл. - № 1.),
сондай – ақ, Новый курс Рузвельта [32] ( Новая и новейшая история. –
2006 жыл. - № 5.) атты ғылыми мақалалары ерекше қолдауға тұрарлық. Ғалым
кең мұрағаттық және шет ел тілдерінде (ағылшын, неміс) шыққан деректер
негізінде үлкен жұмыс жасаған. Дегенмен, А. И. Уткиннің мақалаларының
мазмұнын түсіну қиынға соқты, өте күрделі жазылған.
Сонымен қатар, Н.Н. Яковлевтің Франклин Рузвельт: человек и
политик. Новое прочтение [37, 38] 1975 және 1981 жылдары екі рет жарық
көрген ғылыми монографиясын да атап кетуге болады. Н.Н. Яковлевтің бұл
еңбектерінің тілі тартымды, әрі қызықты жазылған. Бір кемшілігі кеңестік
заман идеологиясы өз іздерін көрсетіп қалып жатады.
Жұмысты қарастыру барысында бұданда басқа ғылыми мақалалар мен
ғылыми монографиялар қолданысқа енгізілді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Франклин Рузвельттің саяси портретін
көрсетіп, мемлекеттік қызметіне талдау жасау. Аталған мақсатқа жету үшін
төмендегі міндеттер қойылды:
- Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдеріне: жастық шағын қарастыра
отырып, болашағына әсер еткен алғы – шарттарды анықтау;
- Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметін қарастыра
отырып, мұндағы атқарған қызметіне талдау жасап, қосқан үлестерін көрсету;
- Нью - Йорк штатының губернаторы болудағы саяси науқандарына, одан
губернатор болғандағы іс - әрекеттерін көрсету;
- Жаңа бағыт арқылы АҚШ халқын қиындықтан алып шығудағы негізгі
күрестеріне тоқталып, шынайы баға беру;
- Екінші дүние жүзілік соғыс қарсаңындағы және соғыс барысындағы
Ф.Рузвельттің жүргізген сыртқы саясатына тоқталу.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Аталмыш жұмысты қарастыру
барысында бірқатар ғылыми әдіс – тәсілдер қолданысқа алынды: нақты тарихи,
тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және жүйелеу
әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны –
Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және саяси портреті. Мерзімі – дүниеге
келген уақытынан бастап (1882 жыл), өмірінің соңғы уақыттарына (1945 жыл)
дейінгі жылдар аралығын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметі және
саяси портретін ашуға арналған бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген
жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Ф.Рузвельттің мемлекетік қызметіне
арналған бұл жұмыста тұлғаның саяси сахнаға келу жолдары, оның Жаңа бағыт
саясаты, АҚШ – тың ішкі және сыртқы саясатына қатысты іс - әрекеттері және
тағыда басқа мәселелері қарастырылып, талдау жасалған. Сондықтан, зерттеу
жұмысында жасалған қорытындылармен тұжырымдарды, ізденіс нәтижелерін
қазіргі заман тарихы және басқа да тарихи пәндерде қосымша сабақтар
жүргізуде пайдалануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1 Ф.Рузвельт және саяси әлемге бет алу
1.1 Ф.Рузвельт өмірінің басты кезеңдері
Франклин Делано Рузвельт 1882 жылдың 30 қаңтарында Гайд – паркта
(Нью – Йорк штатында) ауқатты жер иеленуші және кәсіпкер болып табылатын
отбасында дүниеге келген. Бұл отбасының солтүстік – шығыс штаттағы
саясаткерлермен тығыз байланысы болған. Олардың үйі Гудзон өзенінің
жағалауында Нью – Йорк пен Олбанидің аралығында табиғаты жасыл алқапқа
бөленген жерде орналасқан. Франклин екінші некеден туған бала болды. Әкесі
Джеймс Рузвельт 54 жасында өзінен 26 жас кіші Сара ханымға үйленіп, онымен
қоса бір миллион АҚШ доллары бар жасауын алған [37, 12 б.].
Джеймс Рузвельт жан – жақты адам болып, өмірдің барлық қызығын
көруге тырысқан адам болып шықты. Елді мекенінде, яғни селолықта аймақта
тұра жүріп, ол селолық дворян өмірін кешті. Ол бір уақытта фермер, саудамен
айналысатын ірі саудагер және жоғарғы саяси қайраткерлермен кездесіп, ірі
беделді адам да бола білген. Сондықтан болар Дж.Рузвельт операмен театрды
жақсы көріп, әйелі Сарамен үнемі Нью – Йоркқа және Құрама Штаттардың басқа
қалаларына саяхатқа шыққанды сол қалалардың мәдени өмірімен танысып,
операмен театрға үзбей барып отырған. Сондықтан кейбір адамдар оны фермер
немесе саудагер деуден аулақ болып, жоғарғы деңгейдегі қайраткерлердің бірі
екенін мойындайтын.
Джеймс пен Сара өздерінің тұңғыш ұлдарына бар махаббатын беріп,
тәрбиелеп өсіреді. Олар Франклинді барынша жақсы көріп, барын соған берді.
Олар шынымен де отбасы жағдайы ауқатты еді. Әрине сол уақыттардағы
Вандербильттердей және Рокфеллердердей аса бай бола алмаса да, өз заманының
танымал азаматтарының біріне сай байлығы да жетерлік еді. Міне, осындай
байлық пен молшылықта Франклин Рузвельт өсіп, тәрбиеленеді.
Ұлдары жеті жасқа жеткенде анасы Сара оны оқытуға бел буады. Сөйтіп,
ол он төрт жасқа жеткенше анасынан алғашқы сауатын ашқан. Дегенмен оның
балалық шағы байлыққа толы болса да, әке – шешесі ұлдарының қатты заманының
ыстығы мен суғына төзімді бола білетін азамат тәрбиелеп шығу мақсатында,
оған арнап қатаң режим орнатты : таңғы жетіде тұру, сағат сегізде таңғы ас,
түс мезгіліне дейін екі – үш пәндермен сабақ оқу. Сағат он екіден бірге
дейін дем алу, ал сағат бірде күндізгі асын ішіп, тағы да сағат төртке
дейін бітпейтін сабақтар еді.
Сонымен қатар әке – шешесі ұлдарының жан – жануарды аялап өту үшін
арнайы шотландық пони мен асыл тұқымды сеттерді сатып берген. Сөйтіп, ол
жан – жануарға деген ыстық махаббатын оятқан.Тіпті, әке – шешесі оған
бұларға өзі жауап беретіндігін және оларға өзі қарайтындығын тапсырған.
Франклин балалық шағында екі шет тілін меңгеріп шықты: неміс және
француз. Неміс тілін Рейнхардт атты гувернантка, ал француз тілін
швейцарлық мадемуазель Сандоц үйретті. Әрине, Франклин бұл тілді жетік
меңгеріп шықты.
Жас жігітке пианино мен сурет салуды да ата – анасы үйретпекші
болып, арнайы оқытушыларды жалдаған. Бірақ, Франклиннің музыкаға деген
қызығушылығы болмай, ол үнемі пианинода ойнаудан қашумен болды.
Мұның барлығы ата – анасының өз ұлдарының болашағын ойлап, болашақта
мықты бизнесмен жасауды ойластырған болатын. Мұның барлығы өте қажет деп
шешкен.
Рузвельттер отбасы үнемі Еуропаға саяхатқа шығып отырған. Олар үш
жасынан ұлдарында алып, Парижге, Лондонға, Германияға барып отырған. Бірде
Германияға барғанда ұлдарының неміс тілін жаттықтыру үшін оны алты аптаға
неміс мектебіне берген. Мұнда барлық пәндер неміс тілінде жүргізілген.
Мұнда оның ата – анасымен көп келгені соншалық, ол тіпті, бірде рейн өзені
бойымен жалғыз велосипед серуендеп те қайтқан. Сондықтан болар ол екйін
1941 жылы: Маған Германия қазір ұнамаса да, ол Англия мен Францияға
қарағанда әлдеқайда ыстық көрінеді, - деп өз одақтастарына бар сырын
айтқан.
Еуропада саяхаттай жүріп, Рузвельттер отбасы бірқатар жоғарғы әлем
өкілдерімен : герцогтармен, министірлермен, титулдарға ие болған
ақсүйектермен үнемі кезігіп, ал, Франклин өзінің екі шет тілін, яғни неміс
және француз тілдерін іс – тәжірбиеден өткізіп отырған. Оның тілдерді жетік
меңгеріруі кейін көп көмегін тигізген. Әсіресе, 1944 жылы ол АҚШ – тың
Францияға эсминецтерді беру құрметінде французша сөз сөйлеп, өзін
американдық саясаткерлерден ерекшелей түскен.
Фанклин жастайынан кітапқа құмар болып өсті. Он жасында ол теңізге
қатысты кітаптарды оқумен айналысты. Тіпті, ол американдық журналдарға
жаудай тиіп, үнемі оқумен болады. Оның ұнатқан журналы Сайн тифин
америкэн болды. Оның жасындағы құрбылары ол уақытта далада доп теуіп
жүрген еді.
Оның теңізге ғашық екендігін сезген әкесі, Компобелла аралын ұлына
сатып әперіп, қосымша Хаф мун атты яхтасын сыйлаған. Жас Фанклин әкесінің
бұл сыйлығына қатты қуанған. Ал, он алты жасында әкесі тағы 7 метрлі Нью
мун яхтасын сыйлады. Бұл уақыттары Франклин нағыз теңізшіге айналып,
теңізге қатысты барлық ақпаратпен қаруланған.
1896 – 1900 жылдары Франклин Делано Рузвельт әке – шешесінің
қаражатының арқасында елдегі ең беделді білімі жағынан сапалы, әрі сол
сапасы үшін аса жоғары қаражаттарды алатын Гротондағы жеке меншік
мектебінде оқыған.
Гротондағы мектеп оқушыларды 12 жасынан қабылдап, алты жыл оқытып,
18 жасында мектептің түлегі атанатын. Франклин мұнда 14 жасында келіп,
үшінші сыныпқа қабылданды. Бұл жеке меншік беделді мектептің ректоры
Эндикот Пибоди мырза болды. Ол өз мектебінде дін, спорт және ғылым деген
бғытта оқытып, өз оқушыларын Американың болашақ саяси элиталары деп атаған.
Бірақ бұл мектептің түлектерінен тек Ф.Рузвельт, С.Уэллес, Дж.Грю,
А.Гарриман сынды азаматтар ғана АҚШ – тың саяси олимпінен орын ала алған.
Ал, қалған түлектері, әке – шешелерінің ісін жалғастырып іскер адамдарға
айналған.
Мұнда Ф.Рузвельт орташа балл В - ға, яғни төртке оқып тұрды.
өйткені өзін жоғары көрсету бұл мектептің жоғарғы сынып оқушылардың
қаһарына ұшырау еді. Сондықтан Франклин олардың да таба білген.
Мектепте спортты басты міндет деп қойғаннан кейін ол барлық
американдықтарға сай футболмен айналысып, осы салада өзін ерекше көрсетуге
тырысады. Алайда, ол ешқандай жетістіктерге қол жеткізе алмаған.
Мектеп ректоры Эндикот Пибоди дінді қатты уағыздағандықтан, оның
оқушылары да күнделікті шіркеуге барып Құдайға жалбарынды. Ф.Рузвельтте бұл
әдеттен қалмай, кейін өмірінің соңына дейін шіркеуге барып тұрған.
Гротонда оқи жүріп Франклин ерекше қабілеттерге ие болды : пікір
талас жүргізу. Ол мектептегі соңғы жылында бұл іспен үнемі шұғылданып, 1897
жылдан бері АҚШ – та басталған шовинистік ағымға қосылып кетті. Ол мектеп
қабырғасында жүріп, Американың сыртқы саясатына қатысты тақырыптарда пікір
таластар өткізіп, нағыз шешенге айналды. Мәселен ол : АҚШ өз әскери –
теңіз флотын күшейтуді қажет, АҚШ – тың Гавй аралдарын аннексиялап алуы
тиіс және тағы да басқалар. Сөйтіп, мұнда да ол өзінің теңізге құштарлығын
көрсетті. Мұнда жүріп ол адмирал А.Мэхэннің еңбектерін толықтай зерттеп
шықты. Елде соғыс басталғанда Франклин бірнеше жолдасымен Гротаннан қашып
кетіп, флотқа оқуға түспекші болады. Алайда, ойлаған ойлары жүзеге аспай
қалады.
1900 жылы ол Гротон мектебін аяқтап, көзілдірктің орнына пенсне
тағып, ал аузына сигарета салып, үлкен азамат болғандығын елге көрсетуге
тырысады. Франклинмен қоштасқан Э.Пибоди, оның атестатына : Он был честным
учеником и весьма удовлетворительным членом коллектива на протежении всей
учебы, - деп жазады.
Ал, 1900 – 1904 жылдары Гарвардтың колледжінде оқып, жан – жақты
білім алып, ерекше талпынысымен оқып шығады.
Кембридждегі Гарвардта АҚШ – тың ең танымал мектептерін бітірген
оқушылар оқыған. Мұнда оқи жүріп Ф.Рузвельт қосымша ағылшын және француз
әдебиетін, латын тілін, геологияны, палитологияны және шешендік шеберлікті
оқиды. Сондай – ақ ол мемлекеттік құқықпен экономикаға да көңіл бөледі.
Франклин Гарвардтада ең алдымен оқу емес, спорт екендігін түсініп, осы
бағытта ол тағы да футболға бар күшін салып көреді. Алайда оның денсаулығы
бұған жол бермейді. Сөйтіп оған деген Гарвардтың Порцеллиан атты танымал
футбол клубының есігі жабылады.
1900 жылы 7 желтоқсанда жетпіс екі жастағы әкесі қайтыс болып, өз
аманатында ұлын анасының қамқорлығына қалдырады. Ал, анасы ұлына жақын
қалаға Бостонға көшіп келеді.
Шамасы футболға келмегенен кейін ол студенттік газет Кримсонға
жұмысқа тұрып, барлығы 68 студент – журналистерден ерекшелене түсіп, тіпті
1900 жылы президенттік сайлауға қатысты университет ректорынан интервью
алған. Бұл батыл қадам еді, ешкім одан оған дейін батыл кабинетіне кіріп
көрмеген. Франклинге ректор, өзінің республикандықтарға дауыс беретіндігін
айтып, У.Манклиді президенттіке, ал Т.Рузвельтті вице – президенттіке
ұсынатындығын мәлімдеген. Бұл туралы мақала қала газеттерінде шығып, 1 курс
студенті Ф.Рузвельтті танымал журналистке айналдырған.
Колледжді 1904 жылы жақсы бітірген Рузвельт келесі кезекте 1904 –
1907 жылдары Колумбия университетінің құқықтану факультетіне түсіп, заңгер
мамандығын таңдайды. Мұнда ол ерекше ықыласпен құқықтану ғылымына
қызығушылық танытады. Американың және тағы басқа мемлекеттердің құқық
тарихын оқып, құқықтану саласындағы ірі қайраткерлердің еңбегін оқып, өз
болашақ көзқарастарының қалыптасуына жағдай жасайды [37, 59 б.].
Алайда, әке – шешесінің байлығы ма, әлде американдықтарға біткен
қасиет пе белгісіз ол өз оқуының академиялық аяқталуына жол бермей, нью –
йорктік адвокаттар палатасында экзамен тапсырып, 1907 жылы атақты нью –
йорктың адвокаттық контораға жұмысқа тұрады. Нью – йорктық конторадағы
жұмысы стажер болды. Мұнда ол стажерге сай шығып жалақы алып отырған.
Бұл уақыттары оның құқықтануға деген қызығушылығы жоғалып, тек
саясатқа деген назары ауа бастаған. Бұған негізгі зерттеушілердің ойынша,
Франклин Рузвельт барлық жағынан қамтамасыз етілген американдық бай
азматтардың бірі болды. Сондықтан, ол қолында қаржы болғанан кейін құқыққа
да, басқа жаққа да қарамай тек, саяси әлемге жалтақтаумен болған. Бұған
негізгі себептерде жетерлік еді. Мәселен, оның алыс туысы саналатын АҚШ
президенті болған Теодор Рузвельт. Франклин және Элеонора үнемі Ақ үйге
барып, онымен кездесіп отырған.
Бұл отбасы Франклинге өзіне деген сенімділікті, алдағы уақытқа деген
үмітке және қиындықтарды жеңуге үйретті. Франклин басқа ауқатты американдық
отбасында тәрбиеленген баладай еркетотай болмай, әкесі мен шешесінің
айтқанын екі етпей, берген тәрбиесін жылы қабылдаумен өсті.
Өз бойында сенімділікті қалыптастыра білген Рузвельтке бұл әке –
шешесінің тәрбиесі үлкен көмегін оның болашағында көп көмектескен болатын.
Әсіресе, ол 1921 жылы полимилеит ауруымен қатты ауырып, зардап шеккті, оны
ол мұзды суға түсемін деп тауып алған болатын[20, 152 б.]. Франклин
қаншалықты осы аурумен күрессе де түк шықпай, көптеген жылдар бойы зардап
шегіп, барлық энергиясын осыған жұмсаған болатын. Алайда, денсаулығы мұндай
жағдайына ол мойымай күрессе де Франклин Рузвельт мүгедектер арбасына
мәңгілікке таңылып, жүре алмай қалады. Болат шиналардың көмегімен ғана ол
тұра алып, онсыз ол аяғымен нық тұрмады. Оның салмағы да көп – көрім еді –
он фут шамасында болған. Тек, балдақ ағаш таяқшалардың көмегімен ғана ол
әрең қозғалған. Ол іштей қаншалықты күйзелсе де ешқашанда сыртқа білдірмей,
тағдырға қанша налыса да ешкімге мұңын шақпаған. Франклин Рузвельт өз әке –
шешесінен алған тәрбиедегі сенімділік пен үмітті басты күшіне алып, үнемі
өз денсаулығының тәуір болатынына сенумен болған.
Рузвельттің ауыруы әйелі Элеонордың және олардың отбасын да
өзгерткен болатын. Франклин Элеонор Рузвельтке, яғни өзінің алыс туысы
(Гудзон даласы аймағынан шыққан) және танымал Құрама Штаттардың президенті
болған Теодор Рузвельттің (1858 – 1919) немере қарындасына 1905 жылы
үйленіп, неке құрған болатын [29, 55 б.].
Франклин мен Элеонораның отбасында 1906 жылы алғашқы балалары –
қыздары дүниеге келіп, ал келесі он жылдықта тағы 5 бала – ұлдары дүгиеге
келген. Алайда, олардың біреуі 8 айдан кейін қайтыс болған.
Бастапқыда Эленора Рузвельт қоғам алдында үнемі жасқаншақтау және үй
шаруасымен айналысатын әйел адамдардың қатарына жатса да, кейін келе
Эленора үй шаруасындағы әйел мен ана бейнесінен біртіндеп Эленор ханым
қалыптасып шықты. Бұл ханымға ХХ ғасырдың 30 – 40 жылдары Құрама Штаттардың
халқы ерекше ықыласпен айта алатын адамдардың біріне айналды.
Эленора Рузвельт өз күйеуі Франклинге көмектесе жүріп жан – жақты
азаматқа айналды. Ол жан – жақты әлеуметтік – саяси қызметтермен айналыса
жүріп, Құрама Штаттардағы әйел адамдардың және кәсіподақтардың қозғалысының
құқықтары үшін, тіпті, үстем тап өкілдеріне тапталушы азаматтардың, қорлық
көрген және американдық қоғамдағы кедей адамдардың құқықтары үшін жан алмай
күресіп, елдегі әлеуметтік – саяси істерге бас қойып араласып кеткен.
Осылайша ол елдегі әлеуметтік – саяси істерде жүріп, ол танымал шешенге де
айналды, сонымен қатар мұғалімдік, яғни педагогтік қызметті де атқарып
шықты. Шешен, әрі педагог бола жүріп, бір жағынан күйеуі Ф.Рузвельтке
қарайласа жүріп, ол бірнеше алдыңғы қатарлы мақалалардың авторы болды. Атап
айтқанда Күннің атауы, Әйел – қоғамның асыл жаны, Әйел теңдігіне
жетудегі күрделі мәселелер, Әйел – ол адам, Арыстан мен жолбарыс және
тағы басқа теңдік пен әйел құқытарына қатысты бірқатар мақалалары болды.
Франклин Рузвельт мұндай Элеонор атты ханымын 1922 жылдан бастап
1928 жылға қарай өзіне орынбасар етіп алып, демократиялық партиямен
байланысудың асыл бейнесіне айналған. Олардың бұл некесі саяси жұмысшы
ынтымақтастығына айналғандай болды. Мұнда Элеонора християндық - әлеуметтік
негіздері басты көзқарастарына айналдырып Ф.Рузвельттің солшыл бағыттарын
өз бойына сіңіре білген. Элеонора ханым сөйтіп, өз беделін жылдан – жылға
өсіре білсе де ол Франклиннің алдында, яғни күйеуінің алдында оның саяси
беделді және саяси бірінші екендігін мойындап отырған.
Ал, Франклин Рузвельт болса өз әйелі Элеонора сынды шын мәнінде
таза, әйнектей мөлдіреген жан емес еді. Оны бір шетінен қарап, екінші
шетінен көру мүмкін емес еді. Бірінші дүниежүзілік соғыс барысында Франклин
тартымды да әдемі американдық азаматтардың бірі бола жүріп, өз ханымы
Элеонораға басқа ханшалармен ұятты істерге барған болатын. Мұны бүкіл
Америка халқы білгенімен олар кешіре білді. Элеонора ханым да өз күйеуін
ерекше жақсы көріп, бұл ісін ұмытуға тырысқан. Бірақ, ол Рузвельттен үнемі
не ойлағанын біле алмайтын. Ф.Рузвельт ешкімге де, өз жанындай жақсы көрген
әйелі Элеонораға өз сырларын ашып айтып көрмеген.
Рузвельт беделді саяси қайраткерге айнала отырып, бұған ол өзінің
магнит сияқты тартымды көркімен, сондай – ақ шешен тілдерімен адамдарды
тартып өзінің саяси амбициялары үшін аямай оларды қолдана білген.
Рузвельт Ақ үйге үнемі барып жүріп, тегін жатпай қалай да Теодор
Рузвельттей ұлы адам болуды ойлайды. Саяси олимпке көтерілуді ойлап, оған
шығудың жосапрын да сызып – пішіп алады. Демократиялық партияға ыңғайлы жыл
болған уақытта осы партияның атынан Нью – Йорк штатындағы парламентке
депутат болып сайлануды, одан оның карьерасы Теодор Рузвельт сияқты тасы
жоғары өрлеуі тиіс болды. Яғни, ең алдымен әскери – теңіз флоты
министірлігінде мемлекеттік хатшы, одан барып Нью – Йорк шататының
губернаторы болып, ал соңында президенттікке де қол жеткізу қажет болды.
Рузвельт жоспарлағандай оның сәті түсіп, ол үлкен жетістіктерге
жетті. 1910 жылы қараша айының аяқ кезіне қарай Нью – Йорк шататының
хатшысы болып сайланады. Бұл Франклин Рузвельт үшін үлкен жетістікке қол
жеткізу еді. Рузвельт Нью – Йорк шататының парламентінде өз тағдырын енді
прогрессивті демократтармен құра бастаған болатын. Мұнда Франклин
демократтық партияның көптеген белсенді өкілдерімен танысып, өзі де
белсенділік танытып, тығыз қарым – қатынасқа түседі. Мемлекеттік хатшы
қызметін үш жыл бойы адал атқарып, көптеген алғыс хаттар мен қолпаштауларға
ие болды. Демократиялық партияның көзқарастарымен жан – жақты танысып,
олардың позицияларын қолдауға тырысады. Сөйтіп бұл қызметте Рузвельт үш
жылдай мемлекеттік хатшы болып қызмет жасап, демократтардың өкілдері
арқасында алғашқы саяси білімін алып, оны жан – жақты дамытып шығады. Яғни,
олардың бағдарламалары мен еңбектерін оқып, саяси ақпараттанып шығады.
1913 жылы наурыз айының ортасына қарай, шамамен 14 – 15 – не қарай
Рузвельттің еңбектері ескеріліп, ол әскери – теңіз флотының министірлігіне
мемлекеттік хатшы болып тағайындалады. Мұнда ол шамамен жеті жылдай
мемлекеттік хатшы атқарып, бұл жұмысын ерекше ықыласпен істеп, бұл туралы
жора – жолдастарымен кездескен ерекше мақтан тұтатындығын айтып жүрген [37,
85 б.]. Бұл уақыттары мемлекеттің басшысы В.Вильсон болатын. Рузвельт
әскери – теңіз флотының министірлігінде жүре отырып В.Вильсонның АҚШ теңіз
күштеріне қатысты саясатын қолдап шықты. Ол да әскери – теңіз күштерінің
мықты болуы үшін жанталасып, бар күшімен қызмет жасады. Ол мұның келешекте
өзі ел президенті болғанда үлкен көмегі тиеді деп ойлаған. Сөйтіп, ол Нью –
Йорк шататындағы парламентте қызмет ете жүріп, ол саяси білім жинақтаса, ал
әскери – теңіз флотында жүріп ол әскери – теңіз күштеріне қатысты әскери
білімін тереңдетіп, болашақ қызметіне ылайық аппараттар ала алды.
Сөйтіп, Ф. Рузвельт беделді саясаткерге айналып, Демократиялық
партияның белсенді мүшесіне айналды. Ол Демократиялық партияның толық
сеніміне кіреді.
1920 жылы Демократиялық партияның мүшелері оны Құрама Штаттардың
вице – президенті постына кандидат етіп Демократиялық партия атынан
ұсынады. Алайда, бұл жолы оның жолы болмай сәтсіздіктерге ұшырайды. Ол
сонда да мойымай жеке құқықтық іс – тәжірбиесін жалғастырып, жеке
кәсіпкерлікпен айналысады.
Үлкен әлемге аяқ басқан Франклинге әке – шешесі оған оның таңдаулы
екендігін айтып, американдық қоғамның элитасына жататындығын айтып,
санасына құя білген.
Франклин балалық шағында не ішем, не жеймін демей ата – анасының
қамқорлығымен барлығында көтеріп өсті. Ол үнемі кәрі әкесімен қыдырып,
американдық қоғамның жоғарғы өкілдерімен танысты. Сондықтан болар ол өз
құрдастарымен сирек кездесіп тұрды. Туған ағасы 28 жас үлкен болып,
бауырына өз баласындай сезім танытты.
Джеймс ұлы Фраклинді өзі сынды джентельмен болуға ұқсатуға тырысып,
оны жазда атпен серуендеуге, велосипед тебуге, ал қыста шаңғы тебуге
тартып, спортқа қызықтырады. Анасы да оны қатты жақсы көріп, тіпті жиырма
жыл бойы арнайы күнделік бастап, оның әр қимылын жазуға тырысқандай болды.
Әкесі бірде оны Ақ үйге алып барып, президент Г. Кливлендпен
таныстырған. Ал, ол оның басына қолын қойып тұрып : Мой маленький мужчина.
Я выскажу тебе странное пожелание. Пусть ты никогда не будешь президентом
Соединенных Штатов - деп тілегін білдірген екен [40, 135 б.]. Бірақ, бұл
тілеге кейін керсінше болған.
1932 жылы сайлаудан кейін анасы Сарадан оның ұлы президент
болатындығын бұрын біліппе еді деп сұрағанда, ол Ешқашан мұндай оқиға
болатындығын білмеген едік. Оның саясатпен араласатынын да білген жоқ
едік, - деп жауап берген.
Франклиннің ата – анасы үшін жалпы сол уақыттағы қалталы азаматтар
үшін өз балалары саясатпен айналысқаннан гөрі, өз бизнестерін жалғастырушы
азамат болуын қалаған. Бірде жас Франклин әкесіне өзінің әскери теңізші
болғысы келетіндігін және сол үшін әскери – теңіз акдемиясына барғысы
келетіндігін айтқанда әкесі шошып кеткен. Сонда оның ұлына айтқаны, офицер
болып жылтырауық мундир тағып жүрсе де оның кедейлігі, ал, қарапайым
сюртюкпен қалтасы ақша толы бизнесменнің артықтығын мысалға келтірген.
1.2 Әскери-теңіз министрлігіндегі Рузвельтің қызметі
1913 жылы наурызда Франклин әскери-теңіз флоты министрінің орынбасы
болып, небәрі отыз жаста болатын. Бұл орында кезінде Теодор Рузвельтте
отырып, испан-американдық бастапқы науқандарын жоспарлап, күндіз-түні жұмыс
істеген болатын. Мұнда келісімен Франклин Рузвельт, ешкімге де
Рузвельттердің үстінен сөз айтпайтындай, олардың ерекше әулет екендігін
көрсеткісі келіп, бұл жұмысқа шыға салысымен, сонымен қатар министрліктің
басшысының жоқтығын пайдаланып, өз кабинетіне журналистерді шақырып,
министрліктегі келешектегі жұмыс жоспары мен елдегі саяси жағдайларға
тоқталып, ағасы Теодор Рузвельттің ізін басатынды айтты. Сөйтіп ол бұл
жұмысқа шыға салысымен өзін жоғары әлемге бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы таныстыра бастады.
Вашингтонда Франклиннің отбасы келісімен өте жақсы үй сатып алып,
алғашқыда өте ауқатты көрінгенімен де, мұнда олардың отбасының жағдайы тым
ауқатты адам деңгейінен сәл төменірек болды. Франклин Рузвельт пен оның
ханымы Элеонораның жылдық табысы – 27 мың америнкан долларын құрады. Оның
бес мың доллары әскери-теңіз министрлігінде орынбасар Франклиннің жалақысы
болса, ал 7,5 мың доллары Элеонораның қаражаттай келген жасауын тиімді
салудың арқасында түскен жылдық пайдалар[1, 18 б.]. Ал, қалғандары
Рузвельтің қосымша қағаз немесе саяси мақалаларынан түскен және тағы да
басқа жағдайлармен келген қаражаттар. Олардың тұрған мекендері
Вашингтондағы ең ауқатты деген адамдар тұратын ауданда орналасып, сонымен
қатар, үйлері де кең сарайдай болып, ал, олардың жылдық тапқан табысы – 27
мың американ доллары мүлдем жетпеді. Кең-зәулім үйді алу бұл бір жағынан
Рузвельтер отбасы үшін атақ-дәреже, мұнда тұрмаса онда Франклиннің әскери-
теңіз министрінің орынбасарлығы да бос сөсз болған болар еді. Өйткені
қызмет бабымен қатар, сол уақыттары Америкада әр мемлекеттік шенеуніктің
сыртқы иммиджі де талай нәрсені шешуге мүмкіндіктер беретін.
Сонымен қатар, олар өз отбасында оннан астам үй қызметшілерін
ұстады. Әрине, мұнын барлығын қамтамасыз ету Рузвельттер отбасы үшін
бастапқы да оңай соқпады. Бұл уақыттары да анасы Сара улы Франклинді
үнемділікке үйретіп, ал, Франклин тіпті, түскі асын үйіне келіп, ішіп
жүрген. Сондай-ақ, министр орынбасары трамваймен жүруге мәжбір болған.
Көптеген мемлекеттік қайраткерлер Франклиннің бұл жұмысқа келісімен-
ақ, оның бұл министрлікте ұзаққа шыдамайтындығын айтып, көңіл білдірген.
Өйткені, бұл министрліктің басшысы Дж. Дэниэлс басқа тұрғыдағы адам болды:
мұнда ол Франклиннен жиырма жас үлкен болып, аса қатымыр адам еді.
Шындығында Франклин мен Дж. Дэниэлс ақ пен қара, яғни бір-біріне
қарамақарсы көзғарастағы адамдар болды. Дэниэлс қызмет баспалдығымен өсуге
үлкен қиындықтармен жетсе, ал Ф. Рузвельтте бұл жағдай керісінше еді.
Министрлікте оны адмиралдар ұнатпады. Сөйтіп, пуритандық-министрдің қол
астына Ф. Рузвельт барған.
Франклин Рузвельт жұмыста өз министрін үнемі кездесулерде жоғары
шенеуніктер арасында мазаққа қалдырғысы келетін. Әсіресе, оның кмім кию
үлгісін (селолық фермер деп), жүріс тұрысын халық алдында көшірмесін
жасап, елді ду күлкіге қалдыратын. Міне Ф. Рузвельттің адамға деген
көзқарасы осындай болған. Әрине, Дж. Дэниэлс мұның барлығын білген.
Дегенімен, министр мен оның орынбасары уақытөте келе әке мен баладай
болып, жұмыстары жүріп кетті. Рузвельт оның жан-сарайын түсініп,
айналасындағы таң қалдырып, мұнда ұзақ жылдар бойы қызмет жасады. Екеуінің
арасында бірде-бір қайшылықтар болмаған.
Әскери-теңіз флот – бұл Рузвельт үшін ең қол жеткізбес арманның
орындалуы еді. Оның жас кезінен көп оқып, түйгені бұл министрлікте үлкен
пайдасы тиіп, қызметінің өсуіне алғы-шарттар жасап берген.
Флотқа келген Рузвельт АҚШ әскери-теңіз күштерінің байқап, оның саны
мен сапасының жоғарылуына көп көңіл бөлді. Мэхэннің теорияларында
тәрбиеленіп өскен Рузвельт белсенді қызмет жасай жүріп, 1913 жылы күз
айларында 30 әскери эсминецтердің, 15 әскери ең асты кемелерін Құрама
Штаттардың әскери-теңіз күштеріне қоса алды. Мұны байқаған Дж. Дэниэлс
өзінің бұл жас азаматтың алдында әлзіздігін байқап, оның болашаққа үлкен
белестерге жететініне сенді.
Рузвельт жалпы 1913-1914 жылдар аралығында АҚШ Әскери-теңіз
күштерінің 10пайызының, яғни теңіздік әлеуетінің қайтадан жаңаруына қол
жеткізіп, бірқатр әскери кемелері мен оларды құрастыратын, жөндеу
жұмыстарын жүргізетін станциялар мен зауыттарды ретке келдірді. Сөйтіп, бұл
жылдары 270 ұсақ әскери-теңіз кемелерін жөңдеуден өткізіп, сол заманға сай
құралдармен жабдықтатты. Рузвельттің қызметі барысында АҚШ әскери-теңіз
күштерінде тек, оның әскери-техникалық және жабдықталу сапасы ғана
көтеріліп қана қоймай, сонымен қатар, оның жұмысқа алу қабілеті де
жоғарылады.
Іс - әрекетке көшкен әскери кемелерге мыңдаған теңізшілер мен
бірнеше жүзден астам жоғары деңгейдегі әскери-теңіз күштерінің офицерлеріне
деген қажеттілік туды. Сөйтіп, Рузвельттің 1913-1914 жылдарыдағы белсенді
қызметінің арқасында АҚШ әскери-теңіз күштеріне 2500 әскери теңізшілер, 500
қарапайым жұмысшылар, сондай-ақ, 478 әскери-теңіз офицерлері жұмысқа
қабылданды. Осылайша, Франклин Рузвельт әскери-теңіз күштерін күшейте
отырып, мұндағы қарапайым теңізші-жауынгерден бастап, жоғары деңгейдегі
адмиралға дейінгі азаматтардың алғысына бөленді.
1914 жылы қаңтарда Ф. Рузвельт өз отандастары алдында сөйлеген
сөзінде: Біздің ұлттық қорғанысымыз Батыс жарты шарының барлығын
қамтыпалуы тиіс, оның зонасы ашық теңізге бірнеше мыңдаған мильге жетуі
тиіс. Ол өзіне американдық сауда кемелері баратын жерлердің барлығын, яғни
Филиппиндерді және барлық теңіздерді өзіне қосып алуы тиіс. Панама каналын,
Алясканы, американдық Самоаны, Гуаманы, Пуэрто-Риконы, Гуантанамо теңіз
базасы мен Филиппиндер аралдарын өз қолымызға ұстап тұру үшін линкорларды,
басқа да мықты әскери кемелерді иеленуіміз қажет. Өйтпеген жағдайда біз өз
жауап бер зоналарымызға қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмаймыз. Флот тек
біздің жағалауларымызды қорғау үшін ғана емес, сонымен қатар, ол біздің,
яғни АҚШ-тың басқа мемлекеттермен әскери шиеленісі туған жағдайда сауда
кемелерімізді, олар қайда болмасын қорғауды қажет, – деп Құрама Штаттардың
әскери-теңіз әлеуетінің күшеюіне үлкен істер жасаған.
Әрине, Флотты күшейту қажет, алайда АҚШ-та Флот пен әскери-теңіз
әскерлерінің көлемінен халықта, тіпті мемлекеттік адамдарға шоши бастады.
Шындығын айту қажет, сол уақыттары – 95 мың жеке құрама болса, ол салық
төлеуші халықтың қалтасына 255 миллион долларға келген. Бұл халық үшін, АҚШ-
тың әскери бюджеті үшін үлкен болып отыр. Дж. Дэниэльсте Ф. Рузвельтке өз
көңілін оңға бұрса да, оның амбициясының арқасында жеткен теңіз -
күштерінің бұл мөлшеріне ерекше қауіппен қараған.
Теңіз офицерлерімен қатар министрдің орынбасарына ерекше ықыласпен
қабылдағандардың қатарында АҚШ-тың Теңіз лигасы болды. Лига болат өндіруші
магнаттар мен кеме құрылысының өнеркәсіпиелерінің, қаржы корольдерінің
көзқарастарын қорғаған Флот солардың ірі асыраушысы болатын. Мемлекеттік
ірі тапсырыстарды алып орындап отырған. Бұл Лиганың төрағасы Р. Тамсон
болып, ол Халықаралық никель өндірісі корпорациясының басшылар комитетінде
президент болды. Р. Томсон үнемі министр орынбасары мен кездесіп, тіпті
тығыз байланыстар орнатып, теңіз күштерін кеңейтуде үлкен істер атқарды.
Осындай оқиғалардың өрбуі барасында 1914 жылдың 1 тамызы да жетіп,
Еуропа бірінші дүние жүзілік соғыс басталды. Бастапқыда Франклин Рузвельт
бұл жағдайға көңіл бөлмей өзі Вашингтонда жүре тұрып, қыркүйек айының
соңына дейін Құрама Штаттардың сенатына сайлауға ұсынды. Осыған байланысты
ол бірде Вашингтонда, бірде Нью-Йоркте жүріп, халыққа үйт-насихат таратты.
Оның әскери-теңіз флотындағы үлкен шаралары халық алдында, әскерлердің
алдында жасаған саяси рекламасы сындыболса да, оның мұндағы жетістіктері
саяси аренада ешқандай биіктерге апара алмады. Дегенмен, оның беделі
келешекте өз көмектерін тигізе алады.
Сөйтіп ол 1914 жылы Нью-Йорк штатында сенатқа сайлауға түсіп алайда
жеңілістерге ұшырап қайтадан әскери-теңіз министрлігіне қайтуға мәжбүр
болды.
Мұнда жүріп ол тағы да әскери – теңіз флотын күшейту қажеттігі үшін
ұсыныс жасады. Алайда бұл жолы оның сәті түспеді. Өйткені, оның сайлауға
қатысып, одан жеңіліске ұшырауы – міне, осының барлығы оның конгресс пен ел
басшысына деген сөзінің жүруіне кері әсерін тигізді.
Дегенмен Ф. Рузвельт мұнымен қоймай, ол 1915 жылы қаңтарда АҚШ
Сенатының мүшелеріне, атап айтқанда сенатор Г. Лоджға, сонымен қатар
қарсыласушы республикашылдарға АҚШ флоты, жайындағы құпия құжаттарды біріп
қояды. Бұлардың барлығы В. Вильсон әкімшілігінің нағыз қарсыластары
болатын. Осылайша, ол флотқа қатысты өз бағдарламаларын жүзеге асырғысы
келді.
1915 жылы 7 мамырда германдық сүңгуір қайық американдық Лузитания
кемесін батырғаннан кейін Рузвельттің көңілінде шек болмады. Ол өз
позициясының ендігі жерде өсетіндігіне кәміл сенді. 7 мамырдағы оқиғадан
кейін Ақ үйдің өзі де әскери – теңіз флоты мәселесін ойлана бастады. Ақ
үйдің шеңберінде әскери – теңіз күштерін нығайту және ұлттық қорғанысты
қамтамасыз етудің арнайы органы құрылды. 1916 жылдың тамызынан бастап бұл
орган Рузвельтпенде арнайы кездесіп, теңіз күштері мәселесін шешіп отырды.
Рузвельттің тікелей қатысуымен 1916 жылы жазда Әскери – теңіз
министрлігі шеңберінде теңіз күштерінің 50 мыңдық резерві құрылып, олар
флоттық әскери жаттығуларына қатысты [21, 200 б.].
Осылайша Франклин өз беделін қайтадан қайтарып, саяси аренаға қайта
кіре бастады. Ол үнемі әскери – теңіз күштері жайлы жалынды баяндамалар
жасап, ұлттық қауіпсіздік жайлы сөздер сөйледі. Оның сөздері газет
беттерінде жарық көріп, оны американдық халық ерекше ықыласпен қабылдады.
1916 жылы кезекті президенттік сайлауда Рузвельт демократиялық
партияның арасында жікшілдікті жоюға басты адам болып ұсыныс жасап, ақыры
ол демократиялық партияның бөлімшелерін сайлау науқаны барысында белсенді
қызметке тарта алды. Тіпті, Рузвельт Таммани өкілдерімен, жетекшілерімен
кездесіп, олардың мемлекеттік қызметтерде маңызды орындарды иеленуге
жағдайын жасады. Нәтижесінде АҚШ – тың демократиялық партиясы ерекше күшке
айналып, республикашыл партияның үстінен жеңіске жетті. Ал, В. Вильсон тағы
да жеңіске жетіп, Құрама Штаттардың президентіне сайланды. Оның жинаған
дауысы – 9 миллион 129 мың 606 адам болса, ал, республикандықтар жағынан
шыққан – Ч. Юздің дауысы 8 миллион 538 мың 221 адам болды. Бұл
демократиялық партияның жеңісі оларды одан ары біріктіре түсті.
1917 жылы 1 ақпанда Германия АҚШ – қа су асты соғысын жариялады. Ал,
18 наурызда Германия АҚШ – тың 3 кемесін батырды. 20 наурызда Конгресс
Германиямен соғысу қажет деп шешіп, бірақ ол даулы мәселеге айналды. 6
сәуірде Конгресс Германиямен соғысудың қалайда шешу керек деп президентке
ұсыныс тастады. Бірақ, ол жауапсыз қалып, мұхитта кемелері шайқасы жүріп
жатты. Тек, сәуірде ғана АҚШ соғысты жариялады.
Бұл уақыттары Рузвельт министрліктің теңіз күштеріне тағы бірнеше
ондаған мың теңізшілерді қосып, ведомстваның қызметін кеңейтті. Франклин
теңіз шайқастарына жіберуді өтінді. Алайда, министрмен президент В. Вильсон
оның ведомстваға қажет екендігін айтып, сонымен қатар, оның беделі мұнда
тым жоғарылап кетуінен қауіптенді. Ф. Рузвельт Теодор Рузвельттің теңіз
соғыстарына қатысып, атағы шығып, президент болғанын білетін. Сондықтан, ол
осы жолды таңдамақшы болды. Алайда, президент тыйым салды.
Рузвельттің ұсынысымен германдық кемелердің Атлант мұхитына шығы
алмас үшін Солтүстік теңіз арқылы – Англиядан Норвегияға дейін миллиондаған
миналар қойылды. Ол Құрама Штаттардың – 500 миллион долларын шығаруға әкеп
соқты. Әрине, мұның барлығын орнату қиынға соқты. Мәселен, Ф. Рузвельт бұл
ақшаны алу үшін талай кабинеттердің қиындықтарынан өтті. Миналарды орнатуда
Англияның Сыртқы істер министрі де қарсы шығып, Норвегияның теңіздік
аймақтарына кіру – бұл халықаралық құқыққа қарсы деп өз ойын білдірді. Бұл
орайда Ф. Рузвельт: Егер, Норвегия өз суларынан Германияның әскери
кемелерін өткізіп, оны тоқтата алмаса, онда бұл істі біз атқаруымыз қажет,
- деп, халықаралық құқықты өз жағына тартты. Сөйтіп, ақыры ол барлық
қиындықтарды жеңіп, ал миналар соғыс аяқталғанша орнатылған.
Миналар соғыста өз рөлін атқарды, олар германдық әскери кемелерді
жойып қана қоймай, Германиядағы әскери теңізшілердің бүлікке шығуына
әкелді. Яғни, германдық теңізшілер мұхитта өз сүйектерін шашшылып қалуын
қаламады. Бұл Германияның соғыста жеңілуіне де үлкен үлесін қоса алды.
1918 жылдың жазында ғана Атлантиканың арғы жағалауына барып, соғысқа
кіріседі. Сөйтіп, оның арманы орындалады. Алайда, оның соғысты жүргізуде
тәжірибесі жоқ болатын. Сондықтан ол шағын әскери кемелерге басшылық
жасайды. Бұл туралы, оның теңіз шайқастары жайлы ешкімде және ешқандай
тарихи деректер жазылмаған. Тарихшы – ғалымдар Рузвельттің бұл шайқастарда
ерекшеленбегенін айтып, сондықтан тұлғаның осы кезеңге қатысты өмірінен
мәліметтер жоқ деп түсіндіреді. Ал, 1918 жылы 11 қарашада бірінші дүние
жүзілік соғыста аяқталып, әлемді дүр сілкіндірген соғыс осылайша
Рузвельттің өмірінің маңызды сәттеріне әсерін тигізді.
Оның соғысқа қатысқаны туралы Гротандағы мектеп түлектері соғысқа
қатысушылары деген тақырыпта құрастырылған құрметті тақтадан көрінді. Оның
өзі бас болып, өз аты – жөнінің бірінші қатардан орын алуы үшін күш
жұмсады.
Еуропада негізгі мемлекеттер жиналып, өткізген конференцияға, яғни
Парижге Ф. Рузвельт барса да, мұнда ол басқа шаруалармен айналысты. Оны
Париждік конференцияға кіргізгісі келмеді (В. Вильсон және Әскери – теңіз
министрі). Парижде ол АҚШ – тың әскери кемелері мен басқа да қару –
жабдықтарын қайтару ісімен айналысты. Осы маңызды шаруаларды бітіре жүріп,
ол Париж конференциясына қатыспағанына өкінбеген.
Сөйтіп, оның Әскери – теңіз министрлігіндегі қызметі осындай қызу –
қанды жұмыстармен өтті. Оның белсенділігі және амбициясы арқасында АҚШ –
тың Әскери – теңіз күштері ерекше дәрежеге жетті. АҚШ флоты әлемдегі мықты
теңіз күштеріне айналды. Әскери – техникалық жабдықталуымен қатар, ол мықты
әскери – теңізшілерге ие болды. Әскери - өндірістік кешенде өз жоғарғы
деңгейіне жетіп, флотты әскери – техникалық жабдықтау мәселесі шешілді.
Осылайша, Рузвельт Әскери – теңіз күштері министрлігінде министрдің
орынбасары бола жүріп, үлкен істер атқарды.
1.3 Рузвельт – Нью - Йорк штатының губернаторы
1861 – 1865 жылдардағы азамат соғысынан кейін АҚШ президенттері
болғандардың тоғызы президент болмас бұрын Нью – Йорк губернаторы болған.
Бұл маңызды губернатор орнын иелену үшін Франклин Рузвельтте саяси шайқасқа
белсене араласып кетті. Қазан айында өз ол кандидатурасын ұсынды. Алайда,
ол 1928 жылы республикашылдар жеңіске жету мүмкін екендігін де жақсы
түсінді.
Рузвельт өзінің жақтастарымен үгіт – насихат жұмыстарымен бүкіл
штатты аралап шығып, үлкен жұмыстар атқарды. Ол бұл іске берілгендігі
сонша, тіпті ол республикашылдарды қатты сынға алып, Құрама Штаттардың
маңызды мәселелерімен де айналысы, сөйтіп штаттан тыс сұрақтарды шешумен
айналысып кетті. Үгіт – насихат жұмысымен Рузвельт және оның көмекшілері
айналысқанына үш – төрт күн өткеннен кейін, демократиялық партияның
басшылығы Рузвельтті федералдық саясаттың аспанынан Нью – Йорк штатының
жеріне түсетіндей телеграмманы оның көмекшілеріне жіберді. Яғни, олар: Өз
кандидаттарыңызға айтыңыздар – ол АҚШ – тың президенттігіне емес, керісінше
ол Нью – Йорк штатының губернаторлығына сайланғалы жүр. Сондықтан, ол өз
үгіт – насихаттарын штаттық деңгейде жүргізсін! [37, 95 б.] – міне,
осындай телеграмма болмаған жағдайда Франклин Рузвельт басқа да істерді
бүлдіретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz