Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында
ЖОСПАР
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 . 4
І тарау.ХХ ғасырдың 1920.30 жылдарындағы Қазақстандағы өзгерістер 5 . 23
1.1 Қазақстандағы тарихи.әлеуметтік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 . 6
1.2 Қоғамдық саяси өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6 . 8
1.3 ХХ ғасыр басындағы экономикалық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8 . 9
1.4 Ғасыр басындағы жер, тіл, мемлекет мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9 . 23
ІІ тарау. Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында ... ... ... ... ... . 24.41
2.1 Ахмет Байтұрсынұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24.33
2.2 Міржақып Дулатұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.36
2.3 Сәкен Сейфуллин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.39
2.4 Смағұл Садуақасұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
ІІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы оқу.ағарту мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 43.52
3.1 Әліппе жайлы ұлт зиялылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.48
3.2 Оқу.ағарту жайлы қазақ зиялыларының көзқарастары ... ... ... ... ... ... 48.52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54.55
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 . 4
І тарау.ХХ ғасырдың 1920.30 жылдарындағы Қазақстандағы өзгерістер 5 . 23
1.1 Қазақстандағы тарихи.әлеуметтік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 . 6
1.2 Қоғамдық саяси өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6 . 8
1.3 ХХ ғасыр басындағы экономикалық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8 . 9
1.4 Ғасыр басындағы жер, тіл, мемлекет мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9 . 23
ІІ тарау. Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында ... ... ... ... ... . 24.41
2.1 Ахмет Байтұрсынұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24.33
2.2 Міржақып Дулатұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.36
2.3 Сәкен Сейфуллин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.39
2.4 Смағұл Садуақасұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
ІІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы оқу.ағарту мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 43.52
3.1 Әліппе жайлы ұлт зиялылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.48
3.2 Оқу.ағарту жайлы қазақ зиялыларының көзқарастары ... ... ... ... ... ... 48.52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54.55
КІРІСПЕ
Әлемдегі тілдерді классификациялаудың төрт қағидасының бірі – тілдерді қызметтік қағидасы (функционалдық принцип) бойынша жіктеу. Қызметтік қағида:
1) тіл мен оның иесі болып саналатын халықтың байланысын,
2) тілдің қоғамда атқаратын қызметін,
3) тілдің этникалық аймақтан тыс таралуын қарастырады. Біздің дипломдық жұмысқа нысан етіп алып отырғанымыз – қазақ тілінің ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы қоғамдық қызметі.
Қызметтік қағида бойынша әлемдегі тілдермен диалектілер тайпалық, ұлыстық, халықтық, ұлттық деген төрт әлеуметтік топқа бөлінеді. Дипломдық жұмысқа мақсат етіп қазақ тілінің халықтық тілден ұлттық тілге айналу үрдісін қадағалау болды. Оның материалы ретінде Қазақстанның аталған кезеңдегі, жалпы айтқанда, тарихи жағдайы, қоғамдық-өзгерістері алынды, дипломдық жұмыстың міндеттері ретінде сол кезеңде ғұмыр кешіп, қызмет еткен А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов секілді қайраткерлердің көзқарастарын пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанға дейін қазақ тілінің алдымен ұлттық тіл, сонан соң мемлекеттік тіл деңгейі мәртебесін алу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың «ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы өзгерістер» деп аталатын алғашқы тарауында тарихи-әлеуметтік жағдайды, саяси өзгерістерді, экономикалық жағдайды суреттеп, осы мәселелермен тығыз байланысты жер, тіл, мемлекеттік мәселелері талданды да, «Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында» деп талатын екінші тарауда А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасұлы секілді қоғам қайраткерлерінің аталған тақырып бойынша көзқарастары сараланады.
«ХХ ғасырдың басындағы оқу-ағарту мәселесі» деген үшінші тарауда ұлт зиялыларының қарастырып отырған дәуірдегі әліппе және оқу-ағарту жайлы пікірлері сөз болады.
Әлемдегі тілдерді классификациялаудың төрт қағидасының бірі – тілдерді қызметтік қағидасы (функционалдық принцип) бойынша жіктеу. Қызметтік қағида:
1) тіл мен оның иесі болып саналатын халықтың байланысын,
2) тілдің қоғамда атқаратын қызметін,
3) тілдің этникалық аймақтан тыс таралуын қарастырады. Біздің дипломдық жұмысқа нысан етіп алып отырғанымыз – қазақ тілінің ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы қоғамдық қызметі.
Қызметтік қағида бойынша әлемдегі тілдермен диалектілер тайпалық, ұлыстық, халықтық, ұлттық деген төрт әлеуметтік топқа бөлінеді. Дипломдық жұмысқа мақсат етіп қазақ тілінің халықтық тілден ұлттық тілге айналу үрдісін қадағалау болды. Оның материалы ретінде Қазақстанның аталған кезеңдегі, жалпы айтқанда, тарихи жағдайы, қоғамдық-өзгерістері алынды, дипломдық жұмыстың міндеттері ретінде сол кезеңде ғұмыр кешіп, қызмет еткен А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов секілді қайраткерлердің көзқарастарын пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанға дейін қазақ тілінің алдымен ұлттық тіл, сонан соң мемлекеттік тіл деңгейі мәртебесін алу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың «ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы өзгерістер» деп аталатын алғашқы тарауында тарихи-әлеуметтік жағдайды, саяси өзгерістерді, экономикалық жағдайды суреттеп, осы мәселелермен тығыз байланысты жер, тіл, мемлекеттік мәселелері талданды да, «Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында» деп талатын екінші тарауда А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасұлы секілді қоғам қайраткерлерінің аталған тақырып бойынша көзқарастары сараланады.
«ХХ ғасырдың басындағы оқу-ағарту мәселесі» деген үшінші тарауда ұлт зиялыларының қарастырып отырған дәуірдегі әліппе және оқу-ағарту жайлы пікірлері сөз болады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ахмедов Ғ.Таңдамалы шығармалар жинағы.2-том.Естеліктер мен деректемелер.-Алматы:Жібек жолы,2005.- 280 бет
2. Мусин Ч.Қазақстан тарихы.Алматы,2005.- 592 бет.
3.Қазақстан тарихи көне заманнан бүгінге дейін.Очерк.Алматы:Дәуір,1994.-446бет.
4.Энциклопедия «Айқап».Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Басредакциясы. Алматы,1995.-366 бет.
5.Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті.-Алматы:Қазақстан, 1993.-168 бет.
6. «Қазақ» газеті.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы,1998.-560 бет.
7. Хасанов Б.Языки народов Казахстана и их взаимодействие.Алма-Ата: Наука,1976.-216 бет.
8.Жарықбаев Қ,Қалиев С. Қазақ тілім-тәрбиесі.-Алматы:Санат,1995.-352 бет.
9.Әлем:Альманах:Өлеңдер, очерктер, әңгімелер.-Алматы:Жазушы,1991.-496бет
10.ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі.Астана:Елорда,2000.-344 бет.
11. Бөкейханов Ә.Шығармалары.-Алматы:Қазақстан,1994.-384 бет.
12. Бес арыс:Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар.-Алматы:Жалын,1992.-544 бет.
13. Мажитаева Ш. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдеби тілі.-Қарағанды:ҚарМУ баспасы,2004.-189 бет.
14. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі.-Алматы:Ғылым,1971.-184 бет.
15. Дала уалаятының газеті.-Алматы:Ғылым,1994.-816 бет.
16. Сыздықова Р.Ахмет Байтұрсынов.-Алматы:Білім,1990.-52 бет.
17. Дулатұлы М.Бес томдық шығармалар жинағы. 2-том.-Алматы:Мектеп,2003.-426 бет.
18. Ахметтану бастамалары:Оқу-әдістемелік құрал.-Қарағанды: Болашақ баспа,2005.-207 бет.
19. Дулатұлы М.Бес томдық шығармалар жинағы. 3-том.-Алматы:Мектеп,2003.-236 бет.
20.Байтұрсынов А.Тіл тағылымы.-Алматы:Ана тілі,1992.-455 бет.
21.Егемен Қазақстан.28 қаңтар.2000жыл. Тұрсынбек Кәкішұлы.Сәкен тілі майданда.
22. Сейфуллин С. Бес томдық шығармалар жинағы.5-том.-Алматы:Жазушы,1986.-304 бет.
23.Кәкішұлы Т. Пенденің бәрі азамат емес// Сәкен Сейфуллин және қазақ руханияты.- Қарағанды: Қар МУ.-Б.З-16.
24.Садуақасұлы С.Екі томдық шығармалар жинағы.1-том.-Алматы:Алаш,2003.-360 бет.
25.Садуақасұлы С.Екі томдық шығармалар жинағы.2-том.-Алматы:Алаш,2003.-532 бет.
26.Мырзахметұлы М.Әуезов және Абай.-Алматы:Қазақстан,1996.-272 бет.
27. Қамзабекұлы Д.Смағұл Сәдуақасұлы.-Алматы:Қазақстан,1996.-256 бет.
1. Ахмедов Ғ.Таңдамалы шығармалар жинағы.2-том.Естеліктер мен деректемелер.-Алматы:Жібек жолы,2005.- 280 бет
2. Мусин Ч.Қазақстан тарихы.Алматы,2005.- 592 бет.
3.Қазақстан тарихи көне заманнан бүгінге дейін.Очерк.Алматы:Дәуір,1994.-446бет.
4.Энциклопедия «Айқап».Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Басредакциясы. Алматы,1995.-366 бет.
5.Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті.-Алматы:Қазақстан, 1993.-168 бет.
6. «Қазақ» газеті.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы,1998.-560 бет.
7. Хасанов Б.Языки народов Казахстана и их взаимодействие.Алма-Ата: Наука,1976.-216 бет.
8.Жарықбаев Қ,Қалиев С. Қазақ тілім-тәрбиесі.-Алматы:Санат,1995.-352 бет.
9.Әлем:Альманах:Өлеңдер, очерктер, әңгімелер.-Алматы:Жазушы,1991.-496бет
10.ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі.Астана:Елорда,2000.-344 бет.
11. Бөкейханов Ә.Шығармалары.-Алматы:Қазақстан,1994.-384 бет.
12. Бес арыс:Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар.-Алматы:Жалын,1992.-544 бет.
13. Мажитаева Ш. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдеби тілі.-Қарағанды:ҚарМУ баспасы,2004.-189 бет.
14. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі.-Алматы:Ғылым,1971.-184 бет.
15. Дала уалаятының газеті.-Алматы:Ғылым,1994.-816 бет.
16. Сыздықова Р.Ахмет Байтұрсынов.-Алматы:Білім,1990.-52 бет.
17. Дулатұлы М.Бес томдық шығармалар жинағы. 2-том.-Алматы:Мектеп,2003.-426 бет.
18. Ахметтану бастамалары:Оқу-әдістемелік құрал.-Қарағанды: Болашақ баспа,2005.-207 бет.
19. Дулатұлы М.Бес томдық шығармалар жинағы. 3-том.-Алматы:Мектеп,2003.-236 бет.
20.Байтұрсынов А.Тіл тағылымы.-Алматы:Ана тілі,1992.-455 бет.
21.Егемен Қазақстан.28 қаңтар.2000жыл. Тұрсынбек Кәкішұлы.Сәкен тілі майданда.
22. Сейфуллин С. Бес томдық шығармалар жинағы.5-том.-Алматы:Жазушы,1986.-304 бет.
23.Кәкішұлы Т. Пенденің бәрі азамат емес// Сәкен Сейфуллин және қазақ руханияты.- Қарағанды: Қар МУ.-Б.З-16.
24.Садуақасұлы С.Екі томдық шығармалар жинағы.1-том.-Алматы:Алаш,2003.-360 бет.
25.Садуақасұлы С.Екі томдық шығармалар жинағы.2-том.-Алматы:Алаш,2003.-532 бет.
26.Мырзахметұлы М.Әуезов және Абай.-Алматы:Қазақстан,1996.-272 бет.
27. Қамзабекұлы Д.Смағұл Сәдуақасұлы.-Алматы:Қазақстан,1996.-256 бет.
ЖОСПАР
І
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 4
І тарау.ХХ ғасырдың 1920-30 жылдарындағы Қазақстандағы өзгерістер 5 - 23
1.1 Қазақстандағы тарихи-әлеуметтік жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5 - 6
1.2 Қоғамдық саяси өзгерістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 - 8
1.3 ХХ ғасыр басындағы экономикалық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 8 - 9
1.4 Ғасыр басындағы жер, тіл, мемлекет
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 - 23
ІІ тарау. Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі
жайында ... ... ... ... ... . 24-41
2.1 Ахмет
Байтұрсынұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 24-33
2.2 Міржақып
Дулатұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 33-36
2.3 Сәкен
Сейфуллин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... . 36-39
2.4 Смағұл
Садуақасұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 40-42
ІІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы оқу-ағарту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43-52
3.1 Әліппе жайлы ұлт
зиялылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43-48
3.2 Оқу-ағарту жайлы қазақ зиялыларының көзқарастары ... ... ... ... ... ...
48-52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-55
КІРІСПЕ
Әлемдегі тілдерді классификациялаудың төрт қағидасының бірі –
тілдерді қызметтік қағидасы (функционалдық принцип) бойынша жіктеу.
Қызметтік қағида:
1) тіл мен оның иесі болып саналатын халықтың байланысын,
2) тілдің қоғамда атқаратын қызметін,
3) тілдің этникалық аймақтан тыс таралуын қарастырады. Біздің дипломдық
жұмысқа нысан етіп алып отырғанымыз – қазақ тілінің ХХ ғасырдың 20-
жылдарындағы қоғамдық қызметі.
Қызметтік қағида бойынша әлемдегі тілдермен диалектілер тайпалық,
ұлыстық, халықтық, ұлттық деген төрт әлеуметтік топқа бөлінеді. Дипломдық
жұмысқа мақсат етіп қазақ тілінің халықтық тілден ұлттық тілге айналу
үрдісін қадағалау болды. Оның материалы ретінде Қазақстанның аталған
кезеңдегі, жалпы айтқанда, тарихи жағдайы, қоғамдық-өзгерістері алынды,
дипломдық жұмыстың міндеттері ретінде сол кезеңде ғұмыр кешіп, қызмет еткен
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов секілді
қайраткерлердің көзқарастарын пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – Қазақстан Республикасы
тәуелсіздік алғанға дейін қазақ тілінің алдымен ұлттық тіл, сонан соң
мемлекеттік тіл деңгейі мәртебесін алу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы
өзгерістер деп аталатын алғашқы тарауында тарихи-әлеуметтік жағдайды,
саяси өзгерістерді, экономикалық жағдайды суреттеп, осы мәселелермен тығыз
байланысты жер, тіл, мемлекеттік мәселелері талданды да, Қазақ
зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында деп талатын екінші тарауда
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасұлы секілді қоғам
қайраткерлерінің аталған тақырып бойынша көзқарастары сараланады.
ХХ ғасырдың басындағы оқу-ағарту мәселесі деген үшінші тарауда ұлт
зиялыларының қарастырып отырған дәуірдегі әліппе және оқу-ағарту жайлы
пікірлері сөз болады.
І тарау. 1920-1930 жылдардағы Қазақстандағы өзгерістер
1.1 Қазақстандағы тарихи - әлеуметтік жағдай
Қоғам формациясы ерте заманнан бері бірте-бірте өзгеріп, дамып,
бірінің орнын бірі басып отырады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қоғам дамуының рулық-патРиархалдық
сатысында отырған қазақ халқы енді феодалдық, капитализм дәуірлерін аттап
өтіп, социолизм қоғамын орнату жолына түсті.
Қазақстан Ресей құрамындағы ел болғандықтан, Ресейде өтіп жатқан
тарихи оқиғалардың қазақ еліне, тарихына елеулі әсерін тигізді.
1917 жылы Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы нәтижесінде
царизмнің құлатылуы Ресейдің саяси күштерін өзгертті. Жеңген революцияның
негізгі көтерісшілері жұмысшылар, солдаттар, шаруалар өкімет органдарын,
Кеңестерді құрды. Осы кезде Уақытша өкімет те өзінің мемлекет билігіне
әсерін тигізбей қоймады.
Патша тақтан құлады деген хабарды қазақ зиялылары, мемлекет
қайраткерлері қос өкіметтің билік басына келуін қуанышпен қарсы алды.
Себебі, олардың үміті – автономиялы ел болуды көксеген армандарын орындау
еді. Кеңес өкіметі жалпыға бірдей теңдік әпереміз деп, барлық бұрын Патша
үкіметі құрамына енген елдерге уәде берді. Соның нәтижесінде 1917 жылы 1-
көкекте Орынборда тұңғыш қазақ съезі өтті. Онда қаралған мәселелер: 1. Жаңа
тәртіп жайлы; а) жаңа тәртіпті нығайту; ә) комитетер жасау; б) қалай жасау
жобасын шығарып, сайлау басына кісі жіберу. 2. Съездер: а) жалпы қазақ
съезі; ә) барша мұсылмандар съезіне уәкілдер жіберу. 3. Учредительное
собрание.(Құрылтай) Торғай облысынан делегаттар белгілеу. 4. Дін һәм оқу
мәселелері. 5. Жер мәселесі. 6. Сот: коронный һәм народный. 7. Земство. 8.
Баспасөздер. 9. Почтаны жөндеу. 10. Ақша мәселесі. 11. Зиянды мәхкамаларды
һәм чиновниктерді орнынан түсіру. 12. Соғыс һәм жұмысшылар. 13. Бүліншілік
жөніндегі мәселелер. [1,7]
Дегенмен де бұл съездің қазақ жұртшылығына бергені аз болды. Тек
сөз жүзінде қалды.
Одан кейін 1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда Халел Досмұхамедов,
Ахмет Байтұрсыновтардың бастауымен тағы да съезд шақырылды. Бұнда да 14
түрлі мәселе қаралды. Бұл мәселелердің бірі қазақ партиясын құру еді. Соның
нәтижесінде Алаш партиясы құрылды. Партия нақтылы тізіп санағанда 10
мәселені қамтығанымен, ұлттық мүддені қорғағанымен ұзақ өмір сүре алмады.
Алашорда іс жүзінде 1918 жылдың ортасынан 1919 жылдың аяғына дейін, бас
аяғы жыл жарымдай ғана өмір сүрген. [1,21]
Сөйтіп, Патша өкіметі қазақ жерінің саяси - әлеуметтік, экономикалық
дамуына тек отарлық саясат көзқарасы тұрғысынан қарап, қазақ халқының ұлт
ретінде дамуына мүмкіндік бермесе, қазақ елінің ғасырлар бойғы арманы –
ұлттық мемлекет құру – Алаш қозғалысы – тоталитарлық өктемдік пен
империялық зорлықтың шабуылында көміліп қала берді.
Кейін тарих сахнасында Кеңес өкіметінің орнауына ат салысқан Қазан
төңкерісі, Азамат соғысы, сталинизм жеке басқа табынушылық белең алады.
Қазақстан Ресей мемлекетінің отарында ғұмыр кешеді. Қазақ халқын ұлт
ретінде жоюдың әдіс – тәсілдерін басынан өткереді.
Республикамызда болып жатқан тарихи оқиғалар, қоғамдық өзгерістер
еліміздің әлеуметтік жағдайына да ықпалын тигізбей қоймайды. Тоталитарлық
жүйенің қысымында болса да, халықтың сауатын ашу, кадр даярлау, мәдени
ошақтардың өркендеуі, халықтың білімге, мәдениетке деген құлшынысын
арттыру, баспасөз, кітап шығару ісі, қазақ тілінде алғаш оқулықтардың
жарыққа шығуы, мектептердің көптеп салына бастауы, жоғарғы оқу орындарының
пайда болуы бұрынғы жылдармен салыстырғанда едәуір тез, жанданып дамуы орын
алды.
1.2 Қоғамдық саяси өзгерістер
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанда экономикалық саясатты
жүргізуде Кеңестердің рөлі күшейді.
Азамат соғысынан кейінгі 1920 жылы ашаршылық, 1921 жылы астық салығы
халықтың қоғамдық өміріне әсерін тигізбей қоймады. Кеңестер құрамына, жаңа
құрылысқа қарсылық туындады. Осы кезеңде ҚАКСР Орталық Атқару комитетінің
тұңғыш қызыл керуені 1922-жылы Ә.Жангелдиннің басқаруымен ел аралауға
шықты. Керуен әртүрлі қоғамдық жұмыстар жүргізді. Мәселен, керуен
кеңестердің іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жолға қойды. Мұның өзі
ұлттық, мемлекеттік жүйені нығайтуға ықпал етті. [2,307]
Қазақстан Республикасының астанасы Қызылордаға көшті. Қазақ жері мен
халқын біртұтас ұлттық мемлекетке біріктірудің республика үшін зор
әлеуметтік және экономикалық маңызы болды. Өндіргіш күштердің дамуына
жағдай жасалды.
1925 жылы Қазақстан облыстық партия комитеті өлкелік болып құрылды.
Бұл кезде қоғамда саяси ағарту жұмысына көп көңіл бөлінді. Қазақ әйелдері
қоғамдық-саяси жұмысқа белсене араласты.
Сонымен бірге 20-жылдардың екінші жартысынан бастап Қазақстанның
қоғамдық – саяси өмірінде қайғылы жағдайлар қалыптаса бастады. Ол сталинизм
нығайтқан тоталитарлық жүйемен байланысты еді. Жеке басқа табынушылық дами
түсті. БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болып, 1925 жылы
Ф.И.Голощекиннің келуі халыққа қысым жасау саясатының күшеюіне әкеп соқты.
Осы кезде Қазақстанның қоғамдық саяси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді.
Голощекиннің Кіші Қазан идеологиясы жаппай жазалауға әкеліп ұрындырды.
1927-1929 жылдары әртүрлі сылтаулармен мемлекет қайраткерлері, беделді
қызметкерлер, оқу-ағарты саласындағы мамандар қызметтерінен босатылды.
Оларға саналары ұлтшылдықпен, жікшілдікпен уланған деп кінә тақты. 1937
жылы жаппай жазалау жүргізілді.
ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңында саяси жағдай ушыға бастады. Ұлт-
азаттық қозғалысының өкілдерін жазалау басталды. 1928 жылдың аяғында
бұларға Алашорда қайраткерлері де енді. Олардың қатарныда А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев. Ж.Аймауытовтар да бар еді. Бұлардың барлығы дерлік
1937-1938 жылдары атылды. Жалпы 1929-1931 жылдары қазақ интеллегенция
өкілдерінің он мыңнан астамы жаппай жазалауға ұшырады.
Сөйтіп, 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында тоталитарлық
жүйе қоғамдық - саяси өмірінің барлық саласында бекіді. Күштеп ұжымдастыру
1937-1938 жылдары саяси жазалау дәуірінің қайғылы оқиғасымен сабақтасып
жатты. Республикада әлеуметтік – экономикалық жағдай, халық ағарту
жұмыстары идеологияның қыспағында болды.
1.3 Қазақстандағы ХХ ғасырдың басындағы экономикалық жағдай
ХХ ғасырдың басында қоғамда болып жатқан тарихи, саяси, әлеуметтік
жағдайлардың республиканың экономикалық хал-ахуалына да әсерін тигізбей
өткен жоқ. Осы жылдары қоғамда жаңа экономикалық саясат белең алды. Бұл
саясаттың кесапатын Қазақстан да басынан өткерді.
Қатты дағдарыс екпіні Республиканың ауыл шаруашылығынан айқын
байқалды. Мәселен, егістік көлемі 1914 жылы 3,6 млн деседен 1922 жылы 1,6
млн десеге дейін қысқарды. [3,315]
Мал шаруашылығы да ауыр халде болды. Өнеркәсіп те құлдырап кетті.
Себебі, Азамат соғысы жылдары ірі өнеркәсіп орындары қирап, бүлінгені
белгілі. Сонымен қатар өнеркәсіп халық қажеттіліктерін қанағаттандыра
алмады. Ауыл шаруашылығына төнген апат 1921-1922 жылы сұмдық аштыққа әкеп
соқты. Респуликада азық-түлік салғырты жүргізілді. Бұған халық наразы
болды. Соның әсерінен Кеңес өкіметі салғыртты салықпен ауыстырды. Саалықтың
мөлшері салғырттқа қарағанда аз болды. Оған себеп – кейбір жерлерде
қуаңшылық болып, халықтың аштыққа ұшырауы.
20-жылдарыдың басындағы жер-су реформаларының ерекше маңызы болды.
Патша өкіметі тартып алған жерлер шаруаларға беріле бастады. Реформаларды
жүзеге асыру үшін Қосшы одағы құрылды.
Кейіннен республикамыз халық шаруашылығын қалпына келтіруде біршама
табыстарға жетті. 25-жылдары өнеркәсіп орындары жандана түсті. Дегенмен
осындай жетістіктерге жеткенмен де, жаңа экономикалық саясат кезінде
өнеркәсіпті қалпына келтіруді еліміз екі жыл кешіктіріп, 25-27 – жылдары
орындады. Өнеркәсіп саласында өндіргіш күштерді дамыту нашар жүрді.
Елімізде ірі өнеркәсіп орындары аз болды, тек шикізат қана өндіретін шағын
түрлері жұмыс істеді.
Ауыл шаруашылығы да өте күрделі жағдайды басынан өткерді. Себебі,
әміршіл-әкімшіл жолмен жүргізілген жер-су реформасында шаруаларға жерді
бөлуде әсерін тигізбей қоймады. Ауылдық жерлерде әлі де болса,
патриархаттық-феодалдық қатынастар өз күшін жоймаған еді. Осы кезеңде аса
ірі байлардың малын тәркілеу белең алды. Алайда, бұл істе экономика
саласындағы қиыншылықтарды шешуге себебін тигізе алмады және тәркілеу
кезінде де асыра сілтеулер болып тұрды.
Бұл кезеңнің тағы бір ерекшелігіне ұжымдастыру саясаты да жатады.
Пәрменді қарқынмен жүргізілген бұл істің көшпелі, жартылай көшпелі
халқымыздың жағдайына кері әсерін тигізбей қоймады. Ұжымдастыру да зорлық-
зомбылықпен жүргізілді. Халықтың тұрмыс жағдайымен санаспау елеулі
құлдырауларға жол ашты.
Қазақстандағы жүргізіліп жатқан саясат халықты сан жағынан үлкен
шығынға ұшыратып, демографиялық жағдайға да зиянын тигізді.
Сөйтіп, жаңа экономикалық саясат дамудың жоғарғы деңгейімен емес,
қайғы-қасіретпен, этникалық-экологиялық апатпен аяқталды.
1.4 Ғасыр басындағы жер, тіл, мемлекет мәселесі
ХХ ғасырда ұлт зиялыларын толғандырған, кез келген елдің мемлекет
екенін, ұлт екендігін айқындайтын негізгі белгілер болып саналатын жер,
тіл, мемлекет мәселесі осы кезеңде де өзінің өзектілігін жоймаған еді.
Осылардың алғашқысы және өте күрделі мәселе – жер мәселесі. Ғасыр
басында Қазақстан халқын отырықшылдандыру мәселесімен бірге, Патша өкіметі
қазақ жеріне түрлі ұлт өкілдерін әкеп қоныстандыруы халқымыздың өз жерінен
өзі айырылу қаупін тудырды. Қоныстандырушыларға шұрайлы жерлерін беріп,
малмен күн көрген қазақты қуаң далаға ығыстырып тастауы халық тұрмысының,
өмір сүру деңгейінің қиындап кетуіне әкеп соқты.
Қазақ пайдасындағы жерлерді алады, қыстауларынан көшіреді. Қай жөнменен
алып, қай орында көшіреді, оны қазақ білмейді. Жоғарғы хакімдердің қазақ
жері турасында шығарған низам, бұйрықтары болса да, ол бұйрықтарды
мұндағылардың қайсылары орнына келтіріп, қайсылары орнына келтірмейді.
Қазақ жол ретін білмейді дейді де, біреулері жолмен істемей, жосып бетімен
кетеді[4,76]- деп А.Байтұрсынов бастаған ұлт өкілдері, сол кезегі бір
жағынан қазақтың сауатсыздық деңгейінің төмендігіне күйінсе, екіншіден
қазақтың артық жері деп, сол кездегі өкіметтің жерімізді тартып алуына
күйінеді. Ғалымның басшылығымен шыққан Қазақ газетінде де бұл мәселе
өзектілігін жоймай, жиі-жиі халық назарына ұсынылып тұрды.
Қазақ газеті жарыққа шыққан тұс бұл халық басына Патша өкіметі
төндірген үлкен қауіп, үлкен қасірет болатын. Сондықтан да Қазақ
айналасындағылар осы бір күтіп тұрған тақырыпқа, ол жөніндегі әртүрлі
айтысты пікірлерге араласпауы мүмкін емес еді. Қазіргі қазақ мәселелерінің
ең зоры – жер мәселесі. Бұл қазақтың тірі, я өлі болу мәселесі. Бұл
турасында түсінік жетпей қаталасып, қазақты теріс жолға салғанымыз – бес
миллион адамның обалын мойнымызға жүктегеніміз. Сондықтан бұл турасында
қазаққа ақыл айтқанымыз, қазақты һәм басқаларды да қата ұқпастай етіп,
анықтап, ашық сөйлескеніміз абзал деді газет редакторы А.Байтұрсынов
өзінің татар газеті Уақытта жарияланған бір пікірге байланысты жазылған
Адаспаған мәселе турасында деген мақаласында [5,62].
Бұл жерде ғалымның айтпақ ойы - Қазақ газетіне қарсы бағыттағы
Айқап, Қазақстан газеттерінің ұлттың қамын ойламай, үстірт қарап
отырықшылдықты қуанышпен қарсы алуы.
Халқымыздың жерін зорлықпен тартып алуды мақсат тұтқан патша
өкіметінің сол кездердегі жерді дұрыс бөлмеу зиянын, дәлірек айтқанда,
тартып алуы қазақ халқына әлі де зиянын тигізіп келеді.
Переселен мекемесінің бастығы Глинко өткен жаз думаға айтты: Біз қазақ
жері туралы екі жолмен іс қыламыз. Бірі – закон жолы, екіншісі – еп жолы.
Ебімізге көнсе, арамсынбаймыз деп. Ол ебін инструкциясының 20 пунктында
айтқан: қазақ өзі он бестен жер аламын деп тілесе, тілегін қабыл ету керек
деп. Соны жамылшылап қазақтың бәрін де өзі тіледіге келтірмекші. Переселен
чиновниктері қазақтың мойынын иіп, басын сол ноқтаға іліктіру үшін мұжық
нормасымен аламын десең жеріңді өзіңе қалдырамын, әйтпесе жеріңді аламын
деп қазақты жарға қамайды. Оларға біздің Айқап журналы һәм ноғай
бауырларымыздың матбуғаты көмекші болды. Бұлар қазаққа қастық ойлап емес,
достық қыламыз деп көмекші болды. Айқап істің негізі не екенін түсініп
жете алмай қателесті. Ноғай бауырларымыз қазақтың жер мәселесін жақсы
білмегендіктен қателесті[5,66] – деп қазақтың орға жығылғанын жазды. Сол
кездегі ұлттық баспасөз беттерінде ұлт зиялыларының жер мәселесіне келгенде
ерекше ден қойып, өз жерімізді өз иелігімізде сақтап қалуы керектігін ашып
айтқан пікірлері көрініс тапты.
Қоныстандырудың, орыс мұжықтарына жерді көптеп бөлудің түбі неге
әкеп соқтыратынын Ә.Бөкейханов 1910 жылы – ақ ескерткен болатын: При
спешном и массовом переселении крестьян в киргизскую степь весьма возможно
что ее целина будет вспахана раньше, нежели крестьянское хозяйство успеет
принять более интенсивную форму. Киргизская степь лишившись вековой целины,
окажется бесплодной и, при современной технике крестьянского хозяйство
перестанет давать урожай. Здесь повторятся знакомые неурожай юго-восточной
России. Распылив превосходные пастбища киргизской степи и обратив ее в
пустыню, крестьянин окажется у разбитого корыта, а киргизы, лишившись к
тому времени своих пастбищ, окончательно обнищают... [5,66] –деп
Бөкейханов та Патша өкіметінің отаршылдық саясатын әдейі қазақты жерінен
айыруды мақсат тұтып жүргізіп отырғандығын көз жеткізерліктей етіп
дәлелдеген болатын.
Ұлт зиялылары халық бірлігін сақтауға тырысты. Жер халықтікі
деген ұстанымды жақтаған ұлт зиялыларының өкілі А.Байтұрсыновтың жер
мәселесіне байланысты Жер жалдау айынан, Қазақ жерін алу турасындағы
низам, Шаруа жайынан, Қазақ һәм жер мәселесі т.б. мақалалары жарық
көрді. Мақалаларында ұлтына деген шын жанашырлық ниеті ашық көрініс тапты.
Ғасыр басындағы екінші бір күрделі мәселе оқу-ағарту ісі болатын.
Елімізде жаңа жүйеде оқыту әдістерін пайдаланып, мектептер ашыла бастады.
Оның ішінде ересек жастағылардың да сауатын ашатын мектептер құрылды.
Если в 192526 учебном году охват детей школьного возраста составлял среди
казахов 12%, русских – 39,1%, узбеков – 13,4%, то в 193132 учебном году
этот процент соответственно возрос среди казахов до 72,7, русских – 92 и
узбеков - 75%. К этому времени в Казахстане было 7110 школ, из них 334
средних и семилетних; в школах учились свыше 600 тыс. Учащихся, то есть по
сравнению с 192526 количество учащихся – в три раза. Бюджет на народное
образование вырос в восемь раз. [7,38]
Сол кездің саясатымен тығыз байланысты орыс-қазақ мектептері көптеп
ашылды. Жоғарғы үкімет қазақ балаларын біліммен сусындатуды емес, өз
саясаттарын жүргізетін кадрлар даярлау мақсатында оқу-ағарту ісіне ерекше
көңіл бөлді.
Миссионерлік саясаттағы үкімет қазақ даласында мұсылманша оқытатын
мектеп, медреселердің ашылуына тыйым салды. Сол кездегі жұмыс істеп тұрған
медреселерді қатаң бақылауға алды. Мәселен, нұсқау бойынша балаларын
қазақша медресе – мектепте оқытқысы келетін қазақтар оқу орны бастықтарынан
арнайы рұқсат куәлік алып, әр куәлік үшін 50 тиын алым алынған. Ал
балаларын куәліксіз өз бетінше оқытқандарға бірінші жолы 10 сом, екінші
жолы 30 сом айып төлеттірген. Бұл тәртіпті үшінші рет бұзған адамдар 5
тәуліктен 15 тәулікке дейін қамауға алынып, одан әрі балаларын мұсылман
мектептерінде оқытуына тыйым салатын болған. [5,11]
Ғалым Ахмет Байтұрсыновтың Оқу жайында мақаласындағы Орысша һәм
қазақша оқудың екеуін де керегінше пайдалану үшін, қазақ ұлы әр нәрсенің
атына түсініп іс істерге керек. Үкімет қазаққа қазақша мектеп салып
бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті тілемейді, соның үшін
мектептерімізді тәртіпке қою, қазақша оқуды халыққа тарату - өз
міндетіміз[9,45] деген пікірінен сол замандағы оқу ісінің саясатпен тығыз
байланысты болғанын көреміз. Сөйтіп Ресей орыстандыру саясатын тілінен,
дінінен, жерінен айырып, мәңгүрт ретінде өз отарына айналдыру ниетімен әрі
қарай дамыта берді. Алайда, Патша үкіметі жаппай сауаттылыққа қарсы еді.
Соның бір себебі – олардың мұсылман мектеп – медреселеріне тыйым салуы.
Екінші өзіне керекті кадрларды даярлап алды, әрі қазақ жастары тілмаштық,
іс жүргізу сяқты істерді місе тұтпай, әрі қарай оқу деңгейлерін
жоғарылатып, өз саясаттарына қарсы шығады деп ойлады. Соның нәтижесінде
кейбір жылдары мектеп оқушыларының саны да күрт төмендеді. Кейінен билік
басына Кеңес үкіметі келген кезде мәдени ағарту істері, сауатсыздыққа қарсы
шаралар өзінің оң нәтижесін берді. Мектептер саны да бұрынғымен
салыстырғанда өсті.
Дегенмен сауатсыздық саны әлі де болса жоғары болды. Мәселен, 1924
жылы сауатсыздар саны 84,5 процент болса, 1926 жылғы санақ бойынша
Қазақстанда хат танымайтын 14 жастан 16 жасқа дейінгі ересек балалар саны
294107 адам ( барлық ересек балалардың 72%-і, хат танымайтын 17-ден 35-ке
дейінгілердің саны 1378145 адам) барлық осы жастағылардың 73,6%-і еді.
[10,170] Сауатсыздықты жоюдың бірден оң нәтиже бермеуі, мұғалім
мамандарының жетіспеуі, қазақ тілінде оқу құралдарының жоқ болуы себебін
тигізді.
Осы кезеңде ең өзекті мәселенің бірі – ұлттық мемлекет, яғни өз
басқару жүйемізді қалыптастыруға деген талпыныс мәселелері. Патша өкіметі
ұлт ретінде қазақ елін тарих сахнасынан жоюды алдына мақсат етіп қойғаны
белгілі. Дәлірек айтсақ, кейінгі кездегі Кеңес үкіметі орнаған кезде де
Ресей мемлекетінің де көздеген мүддесі осы болып еді. Әуелі, жерімізді
отырықшылдық арқылы мәдениетті елдер қатарына қосамыз деп, переселендерді
қазақтың артық жері деп, жерді халықтан алдап алды, одан кейін ұлтымыздың
ана тілін қазақ тілін орыс тілімен алмастырып, ұлт ретінде жоюды іске
асыруға кірісті. Сөйтіп, жалпы қазақ деген халықты, атауды өшіруге бар
күштерін жұмсап бақты. Сол кездегі ұлт жанашырлары, зиялылар қауымы осы
көзделген мақсаттарға қарсы шықты. Олар ата-бабамыз найзаның ұшымен,
білектің күшімен сақтап келген еліміздің елдігін, жерін, тәуелсіздігін
қорғап сөз додасына түсті. Алайда бір-бірімен ортақтаспай, осы мақсатқа
жету жолдарында ала-құлалық болып, бірлесіп күресе алмады. Осы мақсатта
әртүрлі партиялар аша бастады. Осындай наразылықтардың бірі - Қоянды
жәірмеңкесінде жазылып, Петербургке жіберілген Қарқаралы петициясы.
Петицияда жер мәселесі, земство, мүфти, яғни қазақ халқының өз мүфтиі болуы
керек деген келелі мәселерді көздеген. Бұл петицияны кейбір зерттеушілер
кейін Алашорда үкіметінің құрылуының алғашқы нысаны деп бағалайды. Бұл
петицияны патшалық Ресейдің отарлау саястына білдірген алғашқы қарсылық деп
ұғыну керек. Алашорда үкіметі өз алдына қазақ халқына автономия алып беруді
мақсат тұтты. Осы мақсатта Ұлт Кеңесі құрылды. Бұнда Алаш партиясының
Бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөлімнен тұрады. Олар: 1. Ресейдің
демократиялық федерация болып жариялауы туралы; 2. Ресей құрамында қазақ
ұлт автономиясын құру; 3. Халықтар арасында тең құқықтық орнату; 4. Дін
туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару; 5. Елдегі билік және сот туралы;
6. Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру; 7. Халықтың табысына
қарай салық салу; 8. Жұмысшылар туралы; 9. Ғылым және білім туралы; 10. Жер
мәселесі. Осы бөлімдердің ішінде біздің тақырыбымызға қатыстыларына
тоқталып өтейік.
ІІ. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз
тізгіні өзінде болып, Россия республикасының Федерациялы бір ағзасы болу...
Х. Жер мәселесі. Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеуі,
бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы [11,261] –
деген келелі мәселелерді қозғап еді, алайда Ресей үкіметі алашордашылдарды
да өз дегеніне жібермеді. Олардың жеке өз алдына мемлекет боламыз деген
талпыныстары сол кездегі саясаттың илеуінде қалғаны белгілі.
Ғасыр басындағы халықтың ұлттық белгісін айқындайтын негізі- тіл
мәселесі де өзінің өзектілігін жойған жоқ. Тіл – қоғам өмірінде түрлі
қызметтер атқаратын, халықтың халықтығын танытатын күрделі құбылыс. Тіл
халықпен бірге өмір сүреді, ел тарихы жанданса, тіл де жанданады, тарих
өшсе ол да өшеді.
Тілдің қызметтері әртүрлі дедік. Соның ішіндегі негізгісінің бірі
болып әлеуметтік қызметі қарастырылады. Бұл қызметі тілдің қоғам өмірімен
тығыз байланыстылығынан келіп туындайды. Қазіргі кезде тілдің бұл қызметіне
байланысты мәселелерді тіл білімініің бір саласы - әлеуметік лингвистика
қарастырады. Әлеуметтік орталарда көрініс беруін қадағалап, зерттейді. Ел
тарихи мен ұлт тілі бір-бірімен тығыз байланыста қарастырылады. Бұндағы ең
негізгі көңіл бөлерлік мәселе мемлекеттің, басқару органдарының жүргізетін
тілдік саясаты. Енді қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің даму деңгейіне
тоқталып өтейік.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілі халықтың экономикасы мен
саясатына байланысты шектеулі деңгейде көрініс берді. Ауызша өмір сүрген
халық тілі жазбаға әлі де болса реттеліп түсе қоймаған еді. Негізінде
тілдің өмір сүру формасы елдің тарихымен тығыз байланыста
қарастырылатындықтан, араб шапқыншылығының әсерінен қалып қойған араб
әліпбиі жазуда қазақ тілінің ерекшеліктерін жете аша алмай жазба тіл
деңгейіне көтеріле алмады. Қай тілдің тағдырын алсаңыз да, ұлттық
мемлекеттік құрылым жүйесімен байланысты болып келеді. Сондықтан тілдердің
әлеуметтік лингвистикада классификациялануы да ұлтты басқару формасымен
сараланады.
Зерттеуші Б.Хасанов өз еңдегінде қазақ тілінің әлеуеттік қызметін
кезең-кезеңдерге бөліп қарастырған. Мәселен,
В развитии социальный функции казахского языка мы считаем возможным
выделить следующее основные периоды:
І. 1918 - 192324;
ІІ. 1924 – 192728;
ІІІ. 1929 – 194041;
ІV. 1941 – 1945;
V. 1946 – по настоящее время [7,46] – деп бес кезеңге бөліп тастаған.
Зерттеуші еңбегінде қазақ тілінің осы дәуірлеріне сәйкес қандай рөл
атқарғанын, мемлекет тарапынан, дәлірек айтқанда, кеңестік дәуірде тілді
қорғауда жүргізілген шараларды дәлелдеп, оң қырынан жазған. Мәселен,
Комиссия установливала срок изучения казахского языка. По истечении срока
европейцы, не знающие казахского языка должны были уступить свои месты
работникам, знающим казахский язык... [7,56]
В этом периоде, точнее с 1926 г, казахский язык впервые введен в программу
школ 2-й степени, где обучались дети европейцев. Если казахский язык до
1924-1925 гг. функционировал лишь как язык начального образования, то с
этого времени он начал выполнять функцию языка средних и специальных
учебных заведений. Резко увеличилось издание книг на казахском языке как по
числу названий, так и по объему и по тиражу[7,58].
Қазақ зиялылары қашанда қазақ тілінің де басқа дамыған тілдер
деңгейіне қосылып, мемлекет тілі деген дәрежеде жетіп, одан да биікке
шырқағанын қалаған. Тілге жанашырлықпен қараған.
Тілдің тіл ретінде өмір сүріп жандануына оның мемлекет ішінде, кеңсе
істерінде қолданылуы да ерекше әсер етеді. Осы мақсатта ғасыр басында
зиялылар қауымы 1905 жылы жіберген Қарқаралы петициясында 14 талап қойды.
Олардың ішінде біздің қарастырып отырған объектімізге керек бөлімдері де
бар. Соларға тоқталып өтейік:
1. Қазақ мектептерінде қазақ тілінде оқыту; интернат, пансионат, жоғары
оқу орындарының жайы;
2. Қазақ тілінде газет шығару;
3. Болыстық кеңселер мен халық соттарда істі қазақ тілінде қабылдау
правосын қалпына келтіру; қызметке қазақ тілін білетін тілмаштарды
алу;
4. Сот ісін қазақ тілінде жүргізу; [11,210]
Алайда, бұл міндеттердің барлығы дерлік өз деңгейлеріне жетіп,
көтерілген жоқ.
Осы петицияға қосымша ретінде Ресей ішкі істері министрлігіне хат
ретінде екінші петицияны жібереді. Бұл арызда алғашқыға қарағанда нақты 13
талап қойылған. Оның үшеуі біздің сөз етіп отырған тақырыбымызға
байланысты. Атап айтқанда:
1. Жергілікті бастықтар қазақ тілін білетін болсын, олар білімді адамдардан
сайлау жолымен қойылсын. Білімді адамдар бізде баршылық.
2. Іс қағаздары қазақша жүргізілсін. Песір, стажник, шабарман сияқты кіші
қызметкерлер тек қазақтардан болсын;
3. Учаскелердің мировой судьялары қазақша жақсы білетін болсын. Тергеу
қазақша жүргізілсін, адвокаттар қазақша білетін болсын.
Қояндыда Ж.Ақбаев бастаған қазақ зиялылары 1905 жылдың 20 маусымында
жіберген 3-петицияда: халыққа білім беруге қамқорлық жасалсын, сабақ
мемлекеттік тілмен бірге қазақ тілінде де жүргізілсін, қазақ тілінде
цензурасыз газет шығарылсын, баспахана ашылсын, мемлкеттік басқару
мекемелерінде, сот – тергеу оындарында іс қағаздары қазақша жүргізілсін,
қазақтардың өз тілінде жазған арыздары қаралсын, заңгер қазақтар қызметке
алынсын деген талаптар қойылған [13,12]. Бұл талаптардан сол кезеңнің
өзінде де қазақ тілінің әлеуметтік жағдай, тілдік мәртебесі төмен деңгейде
болғандығын, ұлт зиялыларын тіл тағдыры алаңдатпай қаймағанын көреміз.
Ұлт жанашырларының бірі Ә.Бөкейхановтың мына сөзінен сол кезеңдегі
тіл мәртебесі жайлы пікірлердің өзі ұлт зиялыларыда әртүрлі көзқараста
көрініс тапқанын аңғару қиын емес. Мәселен,
Қазақ тілі бір болса, мұсылман бірігуіне жақсы, законда татар тілі болсын
деп көріне сөйлеген хазірет Хасан ғата, өзге хазіреттер де Хасан ғата
пікірін қабылдайтын көрінеді.
Бақытжан ағамыз қазақта тіл жоқ дейді. Көп таластан кейін сиез
рухани мекеме қағазы татар-түрік тілімен жазылсын деді. Біз қазақ тілі
законға жазылсын деп қарыса аламадық, бүктемеде қалатын болған соң.
Түбінде біздің қазақ тілі, бізден тіл тұқымы бір өзге мұсылманды
байытпаса, бір-бірімізге қоңсы қонбаймыз ғой. Ғұмыр жүзінде біздің қазақ
тілі өз бәйгесін алар: Абай, Ахмет, Мир Якуб, Шаһкерім, Тарғыннан һәм
өзгелерден біл көрініп тұр ғой[11,191] деп сиездің қазақ тілі жайлы
көзқарасына наразы болып, келер күннен үміт күтеді. Алайда, кеңес үкіметі
орнағаннан кейін де, тіл мәселесі өз өзектілігін жойған жоқ.
Халел Досмұхамедұлының Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін білмеген ел
болмайды. Тілінен айрылған жұрт – жайылған жұрт. Мектеп пен баспа тілі
дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып гүлдендіреді. Мектеп пен
баспада қолданылудан қалған тіл – шатасқан тіл. Ол ел – сорлы ел, мұндай
елдің тілі бұзылмай қоймайды... Ана тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей
беру зор қата [8,255] деген тұжырымынан да ана тіліне деген біріншіден,
ғалымның жеке көзқарасын аңғарсақ, екіншіден сол уақыттағы ана тілі
мәселесінің қандай деңгейден көрініс беретінін байқау қиын емес.
Дала уәләяты газетінде де нақты талып етіліп қойылмаса да, тіл
мәселесі әредік сөз болып тұрды. Түркістан уәләяты газеті екеуінде сол
кездегі ұлт зиялыларының тілдің тазалығын сақтау жайлы, осы тақырып
төңірегіндегі мәселелер қозғалды.
Дала уәләяты газеті бетінде қазақ тілінің сол кездегі хал-
жағдайы, оның болашағы, қазақ жазуын жетілдіру жолдары сияқты түбегейлі
мәселелерді көтеріп, пікірталас ұйымдастырып отырды.[14,20] Газет
беттеріндегі материалдарды салыстырсақ, негізінен көбі қазақ тілінде
басылымдардың жоқ екеніне наразылық сыңайын білдіріп жазылған. Газет
бетінде қандай медреселер пайдалы деген сұрақ төңірегінде біраз мақалалар
жарық көрді. Бұл мақалаларда медресе қандай бағытта жұмыс істеуі кереке
деген сұраққа жауаппен бірге, қандай тілде оқытылу керек деген сауалға да
жауап берген. Мәселен, ...Осы жоғарыдағы айтылған мәселелерде қазақ
тілінде оқытса артық, жақсы болар еді. Бірақ онда оқытылатын жылы
көбейтіледі. Бұл секілді медреселердің ұстаздарының оқуы терең болмаса да
бала оқытуды жақсы үйрететін кісі болсын [15,478].
Айқап бетіндегі мына бір мақалада ( Тіл сақтаушылық Уалиолла
Халили Қостанайдан ) қазақ тіліне деген жанашырлығын білдіре отырып:
Біздің милләтке қызмет етушілеріміз бір жағынан мұсылманша, бір
жағы орысша білімі болған жігіттерімізден болды. Бұл замандағы
педогогтардың пікіріне қарағанда бала ең кемі 3 жыл яки 4 жыл ана тілімен
оқуға тиісті болады. Біз қазақ балаларына сол 3 жыл ішінде өз тілімізде
кітаптар оқыған сияқты татар тілінен де хабарсыз етпеске керек. Әбптейі
(жаңаша) мектептен шыққан бала татар тіліне таныстығы болмаса, қалайша
Шәһәрге барып жоғары сыныпқа кіреді, оның дәріс кітаптарына қалайша
түсінеді, бұл да ескерілетін бір жұмыс [4,114] – деп сол кездегі оқудың
татар тілінде жалғастығын табатынын, сондықтан бір жағынан ана тілімізді
ұмытпай, екінші жақтан жоғарғы білімді жалғастыра алмай қалмайық деген
ұсыныс білдіреді.
Атақты қоғам қайраткері, жазушы Ә.Бөкейханов съезде сөйлеген
сөзінде:
Мұсылман сиезі қараған закон жобасында жазылған екен, рухани мекемелерде
қағаз татарша тілмен жазылсын деп. Бұл біздің қазақ жұртына ыңғайсыз екені
көзге көрініп тұр. Түрік заты халыққа біздің қазақтай бір жерде тізе қосып
қалың отырған іргелі ел жоқ. Біздің тілді қайдан білсін, біз кітап жазып,
журнал, газет шығара бастағанымыз осы үш-төрт жылдың ғана арасында. Анық
түрік затты халық тілі біздің қазақта [11,187] – деп съезд шығарған
шешімге қарсы болып, қазақ тілін татар тілінен кем санауды жөн емес деп
күйінеді, қазақ тілінің артықшылығын көрсетуге тырысады.
Қазақ газеті шығып тұрғанда ұлт зиялылары сол кездегі саясаттың
астарының тереңде екенін тез ұғына қойды. Сондықтан Өз тілімен сөйлескен,
өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы –
тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын
дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген
ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда тіліміздің де
сақталу қамын ойлауымыз керек...
...Сегіз-тоғыз жасынан оқуға түссе, оқыған тілі басқа болса,
жазғанда сол кітаптардан үлгі алып жазса, олар қайдан қазақша жазуға
әдеттенер? Мұнан былай да өз бетімізбен жүре берсек, ақтығында қазақ тілі
азып-тозып, бірте-бірте тұтынудан шығып, әуелі қазақша жазу ұят көрінер,
сонан соң қазақша сөйлеу ұят көрінер, онан әрі не болары белгілі [16,15] –
деп, тіліміздің сол кездегі қолданылудан қалып бара жатқанына шырылдайды.
Қазақ газетінде сонымен қатар сол замандағы съездердің шығарған
оқу мәселесіне байланысты қаулылары да жарық көріп тұрды. Мектептерде
байланысты қарастырылған мәселелердің ішінде:
1.Бұратаналар школында оқу ана тілінде болсын;
2.Орыс тілі үш жылдан бұрын енгізілмесін;
3.Ер балалар мен әйел балалар бірге оқытылсын;
4.Бастауыш школдарында басқа бұратаналарға арналып, орта һәм жоғарғы
дәрежелі школдар ашылсын; [6,389] - деген Қызылжар уезінде өткен
мұғалімдер съезінде нақтылы талаптар қабылданған.
Алаш партиясы бағдарламасында да ұлт зиялылары тіл мәселесіне арнайы
бөлім бөліп, көңіл бөле қараған. Мәселен, қазақ тілінің қоғамдық -
әлеуметтік қызметіне ерекше көңіл бөлген 9-тарау Ғылым-білім үйрену деп
аталды. Онда:
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болуы: жұртқа жалпы
оқу жайылуы. Бастауыш мектептерінде ана тілінде оқуы; қазақтың өз тілінде
орта мектеп, университет ашуы; оқу жолы өз алды автономия түрінде болуы;
хүкімет оқу ісіне кіріспеуі; мұғалімдер мен профессорлар өзара сайлаумен
қойылуы; ел ішінде кітапханалар ашылуы. [11,261]
Кейін Алашорда үкіметі жүргізген съездерде де бұл іс өзінің
жалғастығын тауып жатты. Өздерінің бағдарламасында белгілеген мәселелерді
бірте-бірте іс жүзіне асыра бастады. Бастауыш мектепте алғашқы үш жылда
білім ана тілінде жүргізілуі керек деген мәселені қозғады. Мәселен,
V. Билік һәм сот, Һәр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы.
Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ
тілі болуы. [3,309]
Сонымен қатар білім алудың жоғарғы оқу орындарын ашу, яғни жоғарғы
білім деңгейіне көтерілу керек деп үндеу тастайды.
Әуел бастан қазақ тілі Патша үкіметі заманының өзінде шешімін
таппаған еді. Кейінен Кеңес үкіметі құрылған кезде де жоғары деңгейден
көрінуі мүмкін болмай қалды. Бұл кезеңде де ұлт зиялылары тіл мәселесін
әредік қозғап тұрды. Патша заманынан бері қазақты тілінен, дінінен айыру іс-
әрекеті кейінгі үкіметтің құрылып орнығуында ашық көрінбесе де, астыртын
іске асып жатқан еді.
Кеңес үкіметі мемлекет басына келгенде, дәлірек айтқанда біз
қарастырып отырған жылдары көптеген зерттеушілердің айтуынша қазақ тілінің
қоғамдық қызметі артып, кеңсе істерінде, оқу орындарында, қазақ
баспасөздері пайда болып дамыды дейді.
Осы мақсатпен 1923 жылы қараша айында тіл туралы алғаш декрет
қабылданды. Бұл декретте қазақ тілі орыс тілімен қатар мемлекеттік дәрежеге
ие болып, мемлекет тілі болып жарияланды. Басқару органдарында, қоғамдық
мекемелерде іс қағаздарын орыс тілімен бірге қазақ тілі ресми тіл болып
қабылдануы, әрине сол кезде аз да болса тілдің қоғамдық қызметіні өсуіне
жағдай жасады. Алайда, отызыншы жылдары тіл тағдыры мүшкіл халде болды. Ана
тіліміз ресми тіл болу, ғылым тілі болу, осыған байланысты оқыту тілі болу
қызметінен біртіндеп, саясаттың ықпалымен айрыла бастады. Қазақ тілінің осы
кездері ресми тіл ретіндегі қызметінің шектелуі мектепте, жоғарғы оқу
орындарында оқу-оқыту қызметінен де шеттетілді.
1920-30 жылдары қазақ тілінің қоғамдық қызметі едәуір болса да артты,
қолданылу аясы кеңіді. Бұны Кеңес өкіметінің әр халықтың өзіндік тіліне,
әдет-ғұрпына тыйым салынбайды деген сөз жүзінде болса жарық көрген
қарарларының аз да болса әсері болды.
1920 жылы қазанда Қазақ АССР-ның Оқу халық комиссариаты құрылды. Оның
төрағасы болып А.Байтұрсынов тағайындалды. 1921 жылы ақпанның 18-де
Бүкілқазақстандық оқу-ағарту конференциясы шақырылды. Онда балаларды
қорғау, бірыңғай мектеп жүйесін құру, кәсіптік-техникалық білім беру, саяси
тәрбие жұмысы т.б. оқу-тәрбие жұмысына байланысты мәселелер қаралды.
[8,317]
Сол кезеңдердің шеңберінен шыға алмаған әдебиеттердің бізге берері осы.
Алайда, алаштанушы, тарих ғылымы Ғалым Ахмедовтың еңбегінен мына бір
адамның жиылыстағы сөзін келтіре кету артық болмас.
Қазақ тілін енгізу жөнінде жарлық, декреттерге қарамастан қазақ
тілін үйренуді ойына алған не бастаған жан жоқ. Өткен төрт жылдың ішінде
Орталық қазақ жерінен жұмысқа келген қызметкерлердің ішінен қазақ тілін
енгізуді аузына алған бір адамды да көрген жоқпын. Олар қазақ тілін
мәдениетсіз, қызықсыз деп қарайды және Қазақстанда көп тұрмаймыз ғой деп
ойлайды. 1920-1921 жылы Орал губкомы қызметкерлердің қазақ тілін үйренуге
міндеттеп еді, оған құлақ асқан ешкім болмады. Өткен төрт жылдың ішінде
Қазақстанда партияда жоқтардың бірде-бір жиналысы өткен емес, губерния
көлемінде өтіп еді, бірақ онда қазақтар тым аз болды. Республикамызда қазақ
тілінде 5 газет, орыс тілінде 17 газет, қазақ тілінде 1 журнал, орыс
тілінде 6. Мектеп саны 690, олардың 36 проценті қазақ, 64 проценті орыс
мектептері, оларда оқитын балалардың 29 проценті қазақ, 74 – орыс балалары.
[1,60] – деген Сәлімгерей Қаратілеуов көзқарасынан сол кездегі Лениннің
басшылығымен жасалған әр халықтың дамуына, соның ішінде тілінің дамуына
кедергі жасалмай, керісінше жағдай жасалады деген қаулылардың берген
нәтижесі бола қоймағаны айқын көрінеді.
Мәселен, белгілі ғалым, қоғам қайраткері, жазушы Сәкен Сейфуллиннің қазақ
тілін іс жүргізуде қолдану шаралары туралы бірнеше мақалалары бар. Солардың
мазмұнына қарап, сол кездегі кейбір қызметкерлердің, ұлт зиялыларрының
ұлттық тілімізді дәржесін арттыруға деген ниеттерінің жоқтығын байқауға
болады.
ІІ тарау. Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында
2.1 Ахмет Байтұрсынов
Ахмет Байтұрсынов көрнекті ғалым, тілші әрі әдебиетші, ағартушы,
қоғам қайраткері, жазушы, ақын, асқан талант иесі, дарынды адам болған. Өз
заманындағы ұт жаншырлары ретінде халқына орасан зор еңбек етті. Біз
ғалымның ана тілімізге байланысты еңбектерін қарастырамыз. Ұлт зиялылыраның
ішінде ана тілі жайлы көп сөз қозғап, қалам тербеген ғалым өзінің жүрек
жарды пікірлерін сол кездердегі баспа беттерінде жариялап отырған.
Ахмет Байтұрсынұлы Кеңес үкіметінің билігін мойындаған кезеңде 1920-
1921 жылдарда Қазақ АССР – і Оқу-ағарту комиссары қызметін атқарды. 1921-
1922 жылдары Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы Академиялық Орталықтың
төрағасы болады. 1922-1925 жылдары Қазақстан Халық Ағарту Комиссариаты
жанындағы Ғылым-әдеби комиссиясының председателі, Қазақ өлкесін зерттеу
қоғамының құрметті редседателі сияқты қоғамдық қызметтерде беделді
орындарда жұмыс істейді.
Ғалымның қазақ тілін жетілдіру, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне
сәйкес әліпби жасау жөніндегі идеяларын алғаш Айқап журналынан көруге
болады. Қазақ тілінің тағдыры жайлы, тіл тазалығын сақтау, әдеби тілді
қалыптастыру және ұлттық тілдің көркемдік деңгейін, қоғамдық өмірдегі рөлін
көтеру жолында ұлт зиялыларымен бірге елеулі қызмет атқарды.
Ғалымның араб әліпбиіне негіздеп жасаған әліпбиі жайлы сол кездегі
баспа беттерінде әртүрлі пікір қалыптасып, дау туындап, оны қабылдағысы
келмегендер де болды. Сол кезде М.Дулатов ғалымның реформалаған жазуын
жақтап Жазу тәртібі деген мақала жазды. Мақаласында Ахметтің қазақ жазуын
араб алфавиті негізінде түзіп, қазақ халқының тілдік ерекшеліктеріне
сәйкесетін жазу үлгісін ұсынудың тұңғыш қадамын жасағаны айтылады.
Ғалымның 24 таңбадан тұратын жаңа бір араб – қазақ жазу үлгісін ұсынып
отырғаны, оған деген Міржақыптың оң пікірде екені жазылып, ұсынысы да
айтылады. Мақаланың негізінде даулы мәселелре туындап, аяғы айтыс- тартысқа
ұласады. Әсіресе, Ш.Жияшевтің Бірге қозғалайық деген мақаласы Ахмет
Байтұрсынұлының Гаспринский сияқты ұлы адамға қарсы шықты деп, қазақты
түркің тіліндегі ортақ жазудвн бөлектегің келді деп айыптайды. Сол кезде
А.Байтұрсынұылның идеясын жақтаушылар бұған қарсы бірнеше мақала жазды.
М.Дулатов Ахметті жақтап, Жияшевтің қате пікірін дәлелдеп қарсы шығады.
Мәселен,
Бұл кісі Ахмет Байтұрсыновтың жазу тәртібінің дұрыс-терісін өз алдына
тексеруден бұрын, ноғайлардың әліппе жазушыларынан басқа жол іздегені үшін
қатты ренжіген. Ахмет Байтұрсынов ноғай жазушыларын жатырқағандықтан емес,
қазақ тілінде қанша дыбыс болса сонша белгі көрсетіп, артық әріптерді
кеміткен. Сонымен қазақша жазу-оқуды оңайлатқан. Сынаушы да осының арасын
көздеу керек еді. Ахмет Байтұрсыновтың бұл көрсеткенінде жаңа тәртіп,
ноғайлардың Ұсыл жәдид деген де жаңа тәртіп деген сөз, екеуінің де
көздеген мақсаты – бір. Қазақтың оқығандары қазақ балаларын өз тілінде
үйрету үшін жеңілдікті басқа бір ретпенен тапса, ноғай жазушылары өкпелер
ме екен? [17,54] – деп, Ахмет Байтұрсыновтың 13 әріпті кеміткенін, араб
әліпбиінің оқуға қиын болғанын, ғалым жасап отырған жазу тәртібі тиімді
екенін дәлелдеп, өз ұсыныстарын да көрсетіп өткен. Жалпы түрік жазуын
жақтаушылар, көсемі Гаспринский болып, түркі тектес халықтардың әдеби тілін
бөлшектеуге қарсылық білдіреді. Ғалымның терең білімдігіне өз сөзінен дәлел
келтіріп өтейік.
Тәртіпті жазу деп айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналған
белгісі бар болса. Осы күнгі жазуымыздың дыбыс басына арналған белгіміз
жоқ. Бір белгімен әлденеше түрлі дыбыстарды жазамыз... Бірдей жазылған
сөзді қалай һер түрлі оқысам дұрыс болады деп бала қиналмай ма? Сондықтан
әуелі оқу құралын сайлаудан бұрын, жазуымыздың тәртібін түзетіп, жөнге
салуымыз керек [4,176]. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов қазақ жазуын бір ізге
түсіруді негіздейді.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы
пікірлерін Айқаптың 1912 жылғы 9-10 нөмірлерінде Шаһзаман мырзаға атты
үлкен мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын білдірмейтін кейбір араб
таңбаларын қазақ алфавитіне енгізбеу керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін
білдіру үшін оның алдына дәйкеші дейтін таңба қою қажеттігін дәлелдейді.
Одан кейін Қазақ газетінде Жазу мәселесі деген көлемді мақала жариялап,
онда кейбір дауысты дыбыстарды таңдалау жанындағы өзінің пікірлерін айтады.
Сөйтіп, әрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін былайша
лайықтап алуды ұсынады:
1)қазақ жазуы үшін араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын алмау,
2) қазақ тіліндегі дыбыстардың әрқайсысына таңба белгілеу, 3) к,г
дыбыстарынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін
білдіру үшін сөздің алдынан дәйекші таңба қою. Бұлайша түзілген алфавит
сауат ашудың дыбыс жүйелі әдісіне сай келетіндігі байқалады.
А.Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын халық
ешбір талассыз қабылдады, себебі А.Байтұрсыновтың реформасы қазақ тілінің
табиғатына, яғни дыбыс үндестігі заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде
жасалған болатын. Сөйтіп, А.Байтұрсынов қазақ әліпбиін жасап шығарды.
Бұл жұмысты ғалым 1910 жылдан бастап қолға алған. Ғалым басылымда
жазудың қолайлы-қолайсыз жақтарын ескереді. Ғалым жасаған әліпби 1912
жылдардан бастап қолданысқа түсе бастайды. Сол кездерде бұл әліпбиді жаңа
емле деп атаған. 1915 жылдың өзінде осы емле негізінде он бестей кітап
басылып шыққан. 1913 жылдары жаңа емле мұсылман медреселерінде, қазақ-
орыс мектептерінде қолданыла бастаған. Араб әріптері негізінде жасалған
қазақ, қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде ресми түрде талқыланады. Бұл
съезде Р.Сыздықованың талдауынша алты мәселе күн тәртібіне қойылған: 1)
жазу, яғни орфография ережелері, 2) әліпби (яғни алфавит, графика
мәселесі), 3) қазақша пән сөздер ( яғни терминолгоия), 4) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 - 4
І тарау.ХХ ғасырдың 1920-30 жылдарындағы Қазақстандағы өзгерістер 5 - 23
1.1 Қазақстандағы тарихи-әлеуметтік жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5 - 6
1.2 Қоғамдық саяси өзгерістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6 - 8
1.3 ХХ ғасыр басындағы экономикалық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 8 - 9
1.4 Ғасыр басындағы жер, тіл, мемлекет
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 - 23
ІІ тарау. Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі
жайында ... ... ... ... ... . 24-41
2.1 Ахмет
Байтұрсынұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. 24-33
2.2 Міржақып
Дулатұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 33-36
2.3 Сәкен
Сейфуллин ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... . 36-39
2.4 Смағұл
Садуақасұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 40-42
ІІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы оқу-ағарту
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43-52
3.1 Әліппе жайлы ұлт
зиялылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43-48
3.2 Оқу-ағарту жайлы қазақ зиялыларының көзқарастары ... ... ... ... ... ...
48-52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-55
КІРІСПЕ
Әлемдегі тілдерді классификациялаудың төрт қағидасының бірі –
тілдерді қызметтік қағидасы (функционалдық принцип) бойынша жіктеу.
Қызметтік қағида:
1) тіл мен оның иесі болып саналатын халықтың байланысын,
2) тілдің қоғамда атқаратын қызметін,
3) тілдің этникалық аймақтан тыс таралуын қарастырады. Біздің дипломдық
жұмысқа нысан етіп алып отырғанымыз – қазақ тілінің ХХ ғасырдың 20-
жылдарындағы қоғамдық қызметі.
Қызметтік қағида бойынша әлемдегі тілдермен диалектілер тайпалық,
ұлыстық, халықтық, ұлттық деген төрт әлеуметтік топқа бөлінеді. Дипломдық
жұмысқа мақсат етіп қазақ тілінің халықтық тілден ұлттық тілге айналу
үрдісін қадағалау болды. Оның материалы ретінде Қазақстанның аталған
кезеңдегі, жалпы айтқанда, тарихи жағдайы, қоғамдық-өзгерістері алынды,
дипломдық жұмыстың міндеттері ретінде сол кезеңде ғұмыр кешіп, қызмет еткен
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов секілді
қайраткерлердің көзқарастарын пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – Қазақстан Республикасы
тәуелсіздік алғанға дейін қазақ тілінің алдымен ұлттық тіл, сонан соң
мемлекеттік тіл деңгейі мәртебесін алу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы Қазақстандағы
өзгерістер деп аталатын алғашқы тарауында тарихи-әлеуметтік жағдайды,
саяси өзгерістерді, экономикалық жағдайды суреттеп, осы мәселелермен тығыз
байланысты жер, тіл, мемлекеттік мәселелері талданды да, Қазақ
зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында деп талатын екінші тарауда
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасұлы секілді қоғам
қайраткерлерінің аталған тақырып бойынша көзқарастары сараланады.
ХХ ғасырдың басындағы оқу-ағарту мәселесі деген үшінші тарауда ұлт
зиялыларының қарастырып отырған дәуірдегі әліппе және оқу-ағарту жайлы
пікірлері сөз болады.
І тарау. 1920-1930 жылдардағы Қазақстандағы өзгерістер
1.1 Қазақстандағы тарихи - әлеуметтік жағдай
Қоғам формациясы ерте заманнан бері бірте-бірте өзгеріп, дамып,
бірінің орнын бірі басып отырады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қоғам дамуының рулық-патРиархалдық
сатысында отырған қазақ халқы енді феодалдық, капитализм дәуірлерін аттап
өтіп, социолизм қоғамын орнату жолына түсті.
Қазақстан Ресей құрамындағы ел болғандықтан, Ресейде өтіп жатқан
тарихи оқиғалардың қазақ еліне, тарихына елеулі әсерін тигізді.
1917 жылы Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы нәтижесінде
царизмнің құлатылуы Ресейдің саяси күштерін өзгертті. Жеңген революцияның
негізгі көтерісшілері жұмысшылар, солдаттар, шаруалар өкімет органдарын,
Кеңестерді құрды. Осы кезде Уақытша өкімет те өзінің мемлекет билігіне
әсерін тигізбей қоймады.
Патша тақтан құлады деген хабарды қазақ зиялылары, мемлекет
қайраткерлері қос өкіметтің билік басына келуін қуанышпен қарсы алды.
Себебі, олардың үміті – автономиялы ел болуды көксеген армандарын орындау
еді. Кеңес өкіметі жалпыға бірдей теңдік әпереміз деп, барлық бұрын Патша
үкіметі құрамына енген елдерге уәде берді. Соның нәтижесінде 1917 жылы 1-
көкекте Орынборда тұңғыш қазақ съезі өтті. Онда қаралған мәселелер: 1. Жаңа
тәртіп жайлы; а) жаңа тәртіпті нығайту; ә) комитетер жасау; б) қалай жасау
жобасын шығарып, сайлау басына кісі жіберу. 2. Съездер: а) жалпы қазақ
съезі; ә) барша мұсылмандар съезіне уәкілдер жіберу. 3. Учредительное
собрание.(Құрылтай) Торғай облысынан делегаттар белгілеу. 4. Дін һәм оқу
мәселелері. 5. Жер мәселесі. 6. Сот: коронный һәм народный. 7. Земство. 8.
Баспасөздер. 9. Почтаны жөндеу. 10. Ақша мәселесі. 11. Зиянды мәхкамаларды
һәм чиновниктерді орнынан түсіру. 12. Соғыс һәм жұмысшылар. 13. Бүліншілік
жөніндегі мәселелер. [1,7]
Дегенмен де бұл съездің қазақ жұртшылығына бергені аз болды. Тек
сөз жүзінде қалды.
Одан кейін 1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда Халел Досмұхамедов,
Ахмет Байтұрсыновтардың бастауымен тағы да съезд шақырылды. Бұнда да 14
түрлі мәселе қаралды. Бұл мәселелердің бірі қазақ партиясын құру еді. Соның
нәтижесінде Алаш партиясы құрылды. Партия нақтылы тізіп санағанда 10
мәселені қамтығанымен, ұлттық мүддені қорғағанымен ұзақ өмір сүре алмады.
Алашорда іс жүзінде 1918 жылдың ортасынан 1919 жылдың аяғына дейін, бас
аяғы жыл жарымдай ғана өмір сүрген. [1,21]
Сөйтіп, Патша өкіметі қазақ жерінің саяси - әлеуметтік, экономикалық
дамуына тек отарлық саясат көзқарасы тұрғысынан қарап, қазақ халқының ұлт
ретінде дамуына мүмкіндік бермесе, қазақ елінің ғасырлар бойғы арманы –
ұлттық мемлекет құру – Алаш қозғалысы – тоталитарлық өктемдік пен
империялық зорлықтың шабуылында көміліп қала берді.
Кейін тарих сахнасында Кеңес өкіметінің орнауына ат салысқан Қазан
төңкерісі, Азамат соғысы, сталинизм жеке басқа табынушылық белең алады.
Қазақстан Ресей мемлекетінің отарында ғұмыр кешеді. Қазақ халқын ұлт
ретінде жоюдың әдіс – тәсілдерін басынан өткереді.
Республикамызда болып жатқан тарихи оқиғалар, қоғамдық өзгерістер
еліміздің әлеуметтік жағдайына да ықпалын тигізбей қоймайды. Тоталитарлық
жүйенің қысымында болса да, халықтың сауатын ашу, кадр даярлау, мәдени
ошақтардың өркендеуі, халықтың білімге, мәдениетке деген құлшынысын
арттыру, баспасөз, кітап шығару ісі, қазақ тілінде алғаш оқулықтардың
жарыққа шығуы, мектептердің көптеп салына бастауы, жоғарғы оқу орындарының
пайда болуы бұрынғы жылдармен салыстырғанда едәуір тез, жанданып дамуы орын
алды.
1.2 Қоғамдық саяси өзгерістер
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанда экономикалық саясатты
жүргізуде Кеңестердің рөлі күшейді.
Азамат соғысынан кейінгі 1920 жылы ашаршылық, 1921 жылы астық салығы
халықтың қоғамдық өміріне әсерін тигізбей қоймады. Кеңестер құрамына, жаңа
құрылысқа қарсылық туындады. Осы кезеңде ҚАКСР Орталық Атқару комитетінің
тұңғыш қызыл керуені 1922-жылы Ә.Жангелдиннің басқаруымен ел аралауға
шықты. Керуен әртүрлі қоғамдық жұмыстар жүргізді. Мәселен, керуен
кеңестердің іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жолға қойды. Мұның өзі
ұлттық, мемлекеттік жүйені нығайтуға ықпал етті. [2,307]
Қазақстан Республикасының астанасы Қызылордаға көшті. Қазақ жері мен
халқын біртұтас ұлттық мемлекетке біріктірудің республика үшін зор
әлеуметтік және экономикалық маңызы болды. Өндіргіш күштердің дамуына
жағдай жасалды.
1925 жылы Қазақстан облыстық партия комитеті өлкелік болып құрылды.
Бұл кезде қоғамда саяси ағарту жұмысына көп көңіл бөлінді. Қазақ әйелдері
қоғамдық-саяси жұмысқа белсене араласты.
Сонымен бірге 20-жылдардың екінші жартысынан бастап Қазақстанның
қоғамдық – саяси өмірінде қайғылы жағдайлар қалыптаса бастады. Ол сталинизм
нығайтқан тоталитарлық жүйемен байланысты еді. Жеке басқа табынушылық дами
түсті. БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болып, 1925 жылы
Ф.И.Голощекиннің келуі халыққа қысым жасау саясатының күшеюіне әкеп соқты.
Осы кезде Қазақстанның қоғамдық саяси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді.
Голощекиннің Кіші Қазан идеологиясы жаппай жазалауға әкеліп ұрындырды.
1927-1929 жылдары әртүрлі сылтаулармен мемлекет қайраткерлері, беделді
қызметкерлер, оқу-ағарты саласындағы мамандар қызметтерінен босатылды.
Оларға саналары ұлтшылдықпен, жікшілдікпен уланған деп кінә тақты. 1937
жылы жаппай жазалау жүргізілді.
ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңында саяси жағдай ушыға бастады. Ұлт-
азаттық қозғалысының өкілдерін жазалау басталды. 1928 жылдың аяғында
бұларға Алашорда қайраткерлері де енді. Олардың қатарныда А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев. Ж.Аймауытовтар да бар еді. Бұлардың барлығы дерлік
1937-1938 жылдары атылды. Жалпы 1929-1931 жылдары қазақ интеллегенция
өкілдерінің он мыңнан астамы жаппай жазалауға ұшырады.
Сөйтіп, 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында тоталитарлық
жүйе қоғамдық - саяси өмірінің барлық саласында бекіді. Күштеп ұжымдастыру
1937-1938 жылдары саяси жазалау дәуірінің қайғылы оқиғасымен сабақтасып
жатты. Республикада әлеуметтік – экономикалық жағдай, халық ағарту
жұмыстары идеологияның қыспағында болды.
1.3 Қазақстандағы ХХ ғасырдың басындағы экономикалық жағдай
ХХ ғасырдың басында қоғамда болып жатқан тарихи, саяси, әлеуметтік
жағдайлардың республиканың экономикалық хал-ахуалына да әсерін тигізбей
өткен жоқ. Осы жылдары қоғамда жаңа экономикалық саясат белең алды. Бұл
саясаттың кесапатын Қазақстан да басынан өткерді.
Қатты дағдарыс екпіні Республиканың ауыл шаруашылығынан айқын
байқалды. Мәселен, егістік көлемі 1914 жылы 3,6 млн деседен 1922 жылы 1,6
млн десеге дейін қысқарды. [3,315]
Мал шаруашылығы да ауыр халде болды. Өнеркәсіп те құлдырап кетті.
Себебі, Азамат соғысы жылдары ірі өнеркәсіп орындары қирап, бүлінгені
белгілі. Сонымен қатар өнеркәсіп халық қажеттіліктерін қанағаттандыра
алмады. Ауыл шаруашылығына төнген апат 1921-1922 жылы сұмдық аштыққа әкеп
соқты. Респуликада азық-түлік салғырты жүргізілді. Бұған халық наразы
болды. Соның әсерінен Кеңес өкіметі салғыртты салықпен ауыстырды. Саалықтың
мөлшері салғырттқа қарағанда аз болды. Оған себеп – кейбір жерлерде
қуаңшылық болып, халықтың аштыққа ұшырауы.
20-жылдарыдың басындағы жер-су реформаларының ерекше маңызы болды.
Патша өкіметі тартып алған жерлер шаруаларға беріле бастады. Реформаларды
жүзеге асыру үшін Қосшы одағы құрылды.
Кейіннен республикамыз халық шаруашылығын қалпына келтіруде біршама
табыстарға жетті. 25-жылдары өнеркәсіп орындары жандана түсті. Дегенмен
осындай жетістіктерге жеткенмен де, жаңа экономикалық саясат кезінде
өнеркәсіпті қалпына келтіруді еліміз екі жыл кешіктіріп, 25-27 – жылдары
орындады. Өнеркәсіп саласында өндіргіш күштерді дамыту нашар жүрді.
Елімізде ірі өнеркәсіп орындары аз болды, тек шикізат қана өндіретін шағын
түрлері жұмыс істеді.
Ауыл шаруашылығы да өте күрделі жағдайды басынан өткерді. Себебі,
әміршіл-әкімшіл жолмен жүргізілген жер-су реформасында шаруаларға жерді
бөлуде әсерін тигізбей қоймады. Ауылдық жерлерде әлі де болса,
патриархаттық-феодалдық қатынастар өз күшін жоймаған еді. Осы кезеңде аса
ірі байлардың малын тәркілеу белең алды. Алайда, бұл істе экономика
саласындағы қиыншылықтарды шешуге себебін тигізе алмады және тәркілеу
кезінде де асыра сілтеулер болып тұрды.
Бұл кезеңнің тағы бір ерекшелігіне ұжымдастыру саясаты да жатады.
Пәрменді қарқынмен жүргізілген бұл істің көшпелі, жартылай көшпелі
халқымыздың жағдайына кері әсерін тигізбей қоймады. Ұжымдастыру да зорлық-
зомбылықпен жүргізілді. Халықтың тұрмыс жағдайымен санаспау елеулі
құлдырауларға жол ашты.
Қазақстандағы жүргізіліп жатқан саясат халықты сан жағынан үлкен
шығынға ұшыратып, демографиялық жағдайға да зиянын тигізді.
Сөйтіп, жаңа экономикалық саясат дамудың жоғарғы деңгейімен емес,
қайғы-қасіретпен, этникалық-экологиялық апатпен аяқталды.
1.4 Ғасыр басындағы жер, тіл, мемлекет мәселесі
ХХ ғасырда ұлт зиялыларын толғандырған, кез келген елдің мемлекет
екенін, ұлт екендігін айқындайтын негізгі белгілер болып саналатын жер,
тіл, мемлекет мәселесі осы кезеңде де өзінің өзектілігін жоймаған еді.
Осылардың алғашқысы және өте күрделі мәселе – жер мәселесі. Ғасыр
басында Қазақстан халқын отырықшылдандыру мәселесімен бірге, Патша өкіметі
қазақ жеріне түрлі ұлт өкілдерін әкеп қоныстандыруы халқымыздың өз жерінен
өзі айырылу қаупін тудырды. Қоныстандырушыларға шұрайлы жерлерін беріп,
малмен күн көрген қазақты қуаң далаға ығыстырып тастауы халық тұрмысының,
өмір сүру деңгейінің қиындап кетуіне әкеп соқты.
Қазақ пайдасындағы жерлерді алады, қыстауларынан көшіреді. Қай жөнменен
алып, қай орында көшіреді, оны қазақ білмейді. Жоғарғы хакімдердің қазақ
жері турасында шығарған низам, бұйрықтары болса да, ол бұйрықтарды
мұндағылардың қайсылары орнына келтіріп, қайсылары орнына келтірмейді.
Қазақ жол ретін білмейді дейді де, біреулері жолмен істемей, жосып бетімен
кетеді[4,76]- деп А.Байтұрсынов бастаған ұлт өкілдері, сол кезегі бір
жағынан қазақтың сауатсыздық деңгейінің төмендігіне күйінсе, екіншіден
қазақтың артық жері деп, сол кездегі өкіметтің жерімізді тартып алуына
күйінеді. Ғалымның басшылығымен шыққан Қазақ газетінде де бұл мәселе
өзектілігін жоймай, жиі-жиі халық назарына ұсынылып тұрды.
Қазақ газеті жарыққа шыққан тұс бұл халық басына Патша өкіметі
төндірген үлкен қауіп, үлкен қасірет болатын. Сондықтан да Қазақ
айналасындағылар осы бір күтіп тұрған тақырыпқа, ол жөніндегі әртүрлі
айтысты пікірлерге араласпауы мүмкін емес еді. Қазіргі қазақ мәселелерінің
ең зоры – жер мәселесі. Бұл қазақтың тірі, я өлі болу мәселесі. Бұл
турасында түсінік жетпей қаталасып, қазақты теріс жолға салғанымыз – бес
миллион адамның обалын мойнымызға жүктегеніміз. Сондықтан бұл турасында
қазаққа ақыл айтқанымыз, қазақты һәм басқаларды да қата ұқпастай етіп,
анықтап, ашық сөйлескеніміз абзал деді газет редакторы А.Байтұрсынов
өзінің татар газеті Уақытта жарияланған бір пікірге байланысты жазылған
Адаспаған мәселе турасында деген мақаласында [5,62].
Бұл жерде ғалымның айтпақ ойы - Қазақ газетіне қарсы бағыттағы
Айқап, Қазақстан газеттерінің ұлттың қамын ойламай, үстірт қарап
отырықшылдықты қуанышпен қарсы алуы.
Халқымыздың жерін зорлықпен тартып алуды мақсат тұтқан патша
өкіметінің сол кездердегі жерді дұрыс бөлмеу зиянын, дәлірек айтқанда,
тартып алуы қазақ халқына әлі де зиянын тигізіп келеді.
Переселен мекемесінің бастығы Глинко өткен жаз думаға айтты: Біз қазақ
жері туралы екі жолмен іс қыламыз. Бірі – закон жолы, екіншісі – еп жолы.
Ебімізге көнсе, арамсынбаймыз деп. Ол ебін инструкциясының 20 пунктында
айтқан: қазақ өзі он бестен жер аламын деп тілесе, тілегін қабыл ету керек
деп. Соны жамылшылап қазақтың бәрін де өзі тіледіге келтірмекші. Переселен
чиновниктері қазақтың мойынын иіп, басын сол ноқтаға іліктіру үшін мұжық
нормасымен аламын десең жеріңді өзіңе қалдырамын, әйтпесе жеріңді аламын
деп қазақты жарға қамайды. Оларға біздің Айқап журналы һәм ноғай
бауырларымыздың матбуғаты көмекші болды. Бұлар қазаққа қастық ойлап емес,
достық қыламыз деп көмекші болды. Айқап істің негізі не екенін түсініп
жете алмай қателесті. Ноғай бауырларымыз қазақтың жер мәселесін жақсы
білмегендіктен қателесті[5,66] – деп қазақтың орға жығылғанын жазды. Сол
кездегі ұлттық баспасөз беттерінде ұлт зиялыларының жер мәселесіне келгенде
ерекше ден қойып, өз жерімізді өз иелігімізде сақтап қалуы керектігін ашып
айтқан пікірлері көрініс тапты.
Қоныстандырудың, орыс мұжықтарына жерді көптеп бөлудің түбі неге
әкеп соқтыратынын Ә.Бөкейханов 1910 жылы – ақ ескерткен болатын: При
спешном и массовом переселении крестьян в киргизскую степь весьма возможно
что ее целина будет вспахана раньше, нежели крестьянское хозяйство успеет
принять более интенсивную форму. Киргизская степь лишившись вековой целины,
окажется бесплодной и, при современной технике крестьянского хозяйство
перестанет давать урожай. Здесь повторятся знакомые неурожай юго-восточной
России. Распылив превосходные пастбища киргизской степи и обратив ее в
пустыню, крестьянин окажется у разбитого корыта, а киргизы, лишившись к
тому времени своих пастбищ, окончательно обнищают... [5,66] –деп
Бөкейханов та Патша өкіметінің отаршылдық саясатын әдейі қазақты жерінен
айыруды мақсат тұтып жүргізіп отырғандығын көз жеткізерліктей етіп
дәлелдеген болатын.
Ұлт зиялылары халық бірлігін сақтауға тырысты. Жер халықтікі
деген ұстанымды жақтаған ұлт зиялыларының өкілі А.Байтұрсыновтың жер
мәселесіне байланысты Жер жалдау айынан, Қазақ жерін алу турасындағы
низам, Шаруа жайынан, Қазақ һәм жер мәселесі т.б. мақалалары жарық
көрді. Мақалаларында ұлтына деген шын жанашырлық ниеті ашық көрініс тапты.
Ғасыр басындағы екінші бір күрделі мәселе оқу-ағарту ісі болатын.
Елімізде жаңа жүйеде оқыту әдістерін пайдаланып, мектептер ашыла бастады.
Оның ішінде ересек жастағылардың да сауатын ашатын мектептер құрылды.
Если в 192526 учебном году охват детей школьного возраста составлял среди
казахов 12%, русских – 39,1%, узбеков – 13,4%, то в 193132 учебном году
этот процент соответственно возрос среди казахов до 72,7, русских – 92 и
узбеков - 75%. К этому времени в Казахстане было 7110 школ, из них 334
средних и семилетних; в школах учились свыше 600 тыс. Учащихся, то есть по
сравнению с 192526 количество учащихся – в три раза. Бюджет на народное
образование вырос в восемь раз. [7,38]
Сол кездің саясатымен тығыз байланысты орыс-қазақ мектептері көптеп
ашылды. Жоғарғы үкімет қазақ балаларын біліммен сусындатуды емес, өз
саясаттарын жүргізетін кадрлар даярлау мақсатында оқу-ағарту ісіне ерекше
көңіл бөлді.
Миссионерлік саясаттағы үкімет қазақ даласында мұсылманша оқытатын
мектеп, медреселердің ашылуына тыйым салды. Сол кездегі жұмыс істеп тұрған
медреселерді қатаң бақылауға алды. Мәселен, нұсқау бойынша балаларын
қазақша медресе – мектепте оқытқысы келетін қазақтар оқу орны бастықтарынан
арнайы рұқсат куәлік алып, әр куәлік үшін 50 тиын алым алынған. Ал
балаларын куәліксіз өз бетінше оқытқандарға бірінші жолы 10 сом, екінші
жолы 30 сом айып төлеттірген. Бұл тәртіпті үшінші рет бұзған адамдар 5
тәуліктен 15 тәулікке дейін қамауға алынып, одан әрі балаларын мұсылман
мектептерінде оқытуына тыйым салатын болған. [5,11]
Ғалым Ахмет Байтұрсыновтың Оқу жайында мақаласындағы Орысша һәм
қазақша оқудың екеуін де керегінше пайдалану үшін, қазақ ұлы әр нәрсенің
атына түсініп іс істерге керек. Үкімет қазаққа қазақша мектеп салып
бермейді, қазақтың қазақша оқуын тіпті тілемейді, соның үшін
мектептерімізді тәртіпке қою, қазақша оқуды халыққа тарату - өз
міндетіміз[9,45] деген пікірінен сол замандағы оқу ісінің саясатпен тығыз
байланысты болғанын көреміз. Сөйтіп Ресей орыстандыру саясатын тілінен,
дінінен, жерінен айырып, мәңгүрт ретінде өз отарына айналдыру ниетімен әрі
қарай дамыта берді. Алайда, Патша үкіметі жаппай сауаттылыққа қарсы еді.
Соның бір себебі – олардың мұсылман мектеп – медреселеріне тыйым салуы.
Екінші өзіне керекті кадрларды даярлап алды, әрі қазақ жастары тілмаштық,
іс жүргізу сяқты істерді місе тұтпай, әрі қарай оқу деңгейлерін
жоғарылатып, өз саясаттарына қарсы шығады деп ойлады. Соның нәтижесінде
кейбір жылдары мектеп оқушыларының саны да күрт төмендеді. Кейінен билік
басына Кеңес үкіметі келген кезде мәдени ағарту істері, сауатсыздыққа қарсы
шаралар өзінің оң нәтижесін берді. Мектептер саны да бұрынғымен
салыстырғанда өсті.
Дегенмен сауатсыздық саны әлі де болса жоғары болды. Мәселен, 1924
жылы сауатсыздар саны 84,5 процент болса, 1926 жылғы санақ бойынша
Қазақстанда хат танымайтын 14 жастан 16 жасқа дейінгі ересек балалар саны
294107 адам ( барлық ересек балалардың 72%-і, хат танымайтын 17-ден 35-ке
дейінгілердің саны 1378145 адам) барлық осы жастағылардың 73,6%-і еді.
[10,170] Сауатсыздықты жоюдың бірден оң нәтиже бермеуі, мұғалім
мамандарының жетіспеуі, қазақ тілінде оқу құралдарының жоқ болуы себебін
тигізді.
Осы кезеңде ең өзекті мәселенің бірі – ұлттық мемлекет, яғни өз
басқару жүйемізді қалыптастыруға деген талпыныс мәселелері. Патша өкіметі
ұлт ретінде қазақ елін тарих сахнасынан жоюды алдына мақсат етіп қойғаны
белгілі. Дәлірек айтсақ, кейінгі кездегі Кеңес үкіметі орнаған кезде де
Ресей мемлекетінің де көздеген мүддесі осы болып еді. Әуелі, жерімізді
отырықшылдық арқылы мәдениетті елдер қатарына қосамыз деп, переселендерді
қазақтың артық жері деп, жерді халықтан алдап алды, одан кейін ұлтымыздың
ана тілін қазақ тілін орыс тілімен алмастырып, ұлт ретінде жоюды іске
асыруға кірісті. Сөйтіп, жалпы қазақ деген халықты, атауды өшіруге бар
күштерін жұмсап бақты. Сол кездегі ұлт жанашырлары, зиялылар қауымы осы
көзделген мақсаттарға қарсы шықты. Олар ата-бабамыз найзаның ұшымен,
білектің күшімен сақтап келген еліміздің елдігін, жерін, тәуелсіздігін
қорғап сөз додасына түсті. Алайда бір-бірімен ортақтаспай, осы мақсатқа
жету жолдарында ала-құлалық болып, бірлесіп күресе алмады. Осы мақсатта
әртүрлі партиялар аша бастады. Осындай наразылықтардың бірі - Қоянды
жәірмеңкесінде жазылып, Петербургке жіберілген Қарқаралы петициясы.
Петицияда жер мәселесі, земство, мүфти, яғни қазақ халқының өз мүфтиі болуы
керек деген келелі мәселерді көздеген. Бұл петицияны кейбір зерттеушілер
кейін Алашорда үкіметінің құрылуының алғашқы нысаны деп бағалайды. Бұл
петицияны патшалық Ресейдің отарлау саястына білдірген алғашқы қарсылық деп
ұғыну керек. Алашорда үкіметі өз алдына қазақ халқына автономия алып беруді
мақсат тұтты. Осы мақсатта Ұлт Кеңесі құрылды. Бұнда Алаш партиясының
Бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөлімнен тұрады. Олар: 1. Ресейдің
демократиялық федерация болып жариялауы туралы; 2. Ресей құрамында қазақ
ұлт автономиясын құру; 3. Халықтар арасында тең құқықтық орнату; 4. Дін
туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару; 5. Елдегі билік және сот туралы;
6. Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру; 7. Халықтың табысына
қарай салық салу; 8. Жұмысшылар туралы; 9. Ғылым және білім туралы; 10. Жер
мәселесі. Осы бөлімдердің ішінде біздің тақырыбымызға қатыстыларына
тоқталып өтейік.
ІІ. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз
тізгіні өзінде болып, Россия республикасының Федерациялы бір ағзасы болу...
Х. Жер мәселесі. Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер
сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеуі,
бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы [11,261] –
деген келелі мәселелерді қозғап еді, алайда Ресей үкіметі алашордашылдарды
да өз дегеніне жібермеді. Олардың жеке өз алдына мемлекет боламыз деген
талпыныстары сол кездегі саясаттың илеуінде қалғаны белгілі.
Ғасыр басындағы халықтың ұлттық белгісін айқындайтын негізі- тіл
мәселесі де өзінің өзектілігін жойған жоқ. Тіл – қоғам өмірінде түрлі
қызметтер атқаратын, халықтың халықтығын танытатын күрделі құбылыс. Тіл
халықпен бірге өмір сүреді, ел тарихы жанданса, тіл де жанданады, тарих
өшсе ол да өшеді.
Тілдің қызметтері әртүрлі дедік. Соның ішіндегі негізгісінің бірі
болып әлеуметтік қызметі қарастырылады. Бұл қызметі тілдің қоғам өмірімен
тығыз байланыстылығынан келіп туындайды. Қазіргі кезде тілдің бұл қызметіне
байланысты мәселелерді тіл білімініің бір саласы - әлеуметік лингвистика
қарастырады. Әлеуметтік орталарда көрініс беруін қадағалап, зерттейді. Ел
тарихи мен ұлт тілі бір-бірімен тығыз байланыста қарастырылады. Бұндағы ең
негізгі көңіл бөлерлік мәселе мемлекеттің, басқару органдарының жүргізетін
тілдік саясаты. Енді қазақ тілінің әлеуметтік қызметінің даму деңгейіне
тоқталып өтейік.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тілі халықтың экономикасы мен
саясатына байланысты шектеулі деңгейде көрініс берді. Ауызша өмір сүрген
халық тілі жазбаға әлі де болса реттеліп түсе қоймаған еді. Негізінде
тілдің өмір сүру формасы елдің тарихымен тығыз байланыста
қарастырылатындықтан, араб шапқыншылығының әсерінен қалып қойған араб
әліпбиі жазуда қазақ тілінің ерекшеліктерін жете аша алмай жазба тіл
деңгейіне көтеріле алмады. Қай тілдің тағдырын алсаңыз да, ұлттық
мемлекеттік құрылым жүйесімен байланысты болып келеді. Сондықтан тілдердің
әлеуметтік лингвистикада классификациялануы да ұлтты басқару формасымен
сараланады.
Зерттеуші Б.Хасанов өз еңдегінде қазақ тілінің әлеуеттік қызметін
кезең-кезеңдерге бөліп қарастырған. Мәселен,
В развитии социальный функции казахского языка мы считаем возможным
выделить следующее основные периоды:
І. 1918 - 192324;
ІІ. 1924 – 192728;
ІІІ. 1929 – 194041;
ІV. 1941 – 1945;
V. 1946 – по настоящее время [7,46] – деп бес кезеңге бөліп тастаған.
Зерттеуші еңбегінде қазақ тілінің осы дәуірлеріне сәйкес қандай рөл
атқарғанын, мемлекет тарапынан, дәлірек айтқанда, кеңестік дәуірде тілді
қорғауда жүргізілген шараларды дәлелдеп, оң қырынан жазған. Мәселен,
Комиссия установливала срок изучения казахского языка. По истечении срока
европейцы, не знающие казахского языка должны были уступить свои месты
работникам, знающим казахский язык... [7,56]
В этом периоде, точнее с 1926 г, казахский язык впервые введен в программу
школ 2-й степени, где обучались дети европейцев. Если казахский язык до
1924-1925 гг. функционировал лишь как язык начального образования, то с
этого времени он начал выполнять функцию языка средних и специальных
учебных заведений. Резко увеличилось издание книг на казахском языке как по
числу названий, так и по объему и по тиражу[7,58].
Қазақ зиялылары қашанда қазақ тілінің де басқа дамыған тілдер
деңгейіне қосылып, мемлекет тілі деген дәрежеде жетіп, одан да биікке
шырқағанын қалаған. Тілге жанашырлықпен қараған.
Тілдің тіл ретінде өмір сүріп жандануына оның мемлекет ішінде, кеңсе
істерінде қолданылуы да ерекше әсер етеді. Осы мақсатта ғасыр басында
зиялылар қауымы 1905 жылы жіберген Қарқаралы петициясында 14 талап қойды.
Олардың ішінде біздің қарастырып отырған объектімізге керек бөлімдері де
бар. Соларға тоқталып өтейік:
1. Қазақ мектептерінде қазақ тілінде оқыту; интернат, пансионат, жоғары
оқу орындарының жайы;
2. Қазақ тілінде газет шығару;
3. Болыстық кеңселер мен халық соттарда істі қазақ тілінде қабылдау
правосын қалпына келтіру; қызметке қазақ тілін білетін тілмаштарды
алу;
4. Сот ісін қазақ тілінде жүргізу; [11,210]
Алайда, бұл міндеттердің барлығы дерлік өз деңгейлеріне жетіп,
көтерілген жоқ.
Осы петицияға қосымша ретінде Ресей ішкі істері министрлігіне хат
ретінде екінші петицияны жібереді. Бұл арызда алғашқыға қарағанда нақты 13
талап қойылған. Оның үшеуі біздің сөз етіп отырған тақырыбымызға
байланысты. Атап айтқанда:
1. Жергілікті бастықтар қазақ тілін білетін болсын, олар білімді адамдардан
сайлау жолымен қойылсын. Білімді адамдар бізде баршылық.
2. Іс қағаздары қазақша жүргізілсін. Песір, стажник, шабарман сияқты кіші
қызметкерлер тек қазақтардан болсын;
3. Учаскелердің мировой судьялары қазақша жақсы білетін болсын. Тергеу
қазақша жүргізілсін, адвокаттар қазақша білетін болсын.
Қояндыда Ж.Ақбаев бастаған қазақ зиялылары 1905 жылдың 20 маусымында
жіберген 3-петицияда: халыққа білім беруге қамқорлық жасалсын, сабақ
мемлекеттік тілмен бірге қазақ тілінде де жүргізілсін, қазақ тілінде
цензурасыз газет шығарылсын, баспахана ашылсын, мемлкеттік басқару
мекемелерінде, сот – тергеу оындарында іс қағаздары қазақша жүргізілсін,
қазақтардың өз тілінде жазған арыздары қаралсын, заңгер қазақтар қызметке
алынсын деген талаптар қойылған [13,12]. Бұл талаптардан сол кезеңнің
өзінде де қазақ тілінің әлеуметтік жағдай, тілдік мәртебесі төмен деңгейде
болғандығын, ұлт зиялыларын тіл тағдыры алаңдатпай қаймағанын көреміз.
Ұлт жанашырларының бірі Ә.Бөкейхановтың мына сөзінен сол кезеңдегі
тіл мәртебесі жайлы пікірлердің өзі ұлт зиялыларыда әртүрлі көзқараста
көрініс тапқанын аңғару қиын емес. Мәселен,
Қазақ тілі бір болса, мұсылман бірігуіне жақсы, законда татар тілі болсын
деп көріне сөйлеген хазірет Хасан ғата, өзге хазіреттер де Хасан ғата
пікірін қабылдайтын көрінеді.
Бақытжан ағамыз қазақта тіл жоқ дейді. Көп таластан кейін сиез
рухани мекеме қағазы татар-түрік тілімен жазылсын деді. Біз қазақ тілі
законға жазылсын деп қарыса аламадық, бүктемеде қалатын болған соң.
Түбінде біздің қазақ тілі, бізден тіл тұқымы бір өзге мұсылманды
байытпаса, бір-бірімізге қоңсы қонбаймыз ғой. Ғұмыр жүзінде біздің қазақ
тілі өз бәйгесін алар: Абай, Ахмет, Мир Якуб, Шаһкерім, Тарғыннан һәм
өзгелерден біл көрініп тұр ғой[11,191] деп сиездің қазақ тілі жайлы
көзқарасына наразы болып, келер күннен үміт күтеді. Алайда, кеңес үкіметі
орнағаннан кейін де, тіл мәселесі өз өзектілігін жойған жоқ.
Халел Досмұхамедұлының Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін білмеген ел
болмайды. Тілінен айрылған жұрт – жайылған жұрт. Мектеп пен баспа тілі
дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып гүлдендіреді. Мектеп пен
баспада қолданылудан қалған тіл – шатасқан тіл. Ол ел – сорлы ел, мұндай
елдің тілі бұзылмай қоймайды... Ана тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей
беру зор қата [8,255] деген тұжырымынан да ана тіліне деген біріншіден,
ғалымның жеке көзқарасын аңғарсақ, екіншіден сол уақыттағы ана тілі
мәселесінің қандай деңгейден көрініс беретінін байқау қиын емес.
Дала уәләяты газетінде де нақты талып етіліп қойылмаса да, тіл
мәселесі әредік сөз болып тұрды. Түркістан уәләяты газеті екеуінде сол
кездегі ұлт зиялыларының тілдің тазалығын сақтау жайлы, осы тақырып
төңірегіндегі мәселелер қозғалды.
Дала уәләяты газеті бетінде қазақ тілінің сол кездегі хал-
жағдайы, оның болашағы, қазақ жазуын жетілдіру жолдары сияқты түбегейлі
мәселелерді көтеріп, пікірталас ұйымдастырып отырды.[14,20] Газет
беттеріндегі материалдарды салыстырсақ, негізінен көбі қазақ тілінде
басылымдардың жоқ екеніне наразылық сыңайын білдіріп жазылған. Газет
бетінде қандай медреселер пайдалы деген сұрақ төңірегінде біраз мақалалар
жарық көрді. Бұл мақалаларда медресе қандай бағытта жұмыс істеуі кереке
деген сұраққа жауаппен бірге, қандай тілде оқытылу керек деген сауалға да
жауап берген. Мәселен, ...Осы жоғарыдағы айтылған мәселелерде қазақ
тілінде оқытса артық, жақсы болар еді. Бірақ онда оқытылатын жылы
көбейтіледі. Бұл секілді медреселердің ұстаздарының оқуы терең болмаса да
бала оқытуды жақсы үйрететін кісі болсын [15,478].
Айқап бетіндегі мына бір мақалада ( Тіл сақтаушылық Уалиолла
Халили Қостанайдан ) қазақ тіліне деген жанашырлығын білдіре отырып:
Біздің милләтке қызмет етушілеріміз бір жағынан мұсылманша, бір
жағы орысша білімі болған жігіттерімізден болды. Бұл замандағы
педогогтардың пікіріне қарағанда бала ең кемі 3 жыл яки 4 жыл ана тілімен
оқуға тиісті болады. Біз қазақ балаларына сол 3 жыл ішінде өз тілімізде
кітаптар оқыған сияқты татар тілінен де хабарсыз етпеске керек. Әбптейі
(жаңаша) мектептен шыққан бала татар тіліне таныстығы болмаса, қалайша
Шәһәрге барып жоғары сыныпқа кіреді, оның дәріс кітаптарына қалайша
түсінеді, бұл да ескерілетін бір жұмыс [4,114] – деп сол кездегі оқудың
татар тілінде жалғастығын табатынын, сондықтан бір жағынан ана тілімізді
ұмытпай, екінші жақтан жоғарғы білімді жалғастыра алмай қалмайық деген
ұсыныс білдіреді.
Атақты қоғам қайраткері, жазушы Ә.Бөкейханов съезде сөйлеген
сөзінде:
Мұсылман сиезі қараған закон жобасында жазылған екен, рухани мекемелерде
қағаз татарша тілмен жазылсын деп. Бұл біздің қазақ жұртына ыңғайсыз екені
көзге көрініп тұр. Түрік заты халыққа біздің қазақтай бір жерде тізе қосып
қалың отырған іргелі ел жоқ. Біздің тілді қайдан білсін, біз кітап жазып,
журнал, газет шығара бастағанымыз осы үш-төрт жылдың ғана арасында. Анық
түрік затты халық тілі біздің қазақта [11,187] – деп съезд шығарған
шешімге қарсы болып, қазақ тілін татар тілінен кем санауды жөн емес деп
күйінеді, қазақ тілінің артықшылығын көрсетуге тырысады.
Қазақ газеті шығып тұрғанда ұлт зиялылары сол кездегі саясаттың
астарының тереңде екенін тез ұғына қойды. Сондықтан Өз тілімен сөйлескен,
өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды.
Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы –
тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын
дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген
ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда тіліміздің де
сақталу қамын ойлауымыз керек...
...Сегіз-тоғыз жасынан оқуға түссе, оқыған тілі басқа болса,
жазғанда сол кітаптардан үлгі алып жазса, олар қайдан қазақша жазуға
әдеттенер? Мұнан былай да өз бетімізбен жүре берсек, ақтығында қазақ тілі
азып-тозып, бірте-бірте тұтынудан шығып, әуелі қазақша жазу ұят көрінер,
сонан соң қазақша сөйлеу ұят көрінер, онан әрі не болары белгілі [16,15] –
деп, тіліміздің сол кездегі қолданылудан қалып бара жатқанына шырылдайды.
Қазақ газетінде сонымен қатар сол замандағы съездердің шығарған
оқу мәселесіне байланысты қаулылары да жарық көріп тұрды. Мектептерде
байланысты қарастырылған мәселелердің ішінде:
1.Бұратаналар школында оқу ана тілінде болсын;
2.Орыс тілі үш жылдан бұрын енгізілмесін;
3.Ер балалар мен әйел балалар бірге оқытылсын;
4.Бастауыш школдарында басқа бұратаналарға арналып, орта һәм жоғарғы
дәрежелі школдар ашылсын; [6,389] - деген Қызылжар уезінде өткен
мұғалімдер съезінде нақтылы талаптар қабылданған.
Алаш партиясы бағдарламасында да ұлт зиялылары тіл мәселесіне арнайы
бөлім бөліп, көңіл бөле қараған. Мәселен, қазақ тілінің қоғамдық -
әлеуметтік қызметіне ерекше көңіл бөлген 9-тарау Ғылым-білім үйрену деп
аталды. Онда:
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болуы: жұртқа жалпы
оқу жайылуы. Бастауыш мектептерінде ана тілінде оқуы; қазақтың өз тілінде
орта мектеп, университет ашуы; оқу жолы өз алды автономия түрінде болуы;
хүкімет оқу ісіне кіріспеуі; мұғалімдер мен профессорлар өзара сайлаумен
қойылуы; ел ішінде кітапханалар ашылуы. [11,261]
Кейін Алашорда үкіметі жүргізген съездерде де бұл іс өзінің
жалғастығын тауып жатты. Өздерінің бағдарламасында белгілеген мәселелерді
бірте-бірте іс жүзіне асыра бастады. Бастауыш мектепте алғашқы үш жылда
білім ана тілінде жүргізілуі керек деген мәселені қозғады. Мәселен,
V. Билік һәм сот, Һәр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы.
Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ
тілі болуы. [3,309]
Сонымен қатар білім алудың жоғарғы оқу орындарын ашу, яғни жоғарғы
білім деңгейіне көтерілу керек деп үндеу тастайды.
Әуел бастан қазақ тілі Патша үкіметі заманының өзінде шешімін
таппаған еді. Кейінен Кеңес үкіметі құрылған кезде де жоғары деңгейден
көрінуі мүмкін болмай қалды. Бұл кезеңде де ұлт зиялылары тіл мәселесін
әредік қозғап тұрды. Патша заманынан бері қазақты тілінен, дінінен айыру іс-
әрекеті кейінгі үкіметтің құрылып орнығуында ашық көрінбесе де, астыртын
іске асып жатқан еді.
Кеңес үкіметі мемлекет басына келгенде, дәлірек айтқанда біз
қарастырып отырған жылдары көптеген зерттеушілердің айтуынша қазақ тілінің
қоғамдық қызметі артып, кеңсе істерінде, оқу орындарында, қазақ
баспасөздері пайда болып дамыды дейді.
Осы мақсатпен 1923 жылы қараша айында тіл туралы алғаш декрет
қабылданды. Бұл декретте қазақ тілі орыс тілімен қатар мемлекеттік дәрежеге
ие болып, мемлекет тілі болып жарияланды. Басқару органдарында, қоғамдық
мекемелерде іс қағаздарын орыс тілімен бірге қазақ тілі ресми тіл болып
қабылдануы, әрине сол кезде аз да болса тілдің қоғамдық қызметіні өсуіне
жағдай жасады. Алайда, отызыншы жылдары тіл тағдыры мүшкіл халде болды. Ана
тіліміз ресми тіл болу, ғылым тілі болу, осыған байланысты оқыту тілі болу
қызметінен біртіндеп, саясаттың ықпалымен айрыла бастады. Қазақ тілінің осы
кездері ресми тіл ретіндегі қызметінің шектелуі мектепте, жоғарғы оқу
орындарында оқу-оқыту қызметінен де шеттетілді.
1920-30 жылдары қазақ тілінің қоғамдық қызметі едәуір болса да артты,
қолданылу аясы кеңіді. Бұны Кеңес өкіметінің әр халықтың өзіндік тіліне,
әдет-ғұрпына тыйым салынбайды деген сөз жүзінде болса жарық көрген
қарарларының аз да болса әсері болды.
1920 жылы қазанда Қазақ АССР-ның Оқу халық комиссариаты құрылды. Оның
төрағасы болып А.Байтұрсынов тағайындалды. 1921 жылы ақпанның 18-де
Бүкілқазақстандық оқу-ағарту конференциясы шақырылды. Онда балаларды
қорғау, бірыңғай мектеп жүйесін құру, кәсіптік-техникалық білім беру, саяси
тәрбие жұмысы т.б. оқу-тәрбие жұмысына байланысты мәселелер қаралды.
[8,317]
Сол кезеңдердің шеңберінен шыға алмаған әдебиеттердің бізге берері осы.
Алайда, алаштанушы, тарих ғылымы Ғалым Ахмедовтың еңбегінен мына бір
адамның жиылыстағы сөзін келтіре кету артық болмас.
Қазақ тілін енгізу жөнінде жарлық, декреттерге қарамастан қазақ
тілін үйренуді ойына алған не бастаған жан жоқ. Өткен төрт жылдың ішінде
Орталық қазақ жерінен жұмысқа келген қызметкерлердің ішінен қазақ тілін
енгізуді аузына алған бір адамды да көрген жоқпын. Олар қазақ тілін
мәдениетсіз, қызықсыз деп қарайды және Қазақстанда көп тұрмаймыз ғой деп
ойлайды. 1920-1921 жылы Орал губкомы қызметкерлердің қазақ тілін үйренуге
міндеттеп еді, оған құлақ асқан ешкім болмады. Өткен төрт жылдың ішінде
Қазақстанда партияда жоқтардың бірде-бір жиналысы өткен емес, губерния
көлемінде өтіп еді, бірақ онда қазақтар тым аз болды. Республикамызда қазақ
тілінде 5 газет, орыс тілінде 17 газет, қазақ тілінде 1 журнал, орыс
тілінде 6. Мектеп саны 690, олардың 36 проценті қазақ, 64 проценті орыс
мектептері, оларда оқитын балалардың 29 проценті қазақ, 74 – орыс балалары.
[1,60] – деген Сәлімгерей Қаратілеуов көзқарасынан сол кездегі Лениннің
басшылығымен жасалған әр халықтың дамуына, соның ішінде тілінің дамуына
кедергі жасалмай, керісінше жағдай жасалады деген қаулылардың берген
нәтижесі бола қоймағаны айқын көрінеді.
Мәселен, белгілі ғалым, қоғам қайраткері, жазушы Сәкен Сейфуллиннің қазақ
тілін іс жүргізуде қолдану шаралары туралы бірнеше мақалалары бар. Солардың
мазмұнына қарап, сол кездегі кейбір қызметкерлердің, ұлт зиялыларрының
ұлттық тілімізді дәржесін арттыруға деген ниеттерінің жоқтығын байқауға
болады.
ІІ тарау. Қазақ зиялылары қазақ тілінің мәртебесі жайында
2.1 Ахмет Байтұрсынов
Ахмет Байтұрсынов көрнекті ғалым, тілші әрі әдебиетші, ағартушы,
қоғам қайраткері, жазушы, ақын, асқан талант иесі, дарынды адам болған. Өз
заманындағы ұт жаншырлары ретінде халқына орасан зор еңбек етті. Біз
ғалымның ана тілімізге байланысты еңбектерін қарастырамыз. Ұлт зиялылыраның
ішінде ана тілі жайлы көп сөз қозғап, қалам тербеген ғалым өзінің жүрек
жарды пікірлерін сол кездердегі баспа беттерінде жариялап отырған.
Ахмет Байтұрсынұлы Кеңес үкіметінің билігін мойындаған кезеңде 1920-
1921 жылдарда Қазақ АССР – і Оқу-ағарту комиссары қызметін атқарды. 1921-
1922 жылдары Өлкелік Халық Комиссариаты жанындағы Академиялық Орталықтың
төрағасы болады. 1922-1925 жылдары Қазақстан Халық Ағарту Комиссариаты
жанындағы Ғылым-әдеби комиссиясының председателі, Қазақ өлкесін зерттеу
қоғамының құрметті редседателі сияқты қоғамдық қызметтерде беделді
орындарда жұмыс істейді.
Ғалымның қазақ тілін жетілдіру, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне
сәйкес әліпби жасау жөніндегі идеяларын алғаш Айқап журналынан көруге
болады. Қазақ тілінің тағдыры жайлы, тіл тазалығын сақтау, әдеби тілді
қалыптастыру және ұлттық тілдің көркемдік деңгейін, қоғамдық өмірдегі рөлін
көтеру жолында ұлт зиялыларымен бірге елеулі қызмет атқарды.
Ғалымның араб әліпбиіне негіздеп жасаған әліпбиі жайлы сол кездегі
баспа беттерінде әртүрлі пікір қалыптасып, дау туындап, оны қабылдағысы
келмегендер де болды. Сол кезде М.Дулатов ғалымның реформалаған жазуын
жақтап Жазу тәртібі деген мақала жазды. Мақаласында Ахметтің қазақ жазуын
араб алфавиті негізінде түзіп, қазақ халқының тілдік ерекшеліктеріне
сәйкесетін жазу үлгісін ұсынудың тұңғыш қадамын жасағаны айтылады.
Ғалымның 24 таңбадан тұратын жаңа бір араб – қазақ жазу үлгісін ұсынып
отырғаны, оған деген Міржақыптың оң пікірде екені жазылып, ұсынысы да
айтылады. Мақаланың негізінде даулы мәселелре туындап, аяғы айтыс- тартысқа
ұласады. Әсіресе, Ш.Жияшевтің Бірге қозғалайық деген мақаласы Ахмет
Байтұрсынұлының Гаспринский сияқты ұлы адамға қарсы шықты деп, қазақты
түркің тіліндегі ортақ жазудвн бөлектегің келді деп айыптайды. Сол кезде
А.Байтұрсынұылның идеясын жақтаушылар бұған қарсы бірнеше мақала жазды.
М.Дулатов Ахметті жақтап, Жияшевтің қате пікірін дәлелдеп қарсы шығады.
Мәселен,
Бұл кісі Ахмет Байтұрсыновтың жазу тәртібінің дұрыс-терісін өз алдына
тексеруден бұрын, ноғайлардың әліппе жазушыларынан басқа жол іздегені үшін
қатты ренжіген. Ахмет Байтұрсынов ноғай жазушыларын жатырқағандықтан емес,
қазақ тілінде қанша дыбыс болса сонша белгі көрсетіп, артық әріптерді
кеміткен. Сонымен қазақша жазу-оқуды оңайлатқан. Сынаушы да осының арасын
көздеу керек еді. Ахмет Байтұрсыновтың бұл көрсеткенінде жаңа тәртіп,
ноғайлардың Ұсыл жәдид деген де жаңа тәртіп деген сөз, екеуінің де
көздеген мақсаты – бір. Қазақтың оқығандары қазақ балаларын өз тілінде
үйрету үшін жеңілдікті басқа бір ретпенен тапса, ноғай жазушылары өкпелер
ме екен? [17,54] – деп, Ахмет Байтұрсыновтың 13 әріпті кеміткенін, араб
әліпбиінің оқуға қиын болғанын, ғалым жасап отырған жазу тәртібі тиімді
екенін дәлелдеп, өз ұсыныстарын да көрсетіп өткен. Жалпы түрік жазуын
жақтаушылар, көсемі Гаспринский болып, түркі тектес халықтардың әдеби тілін
бөлшектеуге қарсылық білдіреді. Ғалымның терең білімдігіне өз сөзінен дәлел
келтіріп өтейік.
Тәртіпті жазу деп айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналған
белгісі бар болса. Осы күнгі жазуымыздың дыбыс басына арналған белгіміз
жоқ. Бір белгімен әлденеше түрлі дыбыстарды жазамыз... Бірдей жазылған
сөзді қалай һер түрлі оқысам дұрыс болады деп бала қиналмай ма? Сондықтан
әуелі оқу құралын сайлаудан бұрын, жазуымыздың тәртібін түзетіп, жөнге
салуымыз керек [4,176]. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов қазақ жазуын бір ізге
түсіруді негіздейді.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы
пікірлерін Айқаптың 1912 жылғы 9-10 нөмірлерінде Шаһзаман мырзаға атты
үлкен мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын білдірмейтін кейбір араб
таңбаларын қазақ алфавитіне енгізбеу керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін
білдіру үшін оның алдына дәйкеші дейтін таңба қою қажеттігін дәлелдейді.
Одан кейін Қазақ газетінде Жазу мәселесі деген көлемді мақала жариялап,
онда кейбір дауысты дыбыстарды таңдалау жанындағы өзінің пікірлерін айтады.
Сөйтіп, әрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін былайша
лайықтап алуды ұсынады:
1)қазақ жазуы үшін араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын алмау,
2) қазақ тіліндегі дыбыстардың әрқайсысына таңба белгілеу, 3) к,г
дыбыстарынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін
білдіру үшін сөздің алдынан дәйекші таңба қою. Бұлайша түзілген алфавит
сауат ашудың дыбыс жүйелі әдісіне сай келетіндігі байқалады.
А.Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын халық
ешбір талассыз қабылдады, себебі А.Байтұрсыновтың реформасы қазақ тілінің
табиғатына, яғни дыбыс үндестігі заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде
жасалған болатын. Сөйтіп, А.Байтұрсынов қазақ әліпбиін жасап шығарды.
Бұл жұмысты ғалым 1910 жылдан бастап қолға алған. Ғалым басылымда
жазудың қолайлы-қолайсыз жақтарын ескереді. Ғалым жасаған әліпби 1912
жылдардан бастап қолданысқа түсе бастайды. Сол кездерде бұл әліпбиді жаңа
емле деп атаған. 1915 жылдың өзінде осы емле негізінде он бестей кітап
басылып шыққан. 1913 жылдары жаңа емле мұсылман медреселерінде, қазақ-
орыс мектептерінде қолданыла бастаған. Араб әріптері негізінде жасалған
қазақ, қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде ресми түрде талқыланады. Бұл
съезде Р.Сыздықованың талдауынша алты мәселе күн тәртібіне қойылған: 1)
жазу, яғни орфография ережелері, 2) әліпби (яғни алфавит, графика
мәселесі), 3) қазақша пән сөздер ( яғни терминолгоия), 4) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz