Тұрмағамбет !зтілеуовтің өлеңдері мен айтыстары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ 8
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея 11
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс 14
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері 17
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары 22
1.4.1 Т. Ізтілеуовтің жұмбақ айтысы
28
2 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ 31
2.1 Ақынның шығыстық сарындағы қисса дастандары 35
2.2 Тұрмағымбет Ізтілеуовтің «Рүстем. Дастан» поэмасын аударудағы шеберлігі 36
2.2.1 Кейіпкерлердің рухани дүниетанымы 39
2.2.2 «Рүстем. Дастан» шығармасының ұлттық сипаты 41
2.3 Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Н.Рабғузиден аудармасы 44
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53
КІРІСПЕ
1 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ 8
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея 11
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс 14
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері 17
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары 22
1.4.1 Т. Ізтілеуовтің жұмбақ айтысы
28
2 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ 31
2.1 Ақынның шығыстық сарындағы қисса дастандары 35
2.2 Тұрмағымбет Ізтілеуовтің «Рүстем. Дастан» поэмасын аударудағы шеберлігі 36
2.2.1 Кейіпкерлердің рухани дүниетанымы 39
2.2.2 «Рүстем. Дастан» шығармасының ұлттық сипаты 41
2.3 Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Н.Рабғузиден аудармасы 44
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұл бітіру жұмысында XX ғасыр басындағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы көркем сөз құндылықтары тұрғысынан сарапталып, ақынның әдеби мұралары жайлы, ондағы адамгершілік мәселелер, ізгілікті наным ізі қарастырылады. Адамгершілік мәселесін толғау ежелгі мифтен, аңыз- әңгімелерден бастау ала отырып, түркі дәуірдегі жазба ескерткіштер мен жыраулар поэзиясында жаңғырып, жалғасын тапты. Тұрағамбет Ізтілеуовтің қисса дастандары, аудармалары арқылы Шығыс елімен тереземіз тең болды. Осы тұрғыдан алғанда Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдеби мұралары тақырыбын зерттеу нысаны ету зәру мәселелердің бірінен саналады.
Бүгінде тарихи- мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісіне үлкен бастамалар көтеріліп, көптеген игілікті шаралар атқарылып та үлгірді. Біздің бітіру жұмысымыз да осы жайтты ескеруден туындаған зерттеу нәтижесі. Аса құнды рухани мұраларының барлық қырлары әлі де болса зерттеліп бітпеген ірі тұлғалардың бірі – Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Тұрмағамбет Ізтілеуов әдеби мұралары тақырыбының жырлану жүйесіне зер салсақ, халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған ұлттық құндылығымен тамырлас екеніне көз жеткіземіз.
Тәуелсіздікке қол жетуімізге орай халқымыздың әдебиеті мен мәдениеті, ғылымы мен өмірі жаңа қырынан зерделеніп жатқан уақытта Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармалары да қоғамдық көзқарасқа сай қайта қарастыруды қажет етіп отыр. Адамгершілік мәселесін жырлаудың қазақ әдебиетіндегі көрінісін, әдеби байланыстармен ықпалдасуын гуманист ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің шығармашылығы арқылы пайымдаудың маңызы зор.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымында қаламгердің ағартушылық бағыттағы шығармалары бір жақты мансұқталып келді. Сол себепті бұл тақырыпта қалам төкпеген ақын-жазушылар өзінің лайықты бағасын алмады. Бұқарадағы «Көкелташ» медресесінде оқып, діни ілімнен молынан сусындаған. Тұрмағамбет ақын да осы қиянаттан тыс қалмады. Мұсылмандардың сана мен діни дүниетанымды сөз еткен «Аллаға», «Пендесін Алла жеткерер», «Ораза жоқ, намаз жоқ» т.б филисофиялық, танымдық мәндегі өлеңдеріне кеңестік көзқарас салдарынан көз жұмып қарауға тура келеді.
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясында ерекше сипатқа ие болған жазба айтыс жанры сыр бойы ақындарына жаңа серпіліс әкелді. Жазба айтыс өнерін дамытушылардың бірі ретінде Тұрмағамбет ақынның есімін атауға болады. Оған қоса қаламгер жазба айтыс ақындарына аралық, тоқтау сөз айтып, айтыс жанрын жаңа бір қырынан дамытты.
Қазақ әдебиетін шығыс әдебиетімен байланыстыратын аса құнды аудармалар жасап, алтын көпір салған шығыстанушылардың бірі де Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Осы орайда сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Тұрмағамбет Ізтілеуов өлеңдеріндегі білім- ғылым насихатын, адамгершілік идеялары мен сатираны ұлт әдебиетінің даму үрдісі негізінде қарастырудың өзектілігі айқындала түседі. Өскелең ұрпақ бойындағы ізгілік ізденістерді жаңғырту қоғамдағы маңызды міндеттердегі бірі саналатындықтан, ақынның әдеби мұралары тақырыбын зерттеудің зәулілігі байқалады. Осы секілді жайттар ақынның рухани әдеби мұрасының терең мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1957 жылы ақын шығармашылығын зерттеуге мүмкіндік туған кезден бастап оның ақындық талантына баға берілген мақалалар жарық көре бастады. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының 1958 жылы маусым айында өткен үшінші пленумында академик Ғабит Мүсірепов Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығын игеру, жұртшылық қажетіне жарату керектігін сөз етіп, тұңғыш рет қозғау салды [1;371]. Осыдан кейін ақынның әдеби мұрасына көңіл бөлініп, зерттеле бастады. Орта мектеп оқулықтарында Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығына елеулі орын берілді.
Тұрмағамбет ақынның ұстаздық қызметі, әдеби мұрасы жайында жазылған Н.Төреқұлов, Қ.Бекхожин, Р.Бердібаев, Т.Тебегенов, Т.Еңсегенов т.б ғалымдардың мақалалары қаламгердің қазақ поэзиясындағы орнын дәйектейді. Ақын мұрасының көркемдік деңгейі, тіл айшығы жөнінде Ә.Қоңыратбаев, М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Адамбаев, М.Дүйсенов, А.Қыраубаева, Ы.Дүйсенов, Б.Әлменов, Ы.Сағитов және тағы басқалар зерттеушілердің мақалаларын атап өткен орынды. М.Байділдаев Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ел ауызында жүрген өлеңдерін, тапқырлық сөздерін жинастырып, оның «Шаһнама» желісінде жазылған «Рүстем- Дастан» шығармасын 1961 жылы жеке кітап етіп бастырды. Өлеңдер жинағын «Назым» деген атпен 1972-1982 жылдары (толықтырып) жарыққа шығарды. Зерттеуші ғалым Ө.Күмісбаев Тұрмағамбет Ізтілеуовтің «Рүстем- Дастан» поэмасын жүйелі түрде қарастырып, классикалық туынды «Шаһнамамен» салыстыра зерделеді. «Рүстем- Дастан» 2004 жылы «Жазушы» баспасынан толықтырылып қайта басылып шықты. Ұ.Жанбершиева ғылыми зерттеу еңбегінде ақын шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, поэтикалық сөз жүйесін саралады [2;4].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың баста мақсаты – Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларының жалпы әдеби процестегі орнын айқындау.
Ақынның шығыстың сюжеттерді ұлттық болмысқа лайықтап қолдану ерекшелігі, өмір шындығы мен көркемдік шешім арасындағы байланыс желісі, ақын идеяларының әлеуметтік сипаты, туындыларындағы ұлттың, халықтың мәселелерді қарастыру да зерттеудің алға қойған мақсаттарының негізін құрайды. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей мәселелерді басты назарда ұстау міндеттелді:
- ақын өлеңдерінің тақырыптық жүйелігін айқындау;
- ағартушылық идеясының ақын жырларындағы көрінісін дәйектеу;
- ақын шығармаларындағы адамгершілік мәселелердің тәрбиелік мәнін ашу;
- сатира жанрының ақын мұраларынан алатын орын айшықтау;
- айтыс өнері мен жазбаша айтыс үрдісіндегі Тұрмағамбет ақынның шеберлігін тану;
- Сыр бойындағы ақындық мектептерді дамытуға қосқан үлесін салмақтау;
- Шығыстық сюжеттерді қолдана отырып ұлттық болмыста жазу машығы мен мәнерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында жүйелі сипаттамалы, салыстырмалы тарихи, салыстырмалы- типологиялық әдіс- тәсілдер басшылыққа алынды.
Жұмыстың жаңашылдығы. Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы осы кезеңге дейін әдебиеттану ғылымы аясында бірнеше диссертациялардың, атап айтқанда, Ө.Күмісбаевтың «Тұрмағамбет Ізтілеуов и его Рустем- Дастан», Ұ.Жанбершиеваның «Тұрмағамбет Ізтілеуовтің поэтикалық творчествосы», Е.Нарбозовтың «Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік мәселелері» атты еңбектерінің зерттеу нысаны болғанымен, ақынның толық қанды әдеби мұралары жайлы талдау кең ауқымда қарастырылмады. Бітіру жұмысымызда Тұрмағамбет Ізтілеуов өлеңдерінің тақырыптық жүйесі айқындалып, айтыс өнеріне қосқан үлесі салмақталып, Шығыстық сюжетке құрылған дастандарындағы авторлық идеясы мен аудармада алатын орны белгіленді. Сонымен қатар Тұрмағамбет Ізтілеуов ақын, ойшыл, сатирик, аудармашы ретінде бағаланып, шығармалары әр қырынан зерттелді, нақты деректерге негізделген дәлелді тұжырымдар жасалды.
Жұмыстың теориялық – практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдарын әдебиет тарихының мәселелеріне қатысты оқулық, жоғары оқу орындарына арналған курс ретінде, семинарлар жүргізуде, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті туралы дәрістер оқу кезінде пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. «Қазақ тілі мен әдебиеті» апталығы аясында 7.12.06 ж. өткен студенттердің Ғылыми- практикалық конференциясында бітіру жұмысы бойынша «Т. Ізтілеуов және шығыс әдебиеті» атты мақала оқылды; 23.04.07 ж. кафедра оқушыларының қатысуымен алдын- ала сыннан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Тақырыптың өзектілігі. Бұл бітіру жұмысында XX ғасыр басындағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы көркем сөз құндылықтары тұрғысынан сарапталып, ақынның әдеби мұралары жайлы, ондағы адамгершілік мәселелер, ізгілікті наным ізі қарастырылады. Адамгершілік мәселесін толғау ежелгі мифтен, аңыз- әңгімелерден бастау ала отырып, түркі дәуірдегі жазба ескерткіштер мен жыраулар поэзиясында жаңғырып, жалғасын тапты. Тұрағамбет Ізтілеуовтің қисса дастандары, аудармалары арқылы Шығыс елімен тереземіз тең болды. Осы тұрғыдан алғанда Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдеби мұралары тақырыбын зерттеу нысаны ету зәру мәселелердің бірінен саналады.
Бүгінде тарихи- мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісіне үлкен бастамалар көтеріліп, көптеген игілікті шаралар атқарылып та үлгірді. Біздің бітіру жұмысымыз да осы жайтты ескеруден туындаған зерттеу нәтижесі. Аса құнды рухани мұраларының барлық қырлары әлі де болса зерттеліп бітпеген ірі тұлғалардың бірі – Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Тұрмағамбет Ізтілеуов әдеби мұралары тақырыбының жырлану жүйесіне зер салсақ, халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған ұлттық құндылығымен тамырлас екеніне көз жеткіземіз.
Тәуелсіздікке қол жетуімізге орай халқымыздың әдебиеті мен мәдениеті, ғылымы мен өмірі жаңа қырынан зерделеніп жатқан уақытта Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармалары да қоғамдық көзқарасқа сай қайта қарастыруды қажет етіп отыр. Адамгершілік мәселесін жырлаудың қазақ әдебиетіндегі көрінісін, әдеби байланыстармен ықпалдасуын гуманист ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің шығармашылығы арқылы пайымдаудың маңызы зор.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымында қаламгердің ағартушылық бағыттағы шығармалары бір жақты мансұқталып келді. Сол себепті бұл тақырыпта қалам төкпеген ақын-жазушылар өзінің лайықты бағасын алмады. Бұқарадағы «Көкелташ» медресесінде оқып, діни ілімнен молынан сусындаған. Тұрмағамбет ақын да осы қиянаттан тыс қалмады. Мұсылмандардың сана мен діни дүниетанымды сөз еткен «Аллаға», «Пендесін Алла жеткерер», «Ораза жоқ, намаз жоқ» т.б филисофиялық, танымдық мәндегі өлеңдеріне кеңестік көзқарас салдарынан көз жұмып қарауға тура келеді.
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясында ерекше сипатқа ие болған жазба айтыс жанры сыр бойы ақындарына жаңа серпіліс әкелді. Жазба айтыс өнерін дамытушылардың бірі ретінде Тұрмағамбет ақынның есімін атауға болады. Оған қоса қаламгер жазба айтыс ақындарына аралық, тоқтау сөз айтып, айтыс жанрын жаңа бір қырынан дамытты.
Қазақ әдебиетін шығыс әдебиетімен байланыстыратын аса құнды аудармалар жасап, алтын көпір салған шығыстанушылардың бірі де Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Осы орайда сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Тұрмағамбет Ізтілеуов өлеңдеріндегі білім- ғылым насихатын, адамгершілік идеялары мен сатираны ұлт әдебиетінің даму үрдісі негізінде қарастырудың өзектілігі айқындала түседі. Өскелең ұрпақ бойындағы ізгілік ізденістерді жаңғырту қоғамдағы маңызды міндеттердегі бірі саналатындықтан, ақынның әдеби мұралары тақырыбын зерттеудің зәулілігі байқалады. Осы секілді жайттар ақынның рухани әдеби мұрасының терең мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1957 жылы ақын шығармашылығын зерттеуге мүмкіндік туған кезден бастап оның ақындық талантына баға берілген мақалалар жарық көре бастады. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының 1958 жылы маусым айында өткен үшінші пленумында академик Ғабит Мүсірепов Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығын игеру, жұртшылық қажетіне жарату керектігін сөз етіп, тұңғыш рет қозғау салды [1;371]. Осыдан кейін ақынның әдеби мұрасына көңіл бөлініп, зерттеле бастады. Орта мектеп оқулықтарында Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығына елеулі орын берілді.
Тұрмағамбет ақынның ұстаздық қызметі, әдеби мұрасы жайында жазылған Н.Төреқұлов, Қ.Бекхожин, Р.Бердібаев, Т.Тебегенов, Т.Еңсегенов т.б ғалымдардың мақалалары қаламгердің қазақ поэзиясындағы орнын дәйектейді. Ақын мұрасының көркемдік деңгейі, тіл айшығы жөнінде Ә.Қоңыратбаев, М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Адамбаев, М.Дүйсенов, А.Қыраубаева, Ы.Дүйсенов, Б.Әлменов, Ы.Сағитов және тағы басқалар зерттеушілердің мақалаларын атап өткен орынды. М.Байділдаев Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ел ауызында жүрген өлеңдерін, тапқырлық сөздерін жинастырып, оның «Шаһнама» желісінде жазылған «Рүстем- Дастан» шығармасын 1961 жылы жеке кітап етіп бастырды. Өлеңдер жинағын «Назым» деген атпен 1972-1982 жылдары (толықтырып) жарыққа шығарды. Зерттеуші ғалым Ө.Күмісбаев Тұрмағамбет Ізтілеуовтің «Рүстем- Дастан» поэмасын жүйелі түрде қарастырып, классикалық туынды «Шаһнамамен» салыстыра зерделеді. «Рүстем- Дастан» 2004 жылы «Жазушы» баспасынан толықтырылып қайта басылып шықты. Ұ.Жанбершиева ғылыми зерттеу еңбегінде ақын шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталып, поэтикалық сөз жүйесін саралады [2;4].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың баста мақсаты – Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларының жалпы әдеби процестегі орнын айқындау.
Ақынның шығыстың сюжеттерді ұлттық болмысқа лайықтап қолдану ерекшелігі, өмір шындығы мен көркемдік шешім арасындағы байланыс желісі, ақын идеяларының әлеуметтік сипаты, туындыларындағы ұлттың, халықтың мәселелерді қарастыру да зерттеудің алға қойған мақсаттарының негізін құрайды. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей мәселелерді басты назарда ұстау міндеттелді:
- ақын өлеңдерінің тақырыптық жүйелігін айқындау;
- ағартушылық идеясының ақын жырларындағы көрінісін дәйектеу;
- ақын шығармаларындағы адамгершілік мәселелердің тәрбиелік мәнін ашу;
- сатира жанрының ақын мұраларынан алатын орын айшықтау;
- айтыс өнері мен жазбаша айтыс үрдісіндегі Тұрмағамбет ақынның шеберлігін тану;
- Сыр бойындағы ақындық мектептерді дамытуға қосқан үлесін салмақтау;
- Шығыстық сюжеттерді қолдана отырып ұлттық болмыста жазу машығы мен мәнерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында жүйелі сипаттамалы, салыстырмалы тарихи, салыстырмалы- типологиялық әдіс- тәсілдер басшылыққа алынды.
Жұмыстың жаңашылдығы. Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы осы кезеңге дейін әдебиеттану ғылымы аясында бірнеше диссертациялардың, атап айтқанда, Ө.Күмісбаевтың «Тұрмағамбет Ізтілеуов и его Рустем- Дастан», Ұ.Жанбершиеваның «Тұрмағамбет Ізтілеуовтің поэтикалық творчествосы», Е.Нарбозовтың «Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік мәселелері» атты еңбектерінің зерттеу нысаны болғанымен, ақынның толық қанды әдеби мұралары жайлы талдау кең ауқымда қарастырылмады. Бітіру жұмысымызда Тұрмағамбет Ізтілеуов өлеңдерінің тақырыптық жүйесі айқындалып, айтыс өнеріне қосқан үлесі салмақталып, Шығыстық сюжетке құрылған дастандарындағы авторлық идеясы мен аудармада алатын орны белгіленді. Сонымен қатар Тұрмағамбет Ізтілеуов ақын, ойшыл, сатирик, аудармашы ретінде бағаланып, шығармалары әр қырынан зерттелді, нақты деректерге негізделген дәлелді тұжырымдар жасалды.
Жұмыстың теориялық – практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдарын әдебиет тарихының мәселелеріне қатысты оқулық, жоғары оқу орындарына арналған курс ретінде, семинарлар жүргізуде, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті туралы дәрістер оқу кезінде пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. «Қазақ тілі мен әдебиеті» апталығы аясында 7.12.06 ж. өткен студенттердің Ғылыми- практикалық конференциясында бітіру жұмысы бойынша «Т. Ізтілеуов және шығыс әдебиеті» атты мақала оқылды; 23.04.07 ж. кафедра оқушыларының қатысуымен алдын- ала сыннан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1 Мүсірепов Ғ. Жазушы және ұйым міндеттері // Кітапта: Суреткер парызы / Алматы: Жазушы, 1970-371б.
2 Қарбозов Е.К. Т.Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік мәселер: фил. Ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының авторефераты / Алматы: Б,Ж, 2005-24б.
3 Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары / Алматы, 1970-65б.
4 Қарбозов Е.Қ Т.Ізтілеуовтің шығармасының шеберлігі // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. 2001-№14- Б.73-77.
5 Әбдіқалықова Е. Сүлейлердің сүлейі /Е.Әбдіқалықова // Егемен Қазақстан. -2002- 21 желтоқсан.
6 Қабдолов З Сөз өнері / Алматы: Қазақ университеті, 1992-350б.
7 Ізтілеуов Т. Назым / Алматы: Жазушы, 1982.- 318б.
8 Әбділманов Ө, М. Әуезов және ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті / Алматы: Қазақ университеті, 1999.- 237б.
9 «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы / Алматы, 2004.- 696б.
10 Т.Ізтілеуов өлеңдері // Әдебиет және өнер институтының қолжазба және текстология бөлімі, №875 папка, 1-дәптер.
11 Эльберг Я. Вопросы теории сатиры / Москва, 1957.- 270б.
12 Қожакеев Т. Сатира – күштілер қаруы / Алматы, 1985.- 288б.
13 Қожакеев Т. Шайрлар сатирасы // Оңт. Қазақстан. 1968.- 18 апрель
14 Т.Ізтілеуов Рүстем – Дастан / Алматы: ҚМКӘБ, 1961.-604б.
15 Борев Ю.Б О комическом / Москва: Искусство, 1957- 427с.
16 Жармұхамедов М. Айтыс / Алматы: Қазақ ССР «Білім» қоғамы, - 1990- 52б.
17 Әбдіқалықова Е. Сыр сүлейлерінің жазба айтысы; Филол. Ғыл.канд.дисс. автореф. / Қызылорда, 2004. -30б.
18 Қаратаев М. Жыр бұлағы // Қазақ әдебиеті. – 1983.-27 май.
19 Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер / Астана: Фолиант, 2004-480б.
20 Ізтілеуов Т. Шаһнама. Рүстем- Дастан / Алматы: Жазушы, 2004.-2 кітап, 328б.
21 Ізтілеуов Т. Шаһнама. Рүстем- Дастан / Алматы: Жазушы, 2004 – 1 кітап, - 336б.
22 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия/ Алматы: 1991.-197б.
23 20 ғасырдағы қазақ әдебиеті: Октябрь алдындағы кезең: хрестоматия / құраст. Т.Әбдірахманов, Қ.Жармағамбетов-өңделіп толықтырған 2-ші басылым / Алматы: Мектеп, 1983-327б.
1 Мүсірепов Ғ. Жазушы және ұйым міндеттері // Кітапта: Суреткер парызы / Алматы: Жазушы, 1970-371б.
2 Қарбозов Е.К. Т.Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік мәселер: фил. Ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының авторефераты / Алматы: Б,Ж, 2005-24б.
3 Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары / Алматы, 1970-65б.
4 Қарбозов Е.Қ Т.Ізтілеуовтің шығармасының шеберлігі // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. 2001-№14- Б.73-77.
5 Әбдіқалықова Е. Сүлейлердің сүлейі /Е.Әбдіқалықова // Егемен Қазақстан. -2002- 21 желтоқсан.
6 Қабдолов З Сөз өнері / Алматы: Қазақ университеті, 1992-350б.
7 Ізтілеуов Т. Назым / Алматы: Жазушы, 1982.- 318б.
8 Әбділманов Ө, М. Әуезов және ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті / Алматы: Қазақ университеті, 1999.- 237б.
9 «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы / Алматы, 2004.- 696б.
10 Т.Ізтілеуов өлеңдері // Әдебиет және өнер институтының қолжазба және текстология бөлімі, №875 папка, 1-дәптер.
11 Эльберг Я. Вопросы теории сатиры / Москва, 1957.- 270б.
12 Қожакеев Т. Сатира – күштілер қаруы / Алматы, 1985.- 288б.
13 Қожакеев Т. Шайрлар сатирасы // Оңт. Қазақстан. 1968.- 18 апрель
14 Т.Ізтілеуов Рүстем – Дастан / Алматы: ҚМКӘБ, 1961.-604б.
15 Борев Ю.Б О комическом / Москва: Искусство, 1957- 427с.
16 Жармұхамедов М. Айтыс / Алматы: Қазақ ССР «Білім» қоғамы, - 1990- 52б.
17 Әбдіқалықова Е. Сыр сүлейлерінің жазба айтысы; Филол. Ғыл.канд.дисс. автореф. / Қызылорда, 2004. -30б.
18 Қаратаев М. Жыр бұлағы // Қазақ әдебиеті. – 1983.-27 май.
19 Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер / Астана: Фолиант, 2004-480б.
20 Ізтілеуов Т. Шаһнама. Рүстем- Дастан / Алматы: Жазушы, 2004.-2 кітап, 328б.
21 Ізтілеуов Т. Шаһнама. Рүстем- Дастан / Алматы: Жазушы, 2004 – 1 кітап, - 336б.
22 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия/ Алматы: 1991.-197б.
23 20 ғасырдағы қазақ әдебиеті: Октябрь алдындағы кезең: хрестоматия / құраст. Т.Әбдірахманов, Қ.Жармағамбетов-өңделіп толықтырған 2-ші басылым / Алматы: Мектеп, 1983-327б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ 8
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея
11
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс
14
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері
17
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары
22
1.4.1 Т. Ізтілеуовтің жұмбақ айтысы
28
2 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ 31
2.1 Ақынның шығыстық сарындағы қисса дастандары
35
2.2 Тұрмағымбет Ізтілеуовтің Рүстем- Дастан поэмасын аударудағы шеберлігі
36
2.2.1 Кейіпкерлердің рухани дүниетанымы
39
2.2.2 Рүстем- Дастан шығармасының ұлттық сипаты
41
2.3 Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Н.Рабғузиден аудармасы
44
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұл бітіру жұмысында XX ғасыр басындағы қазақ
поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы
көркем сөз құндылықтары тұрғысынан сарапталып, ақынның әдеби мұралары
жайлы, ондағы адамгершілік мәселелер, ізгілікті наным ізі қарастырылады.
Адамгершілік мәселесін толғау ежелгі мифтен, аңыз- әңгімелерден бастау ала
отырып, түркі дәуірдегі жазба ескерткіштер мен жыраулар поэзиясында
жаңғырып, жалғасын тапты. Тұрағамбет Ізтілеуовтің қисса дастандары,
аудармалары арқылы Шығыс елімен тереземіз тең болды. Осы тұрғыдан алғанда
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдеби мұралары тақырыбын зерттеу нысаны ету зәру
мәселелердің бірінен саналады.
Бүгінде тарихи- мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісіне үлкен
бастамалар көтеріліп, көптеген игілікті шаралар атқарылып та үлгірді.
Біздің бітіру жұмысымыз да осы жайтты ескеруден туындаған зерттеу нәтижесі.
Аса құнды рухани мұраларының барлық қырлары әлі де болса зерттеліп бітпеген
ірі тұлғалардың бірі – Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Тұрмағамбет Ізтілеуов әдеби мұралары тақырыбының жырлану жүйесіне зер
салсақ, халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған ұлттық құндылығымен тамырлас
екеніне көз жеткіземіз.
Тәуелсіздікке қол жетуімізге орай халқымыздың әдебиеті мен мәдениеті,
ғылымы мен өмірі жаңа қырынан зерделеніп жатқан уақытта Тұрмағамбет
Ізтілеуов шығармалары да қоғамдық көзқарасқа сай қайта қарастыруды қажет
етіп отыр. Адамгершілік мәселесін жырлаудың қазақ әдебиетіндегі көрінісін,
әдеби байланыстармен ықпалдасуын гуманист ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің
шығармашылығы арқылы пайымдаудың маңызы зор.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымында қаламгердің ағартушылық бағыттағы
шығармалары бір жақты мансұқталып келді. Сол себепті бұл тақырыпта қалам
төкпеген ақын-жазушылар өзінің лайықты бағасын алмады. Бұқарадағы
Көкелташ медресесінде оқып, діни ілімнен молынан сусындаған. Тұрмағамбет
ақын да осы қиянаттан тыс қалмады. Мұсылмандардың сана мен діни
дүниетанымды сөз еткен Аллаға, Пендесін Алла жеткерер, Ораза жоқ,
намаз жоқ т.б филисофиялық, танымдық мәндегі өлеңдеріне кеңестік көзқарас
салдарынан көз жұмып қарауға тура келеді.
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясында ерекше сипатқа ие болған жазба
айтыс жанры сыр бойы ақындарына жаңа серпіліс әкелді. Жазба айтыс өнерін
дамытушылардың бірі ретінде Тұрмағамбет ақынның есімін атауға болады. Оған
қоса қаламгер жазба айтыс ақындарына аралық, тоқтау сөз айтып, айтыс жанрын
жаңа бір қырынан дамытты.
Қазақ әдебиетін шығыс әдебиетімен байланыстыратын аса құнды аудармалар
жасап, алтын көпір салған шығыстанушылардың бірі де Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Осы орайда сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Тұрмағамбет
Ізтілеуов өлеңдеріндегі білім- ғылым насихатын, адамгершілік идеялары мен
сатираны ұлт әдебиетінің даму үрдісі негізінде қарастырудың өзектілігі
айқындала түседі. Өскелең ұрпақ бойындағы ізгілік ізденістерді жаңғырту
қоғамдағы маңызды міндеттердегі бірі саналатындықтан, ақынның әдеби
мұралары тақырыбын зерттеудің зәулілігі байқалады. Осы секілді жайттар
ақынның рухани әдеби мұрасының терең мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1957 жылы ақын шығармашылығын зерттеуге
мүмкіндік туған кезден бастап оның ақындық талантына баға берілген
мақалалар жарық көре бастады. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының 1958
жылы маусым айында өткен үшінші пленумында академик Ғабит Мүсірепов
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығын игеру, жұртшылық қажетіне жарату
керектігін сөз етіп, тұңғыш рет қозғау салды [1;371]. Осыдан кейін ақынның
әдеби мұрасына көңіл бөлініп, зерттеле бастады. Орта мектеп оқулықтарында
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығына елеулі орын берілді.
Тұрмағамбет ақынның ұстаздық қызметі, әдеби мұрасы жайында жазылған
Н.Төреқұлов, Қ.Бекхожин, Р.Бердібаев, Т.Тебегенов, Т.Еңсегенов т.б
ғалымдардың мақалалары қаламгердің қазақ поэзиясындағы орнын дәйектейді.
Ақын мұрасының көркемдік деңгейі, тіл айшығы жөнінде Ә.Қоңыратбаев,
М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Адамбаев, М.Дүйсенов,
А.Қыраубаева, Ы.Дүйсенов, Б.Әлменов, Ы.Сағитов және тағы басқалар
зерттеушілердің мақалаларын атап өткен орынды. М.Байділдаев Тұрмағамбет
Ізтілеуовтің ел ауызында жүрген өлеңдерін, тапқырлық сөздерін жинастырып,
оның Шаһнама желісінде жазылған Рүстем- Дастан шығармасын 1961 жылы
жеке кітап етіп бастырды. Өлеңдер жинағын Назым деген атпен 1972-1982
жылдары (толықтырып) жарыққа шығарды. Зерттеуші ғалым Ө.Күмісбаев
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Рүстем- Дастан поэмасын жүйелі түрде қарастырып,
классикалық туынды Шаһнамамен салыстыра зерделеді. Рүстем- Дастан 2004
жылы Жазушы баспасынан толықтырылып қайта басылып шықты. Ұ.Жанбершиева
ғылыми зерттеу еңбегінде ақын шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне
тоқталып, поэтикалық сөз жүйесін саралады [2;4].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың баста мақсаты –
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларының жалпы әдеби процестегі орнын айқындау.
Ақынның шығыстың сюжеттерді ұлттық болмысқа лайықтап қолдану
ерекшелігі, өмір шындығы мен көркемдік шешім арасындағы байланыс желісі,
ақын идеяларының әлеуметтік сипаты, туындыларындағы ұлттың, халықтың
мәселелерді қарастыру да зерттеудің алға қойған мақсаттарының негізін
құрайды. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей мәселелерді басты назарда
ұстау міндеттелді:
- ақын өлеңдерінің тақырыптық жүйелігін айқындау;
- ағартушылық идеясының ақын жырларындағы көрінісін дәйектеу;
- ақын шығармаларындағы адамгершілік мәселелердің тәрбиелік мәнін ашу;
- сатира жанрының ақын мұраларынан алатын орын айшықтау;
- айтыс өнері мен жазбаша айтыс үрдісіндегі Тұрмағамбет ақынның
шеберлігін тану;
- Сыр бойындағы ақындық мектептерді дамытуға қосқан үлесін салмақтау;
- Шығыстық сюжеттерді қолдана отырып ұлттық болмыста жазу машығы мен
мәнерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында жүйелі сипаттамалы, салыстырмалы
тарихи, салыстырмалы- типологиялық әдіс- тәсілдер басшылыққа алынды.
Жұмыстың жаңашылдығы. Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы осы кезеңге
дейін әдебиеттану ғылымы аясында бірнеше диссертациялардың, атап айтқанда,
Ө.Күмісбаевтың Тұрмағамбет Ізтілеуов и его Рустем- Дастан,
Ұ.Жанбершиеваның Тұрмағамбет Ізтілеуовтің поэтикалық творчествосы,
Е.Нарбозовтың Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік
мәселелері атты еңбектерінің зерттеу нысаны болғанымен, ақынның толық
қанды әдеби мұралары жайлы талдау кең ауқымда қарастырылмады. Бітіру
жұмысымызда Тұрмағамбет Ізтілеуов өлеңдерінің тақырыптық жүйесі айқындалып,
айтыс өнеріне қосқан үлесі салмақталып, Шығыстық сюжетке құрылған
дастандарындағы авторлық идеясы мен аудармада алатын орны белгіленді.
Сонымен қатар Тұрмағамбет Ізтілеуов ақын, ойшыл, сатирик, аудармашы ретінде
бағаланып, шығармалары әр қырынан зерттелді, нақты деректерге негізделген
дәлелді тұжырымдар жасалды.
Жұмыстың теориялық – практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері
мен тұжырымдарын әдебиет тарихының мәселелеріне қатысты оқулық, жоғары оқу
орындарына арналған курс ретінде, семинарлар жүргізуде, XX ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті туралы дәрістер оқу кезінде пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Қазақ тілі мен әдебиеті апталығы аясында
7.12.06 ж. өткен студенттердің Ғылыми- практикалық конференциясында бітіру
жұмысы бойынша Т. Ізтілеуов және шығыс әдебиеті атты мақала оқылды;
23.04.07 ж. кафедра оқушыларының қатысуымен алдын- ала сыннан өтіп,
қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан
тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ.
Әдебиетке әрбір суреткер өзіне тән тағдырымен келеді.
Мектептік, өмірлік білімінің әсері де әдеби дәстүрлердің үлгі-
өнегесі де, өмірді танып білуінің шамашарқы да ақынның творчестволық
ерекшелігіне ықпал етпей қоймайды. Тұрмағамбет Ізтілеуов әдебиет әлеміне
бірталай өмір тәжірибесінен өтіп, көп нәрсені өзінше екшеп, пайымдап,
түсініп, әдебиет өзінің өмірлік өнері екіндігін сезініп келген кісі.
Р.Бердібаев Тұрмағамбет Ізтілеуов туралы: Шығыс тілдеріне жетік,
білгір, шабыты шамырқанған дүлдүл ақын. Ол кібіртік қағып, шоқырақтауды
білмеді - дейді [3;65]. Бұл да таланттың айырмасын көрсету үшін айтылған
мысал.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдебиетке келу жолдары сан салалы, оның ішінде
халқымыздың ауыз әдебедиеті үлкен орын алып, ақынның көптеген туындыларына
шырай берумен қатар, болашақ тағдарын айқындауға жол салып берді. Яғни,
Тұрмағамбет Ізтілеуов тілді, ойды, әдебиетті басқа әдебиет тілдері сияқты
ол да халқынан оқыды, халқынан үйренді, эстетикалық ләззат алып, оны өзіне
ұнаған, көңіліне ұялаған ой таразысына салып, шапан жауып өз халқына
қайтарды.
Тұрмағамбет Ізтілеуов (1882-1939) Қызылорда облысы Қармақшы ауданының,
қазіргі Тұрмағамбет Ізтілеуов атындағы ауылда дүниеге келген. Қазақтың
қисса әдебиетіне жол салған, жазба әдебиетімізге Шығыспен үндес жаңалық
енгізген Тұрмағамбет Ізтілеуов Орта Азияның ең маңдай алды оқу орны
Бұқарадағы Мир ғараб (XVI ғасырда салынған) медресесін оқып, одан соң
Көкелташ медресесін тамандайды.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің алғашқы өлеңдері осы Көкелташ қабырғасында
жүргенде жазылады. Өйткені, онда әдебиет үйірмесі жұмыс істеп, тәжік
халқының ғұлама ойшылы Садриддин Айни (1879-1955) сияқы Орта Азияның түпкір-
түпкірінен жиылған дарынды жігіттер әдеби орта жасаған еді. Сонымен бірге
ол араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін меңгеріп, шығыстың таңдаулы
мұраларымен сусындады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов мұрасының жалпы көлемі 200 мың жолдан асады, оның
басым көпшілігі әлі баспа бетін көрмей, халық ауызында ғана айтылып келеді.
Бар жоғы 57 жыл өмір сүрген ақынның шығармашылығы өз уақытынан әлде қайда
тереңнен саға тартып, сонау ғасырлардың қойнауынан сөз сақтап келеді.
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы өзге ақын- жазушылардан әлдеқайда
бөлек стильде туып, ақынның келбеті өзгеше көрінеді. Әйгілі Көкелташ,
Мир ғараб сияқты сол кездегі үздік оқу орнын бітірген Тұрмағамбет
Ізтілеуовтің ұстаған бағыты да, алға қойған мақсаты да шығыстық философия
мен далалық ойшылдықтың тоқайласқан түрі еді.
Соның дәлелі Тұрмағамбет Ізтілеуов аталмыш оқу орындарын тамамдаған соң
діни ізге түсуден гөрі тіл, әдебиет салаларын өркендетуге үлес қосады. Одан
дәріс алғандар да қабілеттерін ұштай түседі. Әбдікәрім Оңалбаев, Мұзарап
Жүсіпов,Әбзәли Егізбаев сияқты ақындар Сыр сүлейлерінің ірі тұлғалары
атанса, олардың өсіп жетілуіне Тұрмағамбет Ізтілеуовтің еңбегі ұшаң- теңіз.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындық стилі халыққа бірден сіңіп қана
қоймай, Сыр бойының шайырлық, ақындық үлкен мектебін қалыптастырды.
Е.Қ.Қарбозов Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындығы туралы: Әрбір ақынның
өнерлік өмірбаянына, оның ақындық лабороториясына ең алдымен керек нәрсе:
тазалық, адамдық, әділдік. Осы үшеуі бар жерде кез- келген ақынның мерейі
үстем, шығармасы шынайы болмақ. Тұрмағамбеттің ақындық лабороториясында осы
үшеуі ошақтың үш бұтындай бірлік те берік тепкен. Сондықтан ақын
шығармаларының шынайылығы өз кеудесін жарып шығып, жүрегінің халық деп
соғып тұрғанын көрсетуге дейін барады - дейді [4;76].
Тұрмағамбет Ізтілеуов жырларының халық жадында соншалық сіңіп,
жүрегінен орын алуы оның шығыстық сюжеттерді пайдалана отырып, қазақтың
өсиет өлеңдерін жаңартып жырлай біліуінде еді.
Ақын шығармашылығында романтизмнен гөрі, реализм басым. Ол ойшылдық,
сыншылдық, өсиет сөздерді орынды қолданудың шебері бола білді. Сыр халқы
Тұрмағамбет Ізтілеуовті Сырдан туған Абайдай деп бағаласа, оның дәлелі де
жоқ емес. Айталық қазақтың болмысы мен сана сезіміне сыни көзқараспен қарау
Абай Жырларында басым болса, Тұрмғамбет Ізтілеуовта сол кемшіліктен шығу
жасы нақыл- өсиет түрінде айтылады [5;4].
1916 жыл оқиғасына орай жазылған Жер жүзін жеті қабат зұлмат басты
дейтін өлеңінде Тұрмағамбет Ізтілеуов баяғы Дулат, Шортанбайларша адам
азды демейді, керісінше заман азды, езілген елге бостандық керек дейді
Заң тозды төресі әділ жан жоғынан
Тозды жұрт тойып жейтін нан
жоғынан.
Қыран құс қайда ұшарын біле алмай
тұр
Алып жер ашыққанда аң жоғынан...
Жер жүзін жеті қабат зұлмат басып,
Жол таппай жүдеді жұрт таң
жоғынан. [4;85].
Арада бірер жылдар өтпей патша тақтан құлап, Қазан төңкерісі болғанда,
Тұрмағамбет Ізтілеуов халықпен бірге қуанып, алдағы күндерден зор үміт
күтеді.
Октябрь революциясынан кейін совет өкіметі орнап, халыққа бостандық
таңы атқанда Қадамың құтты болсын, Кеңес аға (1918) деп халық үкіметіне
тілектестік жырын жазды. Ал енді халық үкіметі нығайып, еліміз жаңа дүние
орнатуға бет түзеген шақта ақын болашаққа шексіз сеніммен Туғызып қой
үстіне боз торғайды (1920) деген оптимистік өлеңін жазды:
Келіңдер, кең ойлылар, кеңеселік!
Кеңестен кемдік көрген емес едік!
Кеңестің елін аман өткізуге,
Отырған күні-түні кемеші едік!..
Бәйгені алу үшін ұран салып,
Елімен ескі таптың егеселік!
Туғызып қой үстіне боз торғайды,
Туралық туын ұстап теңеселік!
[4;87]
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея
Сөз өнерінің негізгі танымы – адам да, эстетикалық мұраты адамзаттың
рухани әлемі екендігі айқын. Қай тақырыпты қамтымасын, қандай мақсатты
ұстанбасын, әдебиет адам табиғатын ізгілікке ұмтылдырады. Өнердің кәусар
туындысы халық өмірінің терең және мөлдір қайнарынан шымырлап шығады да,
сол халықтың өзінің рухани сусынына айналады [6;25], - деп академик
З.Қабдолов айтқандай, бүгінгі таңда халықтың рухани қазынасына айналып
отырған шығармаларды толықтай танып- білу, тереңіне бойлай зерделеу басты
парызымыз саналады.
Қазақ тілінің ұшан- теңіз сөз байлығын, өлеңдерінде суреткерлікпен
қолдана отырып, сөз құдіретін дәріптеген, ағартушылық мұраттарды
шығармаларының негізгі арқауы еткен қаламгердің бірі – Тұрмағамбет
Ізтілеуов. Тұрмағамбет Ізтілеуов ғылым- білімді жасынан игеруге ден қоя
отырып, шығармаларында оқырманын, шәкірттерін ғылымның сырын ұғынуға
шақырады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов асқақтата жырлаған ағартушылық, адамдық ізгі
қасиеттер турасындағы өлеңдер танылуға тиісті, зерттелінуі қажет
мәселелердің біріне саналады. Қаламгер шығармашылығына оның өмір сүрген
ортасы мен қоғамдық құбылыстардың әсер етуі заңды.
Зерттеуші Б.Кенжебаев Тұрмағамбет Ізтілеуов өмір сүрген кезең туралы
XIX ғасырдың ақырынан, әсіресе XX ғасырдың басынан қазақ арасында оқу-
ағарту жұмысы күшейеді, - деп тұжырымдайды [7;3]. Заман өзгерісі, жаңаша
даму үрдісі қоғамдық ой- санаға әсер етті. Ақындар білімге, өнерге
шарықтап, жаңаша ұмтылуға үндеді. Мұның нәтижесінде қазақ әдебиетінде
ағартушылық бағыт қалыптасты.
Ағартушылық әдеби бағыт өкілдерін әдетте ғалымдар діни- ағартушылар,
демократ- ағартушылар, және ұлт- азатшыл бағыттағы ақын жазушылар деп үш
топқа жіктейтіні белгілі [2;7].
XX ғасыр басындағы қазақ арасындағы оқу- ағарту жұмысы екі түрлі
болады: оның бірі- мұсылманша оқу, екіншісі – орысша оқу еді. Біз
қарастырып отырған Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өлеңдері, нақылдары мен
рубайларының көпшілігі діни- ағартушылық бағытта жазылса, өмірінің соңғы
кезеңінің жырларында демократтық көзқарастар үстем болып, Ленинге, Қазан
төңкерісіне бағытталған арнаулары дүниеге келеді (Ленин- күн, Құтты
болсын октябрьдің он жылы).
Діни өлеңдер жазып, мектептерде қазақ балаларын жаппай сауаттандыру
ісіне белсене араласқан ақын кейінірек демократ- ағартушы қаламгер секілді
мемлекеттік қызметтерге де араласады. Демек, Тұрмағамбет Ізтілеуов – екі
бағытты да қамтитын туындыларды дүниеге әкелген ақын.
Бұл мәселе жөнінде біз профессор Т.Кәкішевтің пікірін толықтай
қостаймыз. Зерттеуші демократшыл- ағартушылық бағыт пен діни- ағартушылық
бағытты біріктіріп, ағартушы- азатшыл бағыт деп атауды ұсынады [8;44].
Тұрмағамбет ақын ағартушылықтың діни де, демократтық та бағытын жырларына
тірек етеді әрі азатшылдық тақырыбында да қалам тербеген.
Ағартушы ақындардың бірінен саналатын Тұрмағамбет Ізтілеуов қазақ
халқының іргелі елдердің қатарына қосылуы үшін білімге ұмтылудың көп
пайдасы тиерін түсініп, өлеңдерінде халыққа ұғынықты етіп жеткізе алды.
XX ғасыр басындағы ақын- жазушылар қатарында ағартушылық идеяны дамытқан
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығында білім- ғылымды насихаттайтын өлеңдер
көптеп кездеседі. Мәселен, Ақыл – тон аңдағанға тозбайтұғын,
Шәкірттерге, Ұлдарым, Ұстаз ұсынысы, Балаларым, Абайды оқығанда,
т.б сөз өнерінің өміршендігін өнеге ететін өлеңдер де ақын мұрасының
қомақты бөлігін қамтиды. Назым, Сөз берсем, Жөндеймін деп бұзасыңдар,
Әр елдің бар бұлбұлы, Шөлмек, Жоқ,- деме,- маза өлеңде, Жырыңды жаз
жөрмелеп сынды жырлары сөзіміздің дәлелі болары анық.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің білім- ғылым тақырыбына арналған өлеңінің
бірі- Арқаның аруы не қозбайтұғын? деп аталады.
Ақыл тон, аңдағанда тозбайтұғын,
Ғылым – кен, күнде өніп қозбайтұғын.
Иелік екеуіне еткендердің
Жаны жоқ жер жүзінде озбайтұғын
[7;29]
Автор оқу- білімнің ізденіс, еңбек нәтижесінде табылатындығын айтып,
жаңалыққа ілеспеген жалқау, надандарды аз ғана сөзбен сынайды, оларды
көшке ермей, бозтақырда боздаған ботаға теңейді. Бұл жерде ақын Ақыл
тозбайтын тон, ғылым сарқырамайтын кен мақалын шебер инверсиялау арқылы
өсиет сарынды дидактиканы өнеге етеді.
Қазақ әдебиетінде ағартушылық идеясын ту етіп көтерген Абайдан соң өлең
өлкесіне аяқ басқан ақындардың барлығы дерлік оның поэзиясынан сусындап,
кестелі сөз өрнегін, айшықты жыр дестесін үлгі тұтқаны белгілі. Сол себепті
де XX ғасыр басындағы кез- келген ақынның шығармашылығы Абай поэзиясымен
өзектес болып келеді.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өлеңдері тек оқу- ағарту тақырыбы тұрғысынан
ғана емес, сөз өнерін көкке көтеру, діни сипатты жырлау, қазақтың мінез-
құлқын ашып көрсету тарапынан да ұлы ақын шығармашылығымен ұштасып жатады.
Тіл өнері дертпен тең деп Абай айтқандай, Тұрмағамбет Ізтілеуов те сөз
өнерін киелі санап, жоғары бағалаған.
Ақындық өнердің бастауы деп танып, сөз қадірін түйсінуге шақырған.
Абайды ұстаз санап, ұлы ақын секілді халқына өлеңмен қызмет етуді, соңына
асыл сөз қалдыруды мақсат тұтқан Тұрмағамбет Ізтілеуов Абай жинағы жарық
көргеннен бір жыл кейін, яғни 1910 жылы Абайды оқығанда атты өлеңін
жазып, ақын поэзиясының өлмейтіндігін сөз етеді. Сөз өнерінің қадірі мен
сынын арттыра жырлауда Абай мен Тұрмағамбет Ізтілеуовтің түйісер тұсы
төмендегіше көрініс табады:
Артында атақты ердің қалса сөзі,
Өлді деп өкінбеймін анық өзі.
Абайдың өлеңінің мәңгі өлмес мұра екендігін айтарда әрдайым оның:
Өлді деуге болама ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, -
деген жыр жолдарын өзіне қолдансақ, осы тектес Т.Ізтілеуовтің де жоғары
екі тармағында өрілген ой қайталаушылыққа негізделіп қана қоймай, ақындар
дүниетанымы ұқсастығының айқын көрінісі бола алады. Абайды оқығанда деп
айдан тағылған жыр діни толғаныстардан тұрады.
Ауызша дамыған сөз өнері мен ежелгі түркі жазба ескерткіштерінен
бастау алған, жырлаулық поэзияда кемелдене толысқан, Абай жырларында жоғары
деңгейге жеткен дидактика, оны жырлау үрдісі Тұрмағамбет Ізтілеуов
шығармашылығының бір көрінісі болып табылады.
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс
Діни- ағартушылық бағыттағы ақындар шығармашылығы турасында жазылған
І.Қалижанұлының, Ж.Тілеповтың, Б.Әбдіғазиұлының, М.Қаржауовтың еңбектері
бұл тақырыптың әдебиеттану ғылымы аясында біршама зерттелгендігін, әлі де
көкейкестілігін жоймағандығын танытады. Тұрмағамбет ақынның Адам атты
өлеңі адамның қалыпты надандыққа қарсы қоя отырып, оның бар болмысын ашып
көрсетеді.
Қимаймын адам - даным надандарға,
Надан көп осы жүрген адамдарда
Данаға далдық әрпін жібермеңдер
Ғылымға ойдың көзін қадаңдар да [7;41]
өлеңдегі дал сөзі қазақ танымына түсініксіздеу көрінгенімен, жырдың бар
мазмұн- мағынасы осы сөз бен байланысты ашылатындығына көз жеткіземіз.
Дал - араб әліпбиіндегі сегізінші әріптің аты. Ақын дал әріпіне ерекше
мән бере отырып, өлеңінде Әбжәд іліміне сүйене келе, муамма тәсілін
қолданады. Ақын шығармашылығын зерттеушілер назарынан тыс қалып келген
дал сөзінің өлеңдегі функциясын тек осы муамма тәсілі негізінде ғана
анықтауға болады. Муамма жұмбақтау мағынасында, ақындар көбіне өз атын
және шығарманың туындау мерзімін өлеңдерінде астарлап, жұмбақтап берген.
Бұл тәсілді діни медреседе оқыған ақындар жиі қолданған (Мысалы, Шәді төре
Жәңгірұлының Хайбар қиссасы) [9;578].
Бұқардағы Көкелташ медресесінен тәлім алған Тұрмағамбет Ізтілеуов
Әбжәд іліміндегі төрт санымен белгіленген д әрпіне астарлы мағына үстей
келе өлеңіне қосады. Мұндағы ақынның айтпақ ойы адамдық, адамгершілік
ұғымдарының төркіні адам деген төрт әріпті ұлықтау, қасиет тұту. Демек,
адам деген ардақты атты надандарға қимайтындығын жыр мазмұнына тірек еткен
Т.Ізтілеуов Ғылымға ой сөзімен қарау керектігін өсиет етеді.
Қазақ поэзиясындағы діни ағартушылық бағыттың дамуын зерттеушілер XIX
ғасырдың аяқ кезеңі мен XX ғасырдың басындағы саяси- әлеуметтік
жағдайлармен байланыстырады. Осы кезеңдегі қазақ қоғамындағы ғылым –
білімге деген ұмтылым діни сипатын сақтап, әдебиетке діни- ағартушылық
бағытты ұстанған бір топ ақындар шоғырын алып келді. Сыр бойындағы діни-
ағартушылық бағыттың басында Балқы Базар, Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет
Ізтілеуов, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіптер тұрды.
Адамзат баласының адами тұлғасы жақсы қасиеттерімен, қайырымды іс-
әрекеттерімен, әділ ұстанымдарымен ардақталса, сөз өнерінің құндылығы адам
және оның жан дүниесін, ішкі әлемін ашып көрсетуімен айқындалады.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің жақсылық пен жамандықтың ара- жігін ашып көрсеткен
дидактикалық сарындағы толғауларын оқи отырып, адами болмыстың жыр
кестесіне түскендегі өрнегіне қаныққандай болалық (Мысалы, Жақсы мен
жаман).
Ақынның діни өлеңдеріндегі ортақ идея- исламды насихаттау арқылы
халықты имандылыққа шақыру және адамгершілік ізгі қасиеттерге тәрбиелеу.
Тірегі жоқ бір Алла
Өлмейтін мәңгі, тірі Алла
Осыншаны халық еткен-
Құдіреті күшті ірі Алла
Қалайда да өзіңнің
Құлыныңның болам бірі, Алла
Тәубе- таулық бермесең,
Көңілімді басты кір, Алла!
Сол кірімді келтіріп,
Ойыма орнат нұр Алла [10;40].
Өлең жалаң үгіт пен жадағай насихаттан ада. Ақын Алла Тағалаға арналған
бұл мадақ жырында халқын иманға ұйытқан Алланың жасынан таймайтындығын,
қалайда құлы болатындығын білдіреді. Мәңгі өлмес Алладан тәубе- таупик
сұрайды. Аллаға алатын ақын жырында адам пенденің жай- күйі қарапайым
тіркестер негізінде жан- жақты ашылған көңілін кір басқан ақынның
лирикалық кейіпкері адам табиғатының әрдайым ізгі ниет пен адал іс- әрекет
үрдісінен шыға бермейтіндігін шынайы жеткізеді.
Көңілдегі кірді жеткізу үшін Алланың нұрынан медет тілеген өлеңді
діни уағыз бен Аллаға мінәжаттың үлгісі ретінде тануға болады. Сондай- ақ
Хазіреті Омардың хикаясы, Пендесін Алла жек көрер, Бұйрық т.б бұрын
соңды баспа бетінде жарияланбаған өлеңдерінде өзінің суреткерлік таланты
мен құлашы кең ойшыл, дін ілімінің білгірі, терең психологиялық танымның
иесі екендігін дәлелдейді.
Діни- ағартушы ақындарға қызықтырып келген мәселенің бірі жан мен тән
мәселесі. Жанның азығы – рухани ізденістер болса, тәннің азығы – нәпсіге
қатысты жайттар. Адамдар ардың тазалығымен таразыланса, адамгершілік
қасиеттер де осы жан мен тәннің, рух пен нәпсінің қатысы негізінде
ажыратылып, бағаланып жатады. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің осы мәселесі
қамтыған өлеңдерімен қоса шығыстық үлгіде жазылған рубайлары да бар.
Негізінде, нәпсім- бөрім, айым-
қойым,
Нәпсіге қойды жемей, жоқ қой тойым.
Біле алмай қайсысына қарарымды,
Болып жүр осы уақытта дел- сал
бойым [7;54].
Нәпсі – тәннің азығы. Ол материялық тірі табиғаттың қозғаушы күші.
Яғни жалған дүниенің ашкөз тойымсыздығынан туған тәннің қамы. Метафоралылық
тәсіл арқылы нәпсіні бөріге, ойды оған жем болар қойға балап сөз құбылта
отырып, Тұрмағамбет Ізтілеуов адам табиғатын сөз етеді.
Діни ілімдегі нәпсімен рух аталар адами құбылыстардың өлең өрнегіндегі
бейнелі көрінісі оқырманын ойға жетелері анық. Төрттағанда тойының нәпсі
жөнінде тұжырым жасауы Тұрмағамбет Ізтілеуовтің руханият мәселесіндегі
терең танымын байқатады. Ашкөз бөрімен ауыстырыла берілген нәпсі
ашқарақтық, тойымсыздық, қанағатсыздық көре алмаушылық, сараңдық секілді
сансыз жамандықтың басы болары белгілі. Осыны сезіне тұра көбіне нәпсіге
ерік беріледі.
Өлең кейіпкерінің дел- сал болып, қайсысын таңдарын білмеуі де адам
табиғатына тән нәпсінің сілтегенінен сырт айналу әрдайым рухани даму
үстінде болу пенденің көбінің қолынан келе бермейтін іс. Тұрмағамбет
Ізтілеуов жырларында аллитерация көптеп кездеседі.
Мұндай ерекшеліктің ақын шығармаларында айқын көрінуі төрттағандық
рубайларды жазуда да шет қалмағандығы байқалады. Оған жоғарыдағы жыр дәлел
бола алады. Ауыстырудың (метафора) еш жалғау, жұрнақсыз жасалған түрі осы
ой төрттағанында бой көтереді. Мұнда ұқсас, мәндес нәрсеге балау мақсаты
ғана емес, өлеңге өзінше өң беру де қамтылған.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің төрттағаны Шал ақынның жырларымен үндес
келеді. Шал ақынның жырларында да нәпсі бөріге, ақыл қойға баланатын
тұстары кездеседі.
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері
Қазақтың өміріндегі кемшіліктің қайсысынан болса да Тұрмағамбет
Ізтілеуов өз емін айтып отырған. Әдебиеттің зор міндеттерінің бірі – елдің
мінезін түзеу деп білгендіктен, Тұрмағамбет Ізтілеуов ел ішіндегі
көпшіліктің мінезін өлеңменен суреттеп, белгілі типтерді де көрсеткен. Оның
мұндай шығармалары көбіне сатира жанрында жазылған. Шын мәнінде сатира
суреттеліп отырған оқиғаны, құбылысты немесе кейіпкерді өткір сынға алып,
әжуаға айналдыратын көркемдік бейнелеу тәсілі дегенді білдіреді [6;92].
Сатираны зерттеуші, теоретик Я.Эльсберг: Сатира болмысты әдебиет пен
өнерде көрсетудің әдіс - тәсілі [11;27] екендігін айтса, Т.Қожакеев
Сатираның болмысқа эстетикалық қатысының, өзіндік ерекшеліктері бар, өмір
құбылыстарын зерттеу, бағалау, көрсетуде өзіндік әдіс- құралдары, өзіне тән
табиғаты, сыр сипаты бар дербес әдебиет тегі [12;7-88], - деп теориялық
тұрғыдан баға береді.
Демек, сатира – адамзатты тәрбиелеу жолында қомақты үлесі бар,
әдебиеттің салалы бөлігі. Қоғамдағы жағымсыз болмыс, адам бойындағы ұнамсыз
мінез- құлық, әдепсіздік пен тәртіпсіздікті сынап, келемеж етіп, халықты
онан аулақ болуға үндейді. Сатиралық туындыларында қаламгер адамды
тәрбиелеуді мұрат тұтты.
Әдебиетіміздің үлкен бір кезеңін қамтитын жыраулар поэзиясы, онан
кейінгі Абай бастаған дәуір ақындары сатираны өмірдің көлеңкелі тұстарын,
адам бойындағы адамгершілікке жат қылықтарды сынау құралы ретінде
пайдаланған. Тұрмағамбет ақынның адамгершілікті мазмұнына сыйдырған
сатиралық туындылары төмендегідей мәселелерді дәйектейді.
Біріншіден, нысанаға алған адамының теріс іс- әрекетін ашық айтып
немесе қоғамда орын алған келеңсіз жайттарды сынап- мінет елге беймәлім
тұстарын ашып көрсетеді.
Екіншіден, ел- жұртты сол келеңсіз жайлардан, жаман әдеттен бойды
аулақ салуға үндейді.
Үшіншіден, ақынның сатиралық өлеңдері өмірдегі көкейкесті мәселелерді
көтерумен құнды, төртіншіден, туындыларды оқи отырып, сан кезеңдегі
оқиғаларды көз алдымызға әкелеміз.
Тұрмағамбет Ізтілеуов қоғамдағы адамгершілікке жат нәрселерді
сұрыптап, жақсы мен жаманның жігін ажыратады, керегіңді ал дегендей
оқырманның алдына жайып салады. Осы мақсатта ел ішіндегі кей мінездерді
өлеңінде суреттеп, типтік дәрежеге көтерген. Ақынның Бар мен Жоқ, Ал
менен Бер деген өлеңінде:
Бар мен Жоқ, Ал менен Бер бірге туған,
Ал мен Бар ажал жетіп өлген удан.
Жоқ пен бер жұрт біткенді жүр аралап,
Жанына жолдас ертіп ылғи қудан [7;40], деп
басталатын ақын өлеңінде уытты сатиралық тобы жатыр. Бар, Жоқ, Ал,
Бер сөздеріне жан бітіріп, оның Бар мен Алы жақсы образда суреттеліп,
нәпсі деген удан мерт болады. Ал, Жоқ пен Бер атты жағымсыз образдар
жұрт біткенді аралап, кімнің тарысы піссе, соның тауығы болып жүр. Көбінесе
қудың алаяқтық рөлінде түлкі болса, мұнда қарапайым Бер және Жоқ деген
сөздер бүкіл әлемдегі майлы қасықтай қолға тұрмайтын, береуді орға итеріп,
ал өзі сүттен ақ, судан таза болып шығатын адамдардың образын бере білген.
Ақын өлеңінде синекдоха тәсілі ұтымды қолданыс таба отырып, адами
болмысқа тән қадір- қасиеттер топтастырылады, оның бір бөлшегі ретінде
модаль сөздермен сипатталады. Өмірде Менде бар мынаны ала ғай, -
дейтіндер азайып Менде ештеңе жоқ, тек маған бер, - дейтіндер көбейіп,
өзінде бар болса бере алмайтын, біреудің барын көре алмайтындар дүниеге
келіп, замананы аздырып, іштей ірітіп- шірітіп жатқанын көзі ашық ақын
күйіне жырлайды.
Сатира зерттеушісі Т.Қожакеев өзінің Шайырлар сатирасы атты
мақаласында осы өлеңге қатысты: Тұрмағамбет ел ішінде қолы ашық бар еді,
алағой дейтіндердің қалмағанын, жоқ- жоқ деп қақылдап, бер- бер деп
безілдейтін қу- сұмның көбейгенін ашына айтқан, - деп түйінді тұжырым
жасайды [13;3].
Бер- бер деп бір тара қу бойыңды
ертіп,
Май алар асқатықтың ұрттам судан,
- дейтін өлең жолдарында Май алар асқатықтық ұрттам судан деген бір жол
өлеңінде терең философия жатыр. Сатира жайлы адам баласын түзу жолға бастай
отырып, дидактикалық қызмет атқаратынына көз жеткізуге болады. Осы
негізінде Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Төрт дос мысалы дидактикалық сарында
аллегориялық үлгіде жазылған. Мұнда сықақ та сын объектісі де жоқ, ақын
өнеге беріп, өсиет айтуға ғана көздеген. Мысалға тасбақа, түлкі, киік,
қарға кейпіндегі адамдардың адам достығы арқау болған.
Түлкі айтты: - Мен қашайын болып асқақ,
Соңымнан сен – дағы ер жорта қақсап,
Ақ құрған қуалар қызыққан соң оны тастап [7;47].
Көп мысалдарда түлкі айлакер, арамза, қу бейнесінде берілсе,
Тұрмағамбет Ізтілеуовте айласын ақыл мен жақсылық жолына жұмсаған нағыз дос
бейнесінде суреттелген.
Тұрмағамбет Ізтілеуов сатиралық уытын күшейту мақсатында туындыларында
теңеулерді сәтті пайдаланған. Шын мәнінде сөз өнері үшін поэтикалық
көркемдеуіне құралдардың маңызы зор. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің сатиралық
шығармаларында осындай бейнелеу құралдары көп кездеседі, ақын өлеңі тік
айшығымен ерекшеленеді. Рүстем- Дастандағы Залдың дүниеге келген сәтін
суреттеуіне назар аударайық:
Қара емес, қардай аппақ шашы
Сап- сары, салпы ерін, жік- жік басы
Әрмен көз, бермен маңдай, бірақ оның
Көзінің жаңған шамдай шұғыласы [14;295].
Мұнда да тапқыр теңеу, келісті салыстырулар бар. Залдың портретін
жасауда шеберлік таныта отырып, Сам көрген кезде Шошып кетті, пері ме
шайтан ба деп тармағы арқылы сатираның уыжын күшейте түседі. Шегір көз,
келте мойын, тісі сойдақ деп кейіпкер портретін келістіре суреттейді.
Сатира көбіне күлкі мен ыза бірігіп ызасы күлкі тудырады.
Ю.Борев: Кейде сатирадағы ерекше эмоционалды күй шегіне жетіп
қызғанда, суреткердің ызасы мен өшпенділігі күлкіні басып тастайды. Сонда
ғана сатира күлкісіз болуы мүмкін, - деп жазды [15;67].
Біздің ойымызша, ыза, кек шегіне жеткенде күлкі бастапқы күйінен жаңа
сапаға көшіп ызалы, кекті күлкіге айналады. Мұндай кекті күлкіні сарказмнан
көрінеді. Сарказм – қоғамдағы ерекше қауіпті құбылыстардың зардабын
әшкерелеуші сатиралық бағыттағы ащы, зәрлі, мысқылды және кекесінді сөз.
Сарказмда сын жеңіл астармен немесе әзілмен берілмейді. Запыран секілді
іште қайнап жатқан ащы шындық сыртқа ақтарылғанда қасындағының бәрін
жайпап, тып- типыл ететін күші бар. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің
Құрбанғалиға, Құлжан биге атты сатиралық эпиграммасынан сарказм
байқалады.
Болғанмен нәсілің адам ая құрбан
Ессізсің ақылың неден құрыған, -
деп басталатын Құрбанғалиға өлеңінде кейіпкердің мінез- құлқы толық
ашылады. Діни шала сауатты Құрбанғалидің дүниешілігін сын тезіне салып,
адамдар арасындағы өзімшілдік, менмендік, қисынсыз паңдық секілді
адамгершілік қағидаларымен еш мәмлеге келмейтін жайттарды сөз етеді.
Итке ұқсап өлімтікті тартқылаған
Етесің үстем мініп ырғаң -ырғаң.
Молдалы өлексені тартқылаған итке теңеп, абыройын төккен, Сәлдені
сәнмен ораған молдалықты мәртебе деп түсінуін келеке еткен. Бұл жерде өлең
таза сарказмге құрыла отырып, ақын сатирасының маңызын, қоғамдық әлеуметтік
сипатын айқындай түседі.
Мырзаның мінезі дейтін өлеңін алсақ,
Ораза жоқ, намаз жоқ
Құдайберген бір жанбыз.
Уайым жоқ, қайғы жоқ,
Есалаң, елсіз, ыржаңбыз.
Жал мен жая тартылса
Пышағы жоқ құр жанбыз
Басқа бақыт қонған соң
Білікті бірақ Мырзаңбыз!
Қалайынша болғанмен
Өмір бітсе күл жанбыз [7;46].
Бұл өлеңде әйтеуір құдай деген атты ғана біліп, ал ораза, намаздың не
түсіне де кіріп- шықпайтын, сондықтан не уайым, не қайғы дегенді білмейтін
ақымақ образды суреттейді. Ақылы жоқтың – уайымы жоқ, - деген халық
мақалын уайым жоқ, қайғы жоқ, Есалаң, елсіз, ыржаңбыз - деп өлеңге шебер
қиыстырған.
Егер білімнің жал мен жаясы тартылса, оны бойымызға сіңіріп алатын
білігіміз жоқ құр жүрген адамбыз. Бірақ, басқа бақ қонған соң мырза болып,
білікті болып көрінгіміз келеді. Алайда бұл бақ Алла Тағаланың уақытша
сынау үшін берген сыйы өмір өткен соң бәріміз де күлге айналамыз, сондықтан
қамшының сабындай қысқа өмірде адамгершілік, кіршіксіз тазалық атты
бойымыздағы Алла сыйлаған құдіретті нәпсімізбен ластамайық,- деген үгіт-
насихатпен аяқтайды.
Бар мен жоқ, Ал мен Бер өлеңінде ойын астарлап ирониямен
жеткізсе, ақын бұл өлеңінде сарказмға көшіп, ойын ащы, мысқылмен ашық
жеткізген . Не көп дейтін өлеңде де:
Кейде доста келісуден, керісу көп;
Өсек пен өтірікке ерісу көп
Көзге- дос, сыртыңнан- қас, іштен- араз,
Сылтау қып сәл нәрседен жерісу көп
Есептеп дау- жанжалды терісу көп,
[7;48]-
дей келіп нәпсінің достардың өзін қас қылып, бетіне күле қарап, ар
жағынан қастық ойлап, түймедейді түйедей етіп көрсетіп, араздастыруын
түсіндіргісі келеді. Сондықтан нәпсіге ермеу, артық – кемді санаспай аз
ғана өмірді татулықпен өткізуге шақырады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов келеңсіздікті өткір әшкерелеп, адамгершілік
идеяны дәріптей келе сатира жанрының дамуына өзіндік үлес қосты.
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары
Әдебиетіміздегі айтыс тым көне замандарда туып, халық өмірімен етене
араласып біте қайнасқан жанр. Ол XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап кең
өріс алып, күшті серпінмен дамыды. Бұған сол тұтастағы қоғамдық, саяси-
әлеуметтік тұрмыстың көріністері де басты себеп болды. Сөз жоқ, жазба
әдебиеті мен баспасы, тіпті театры еркін дами қоймаған елде, аталған
салалардың бәрінің жүгін бір өзі арқалаған айтыстың жанрлық мүмкіндіктері
ерекше еді. Оған айрықша дайындықтың керегі жоқ, айтысушылары мен
тыңдаушылары болса, кез келген жерде өте беретін болған. Мұның үстіне айтыс
сауықшыл, қызықшылық сипатының үстіне, эстетикалық ләззат алатын
тапқырлық, өткірлік мазмұнымен де дараланады. Осындай қолма-қол, табан
астында тауып айтылған өлең жолдары халық жүрегін баурап, ғасырлар бойы
онымен бірге жасасып келген. Ел өмірінің кесек көріністерін жан-жақты
қамтып, көркем бейнелеген ірі айтыстарды дәуір шындығының жиынтық шежіресі
деуге де болар еді.
Айтыс ежелден импровизацияның жемісі, соның нақты көрінісі. Осыған
орай ол өзімен егіз сала – эпикалық, лиро- эпикалық жырлармен де тектес,
сабақтас. Бұған осы түрлердің бәрінің халықтың әдет- ғұрып, салт- санасын
танытатын көне тұрмыс- салт жырларынан бастау алатыны да басты себеп болса
керек.
Айтыстың әр кезеңде біркелкі дами бермейтіні де даусыз. Айталық, XV-
XVIII ғасырларда сыртқы жауларға қарсы азаттық күрестері тұсында батырлық
жырлар мен жыраулық поэзия кең өріс алса, айтыс бұл кезеңде толастап бір
сәт бәсең тартты.
Айтыс - қазақтың байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы,
өнер бәсекесі ұғымында қолданылып келген. Бізде өнер жарастырып екі
адамның бетпе- бет таласқа түсуі шешендік қара сөзбен де, домбырамен
кезектесіп күй тарту арқылы да, өзара жауаптасқан суырып салма өлеңмен де
болуы мүмкін.
Мұның бәрі де ішкі үлкен дайындықты: білгірлік пен сезімтал
тапқырлықты, қалт жібермес алғырлықты, қиыннан қиыстыратын кәнігі
шеберлікті талап етеді. Ертеден- ақ Өнер алды қызыл тіл деп сөз өнерін
қадір тұтып қастерленген қазақ халқы жалпы әдеби мұраны, оның ішінде
айшықты сөз өрнегі мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, оны рухани азық
етті, көркем де асыл нұсқаларын буыннан буынға жалғастырып отырды.
Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық, үлкен жиын, ас-
тойларда қолма-қол айтылып, халық алдында орындалады. Шаршы топта бәсеке
сайысына түскен екі ақынның сөзін сарапқа салып, әділ төрелік айтушы
көпшілік, сөз мәнісін білетін көшілі би, абыройлы ақсақалдар болған. Сол
билік айтушылар мен тыңдаушы жұрттың өзі екі ұдай болып жарылып, іштей өз
елінің, өз руластарының намысын қорғаушы ақынның жеңіп шығуын тілеп отырса
да, олардың тілеулес ақынға билікті бұрып беруіне, аталы да уәжді сөзді
аттап өтуге хақысы жоқ. Сол себепті бәсекелес екі жақ та Сөз тапқанға
қолқа жоқ, Аталы сөзге арсыз жауап қайырады деген ұлағатты принципті
берік ұстанады.
А.Байтұрсынов кезінде: Айтысқанда екі күрескен балуандар сияқты,
бірін- бірі аңдиды, бірін- бірі бағады. Күрескендігі бірін- бірі жығу үшін
істейтін әдіс- амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда жай
сөзбен айтыспай, өлеңмен айтысады. Сондықтан өлеңмен ғана айтысу – айтыс
деп аталады. Өлеңсіз айтыстың аты әзіл- ерегіс болады. Бәлки өлең айтыс та
о басында әзілден, ерегістен шыққан болар. Бірақ бұл күнде айтыс деп өлең
түріндегісі ғана айтылады. Айтыс өлеңді сөз болған соң оған ақындық керек.
Ақындықтың үстіне әдіс керек. Күрескенде күшке әдіс серік болу сияқты
айтысқанда ақындыққа да әдіс серік болады. әдісі жоқ әйдік ақынды әдісті
анау- мынау ақын жеңіп керуі мүмкін - деп көрсеткен еді [16;5].
XX ғасырдың бас кезінде, Сыр бойында жазба поэзия ерекше өрістен,
Тұрмағамбет Ізтілеуов оның кең қанат жаюына жетекшілік, ұстаздық рөл
атқарады. Жазба поэзияда қисса- аңыз, әңімелерді, шығыс сюжеттерін жырлау
үрдіс алса, айтыс поэзиясының жазбаша формасы айрықша дамиды. Тұрмағамбет
Ізтілеуов жазба айтыспен жүйелі шұғылданбағанымен ішінара қалам
тартқандығын көреміз. Айтыс жанрында оның тек Шәді төремен (1855-1933)
айтысы және Ермұрат Үмбетайұлымен айтысы, сондай- ақ Жүрсінмен айтысы
Айтыс жинағына енген.
Сыр бойы жазба айтысының классикалық үлгілерін қалыптастыруда Шораяқтың
Омары, Кете, Қаңлы Жүсіптер, Қарасақан Ерімбет; Керейт Даңмұрын, т.б сөз
саңлақтары еңбек етсе, Тұрмағамбет Ізтілеуов олардай сөз жарасына белсене
қатынаспайды. Қайта жазба айтысындағы төрелік айтады, тоқтау қояды. Оны да
жәй сөзбен емес, аузы айға білеген, қиялы жеті қат көкті шарлаған
ақындарды жүгіндіретіндей аталы сөзбен айтады. Әсіресе, әйгілі екі Жүсіптің
айтысында Тұрмағамбет Ізтілеуовтің айтқан төрелігі нәтижесінде ғана екі
ақын түгілі, екі ру арасында өршіп тұрған теке тірес сабасына түсіп,
тоқтайды.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің аралық өлеңі екі Жүсіпке арналғанмен, күні
бүгінге шейін жалпыға ортақ мәні мен мазмұны жойылған емес. Мәселен, аралық
сөзді айтқан Керейт Даңмұрын да, Найман Мықан Байтекейұлы да, арғын Мансұр
Бекежановта Дұғай, бізден сәлем екі Жүсіп (Керейт Даңмұрын); Құрметті
екі Жүсіп бектеріме (Мықан Байтекейұлы); Қос Жүсіп, құлағың сал,
бірадарлар (Мансұр Бекежанов) деп екі Жүсіпке нақты, тиесілі етіп жазса,
Тұрмағамбет Ізтілеуовте:
Сіз, біз деп бір- біріңді сыйласпасақ,
Маған кел, күні ертең қи баспасаң -
деп басталып [17;4], Қызым саған айтам, келінім сен тыңданың мәнісін
көрсетеді.
Жөнделмес, ерлер, жұмысын,
Кең ойлылармен кеңеспей -
деп басталатын қос Жүсіптің дамуына айтқан ақырғы төрелігінде, Шәкей
сал мен алты ақынның өмірі туралы айтысында Керейт елінің азаматтарына:
Татулық- таусылмайтын кен секілді,
Кен сақтау- шама келсе, мен секілді.
Ортаңда татулықтың тұрса туы,
Дос- дұшпан демес сені кем секілді -
деп жазғаны да, Шораяқтың Омары мен Нұрмақанның айтысындағы.
Көп ойлаған өте артық,
Көп сөз айтып көпіргеннен -
деп басталатын төрелігі де, Шораяқтың Омары мен Таубайдың Жүсібіне:
Бектерім, бір- біріңмен болсаң
тату,
Тарығып, тартпассыңдар, тіпті
қату - деуі де, Таубайдың Жүсібі мен Ыбырашқа жазған бір ауыз өлеңі де,
мәңгілік өлмейтін өсиет пен нақыл, нағыз төрелік. Ендеше, Тұрмағамбет
Ізтілеуов қазақ салтындағы қазыналық, билік, төрелік айту дәстүрін де
жаңартып, жазба поэзияға үлкен жаңалық енгізген тұлға.
Айтыс поэзиясымен шынайы айналыспады десек те, Тұрмағамбет Ізтілеуов
өзінің ойшылдығын қиял, білімін жазба айтыста танытқан кездері аз емес.
Соның дәлелі Алты ақынның өмір туралы айтысы деп аталатын айтыс жазба
айтысқа Тұрмағамбет Ізтілеуов енгізген тағы да жаңаша түр. Жазба айтыстан
туындайтын қилы шиеленістерсіз-ақ ақындар айтыстың мұндай түрінде өздерінің
білім мен шеберлігін таныта алады. Атап айтсақ, аталмыш айтыстағы
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Шораяқтың Омарына:
Келтірмес өлімді ойға нәпсіге ерсең,
Нәпсіге, ер емессің ерік берсең,
Тастайды ара шөлге адастырып,
Алдыңа әуес атты қойып көрсең
Бар мүлкін бұл жаһанның жинап- терсең
Олардан, осыны, пайда көре алмайсың,
Айырылып денсаулықтан, азап көрсең.
Жеріңе көңілге алған, жеткізе алмас,
Нарқы арзан нәпсі- жабы, нағыз термең.
Семіз,-деп,- сере шығатын қабырғасы
Біз жүрміз тепеңдеумен мініп ермең -
деп жазған өлеңімен айтысқа қатысты элементтерді көру қиын [5;4].
Дегенмен, ақын өзінің өмір жайлы толғанысын жоғарыдағыдай, нәпсіге еру-
адам баласын адастыратын жол екенін айтып, көпке ой тастайды. Он бір
буынды, шұбыртпалы ұйқаспен жолданған осынау өлеңге, енді екінші һәм үшінші
ақын да ой бөлісуі керек, әдепкі ақынның сөзін тарата жырлап, өзінше түйін
жасауы керек.
Жазба айтыстың ерекшелігі мен мақсаты – ауызекі айтыстарындағыдай бір-
бірін жеңу, уәж айту ғана емес, адамгершілік, өмір, өлім, жалпы сан
тақырыпты қамту, ақынды сарқа сөйлету. Осы ерекшелікті меңгерту Тұрмағамбет
Ізтілеуовтің бұл бастамасы да құнды.
Тұрмағамбет Ізтілеуов мысал айтысқа да елеулі үлес қосқанын көкқұтан
мен шымшық атты айтысы дәлелдесе, Сүлеймен мен Шымшық, Ата мен бала,
т.б хикая, дастандарын да мысал айтысқа жатқызуға әбден болады.
Тұрмағамбет ақынның суырып салмалық қасиетін тапқырлық сөз, шешендік
үлгідегі өлеңдерінен байқаймыз. Бірақ қасына домбыра ұстап, көзбе- көз
отырып айтысқандығы жөнінде дерек бір жерде ғана көрініс тапқан (1934
жылдың қаңтар айында өткен Тұрмағамбет Ізтілеуов пен Нұрғалидың айтысы)
[2;12]. Ол жазбаша айтыстың дамуына өзіндік үлесін қоса отырып, Сыр
бойындағы жазба айтыс мектебін қалыптастырушылардың бірі болды.
Суырыпсалма айтыс пен жазбаша айтыстың айырмашылығы: суырыпсалма
айтыста екі ақын ғана сөз таластырса, жазбаша айтыста екі немесе одан да
көп ақындар бір тақырыпта хат арқылы бір- бірімен жауаптасып айтысады.
(Ырысты мен он алты ақынның айтысы, Алты ақынның айтысы).
Зерттеуші Е.Әбдіқалықова: Қазақтың сөз өнерінде ақындардың бір-
бірімен жазбаша түрде айтысуы, хат арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ 8
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея
11
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс
14
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері
17
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары
22
1.4.1 Т. Ізтілеуовтің жұмбақ айтысы
28
2 ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВ ЖӘНЕ ШЫҒЫС ӘДЕБИЕТІ 31
2.1 Ақынның шығыстық сарындағы қисса дастандары
35
2.2 Тұрмағымбет Ізтілеуовтің Рүстем- Дастан поэмасын аударудағы шеберлігі
36
2.2.1 Кейіпкерлердің рухани дүниетанымы
39
2.2.2 Рүстем- Дастан шығармасының ұлттық сипаты
41
2.3 Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Н.Рабғузиден аудармасы
44
ҚОРЫТЫНДЫ
50
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұл бітіру жұмысында XX ғасыр басындағы қазақ
поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы
көркем сөз құндылықтары тұрғысынан сарапталып, ақынның әдеби мұралары
жайлы, ондағы адамгершілік мәселелер, ізгілікті наным ізі қарастырылады.
Адамгершілік мәселесін толғау ежелгі мифтен, аңыз- әңгімелерден бастау ала
отырып, түркі дәуірдегі жазба ескерткіштер мен жыраулар поэзиясында
жаңғырып, жалғасын тапты. Тұрағамбет Ізтілеуовтің қисса дастандары,
аудармалары арқылы Шығыс елімен тереземіз тең болды. Осы тұрғыдан алғанда
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдеби мұралары тақырыбын зерттеу нысаны ету зәру
мәселелердің бірінен саналады.
Бүгінде тарихи- мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісіне үлкен
бастамалар көтеріліп, көптеген игілікті шаралар атқарылып та үлгірді.
Біздің бітіру жұмысымыз да осы жайтты ескеруден туындаған зерттеу нәтижесі.
Аса құнды рухани мұраларының барлық қырлары әлі де болса зерттеліп бітпеген
ірі тұлғалардың бірі – Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Тұрмағамбет Ізтілеуов әдеби мұралары тақырыбының жырлану жүйесіне зер
салсақ, халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған ұлттық құндылығымен тамырлас
екеніне көз жеткіземіз.
Тәуелсіздікке қол жетуімізге орай халқымыздың әдебиеті мен мәдениеті,
ғылымы мен өмірі жаңа қырынан зерделеніп жатқан уақытта Тұрмағамбет
Ізтілеуов шығармалары да қоғамдық көзқарасқа сай қайта қарастыруды қажет
етіп отыр. Адамгершілік мәселесін жырлаудың қазақ әдебиетіндегі көрінісін,
әдеби байланыстармен ықпалдасуын гуманист ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің
шығармашылығы арқылы пайымдаудың маңызы зор.
Кеңестік кезең әдебиеттану ғылымында қаламгердің ағартушылық бағыттағы
шығармалары бір жақты мансұқталып келді. Сол себепті бұл тақырыпта қалам
төкпеген ақын-жазушылар өзінің лайықты бағасын алмады. Бұқарадағы
Көкелташ медресесінде оқып, діни ілімнен молынан сусындаған. Тұрмағамбет
ақын да осы қиянаттан тыс қалмады. Мұсылмандардың сана мен діни
дүниетанымды сөз еткен Аллаға, Пендесін Алла жеткерер, Ораза жоқ,
намаз жоқ т.б филисофиялық, танымдық мәндегі өлеңдеріне кеңестік көзқарас
салдарынан көз жұмып қарауға тура келеді.
XX ғасырдың басындағы қазақ поэзиясында ерекше сипатқа ие болған жазба
айтыс жанры сыр бойы ақындарына жаңа серпіліс әкелді. Жазба айтыс өнерін
дамытушылардың бірі ретінде Тұрмағамбет ақынның есімін атауға болады. Оған
қоса қаламгер жазба айтыс ақындарына аралық, тоқтау сөз айтып, айтыс жанрын
жаңа бір қырынан дамытты.
Қазақ әдебиетін шығыс әдебиетімен байланыстыратын аса құнды аудармалар
жасап, алтын көпір салған шығыстанушылардың бірі де Тұрмағамбет Ізтілеуов.
Осы орайда сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Тұрмағамбет
Ізтілеуов өлеңдеріндегі білім- ғылым насихатын, адамгершілік идеялары мен
сатираны ұлт әдебиетінің даму үрдісі негізінде қарастырудың өзектілігі
айқындала түседі. Өскелең ұрпақ бойындағы ізгілік ізденістерді жаңғырту
қоғамдағы маңызды міндеттердегі бірі саналатындықтан, ақынның әдеби
мұралары тақырыбын зерттеудің зәулілігі байқалады. Осы секілді жайттар
ақынның рухани әдеби мұрасының терең мазмұнын түсінуге көмектеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1957 жылы ақын шығармашылығын зерттеуге
мүмкіндік туған кезден бастап оның ақындық талантына баға берілген
мақалалар жарық көре бастады. Қазақстан жазушылар одағы басқармасының 1958
жылы маусым айында өткен үшінші пленумында академик Ғабит Мүсірепов
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығын игеру, жұртшылық қажетіне жарату
керектігін сөз етіп, тұңғыш рет қозғау салды [1;371]. Осыдан кейін ақынның
әдеби мұрасына көңіл бөлініп, зерттеле бастады. Орта мектеп оқулықтарында
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығына елеулі орын берілді.
Тұрмағамбет ақынның ұстаздық қызметі, әдеби мұрасы жайында жазылған
Н.Төреқұлов, Қ.Бекхожин, Р.Бердібаев, Т.Тебегенов, Т.Еңсегенов т.б
ғалымдардың мақалалары қаламгердің қазақ поэзиясындағы орнын дәйектейді.
Ақын мұрасының көркемдік деңгейі, тіл айшығы жөнінде Ә.Қоңыратбаев,
М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Б.Адамбаев, М.Дүйсенов,
А.Қыраубаева, Ы.Дүйсенов, Б.Әлменов, Ы.Сағитов және тағы басқалар
зерттеушілердің мақалаларын атап өткен орынды. М.Байділдаев Тұрмағамбет
Ізтілеуовтің ел ауызында жүрген өлеңдерін, тапқырлық сөздерін жинастырып,
оның Шаһнама желісінде жазылған Рүстем- Дастан шығармасын 1961 жылы
жеке кітап етіп бастырды. Өлеңдер жинағын Назым деген атпен 1972-1982
жылдары (толықтырып) жарыққа шығарды. Зерттеуші ғалым Ө.Күмісбаев
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Рүстем- Дастан поэмасын жүйелі түрде қарастырып,
классикалық туынды Шаһнамамен салыстыра зерделеді. Рүстем- Дастан 2004
жылы Жазушы баспасынан толықтырылып қайта басылып шықты. Ұ.Жанбершиева
ғылыми зерттеу еңбегінде ақын шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне
тоқталып, поэтикалық сөз жүйесін саралады [2;4].
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың баста мақсаты –
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларының жалпы әдеби процестегі орнын айқындау.
Ақынның шығыстың сюжеттерді ұлттық болмысқа лайықтап қолдану
ерекшелігі, өмір шындығы мен көркемдік шешім арасындағы байланыс желісі,
ақын идеяларының әлеуметтік сипаты, туындыларындағы ұлттың, халықтың
мәселелерді қарастыру да зерттеудің алға қойған мақсаттарының негізін
құрайды. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей мәселелерді басты назарда
ұстау міндеттелді:
- ақын өлеңдерінің тақырыптық жүйелігін айқындау;
- ағартушылық идеясының ақын жырларындағы көрінісін дәйектеу;
- ақын шығармаларындағы адамгершілік мәселелердің тәрбиелік мәнін ашу;
- сатира жанрының ақын мұраларынан алатын орын айшықтау;
- айтыс өнері мен жазбаша айтыс үрдісіндегі Тұрмағамбет ақынның
шеберлігін тану;
- Сыр бойындағы ақындық мектептерді дамытуға қосқан үлесін салмақтау;
- Шығыстық сюжеттерді қолдана отырып ұлттық болмыста жазу машығы мен
мәнерін анықтау.
Зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында жүйелі сипаттамалы, салыстырмалы
тарихи, салыстырмалы- типологиялық әдіс- тәсілдер басшылыққа алынды.
Жұмыстың жаңашылдығы. Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы осы кезеңге
дейін әдебиеттану ғылымы аясында бірнеше диссертациялардың, атап айтқанда,
Ө.Күмісбаевтың Тұрмағамбет Ізтілеуов и его Рустем- Дастан,
Ұ.Жанбершиеваның Тұрмағамбет Ізтілеуовтің поэтикалық творчествосы,
Е.Нарбозовтың Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармаларындағы адамгершілік
мәселелері атты еңбектерінің зерттеу нысаны болғанымен, ақынның толық
қанды әдеби мұралары жайлы талдау кең ауқымда қарастырылмады. Бітіру
жұмысымызда Тұрмағамбет Ізтілеуов өлеңдерінің тақырыптық жүйесі айқындалып,
айтыс өнеріне қосқан үлесі салмақталып, Шығыстық сюжетке құрылған
дастандарындағы авторлық идеясы мен аудармада алатын орны белгіленді.
Сонымен қатар Тұрмағамбет Ізтілеуов ақын, ойшыл, сатирик, аудармашы ретінде
бағаланып, шығармалары әр қырынан зерттелді, нақты деректерге негізделген
дәлелді тұжырымдар жасалды.
Жұмыстың теориялық – практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері
мен тұжырымдарын әдебиет тарихының мәселелеріне қатысты оқулық, жоғары оқу
орындарына арналған курс ретінде, семинарлар жүргізуде, XX ғасыр басындағы
қазақ әдебиеті туралы дәрістер оқу кезінде пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Қазақ тілі мен әдебиеті апталығы аясында
7.12.06 ж. өткен студенттердің Ғылыми- практикалық конференциясында бітіру
жұмысы бойынша Т. Ізтілеуов және шығыс әдебиеті атты мақала оқылды;
23.04.07 ж. кафедра оқушыларының қатысуымен алдын- ала сыннан өтіп,
қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан
тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1. ТҰРМАҒАМБЕТ ІЗТІЛЕУОВТІҢ ӨЛЕҢДЕРІ МЕН АЙТЫСТАРЫ.
Әдебиетке әрбір суреткер өзіне тән тағдырымен келеді.
Мектептік, өмірлік білімінің әсері де әдеби дәстүрлердің үлгі-
өнегесі де, өмірді танып білуінің шамашарқы да ақынның творчестволық
ерекшелігіне ықпал етпей қоймайды. Тұрмағамбет Ізтілеуов әдебиет әлеміне
бірталай өмір тәжірибесінен өтіп, көп нәрсені өзінше екшеп, пайымдап,
түсініп, әдебиет өзінің өмірлік өнері екіндігін сезініп келген кісі.
Р.Бердібаев Тұрмағамбет Ізтілеуов туралы: Шығыс тілдеріне жетік,
білгір, шабыты шамырқанған дүлдүл ақын. Ол кібіртік қағып, шоқырақтауды
білмеді - дейді [3;65]. Бұл да таланттың айырмасын көрсету үшін айтылған
мысал.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әдебиетке келу жолдары сан салалы, оның ішінде
халқымыздың ауыз әдебедиеті үлкен орын алып, ақынның көптеген туындыларына
шырай берумен қатар, болашақ тағдарын айқындауға жол салып берді. Яғни,
Тұрмағамбет Ізтілеуов тілді, ойды, әдебиетті басқа әдебиет тілдері сияқты
ол да халқынан оқыды, халқынан үйренді, эстетикалық ләззат алып, оны өзіне
ұнаған, көңіліне ұялаған ой таразысына салып, шапан жауып өз халқына
қайтарды.
Тұрмағамбет Ізтілеуов (1882-1939) Қызылорда облысы Қармақшы ауданының,
қазіргі Тұрмағамбет Ізтілеуов атындағы ауылда дүниеге келген. Қазақтың
қисса әдебиетіне жол салған, жазба әдебиетімізге Шығыспен үндес жаңалық
енгізген Тұрмағамбет Ізтілеуов Орта Азияның ең маңдай алды оқу орны
Бұқарадағы Мир ғараб (XVI ғасырда салынған) медресесін оқып, одан соң
Көкелташ медресесін тамандайды.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің алғашқы өлеңдері осы Көкелташ қабырғасында
жүргенде жазылады. Өйткені, онда әдебиет үйірмесі жұмыс істеп, тәжік
халқының ғұлама ойшылы Садриддин Айни (1879-1955) сияқы Орта Азияның түпкір-
түпкірінен жиылған дарынды жігіттер әдеби орта жасаған еді. Сонымен бірге
ол араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін меңгеріп, шығыстың таңдаулы
мұраларымен сусындады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов мұрасының жалпы көлемі 200 мың жолдан асады, оның
басым көпшілігі әлі баспа бетін көрмей, халық ауызында ғана айтылып келеді.
Бар жоғы 57 жыл өмір сүрген ақынның шығармашылығы өз уақытынан әлде қайда
тереңнен саға тартып, сонау ғасырлардың қойнауынан сөз сақтап келеді.
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығы өзге ақын- жазушылардан әлдеқайда
бөлек стильде туып, ақынның келбеті өзгеше көрінеді. Әйгілі Көкелташ,
Мир ғараб сияқты сол кездегі үздік оқу орнын бітірген Тұрмағамбет
Ізтілеуовтің ұстаған бағыты да, алға қойған мақсаты да шығыстық философия
мен далалық ойшылдықтың тоқайласқан түрі еді.
Соның дәлелі Тұрмағамбет Ізтілеуов аталмыш оқу орындарын тамамдаған соң
діни ізге түсуден гөрі тіл, әдебиет салаларын өркендетуге үлес қосады. Одан
дәріс алғандар да қабілеттерін ұштай түседі. Әбдікәрім Оңалбаев, Мұзарап
Жүсіпов,Әбзәли Егізбаев сияқты ақындар Сыр сүлейлерінің ірі тұлғалары
атанса, олардың өсіп жетілуіне Тұрмағамбет Ізтілеуовтің еңбегі ұшаң- теңіз.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындық стилі халыққа бірден сіңіп қана
қоймай, Сыр бойының шайырлық, ақындық үлкен мектебін қалыптастырды.
Е.Қ.Қарбозов Тұрмағамбет Ізтілеуовтің ақындығы туралы: Әрбір ақынның
өнерлік өмірбаянына, оның ақындық лабороториясына ең алдымен керек нәрсе:
тазалық, адамдық, әділдік. Осы үшеуі бар жерде кез- келген ақынның мерейі
үстем, шығармасы шынайы болмақ. Тұрмағамбеттің ақындық лабороториясында осы
үшеуі ошақтың үш бұтындай бірлік те берік тепкен. Сондықтан ақын
шығармаларының шынайылығы өз кеудесін жарып шығып, жүрегінің халық деп
соғып тұрғанын көрсетуге дейін барады - дейді [4;76].
Тұрмағамбет Ізтілеуов жырларының халық жадында соншалық сіңіп,
жүрегінен орын алуы оның шығыстық сюжеттерді пайдалана отырып, қазақтың
өсиет өлеңдерін жаңартып жырлай біліуінде еді.
Ақын шығармашылығында романтизмнен гөрі, реализм басым. Ол ойшылдық,
сыншылдық, өсиет сөздерді орынды қолданудың шебері бола білді. Сыр халқы
Тұрмағамбет Ізтілеуовті Сырдан туған Абайдай деп бағаласа, оның дәлелі де
жоқ емес. Айталық қазақтың болмысы мен сана сезіміне сыни көзқараспен қарау
Абай Жырларында басым болса, Тұрмғамбет Ізтілеуовта сол кемшіліктен шығу
жасы нақыл- өсиет түрінде айтылады [5;4].
1916 жыл оқиғасына орай жазылған Жер жүзін жеті қабат зұлмат басты
дейтін өлеңінде Тұрмағамбет Ізтілеуов баяғы Дулат, Шортанбайларша адам
азды демейді, керісінше заман азды, езілген елге бостандық керек дейді
Заң тозды төресі әділ жан жоғынан
Тозды жұрт тойып жейтін нан
жоғынан.
Қыран құс қайда ұшарын біле алмай
тұр
Алып жер ашыққанда аң жоғынан...
Жер жүзін жеті қабат зұлмат басып,
Жол таппай жүдеді жұрт таң
жоғынан. [4;85].
Арада бірер жылдар өтпей патша тақтан құлап, Қазан төңкерісі болғанда,
Тұрмағамбет Ізтілеуов халықпен бірге қуанып, алдағы күндерден зор үміт
күтеді.
Октябрь революциясынан кейін совет өкіметі орнап, халыққа бостандық
таңы атқанда Қадамың құтты болсын, Кеңес аға (1918) деп халық үкіметіне
тілектестік жырын жазды. Ал енді халық үкіметі нығайып, еліміз жаңа дүние
орнатуға бет түзеген шақта ақын болашаққа шексіз сеніммен Туғызып қой
үстіне боз торғайды (1920) деген оптимистік өлеңін жазды:
Келіңдер, кең ойлылар, кеңеселік!
Кеңестен кемдік көрген емес едік!
Кеңестің елін аман өткізуге,
Отырған күні-түні кемеші едік!..
Бәйгені алу үшін ұран салып,
Елімен ескі таптың егеселік!
Туғызып қой үстіне боз торғайды,
Туралық туын ұстап теңеселік!
[4;87]
1.1 Ақын өлеңдеріндегі ағартушылық идея
Сөз өнерінің негізгі танымы – адам да, эстетикалық мұраты адамзаттың
рухани әлемі екендігі айқын. Қай тақырыпты қамтымасын, қандай мақсатты
ұстанбасын, әдебиет адам табиғатын ізгілікке ұмтылдырады. Өнердің кәусар
туындысы халық өмірінің терең және мөлдір қайнарынан шымырлап шығады да,
сол халықтың өзінің рухани сусынына айналады [6;25], - деп академик
З.Қабдолов айтқандай, бүгінгі таңда халықтың рухани қазынасына айналып
отырған шығармаларды толықтай танып- білу, тереңіне бойлай зерделеу басты
парызымыз саналады.
Қазақ тілінің ұшан- теңіз сөз байлығын, өлеңдерінде суреткерлікпен
қолдана отырып, сөз құдіретін дәріптеген, ағартушылық мұраттарды
шығармаларының негізгі арқауы еткен қаламгердің бірі – Тұрмағамбет
Ізтілеуов. Тұрмағамбет Ізтілеуов ғылым- білімді жасынан игеруге ден қоя
отырып, шығармаларында оқырманын, шәкірттерін ғылымның сырын ұғынуға
шақырады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов асқақтата жырлаған ағартушылық, адамдық ізгі
қасиеттер турасындағы өлеңдер танылуға тиісті, зерттелінуі қажет
мәселелердің біріне саналады. Қаламгер шығармашылығына оның өмір сүрген
ортасы мен қоғамдық құбылыстардың әсер етуі заңды.
Зерттеуші Б.Кенжебаев Тұрмағамбет Ізтілеуов өмір сүрген кезең туралы
XIX ғасырдың ақырынан, әсіресе XX ғасырдың басынан қазақ арасында оқу-
ағарту жұмысы күшейеді, - деп тұжырымдайды [7;3]. Заман өзгерісі, жаңаша
даму үрдісі қоғамдық ой- санаға әсер етті. Ақындар білімге, өнерге
шарықтап, жаңаша ұмтылуға үндеді. Мұның нәтижесінде қазақ әдебиетінде
ағартушылық бағыт қалыптасты.
Ағартушылық әдеби бағыт өкілдерін әдетте ғалымдар діни- ағартушылар,
демократ- ағартушылар, және ұлт- азатшыл бағыттағы ақын жазушылар деп үш
топқа жіктейтіні белгілі [2;7].
XX ғасыр басындағы қазақ арасындағы оқу- ағарту жұмысы екі түрлі
болады: оның бірі- мұсылманша оқу, екіншісі – орысша оқу еді. Біз
қарастырып отырған Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өлеңдері, нақылдары мен
рубайларының көпшілігі діни- ағартушылық бағытта жазылса, өмірінің соңғы
кезеңінің жырларында демократтық көзқарастар үстем болып, Ленинге, Қазан
төңкерісіне бағытталған арнаулары дүниеге келеді (Ленин- күн, Құтты
болсын октябрьдің он жылы).
Діни өлеңдер жазып, мектептерде қазақ балаларын жаппай сауаттандыру
ісіне белсене араласқан ақын кейінірек демократ- ағартушы қаламгер секілді
мемлекеттік қызметтерге де араласады. Демек, Тұрмағамбет Ізтілеуов – екі
бағытты да қамтитын туындыларды дүниеге әкелген ақын.
Бұл мәселе жөнінде біз профессор Т.Кәкішевтің пікірін толықтай
қостаймыз. Зерттеуші демократшыл- ағартушылық бағыт пен діни- ағартушылық
бағытты біріктіріп, ағартушы- азатшыл бағыт деп атауды ұсынады [8;44].
Тұрмағамбет ақын ағартушылықтың діни де, демократтық та бағытын жырларына
тірек етеді әрі азатшылдық тақырыбында да қалам тербеген.
Ағартушы ақындардың бірінен саналатын Тұрмағамбет Ізтілеуов қазақ
халқының іргелі елдердің қатарына қосылуы үшін білімге ұмтылудың көп
пайдасы тиерін түсініп, өлеңдерінде халыққа ұғынықты етіп жеткізе алды.
XX ғасыр басындағы ақын- жазушылар қатарында ағартушылық идеяны дамытқан
Тұрмағамбет Ізтілеуов шығармашылығында білім- ғылымды насихаттайтын өлеңдер
көптеп кездеседі. Мәселен, Ақыл – тон аңдағанға тозбайтұғын,
Шәкірттерге, Ұлдарым, Ұстаз ұсынысы, Балаларым, Абайды оқығанда,
т.б сөз өнерінің өміршендігін өнеге ететін өлеңдер де ақын мұрасының
қомақты бөлігін қамтиды. Назым, Сөз берсем, Жөндеймін деп бұзасыңдар,
Әр елдің бар бұлбұлы, Шөлмек, Жоқ,- деме,- маза өлеңде, Жырыңды жаз
жөрмелеп сынды жырлары сөзіміздің дәлелі болары анық.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің білім- ғылым тақырыбына арналған өлеңінің
бірі- Арқаның аруы не қозбайтұғын? деп аталады.
Ақыл тон, аңдағанда тозбайтұғын,
Ғылым – кен, күнде өніп қозбайтұғын.
Иелік екеуіне еткендердің
Жаны жоқ жер жүзінде озбайтұғын
[7;29]
Автор оқу- білімнің ізденіс, еңбек нәтижесінде табылатындығын айтып,
жаңалыққа ілеспеген жалқау, надандарды аз ғана сөзбен сынайды, оларды
көшке ермей, бозтақырда боздаған ботаға теңейді. Бұл жерде ақын Ақыл
тозбайтын тон, ғылым сарқырамайтын кен мақалын шебер инверсиялау арқылы
өсиет сарынды дидактиканы өнеге етеді.
Қазақ әдебиетінде ағартушылық идеясын ту етіп көтерген Абайдан соң өлең
өлкесіне аяқ басқан ақындардың барлығы дерлік оның поэзиясынан сусындап,
кестелі сөз өрнегін, айшықты жыр дестесін үлгі тұтқаны белгілі. Сол себепті
де XX ғасыр басындағы кез- келген ақынның шығармашылығы Абай поэзиясымен
өзектес болып келеді.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өлеңдері тек оқу- ағарту тақырыбы тұрғысынан
ғана емес, сөз өнерін көкке көтеру, діни сипатты жырлау, қазақтың мінез-
құлқын ашып көрсету тарапынан да ұлы ақын шығармашылығымен ұштасып жатады.
Тіл өнері дертпен тең деп Абай айтқандай, Тұрмағамбет Ізтілеуов те сөз
өнерін киелі санап, жоғары бағалаған.
Ақындық өнердің бастауы деп танып, сөз қадірін түйсінуге шақырған.
Абайды ұстаз санап, ұлы ақын секілді халқына өлеңмен қызмет етуді, соңына
асыл сөз қалдыруды мақсат тұтқан Тұрмағамбет Ізтілеуов Абай жинағы жарық
көргеннен бір жыл кейін, яғни 1910 жылы Абайды оқығанда атты өлеңін
жазып, ақын поэзиясының өлмейтіндігін сөз етеді. Сөз өнерінің қадірі мен
сынын арттыра жырлауда Абай мен Тұрмағамбет Ізтілеуовтің түйісер тұсы
төмендегіше көрініс табады:
Артында атақты ердің қалса сөзі,
Өлді деп өкінбеймін анық өзі.
Абайдың өлеңінің мәңгі өлмес мұра екендігін айтарда әрдайым оның:
Өлді деуге болама ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, -
деген жыр жолдарын өзіне қолдансақ, осы тектес Т.Ізтілеуовтің де жоғары
екі тармағында өрілген ой қайталаушылыққа негізделіп қана қоймай, ақындар
дүниетанымы ұқсастығының айқын көрінісі бола алады. Абайды оқығанда деп
айдан тағылған жыр діни толғаныстардан тұрады.
Ауызша дамыған сөз өнері мен ежелгі түркі жазба ескерткіштерінен
бастау алған, жырлаулық поэзияда кемелдене толысқан, Абай жырларында жоғары
деңгейге жеткен дидактика, оны жырлау үрдісі Тұрмағамбет Ізтілеуов
шығармашылығының бір көрінісі болып табылады.
1.2 Т. Ізтілеуов өлеңдеріндегі адами болмыс
Діни- ағартушылық бағыттағы ақындар шығармашылығы турасында жазылған
І.Қалижанұлының, Ж.Тілеповтың, Б.Әбдіғазиұлының, М.Қаржауовтың еңбектері
бұл тақырыптың әдебиеттану ғылымы аясында біршама зерттелгендігін, әлі де
көкейкестілігін жоймағандығын танытады. Тұрмағамбет ақынның Адам атты
өлеңі адамның қалыпты надандыққа қарсы қоя отырып, оның бар болмысын ашып
көрсетеді.
Қимаймын адам - даным надандарға,
Надан көп осы жүрген адамдарда
Данаға далдық әрпін жібермеңдер
Ғылымға ойдың көзін қадаңдар да [7;41]
өлеңдегі дал сөзі қазақ танымына түсініксіздеу көрінгенімен, жырдың бар
мазмұн- мағынасы осы сөз бен байланысты ашылатындығына көз жеткіземіз.
Дал - араб әліпбиіндегі сегізінші әріптің аты. Ақын дал әріпіне ерекше
мән бере отырып, өлеңінде Әбжәд іліміне сүйене келе, муамма тәсілін
қолданады. Ақын шығармашылығын зерттеушілер назарынан тыс қалып келген
дал сөзінің өлеңдегі функциясын тек осы муамма тәсілі негізінде ғана
анықтауға болады. Муамма жұмбақтау мағынасында, ақындар көбіне өз атын
және шығарманың туындау мерзімін өлеңдерінде астарлап, жұмбақтап берген.
Бұл тәсілді діни медреседе оқыған ақындар жиі қолданған (Мысалы, Шәді төре
Жәңгірұлының Хайбар қиссасы) [9;578].
Бұқардағы Көкелташ медресесінен тәлім алған Тұрмағамбет Ізтілеуов
Әбжәд іліміндегі төрт санымен белгіленген д әрпіне астарлы мағына үстей
келе өлеңіне қосады. Мұндағы ақынның айтпақ ойы адамдық, адамгершілік
ұғымдарының төркіні адам деген төрт әріпті ұлықтау, қасиет тұту. Демек,
адам деген ардақты атты надандарға қимайтындығын жыр мазмұнына тірек еткен
Т.Ізтілеуов Ғылымға ой сөзімен қарау керектігін өсиет етеді.
Қазақ поэзиясындағы діни ағартушылық бағыттың дамуын зерттеушілер XIX
ғасырдың аяқ кезеңі мен XX ғасырдың басындағы саяси- әлеуметтік
жағдайлармен байланыстырады. Осы кезеңдегі қазақ қоғамындағы ғылым –
білімге деген ұмтылым діни сипатын сақтап, әдебиетке діни- ағартушылық
бағытты ұстанған бір топ ақындар шоғырын алып келді. Сыр бойындағы діни-
ағартушылық бағыттың басында Балқы Базар, Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет
Ізтілеуов, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіптер тұрды.
Адамзат баласының адами тұлғасы жақсы қасиеттерімен, қайырымды іс-
әрекеттерімен, әділ ұстанымдарымен ардақталса, сөз өнерінің құндылығы адам
және оның жан дүниесін, ішкі әлемін ашып көрсетуімен айқындалады.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің жақсылық пен жамандықтың ара- жігін ашып көрсеткен
дидактикалық сарындағы толғауларын оқи отырып, адами болмыстың жыр
кестесіне түскендегі өрнегіне қаныққандай болалық (Мысалы, Жақсы мен
жаман).
Ақынның діни өлеңдеріндегі ортақ идея- исламды насихаттау арқылы
халықты имандылыққа шақыру және адамгершілік ізгі қасиеттерге тәрбиелеу.
Тірегі жоқ бір Алла
Өлмейтін мәңгі, тірі Алла
Осыншаны халық еткен-
Құдіреті күшті ірі Алла
Қалайда да өзіңнің
Құлыныңның болам бірі, Алла
Тәубе- таулық бермесең,
Көңілімді басты кір, Алла!
Сол кірімді келтіріп,
Ойыма орнат нұр Алла [10;40].
Өлең жалаң үгіт пен жадағай насихаттан ада. Ақын Алла Тағалаға арналған
бұл мадақ жырында халқын иманға ұйытқан Алланың жасынан таймайтындығын,
қалайда құлы болатындығын білдіреді. Мәңгі өлмес Алладан тәубе- таупик
сұрайды. Аллаға алатын ақын жырында адам пенденің жай- күйі қарапайым
тіркестер негізінде жан- жақты ашылған көңілін кір басқан ақынның
лирикалық кейіпкері адам табиғатының әрдайым ізгі ниет пен адал іс- әрекет
үрдісінен шыға бермейтіндігін шынайы жеткізеді.
Көңілдегі кірді жеткізу үшін Алланың нұрынан медет тілеген өлеңді
діни уағыз бен Аллаға мінәжаттың үлгісі ретінде тануға болады. Сондай- ақ
Хазіреті Омардың хикаясы, Пендесін Алла жек көрер, Бұйрық т.б бұрын
соңды баспа бетінде жарияланбаған өлеңдерінде өзінің суреткерлік таланты
мен құлашы кең ойшыл, дін ілімінің білгірі, терең психологиялық танымның
иесі екендігін дәлелдейді.
Діни- ағартушы ақындарға қызықтырып келген мәселенің бірі жан мен тән
мәселесі. Жанның азығы – рухани ізденістер болса, тәннің азығы – нәпсіге
қатысты жайттар. Адамдар ардың тазалығымен таразыланса, адамгершілік
қасиеттер де осы жан мен тәннің, рух пен нәпсінің қатысы негізінде
ажыратылып, бағаланып жатады. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің осы мәселесі
қамтыған өлеңдерімен қоса шығыстық үлгіде жазылған рубайлары да бар.
Негізінде, нәпсім- бөрім, айым-
қойым,
Нәпсіге қойды жемей, жоқ қой тойым.
Біле алмай қайсысына қарарымды,
Болып жүр осы уақытта дел- сал
бойым [7;54].
Нәпсі – тәннің азығы. Ол материялық тірі табиғаттың қозғаушы күші.
Яғни жалған дүниенің ашкөз тойымсыздығынан туған тәннің қамы. Метафоралылық
тәсіл арқылы нәпсіні бөріге, ойды оған жем болар қойға балап сөз құбылта
отырып, Тұрмағамбет Ізтілеуов адам табиғатын сөз етеді.
Діни ілімдегі нәпсімен рух аталар адами құбылыстардың өлең өрнегіндегі
бейнелі көрінісі оқырманын ойға жетелері анық. Төрттағанда тойының нәпсі
жөнінде тұжырым жасауы Тұрмағамбет Ізтілеуовтің руханият мәселесіндегі
терең танымын байқатады. Ашкөз бөрімен ауыстырыла берілген нәпсі
ашқарақтық, тойымсыздық, қанағатсыздық көре алмаушылық, сараңдық секілді
сансыз жамандықтың басы болары белгілі. Осыны сезіне тұра көбіне нәпсіге
ерік беріледі.
Өлең кейіпкерінің дел- сал болып, қайсысын таңдарын білмеуі де адам
табиғатына тән нәпсінің сілтегенінен сырт айналу әрдайым рухани даму
үстінде болу пенденің көбінің қолынан келе бермейтін іс. Тұрмағамбет
Ізтілеуов жырларында аллитерация көптеп кездеседі.
Мұндай ерекшеліктің ақын шығармаларында айқын көрінуі төрттағандық
рубайларды жазуда да шет қалмағандығы байқалады. Оған жоғарыдағы жыр дәлел
бола алады. Ауыстырудың (метафора) еш жалғау, жұрнақсыз жасалған түрі осы
ой төрттағанында бой көтереді. Мұнда ұқсас, мәндес нәрсеге балау мақсаты
ғана емес, өлеңге өзінше өң беру де қамтылған.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің төрттағаны Шал ақынның жырларымен үндес
келеді. Шал ақынның жырларында да нәпсі бөріге, ақыл қойға баланатын
тұстары кездеседі.
1.3 Т. Ізтілеуовтің сатиралық өлеңдері
Қазақтың өміріндегі кемшіліктің қайсысынан болса да Тұрмағамбет
Ізтілеуов өз емін айтып отырған. Әдебиеттің зор міндеттерінің бірі – елдің
мінезін түзеу деп білгендіктен, Тұрмағамбет Ізтілеуов ел ішіндегі
көпшіліктің мінезін өлеңменен суреттеп, белгілі типтерді де көрсеткен. Оның
мұндай шығармалары көбіне сатира жанрында жазылған. Шын мәнінде сатира
суреттеліп отырған оқиғаны, құбылысты немесе кейіпкерді өткір сынға алып,
әжуаға айналдыратын көркемдік бейнелеу тәсілі дегенді білдіреді [6;92].
Сатираны зерттеуші, теоретик Я.Эльсберг: Сатира болмысты әдебиет пен
өнерде көрсетудің әдіс - тәсілі [11;27] екендігін айтса, Т.Қожакеев
Сатираның болмысқа эстетикалық қатысының, өзіндік ерекшеліктері бар, өмір
құбылыстарын зерттеу, бағалау, көрсетуде өзіндік әдіс- құралдары, өзіне тән
табиғаты, сыр сипаты бар дербес әдебиет тегі [12;7-88], - деп теориялық
тұрғыдан баға береді.
Демек, сатира – адамзатты тәрбиелеу жолында қомақты үлесі бар,
әдебиеттің салалы бөлігі. Қоғамдағы жағымсыз болмыс, адам бойындағы ұнамсыз
мінез- құлық, әдепсіздік пен тәртіпсіздікті сынап, келемеж етіп, халықты
онан аулақ болуға үндейді. Сатиралық туындыларында қаламгер адамды
тәрбиелеуді мұрат тұтты.
Әдебиетіміздің үлкен бір кезеңін қамтитын жыраулар поэзиясы, онан
кейінгі Абай бастаған дәуір ақындары сатираны өмірдің көлеңкелі тұстарын,
адам бойындағы адамгершілікке жат қылықтарды сынау құралы ретінде
пайдаланған. Тұрмағамбет ақынның адамгершілікті мазмұнына сыйдырған
сатиралық туындылары төмендегідей мәселелерді дәйектейді.
Біріншіден, нысанаға алған адамының теріс іс- әрекетін ашық айтып
немесе қоғамда орын алған келеңсіз жайттарды сынап- мінет елге беймәлім
тұстарын ашып көрсетеді.
Екіншіден, ел- жұртты сол келеңсіз жайлардан, жаман әдеттен бойды
аулақ салуға үндейді.
Үшіншіден, ақынның сатиралық өлеңдері өмірдегі көкейкесті мәселелерді
көтерумен құнды, төртіншіден, туындыларды оқи отырып, сан кезеңдегі
оқиғаларды көз алдымызға әкелеміз.
Тұрмағамбет Ізтілеуов қоғамдағы адамгершілікке жат нәрселерді
сұрыптап, жақсы мен жаманның жігін ажыратады, керегіңді ал дегендей
оқырманның алдына жайып салады. Осы мақсатта ел ішіндегі кей мінездерді
өлеңінде суреттеп, типтік дәрежеге көтерген. Ақынның Бар мен Жоқ, Ал
менен Бер деген өлеңінде:
Бар мен Жоқ, Ал менен Бер бірге туған,
Ал мен Бар ажал жетіп өлген удан.
Жоқ пен бер жұрт біткенді жүр аралап,
Жанына жолдас ертіп ылғи қудан [7;40], деп
басталатын ақын өлеңінде уытты сатиралық тобы жатыр. Бар, Жоқ, Ал,
Бер сөздеріне жан бітіріп, оның Бар мен Алы жақсы образда суреттеліп,
нәпсі деген удан мерт болады. Ал, Жоқ пен Бер атты жағымсыз образдар
жұрт біткенді аралап, кімнің тарысы піссе, соның тауығы болып жүр. Көбінесе
қудың алаяқтық рөлінде түлкі болса, мұнда қарапайым Бер және Жоқ деген
сөздер бүкіл әлемдегі майлы қасықтай қолға тұрмайтын, береуді орға итеріп,
ал өзі сүттен ақ, судан таза болып шығатын адамдардың образын бере білген.
Ақын өлеңінде синекдоха тәсілі ұтымды қолданыс таба отырып, адами
болмысқа тән қадір- қасиеттер топтастырылады, оның бір бөлшегі ретінде
модаль сөздермен сипатталады. Өмірде Менде бар мынаны ала ғай, -
дейтіндер азайып Менде ештеңе жоқ, тек маған бер, - дейтіндер көбейіп,
өзінде бар болса бере алмайтын, біреудің барын көре алмайтындар дүниеге
келіп, замананы аздырып, іштей ірітіп- шірітіп жатқанын көзі ашық ақын
күйіне жырлайды.
Сатира зерттеушісі Т.Қожакеев өзінің Шайырлар сатирасы атты
мақаласында осы өлеңге қатысты: Тұрмағамбет ел ішінде қолы ашық бар еді,
алағой дейтіндердің қалмағанын, жоқ- жоқ деп қақылдап, бер- бер деп
безілдейтін қу- сұмның көбейгенін ашына айтқан, - деп түйінді тұжырым
жасайды [13;3].
Бер- бер деп бір тара қу бойыңды
ертіп,
Май алар асқатықтың ұрттам судан,
- дейтін өлең жолдарында Май алар асқатықтық ұрттам судан деген бір жол
өлеңінде терең философия жатыр. Сатира жайлы адам баласын түзу жолға бастай
отырып, дидактикалық қызмет атқаратынына көз жеткізуге болады. Осы
негізінде Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Төрт дос мысалы дидактикалық сарында
аллегориялық үлгіде жазылған. Мұнда сықақ та сын объектісі де жоқ, ақын
өнеге беріп, өсиет айтуға ғана көздеген. Мысалға тасбақа, түлкі, киік,
қарға кейпіндегі адамдардың адам достығы арқау болған.
Түлкі айтты: - Мен қашайын болып асқақ,
Соңымнан сен – дағы ер жорта қақсап,
Ақ құрған қуалар қызыққан соң оны тастап [7;47].
Көп мысалдарда түлкі айлакер, арамза, қу бейнесінде берілсе,
Тұрмағамбет Ізтілеуовте айласын ақыл мен жақсылық жолына жұмсаған нағыз дос
бейнесінде суреттелген.
Тұрмағамбет Ізтілеуов сатиралық уытын күшейту мақсатында туындыларында
теңеулерді сәтті пайдаланған. Шын мәнінде сөз өнері үшін поэтикалық
көркемдеуіне құралдардың маңызы зор. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің сатиралық
шығармаларында осындай бейнелеу құралдары көп кездеседі, ақын өлеңі тік
айшығымен ерекшеленеді. Рүстем- Дастандағы Залдың дүниеге келген сәтін
суреттеуіне назар аударайық:
Қара емес, қардай аппақ шашы
Сап- сары, салпы ерін, жік- жік басы
Әрмен көз, бермен маңдай, бірақ оның
Көзінің жаңған шамдай шұғыласы [14;295].
Мұнда да тапқыр теңеу, келісті салыстырулар бар. Залдың портретін
жасауда шеберлік таныта отырып, Сам көрген кезде Шошып кетті, пері ме
шайтан ба деп тармағы арқылы сатираның уыжын күшейте түседі. Шегір көз,
келте мойын, тісі сойдақ деп кейіпкер портретін келістіре суреттейді.
Сатира көбіне күлкі мен ыза бірігіп ызасы күлкі тудырады.
Ю.Борев: Кейде сатирадағы ерекше эмоционалды күй шегіне жетіп
қызғанда, суреткердің ызасы мен өшпенділігі күлкіні басып тастайды. Сонда
ғана сатира күлкісіз болуы мүмкін, - деп жазды [15;67].
Біздің ойымызша, ыза, кек шегіне жеткенде күлкі бастапқы күйінен жаңа
сапаға көшіп ызалы, кекті күлкіге айналады. Мұндай кекті күлкіні сарказмнан
көрінеді. Сарказм – қоғамдағы ерекше қауіпті құбылыстардың зардабын
әшкерелеуші сатиралық бағыттағы ащы, зәрлі, мысқылды және кекесінді сөз.
Сарказмда сын жеңіл астармен немесе әзілмен берілмейді. Запыран секілді
іште қайнап жатқан ащы шындық сыртқа ақтарылғанда қасындағының бәрін
жайпап, тып- типыл ететін күші бар. Тұрмағамбет Ізтілеуовтің
Құрбанғалиға, Құлжан биге атты сатиралық эпиграммасынан сарказм
байқалады.
Болғанмен нәсілің адам ая құрбан
Ессізсің ақылың неден құрыған, -
деп басталатын Құрбанғалиға өлеңінде кейіпкердің мінез- құлқы толық
ашылады. Діни шала сауатты Құрбанғалидің дүниешілігін сын тезіне салып,
адамдар арасындағы өзімшілдік, менмендік, қисынсыз паңдық секілді
адамгершілік қағидаларымен еш мәмлеге келмейтін жайттарды сөз етеді.
Итке ұқсап өлімтікті тартқылаған
Етесің үстем мініп ырғаң -ырғаң.
Молдалы өлексені тартқылаған итке теңеп, абыройын төккен, Сәлдені
сәнмен ораған молдалықты мәртебе деп түсінуін келеке еткен. Бұл жерде өлең
таза сарказмге құрыла отырып, ақын сатирасының маңызын, қоғамдық әлеуметтік
сипатын айқындай түседі.
Мырзаның мінезі дейтін өлеңін алсақ,
Ораза жоқ, намаз жоқ
Құдайберген бір жанбыз.
Уайым жоқ, қайғы жоқ,
Есалаң, елсіз, ыржаңбыз.
Жал мен жая тартылса
Пышағы жоқ құр жанбыз
Басқа бақыт қонған соң
Білікті бірақ Мырзаңбыз!
Қалайынша болғанмен
Өмір бітсе күл жанбыз [7;46].
Бұл өлеңде әйтеуір құдай деген атты ғана біліп, ал ораза, намаздың не
түсіне де кіріп- шықпайтын, сондықтан не уайым, не қайғы дегенді білмейтін
ақымақ образды суреттейді. Ақылы жоқтың – уайымы жоқ, - деген халық
мақалын уайым жоқ, қайғы жоқ, Есалаң, елсіз, ыржаңбыз - деп өлеңге шебер
қиыстырған.
Егер білімнің жал мен жаясы тартылса, оны бойымызға сіңіріп алатын
білігіміз жоқ құр жүрген адамбыз. Бірақ, басқа бақ қонған соң мырза болып,
білікті болып көрінгіміз келеді. Алайда бұл бақ Алла Тағаланың уақытша
сынау үшін берген сыйы өмір өткен соң бәріміз де күлге айналамыз, сондықтан
қамшының сабындай қысқа өмірде адамгершілік, кіршіксіз тазалық атты
бойымыздағы Алла сыйлаған құдіретті нәпсімізбен ластамайық,- деген үгіт-
насихатпен аяқтайды.
Бар мен жоқ, Ал мен Бер өлеңінде ойын астарлап ирониямен
жеткізсе, ақын бұл өлеңінде сарказмға көшіп, ойын ащы, мысқылмен ашық
жеткізген . Не көп дейтін өлеңде де:
Кейде доста келісуден, керісу көп;
Өсек пен өтірікке ерісу көп
Көзге- дос, сыртыңнан- қас, іштен- араз,
Сылтау қып сәл нәрседен жерісу көп
Есептеп дау- жанжалды терісу көп,
[7;48]-
дей келіп нәпсінің достардың өзін қас қылып, бетіне күле қарап, ар
жағынан қастық ойлап, түймедейді түйедей етіп көрсетіп, араздастыруын
түсіндіргісі келеді. Сондықтан нәпсіге ермеу, артық – кемді санаспай аз
ғана өмірді татулықпен өткізуге шақырады.
Тұрмағамбет Ізтілеуов келеңсіздікті өткір әшкерелеп, адамгершілік
идеяны дәріптей келе сатира жанрының дамуына өзіндік үлес қосты.
1.4 Т. Ізтілеуовтің айтыстары
Әдебиетіміздегі айтыс тым көне замандарда туып, халық өмірімен етене
араласып біте қайнасқан жанр. Ол XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап кең
өріс алып, күшті серпінмен дамыды. Бұған сол тұтастағы қоғамдық, саяси-
әлеуметтік тұрмыстың көріністері де басты себеп болды. Сөз жоқ, жазба
әдебиеті мен баспасы, тіпті театры еркін дами қоймаған елде, аталған
салалардың бәрінің жүгін бір өзі арқалаған айтыстың жанрлық мүмкіндіктері
ерекше еді. Оған айрықша дайындықтың керегі жоқ, айтысушылары мен
тыңдаушылары болса, кез келген жерде өте беретін болған. Мұның үстіне айтыс
сауықшыл, қызықшылық сипатының үстіне, эстетикалық ләззат алатын
тапқырлық, өткірлік мазмұнымен де дараланады. Осындай қолма-қол, табан
астында тауып айтылған өлең жолдары халық жүрегін баурап, ғасырлар бойы
онымен бірге жасасып келген. Ел өмірінің кесек көріністерін жан-жақты
қамтып, көркем бейнелеген ірі айтыстарды дәуір шындығының жиынтық шежіресі
деуге де болар еді.
Айтыс ежелден импровизацияның жемісі, соның нақты көрінісі. Осыған
орай ол өзімен егіз сала – эпикалық, лиро- эпикалық жырлармен де тектес,
сабақтас. Бұған осы түрлердің бәрінің халықтың әдет- ғұрып, салт- санасын
танытатын көне тұрмыс- салт жырларынан бастау алатыны да басты себеп болса
керек.
Айтыстың әр кезеңде біркелкі дами бермейтіні де даусыз. Айталық, XV-
XVIII ғасырларда сыртқы жауларға қарсы азаттық күрестері тұсында батырлық
жырлар мен жыраулық поэзия кең өріс алса, айтыс бұл кезеңде толастап бір
сәт бәсең тартты.
Айтыс - қазақтың байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы,
өнер бәсекесі ұғымында қолданылып келген. Бізде өнер жарастырып екі
адамның бетпе- бет таласқа түсуі шешендік қара сөзбен де, домбырамен
кезектесіп күй тарту арқылы да, өзара жауаптасқан суырып салма өлеңмен де
болуы мүмкін.
Мұның бәрі де ішкі үлкен дайындықты: білгірлік пен сезімтал
тапқырлықты, қалт жібермес алғырлықты, қиыннан қиыстыратын кәнігі
шеберлікті талап етеді. Ертеден- ақ Өнер алды қызыл тіл деп сөз өнерін
қадір тұтып қастерленген қазақ халқы жалпы әдеби мұраны, оның ішінде
айшықты сөз өрнегі мол ақындар айтысына ерекше мән беріп, оны рухани азық
етті, көркем де асыл нұсқаларын буыннан буынға жалғастырып отырды.
Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық, үлкен жиын, ас-
тойларда қолма-қол айтылып, халық алдында орындалады. Шаршы топта бәсеке
сайысына түскен екі ақынның сөзін сарапқа салып, әділ төрелік айтушы
көпшілік, сөз мәнісін білетін көшілі би, абыройлы ақсақалдар болған. Сол
билік айтушылар мен тыңдаушы жұрттың өзі екі ұдай болып жарылып, іштей өз
елінің, өз руластарының намысын қорғаушы ақынның жеңіп шығуын тілеп отырса
да, олардың тілеулес ақынға билікті бұрып беруіне, аталы да уәжді сөзді
аттап өтуге хақысы жоқ. Сол себепті бәсекелес екі жақ та Сөз тапқанға
қолқа жоқ, Аталы сөзге арсыз жауап қайырады деген ұлағатты принципті
берік ұстанады.
А.Байтұрсынов кезінде: Айтысқанда екі күрескен балуандар сияқты,
бірін- бірі аңдиды, бірін- бірі бағады. Күрескендігі бірін- бірі жығу үшін
істейтін әдіс- амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда жай
сөзбен айтыспай, өлеңмен айтысады. Сондықтан өлеңмен ғана айтысу – айтыс
деп аталады. Өлеңсіз айтыстың аты әзіл- ерегіс болады. Бәлки өлең айтыс та
о басында әзілден, ерегістен шыққан болар. Бірақ бұл күнде айтыс деп өлең
түріндегісі ғана айтылады. Айтыс өлеңді сөз болған соң оған ақындық керек.
Ақындықтың үстіне әдіс керек. Күрескенде күшке әдіс серік болу сияқты
айтысқанда ақындыққа да әдіс серік болады. әдісі жоқ әйдік ақынды әдісті
анау- мынау ақын жеңіп керуі мүмкін - деп көрсеткен еді [16;5].
XX ғасырдың бас кезінде, Сыр бойында жазба поэзия ерекше өрістен,
Тұрмағамбет Ізтілеуов оның кең қанат жаюына жетекшілік, ұстаздық рөл
атқарады. Жазба поэзияда қисса- аңыз, әңімелерді, шығыс сюжеттерін жырлау
үрдіс алса, айтыс поэзиясының жазбаша формасы айрықша дамиды. Тұрмағамбет
Ізтілеуов жазба айтыспен жүйелі шұғылданбағанымен ішінара қалам
тартқандығын көреміз. Айтыс жанрында оның тек Шәді төремен (1855-1933)
айтысы және Ермұрат Үмбетайұлымен айтысы, сондай- ақ Жүрсінмен айтысы
Айтыс жинағына енген.
Сыр бойы жазба айтысының классикалық үлгілерін қалыптастыруда Шораяқтың
Омары, Кете, Қаңлы Жүсіптер, Қарасақан Ерімбет; Керейт Даңмұрын, т.б сөз
саңлақтары еңбек етсе, Тұрмағамбет Ізтілеуов олардай сөз жарасына белсене
қатынаспайды. Қайта жазба айтысындағы төрелік айтады, тоқтау қояды. Оны да
жәй сөзбен емес, аузы айға білеген, қиялы жеті қат көкті шарлаған
ақындарды жүгіндіретіндей аталы сөзбен айтады. Әсіресе, әйгілі екі Жүсіптің
айтысында Тұрмағамбет Ізтілеуовтің айтқан төрелігі нәтижесінде ғана екі
ақын түгілі, екі ру арасында өршіп тұрған теке тірес сабасына түсіп,
тоқтайды.
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің аралық өлеңі екі Жүсіпке арналғанмен, күні
бүгінге шейін жалпыға ортақ мәні мен мазмұны жойылған емес. Мәселен, аралық
сөзді айтқан Керейт Даңмұрын да, Найман Мықан Байтекейұлы да, арғын Мансұр
Бекежановта Дұғай, бізден сәлем екі Жүсіп (Керейт Даңмұрын); Құрметті
екі Жүсіп бектеріме (Мықан Байтекейұлы); Қос Жүсіп, құлағың сал,
бірадарлар (Мансұр Бекежанов) деп екі Жүсіпке нақты, тиесілі етіп жазса,
Тұрмағамбет Ізтілеуовте:
Сіз, біз деп бір- біріңді сыйласпасақ,
Маған кел, күні ертең қи баспасаң -
деп басталып [17;4], Қызым саған айтам, келінім сен тыңданың мәнісін
көрсетеді.
Жөнделмес, ерлер, жұмысын,
Кең ойлылармен кеңеспей -
деп басталатын қос Жүсіптің дамуына айтқан ақырғы төрелігінде, Шәкей
сал мен алты ақынның өмірі туралы айтысында Керейт елінің азаматтарына:
Татулық- таусылмайтын кен секілді,
Кен сақтау- шама келсе, мен секілді.
Ортаңда татулықтың тұрса туы,
Дос- дұшпан демес сені кем секілді -
деп жазғаны да, Шораяқтың Омары мен Нұрмақанның айтысындағы.
Көп ойлаған өте артық,
Көп сөз айтып көпіргеннен -
деп басталатын төрелігі де, Шораяқтың Омары мен Таубайдың Жүсібіне:
Бектерім, бір- біріңмен болсаң
тату,
Тарығып, тартпассыңдар, тіпті
қату - деуі де, Таубайдың Жүсібі мен Ыбырашқа жазған бір ауыз өлеңі де,
мәңгілік өлмейтін өсиет пен нақыл, нағыз төрелік. Ендеше, Тұрмағамбет
Ізтілеуов қазақ салтындағы қазыналық, билік, төрелік айту дәстүрін де
жаңартып, жазба поэзияға үлкен жаңалық енгізген тұлға.
Айтыс поэзиясымен шынайы айналыспады десек те, Тұрмағамбет Ізтілеуов
өзінің ойшылдығын қиял, білімін жазба айтыста танытқан кездері аз емес.
Соның дәлелі Алты ақынның өмір туралы айтысы деп аталатын айтыс жазба
айтысқа Тұрмағамбет Ізтілеуов енгізген тағы да жаңаша түр. Жазба айтыстан
туындайтын қилы шиеленістерсіз-ақ ақындар айтыстың мұндай түрінде өздерінің
білім мен шеберлігін таныта алады. Атап айтсақ, аталмыш айтыстағы
Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Шораяқтың Омарына:
Келтірмес өлімді ойға нәпсіге ерсең,
Нәпсіге, ер емессің ерік берсең,
Тастайды ара шөлге адастырып,
Алдыңа әуес атты қойып көрсең
Бар мүлкін бұл жаһанның жинап- терсең
Олардан, осыны, пайда көре алмайсың,
Айырылып денсаулықтан, азап көрсең.
Жеріңе көңілге алған, жеткізе алмас,
Нарқы арзан нәпсі- жабы, нағыз термең.
Семіз,-деп,- сере шығатын қабырғасы
Біз жүрміз тепеңдеумен мініп ермең -
деп жазған өлеңімен айтысқа қатысты элементтерді көру қиын [5;4].
Дегенмен, ақын өзінің өмір жайлы толғанысын жоғарыдағыдай, нәпсіге еру-
адам баласын адастыратын жол екенін айтып, көпке ой тастайды. Он бір
буынды, шұбыртпалы ұйқаспен жолданған осынау өлеңге, енді екінші һәм үшінші
ақын да ой бөлісуі керек, әдепкі ақынның сөзін тарата жырлап, өзінше түйін
жасауы керек.
Жазба айтыстың ерекшелігі мен мақсаты – ауызекі айтыстарындағыдай бір-
бірін жеңу, уәж айту ғана емес, адамгершілік, өмір, өлім, жалпы сан
тақырыпты қамту, ақынды сарқа сөйлету. Осы ерекшелікті меңгерту Тұрмағамбет
Ізтілеуовтің бұл бастамасы да құнды.
Тұрмағамбет Ізтілеуов мысал айтысқа да елеулі үлес қосқанын көкқұтан
мен шымшық атты айтысы дәлелдесе, Сүлеймен мен Шымшық, Ата мен бала,
т.б хикая, дастандарын да мысал айтысқа жатқызуға әбден болады.
Тұрмағамбет ақынның суырып салмалық қасиетін тапқырлық сөз, шешендік
үлгідегі өлеңдерінен байқаймыз. Бірақ қасына домбыра ұстап, көзбе- көз
отырып айтысқандығы жөнінде дерек бір жерде ғана көрініс тапқан (1934
жылдың қаңтар айында өткен Тұрмағамбет Ізтілеуов пен Нұрғалидың айтысы)
[2;12]. Ол жазбаша айтыстың дамуына өзіндік үлесін қоса отырып, Сыр
бойындағы жазба айтыс мектебін қалыптастырушылардың бірі болды.
Суырыпсалма айтыс пен жазбаша айтыстың айырмашылығы: суырыпсалма
айтыста екі ақын ғана сөз таластырса, жазбаша айтыста екі немесе одан да
көп ақындар бір тақырыпта хат арқылы бір- бірімен жауаптасып айтысады.
(Ырысты мен он алты ақынның айтысы, Алты ақынның айтысы).
Зерттеуші Е.Әбдіқалықова: Қазақтың сөз өнерінде ақындардың бір-
бірімен жазбаша түрде айтысуы, хат арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz